Παπαχατζάκη Ελευθερία, Κυριακοπούλου Παναγιώτα, Λούντζης Γιώργος, Φούσκας Πέτρος, Αλεξάκης Αλκιβιάδης
Η Αρχιτεκτονική ως μέσο αναζήτησης της Εθνικής Ταυτότητας
Αμαλία Κωτσάκη, επίκουρη καθηγήτρια Εαρινό Εξάμηνο, 2015–16
Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών | Πολυτεχνείο Κρήτης
Θέμα
Εργασίας: Η Αρχιτεκτονική ως μέσο αναζήτησης της Εθνικής Ταυτότητας
Σκοπός:
Σκοπός της παρούσης εργασίας είναι η διερεύνηση του τρόπου χρήσης της
Αρχιτεκτονικής στην αναζήτηση ή ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας των κρατών κατά
διάρκεια του 20ου αιώνα.
Βιβλία αναφοράς:
David Watkin, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, εκδ. ΜΙΕΤ, 2009
Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2009
Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Ιστοριογραφία της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, εκδόσεις
Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002
Αντικείμενο:
Αντικείμενο μελέτης αποτελούν η Γερμανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (Η.Π.Α.) μέσω χαρακτηριστικών κτιριακών τύπων, βιομηχανικών κτιρίων και κατοικιών αντίστοιχα
Μέθοδος:
α) βιβλιογραφική & διαδυκτιακή
β) ερμηνευτική
Υπόθεση Έρευνας:
– Ορισμός εθνικής ταυτότητας
– Δικαιολόγηση επιλογής Γερμανία και Η.Π.Α.
– Δικαιολόγηση επιλογής τύπου κτιρίου – Δομή
«Η Εθνική Ταυτότητα συνιστά μια κοινωνική και πολιτική ταυτότητα. Αυτός ο διπλός της προσδιορισμός, αλλά και το γεγονός ότι παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες και ως κοινωνική και ως πολιτική ταυτότητα, καθιστούν την ανάλυση και τον ορισμό της
πολύπλοκο και πολυσήμαντο. Ταυτόχρονα πρόκειται για ένα τύπο ταύτισης με έντονες συναισθηματικές αναφορές και ποικίλες εκδηλώσεις.»
Νέλλη Ψαρρού, Εθνική Ταυτότητα στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης, Gutenberg, 2005
[http://www.nellypsarrou.com/PDF/K3c.NationalIdentity.pdf]
Από τις ευρωπαϊκές χώρες, η Γερμανία λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των πολιτικών καθεστώτων της αποτελεί ένα πεδίο μελέτης λόγω του ενδιαφέροντος αυτών για την ανάπτυξη μίας εθνικής ταυτότητας που θα εξυπηρετούσε τις βλέψεις και τα συμφέροντα της εξουσιάς, σε συνδυασμό με την παρουσία σημαντικών εκπροσώπων της Αρχιτεκτονικής.
Την ίδια περίοδο, οι Η.Π.Α. εξακολοθούν να είναι ένα νεοσύστατο και χωρίς μακρόχρονη ιστορία κράτος, το οποίο λόγω της πληθυσμιακής ανομοιογένειας δεν παρουσίαζε ακόμα κοινά χαρακτηριστικά και συνοχή μίας εθνικής ταυτότητας. Η τοπική Αρχιτεκτονική κατάφερε μέσω σημαντικών εκπροσώπων να συνεισφέρει στην απόδοση ταυτότητας και κοινών εθνικών στοιχείων αναφοράς.
Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη ανάπτυξη της βιομηχανιάς και της τεχνολογιάς στις δύο αυτές χώρες (παράμετροι που αναμφίβολα συντελούν στην ανάπτυξη της Αρχιτεκτονικής) καθιστούν ενδιαφέρουσα τη διερεύνση της χρήσης της Αρχιτεκτονικής για την απόδοση εθνικής ταυτότητας μεταξύ των δύο κρατών.
Τα βιομηχανικά κτίρια ως τύπος αποτελούν, μεταξύ άλλων, και μέσο προβολής αλλά και υπενθύμισης της υψηλής τεχνολογίας, της ποιότητας και των δυνατοτήτων παραγωγής ενός κράτους προς τους πολίτες της αυτής χώρας και των άλλων χωρών. Επομένως, υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τον βιομήχανο αλλά και από το κράτος για την δημιουργία υψηλής Αρχιτεκτονικής.
Αντίστοιχα με τον βιομηχανικό τύπο, τα κτίρια κατοικιών αποτελούν επίσης φορέα δημιουργίας, ενίσχυσης και προώθησης θεσμών, επιδιώξεων ή και ονείρων του πληθυσμού μίας χώρας, καθότι μπορούν και λειτουργούν ως κύρια εκφρασταστικά σύμβολα αυτών. Χαρακτηριστικός εμπνευστής αυτών αποτελεί ο αρχιτέκτονας Frank Lloyd Wright, ο οποίος λειτούργησε με τα έργα του ενισχυτικά προς τον θεσμό της οικογένειας στις Η.Π.Α. και στη δημιουργία πανανθρώπινων και αρχέτυπων μορφών.
Μέσω αυτών των παραπάνω δύο κτιριακών τύπων, η παρούσα εργασία επιχειρεί να ερμηνεύσει και απαντήσει στα παρακάτω ερωτήματα, σχετικά με τη χρήση της Αρχιτεκτονικής ως ένα κύριο μέσο αναζήτησης της εθνικής ταυτότητας:
Ποια αρχιτεκτονικά έργα και αρχιτέκτονες εξέφρασαν την εθνική ταυτότητα της
Γερμανίας με επιτυχία;
Ποια αρχιτεκτονικά έργα και αρχιτέκτονες εξέφρασαν την εθνική ταυτότητα των
Η.Π.Α. με επιτυχία;
Πώς συσχετίζεται το δίπολο Εθνική Ταυτότητα – Αρχιτεκτονική στις χώρες αυτές, με τις πολιτικοκοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής;
Το αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα αυτών των προβληματισμών πώς συνέβαλε στην
εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής;
Υπήρξε προπομπός μετέπειτα προβληματισμών; Ποιων και γιατί;
Οι απαντήσεις σε αυτά δομούνται αρχικά από τα Ευρήματα για τις συνθήκες που
επικρατούσαν στις δύο χώρες (Γερμανία και Η.Π.Α.) την περίοδο εκείνη, μαζί με τους μετέπειτα προβληματισμούς και στη συνέχεια από την Ερμηνεία των ευρημάτων αυτών.
Ευρήματα:
Γερμανία
Kατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η Γερμανία αποτέλεσε τον πυρήνα των πολιτικών εξελίξεων σε κοινωνικό και αρχιτεκτονικό επίπεδο, όσο καμία άλλη ευρωπαϊκή χώρα, μεταξύ Ανατολής–Δύσης. Η γερμανική Αρχιτεκτονική ως τον Β΄ Π.Π. είχε κάτι από την ακραία ποικιλία των τριών (δραματικά διαφορετικών) πολιτικών συστημάτων που διαδέχτηκαν το ένα το άλλο εκείνα τα χρόνια: της Γερμανικής Αυτοκρατορίας που κατέρρευσε (με το τέλος του Α΄ Π.Π.) το 1918, της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στη συνέχεια και τέλος του Εθνικοσοσιαλισμού που ήρθε στην εξουσία το 1933. Η Γερμανία ήταν απορροφημένη εκείνη την εποχή από την προσπάθειά της να βρει ένα στιλ που θα ταίριαζε στη νεαρή ακόμα Γερμανική Αυτοκρατορία, και θεωρούνταν σημαντικό να έχει αυτό το στιλ χαρακτήρα αναγνωρίσιμα βορειοευρωπαϊκό και όχι μεσογειακό.
Η (προπολεμική) Γερμανία είχε να διανύσει μακρύ δρόμο μέχρι να μπορέσει να κάνει τα εργοστάσιά της και τα προϊόντα τους ανταγωνιστικά στην παγκόσμια αγορά. Χρησιμοποιώντας τη βιομηχανοποίηση και τη μηχανοποίηση προχώρησαν στην παραγωγή καλοσχεδιασμένων και υψηλής ποιότητας προϊόντων καθώς και να επιφέρουν ένα νέο στιλ στην Αρχιτεκτονική. H ανάπτυξη της βιομηχανίας και η επιβολή του φασισμού, καθιέρωσαν μία νέα τάξη πραγμάτων, με τη μορφή νέων κινημάτων σε Γερμανία και Αυστρία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε ο Peter Behrens (18681940), εκμοντερνίζοντας τους εργοστασιακούς χώρους με τη χρήση νέων υλικών (ατσάλι και γυαλί), όπως το εργοστάσιο της ΑΕG (the General Electric Company) στο Βερολίνο (1907). Το εργοστάσιο με τη χρήση του αετώματος , επηρεασμένο από τα κλασικά
ιδεώδη, θυμίζει ''ναό'' της βιομηχανίας, δίνοντας έτσι την απάντηση στο αίτημα της εκβιομηχάνισης.
Λόγω της βιομηχανοποίησης σημειώθηκε μεγάλη μετακίνηση μαζών πληθυσμού
από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα, προς ανεύρεση εργασίας. Εκεί οι συνθήκες
διαβίωσης ήταν δυσχερείς και οδηγούσαν στην ανάπτυξη και διάδοση ασθενειών, χωρίς καμία μέριμνα για τις εργατικές τάξεις, το περιβάλλον ή την ίδια την πόλη. Και έτσι προέκυψαν μεταρρυθμίσεις στη γερμανική Αρχιτεκτονική, καθότι δυσαρέσκεια λόγω της αποξένωσης από τη φύση υπήρχε και από τις ανώτερες τάξεις.
Παράλληλα το κίνημα ''Deutshe Werkbund'' (1907) άλλαξε ριζικά τα πρότυπα στην αρχιτεκτονική της Γερμανίας, συνδυάζοντας την τέχνη με τη βιομηχανία. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες της χώρας κατά το Μεσοπόλεμο, το κίνημα αυτό δίνει ευκαιρίες για καλλιτεχνική δημιουργία και για ανάπτυξη του σχεδιασμού κατοικιών. Μέσω αυτού καθιερώνεται το κύρος του αρχιτέκτονα, ο οποίος πλέον παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση τάσεων. Μετά την ήττα στον Α΄ Π.Π. η Γερμανία επιθυμούσε να κατακτήσει την Ευρώπη οικονομικά και πολιτιστικά, να εισδύσει στις καινούργιες υπερπόντιες αγορές και να διατήρησει την εθνική της ταυτότητα. Εκείνη την περίοδο η Deutche Werkbund και η νεοιδρυθείσα σχολή του Bauhaus αποτέλεσαν σημαντικό ρόλο στον σκοπό αυτό. Η Deutche Werkbund αποτέλεσε μια σημαντική κινητήριος δύναμη στην εξέλιξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και ειδικότερα στον βιομηχανικό σχεδιασμό. Μια από τις ηγετικές φιγούρες του συνδέσμου ήταν ο Peter Behrens ο οποίος θεωρείται ο «πατέρας» του βιομηχανικού design Κατάφερε να αναπτύξει τις τεχνικές μαζικής βιομηχανικής παραγωγής, ενω τα προϊόντα της χαρακτηρίζονταν ως αποτέλεσμα υψηλής ποιότητας σχεδιασμού. Επιπλέον τα έργα των μελών της Deutche Werkbund (όπως ο Walter Gropius και ο Mies Van de Rohe) θεωρούνται μερικά από τα πιο σημαντικά παραδείγματα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής που χρησιμοποιούν ατσάλι, σκυρόδεμα και γυαλί.
Ο Walter Gropius (διευθυντής της σχολής) αποτέλεσε χαρακτηριστική μορφή του κινήματος αυτού. Εμβληματικό του έργο αποτέλεσε η βιομηχανία κατασκευής καλουπιών (Fagus works, 1911), καθώς οι τοίχοι του δεν αποτελούν τους φέροντες οργανισμούς του
κτιρίου αλλά σχηματίζουν ένα κέλυφος μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Η
κατασκευαστική λογική του εν λόγω κτιρίου στηρίζεται σε εκείνη του Εiffel, φανερώνοντας
μία τάση για απλότητα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο S Giedion (1977: 484): "O
Behrens κατασκευάζει βιομηχανίες-μνημεία ενώ ο Gropius δίνει μία πιο απλή και ανθρώπινη ερμηνεία".
Στις αρχές του αιώνα, με το κίνημα του εξπρεσσιονισμού, τόσο πριν το Α' Π.Π. αλλά κυρίως μετά τηνήττα και καταστροφή της Γερμανίας εφανίστηκε/δημιουργήθηκε το κίνημα του Bauhaus. Η ιδέα του Bauhaus αναδύθηκε ως η κατάληξη μίας συνεχούς
προσπάθειας μεταρρύθμισης της διδασκαλίας των εφαρμοσμένων τεχνών που ξεκίνησε με το κίνημα του Deutshe Werkbund O Walter Gropius, ακολούθησε τη λογική της δημιουργίας μίας πολιτιστικής ενότητας μέσα από την τέχνη της οικοδόμησης όπου κάθε ξεχωριστός κλάδος (ζωγραφική, γλυπτική) θα ανάγονταν στην αρχιτεκτονική. ΄Ομως στην περίοδο του Μεσοπολέμου, η Γερμανία μαστίζονταν από σοβαρά κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Έτσι η λογική του Bauhaus, στόχευε στην ωφελιμιστική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής με τη μορφή της βιομηχανικής τυποποίησης. Την περίοδο αυτή χαρακτήριζαν δύο κατοικίες-πρότυπα, χτισμένες και επιπλωμένες από τα εργαστήρια του
Bauhaus Η κατοικία Sommerfeld, που σχεδίασαν ο Gropius και ο Meyer( 1922) στο Βερολίνο και το ''Versuchshaus'', μία πειραματική κατοικία των Meyer και Μuche( 1923) κατά τη διάρκεια μίας αναδρομικής έκθεσης.
Το κίνημα του Bauhaus είχε σοσιαλιστική λογική, ξεκίνησε από την Εθνική
Ταυτότητα και ιδεολογία, και αποσκοπούσε να περάσει η (ελεύθερη ή/και εφαρμοσμένη)
τέχνη στην καθημερινή ζωή όλου του κόσμου. Η απλοποίηση των μορφών επιβάλλεται
από την ανάγκη για μαζική παραγωγή, η οποία ήταν ακόμα περισσότερο επιτακτική λόγω
των καταστροφών του πολέμου και των αναγκών που προέκυψαν, ενώ δίνεται έμφαση
στη χρηστικότητα με ένα όμως καλλιτεχνικό πνεύμα που απέρρεε από την ενωποίηση των τεχνών, επιστημών και κατασκευών.
Η σχολή του Bauhaus (στενα συνδεδεμένη με την Deutche Werkbund) αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία του μοντέρνου κινήματος και επηρέασε αναμφησβήτητα την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής. Μερικές από τις βασικές αρχές του μοντερνισμού είναι η απλότητα, η λειτουργικότητα και η χρηστικότητα, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε καθαρές γεωμετρικές φόρμες. Ακόμη απέρριπτε κάθε περιττό διακοσμητικό στοιχείο, θεωρώντας
πως η ίδια η πρώτη ύλη περιέχει ένα είδος φυσικής και εγγενούς διακοσμητικής ικανότητας. Η σχολή του Bauhaus ήταν ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα
αυτής της θεωρίας κάνοντας την κληρονομιά της πολύτιμη, η οποία επηρέασε πολλούς αρχιτέκτονες μέχρι σήμερα. Πέρα από την επίδραση στο αρχιτεκτονικό έργο, σημαντική ήταν η συμβολή της σχολής στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση. Η εκπαίδευση στο Bauhaus συνδύαζε τέχνη, χειροτεχνία και τεχνολογία. Αυτήν την προσέγγιση την υιοθέτησαν πολλές σχολές μετέπειτα. Σήμερα η σχολή του Bauhaus είναι ένα σύμβολο του μοντερνισμού, με μεγάλη επίδραση στην εξέλιξη του λειτουργισμού. Η σημαντικότερη συμβολή του όμως βρίσκεται στον τομέα της σχεδίασης βιομηχανικών προϊόντων και ειδικότερα του σχεδιασμού επίπλων. Πολλά χαρακτηριστικά προϊόντα Bauhaus κυκλοφορούν απαράλλακτα ως σήμερα, όπως οι ταπετσαρίες, τα υφάσματα, τα φωτιστικά και οι διάσημες μεταλλικές πολυθρόνες.
Στην πραγματικότητα ωστόσο, το Bauhaus αποτελούσε μία προσπάθεια της Γερμανίας για κατάκτηση της παγκόσμιας αγοράς και για οικονομική κυριαρχία, ως μία ύστατη απάντηση στην πρόσφατη ήττα του Α΄ Π.Π. την οποία το γόητρό της δεν μπορούσε να αποδεχεθεί και ως μία προσπάθεια για ανασυγκρότησης της Εθνικής Ταυτότητας.
Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
Τον 20ο αιώνα η Η.Π.Α. πήραν από τη Μεγάλη Βρετανία τα σκήπτρα της μεγαλύτερης πολιτικής και βιομηχανικής δύναμης του κόσμου. Παρ’ όλα αυτά, την περίοδο αυτή εμφανίστηκε μόνος ένας Αμερικανός αρχιτέκτονας πρώτου κατά τη γενική ομολογία μεγέθους, Frank Lloyd Wright (FLW).
Στις αρχές τού αιώνα (και μέχρι το Κραχ τού 1929) οι Η.Π.Α. γνωρίζουν πολύ μεγάλη οικονομική άνθιση, κυριώς λόγω της βιομηχανοποίησης και του εμπορίου, γεγονός που καθιστά τη χώρα δυνατή στο παγκόσμιο προσκήνιο. Η ανάπτυξη της
τεχνολογίας (μηχανές και ηλεκτρικές συσκευές) και των δικτύων υποδομών (σιδηρόδρομοί, λιμάνια) όπως και άλλων μέσων (αυτοκίνητο, αεροπλανο) ή έργων μεταφορών (διώρυγα Παναμά) αναμφίβολα συντέλεσαν σε αυτό.
Μεγάλες μάζες του πληθυσμού μετακινήθηκαν από την ύπαιθρο προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, προς ανεύρεση εργασίας και ενός καλύτερου τρόπου ζωής, όπως επίσης και τεράστιες μάζες μεταναστών από την Ευρώπη (κυρίως) και την Ασία. Ωστόσο οι
συνθήκες διαβίωσης και εργασίας για την πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων δεν είναι καλές. Προοδευτικά τα εργασιακά δικαιώματα βελτιώθηκαν και οι δημοκρατικές διαδικασίες (ψήφος γυναικών) ενισχύθηκαν από το κράτος. Κατά καιρούς υπήρξαν περίοδοι ρατσιστικών/θρησκευτικών ταραχών (Κου-Κλουξ-Κλαν) και εγκληματικών ενεργειών (ποτοαπαγόρευση).
Παρά τα όποια προβλήματα, το λεγόμενο «Αμερικάνικο Όνειρο» εξακολούθησε να αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της Εθνικής Ταυτότητας του πληθυσμού των (καπιταλιστικών) Η.Π.Α. και ήταν κυρίως η Αρχιτεκτονική τού Frank Lloyd Wright αυτή που έδωσε απάντησεις σε αυτό, όσο αφορά στο αγαθό της κατοικίας.
Με τον όρο «Αμερικάνικο Όνειρο» περιγράφεται η επιθυμία των ξένων (ανευ ριζών) αυτοδημιούγητων για κοινωνική και οικονομική επιτυχία. Ο θεσμός της οικογένειας στηρίζει όλους αυτούς τους ανθρώπους που έρχονται χωρίς υποστήριξη σε μία ξένη χώρα. Ο Wright ενισχύει με την αρχιτεκτονική των κατοικιών (σε προαστικό αντί αστικό περιβάλλον) τον θεσμό αυτό. Η φύση και η αξία του φυσικού περιβάλλοντος λειτουργούν ενωτικά, συνδέουν τους διαφορετικούς πολιτισμούς και ρίζες των ανθρώπων.
Ο Frank Lloyd Wright ήταν ο αρχιτέκτονας με τον πιο προσωπικό χαρακτήρα και μια από τις εντυπωσιακότερες φυσιογνωμίες της σύγχρονης Αμερικής. Θέλει να δημιουργήσει αρχιτεκτονική σύμφωνα με το πνεύμα της δημοκρατίας, δηλαδή αρχιτεκτονική της ατομικότητας. Μιλάει ωστόσο σαρκαστικά για τη συνήθη αμερικανική πρακτική να επιλέγεται τυχαία κάποιο στυλ, συμπεραίνοντας ότι χρειάζεται να αναπτυχθεί ένα ιδιαίτερο στυλ, σε αμερικανικό πνεύμα. Καταλάβαινε απόλυτα την αμερικανική κουλτούρα. Ήταν βασικός παράγοντας του αμερικάνικου πολιτισμού για έναν αιώνα επειδή ήταν σε θέση να ενσωματώσει στις συγκλονιστικές εργασίες της αρχιτεκτονικής ένα ποιητικό όραμα, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο οι περισσότεροι από τους πολίτες θα ήθελαν να ζησουν.
Η σταδιοδρομία του υπήρξε τόσο μακρόχρονη και η δουλειά του τόσο ποικιλόμορφη και παραγωγική, ώστε να μοιάζει όχι ένας άνθρωπος αλλά μια σειρά από κινήματα. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Wright, τα διαφορετικά επιτεύγματα του τα ένωνε η πεποίθηση του, που την επαναλάμβανε συνεχώς επί 50 χρόνια από το 1908, ότι δημιουργούσε μια «οργανική» αρχιτεκτονική. Ο Wright ήταν ο πρώτος που μίλησε και προώθησε την οργανική αρχιτεκτονική, ήταν ο ηγέτης των «εξοχικών σπιτιών» και ανέπτυξε την ιδέα του ουσονικού σπιτιού.
Ο όρος οργανικός αναφέρεται σε οτιδήποτε έχει χαρακτηριστικά ζώων ή φυτών. Η οργανική αρχιτεκτονική όμως δεν αποτελεί ένα ύφος μίμησης αφού δεν χτίζει κτίρια που
υλικών και την αρμονική σχέση μεταξύ της μορφής και της λειτουργίας, αρχές που αποτέλεσαν ακρογωνιαίο λίθο του μοντέρνου κινήματος και επηρέασαν σε τεράστιο βαθμό την εξέλιξη του αρχιτεκτονικού έργου και εκπαίδευσης μέχρι σήμερα.
Καθόρισε την αρχιτεκτονική της κατοικίας του 20ου αιώνα γιατί πρότεινε έναν νεωτερικό τρόπο ζωής. Η αρχιτεκτονική του βασίστηκε στην φύση και τα πλατωνικά στερεά (σύμβολα των στοιχείων της φύσης), με σκοπό να ενώσει όλους τους μετανάστες
υπό το πρίσμα μια εθνικής ταυτότητας που δεν είχαν ρίζες και κοινά σημεία, με ακριβώς
αυτά τα στοιχεία που είναι πανανθώπινα. Ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα
κατοικιών του Wright είναι το Winslow House, όπου μέσω του γκαράζ, που φέρει τοξωτή
είσοδο, φαίνεται να εκφράζεται το αμερικάνικο όνειρο. Κύριο μέλημα του Wright είναι η οικογένεια και αυτό φαίνεται από την εστία που έχει τοποθετηθεί κεντρικά της κατοικίας, η οποία ειναι σύμβολο ζεστασιάς, θαλπωρής και κατα βάση της οικογενειας.
Ο Frank Lloyd Wright επηρέασε αναμφισβήτητα την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, ενώ η πρόταση του για ένα νέο αμερικανικό στυλ στον τρόπο κατοίκησης το οποίο έδωσε στους πολίτες της Αμερικής μια νέα ταυτότητα, ενέπνευσε πολλούς αρχιτέκτονες μέχρι σήμερα. Ακόμη πρότεινε νέα αρχιτεκτονικά στυλ όπως το prairie style. Ο Wright σαφώς ήταν ένας άνθρωπος μπροστά από την εποχή του. Ο σχεδιασμός πολλών κατοικιών του, τόσο συνθετικά όσο και κατασκευαστικά, ήταν αρκετά προοδευτικός, καθώς τις κάνει καινοτόμες αν σκεφτεί κανείς την εποχή που χτίστηκαν. Πολλές σύγχρονες κατασκευές
έχουν χτιστεί σύμφωνα με τις τεχνικές που εφάρμοσε ο Wright στις κατοικίες του. Μερικά
από τα χαρακτηριστικά που εμπεριέχουν οι κατοικίες του Wright σε prairie style είναι οι ελεύθερες κατόψεις, τα συνεχής οριζόντια παράθυρα και τα μεγάλα επιμήκης δωμάτια
που δίνουν ροηκότητα στον χώρο, χαρακτηριστικά που εφάρμοσαν στην συνέχεια καταξιωμένοι αρχιτέκτονες του μοντέρνου κινήματος στην Ευρώπη και εφαρμόζονται μέχρι σήμερα. Δημιουργούσε σύμφωνα με το όραμα του σχετικά με την μορφή της μελοντικής κατοίκησης. Πίστευε ότι τα σπίτια πρέπει να είναι πιο ευέλικτα, πιο ανοικτά στην φύση και πιο βιώσιμα.
Ήδη γνωστός ενόσω ζούσε, o Wright αναγνωρίστηκε το 1991 από το Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτόνων ως «ο μεγαλύτερος Αμερικανός αρχιτέκτονας όλων των εποχών».
Μετέπειτα Προβληματισμοί
Μέσω της αναζήτησης και της ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας των κρατών της Γερμανίας και των Ηνωμένων Πολιτείων της Αμερικής, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα τέθηκαν νέοι προβληματισμοί. Οι ιστορικοί
έμπνευσης και επιβεβαίωσης για την αρχιτεκτονική του καιρού τους. Προτείνεται μια νέα ανάγνωση του παρελθόντος που να συνδέει σε βάθος την ιστορία και την πρακτική της αρχιτεκτονικής
της διαχρονική, ταλαντευόμενη ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Αποτελεί
προϊόν του χρόνου. Μέσα από τη σύνθετη ενορχήστρωση του χρόνου και του χώρου
γίνεται υλική ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών και η φωλιά της συλλογικής μνήμης.
Στο αστικό τοπίο συμπυκνώνεται η μνήμη των πολλαπλών ιστορικών χρόνων που έχει
γνωρίσει στη μακρά διάρκεια, οι οποίοι συνθέτουν την ιστορία της και εκφράζουν τη διαχρονικότητά της. Πρόκειται για μνήμη των διαφόρων ιστορικών περιόδων, αλλά και μνήμη σημαντικών γεγονότων πρόσφατων ή απομακρυσμένων μέσα στο χρόνο, η οποία ξετυλίγεται από το παρόν προς τα πίσω ακολουθώντας το νήμα της ιστορίας της. Ο
γενικός συνθετικός λόγος της ιστορίας και η εσωτερική, βιωματική λειτουργία της μνήμης
αλληλεπιδρούν με τους πραγματικούς χώρους της πόλης και τους φυσικούς τόπους παράγοντας αφηγήσεις, εικόνες, εμπειρίες, αξίες, προθέσεις και νοοτροπίες. Στο τοπίο της πόλης ενσωματώνονται πολλαπλά ίχνη προθέσεων, δράσεων και ενεργειών του ανθρώπου σε μία υλική και πνευματική δομή που επενδύεται με συνεχείς μνημονικές και ιστορικές ερμηνείες. Το σχέδιο πόλης, ορισμένα δημόσια κτίρια, οι πλατείες, οι ναοί , τα ερείπια και τα μνημεία στην κλίμακα της πόλης και την κλίμακα της αρχιτεκτονικής αποτελούν αναφορές ριζωμένες στο χρόνο που παραδίδονται από εποχή σε εποχή επιτρέποντας στην πόλη συνολικά να αποκτήσει ρίζες στην ιστορία. Έτσι, οι ποικίλοι χώροι που διαρθρώνουν την πόλη (χώροι κατοικίας, εργασίας, εκπαίδευσης, λατρείας, αναψυχής κ.λπ.) αποτελούν στην ουσία χώρους μνήμης όπου αποτυπώνονται οι τρόποι ζωής των κοινωνικών ομάδων, που την έχουν κατοικήσει και την κατοικούν, οι λειτουργίες της πόλης, η οικονομική και κοινωνική της ζωή και οι δραστηριότητες των κατοίκων της.
Έτσι κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, άρχισαν να συντηρούνται και να ανακατασκευάζονται πόλεις από την αρχή, να δημιουργούνται όλο και περισσότερα
μνημεία αλλά και να συντηρούνται τα ήδη προυπάρχοντα. Οι περισσότερες πόλεις και μνημεία που ανακατασκευάστηκαν ή συντηρήθηκαν έλαβαν χώρα μετά το τέλος του πρώτου και του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου με τις ηττημένες και μη χώρες να θέλουν να υμνήσουν την χώρα τους αλλα και να χαράξουν την ιστορία της στις μνήμες τους.
Σημάντικά παραδείγματα τέτοιων μνημείων είναι το μνημείο των Karl Liebknecht και Rosa Luxemburg που κτίστηκε το 1926 που αναδεικνύει ότι οι πράξεις που καθορίζουν την ιστορική μνήμη είναι αποτέλεσμα σύγκρουσης πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων.
Ακόμα πιο ισχυρό παράδειγμα είναι το μνημείο των «πεσόντων του Μαρτίου» του Walter Gropius, στο κοιμητήριο της Βαϊμάρης που κτίστηκε το 1922. Επίσης σημαντικό παράδειγμα στην συμβολή της συλλογικής μνήμης κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα ήταν η ονοματολογία των οδών και των πλατειών. Οι δρόμοι της πόλης αποτελούν τόπους της συλλογικής μνήμης τιμώντας, με την ονοματολογία τους, επιλεγμένα ιστορικά γεγονότα και ανώνυμους ή επώνυμους ήρωες. Με αυτήν την έννοια, επιτελούν την ίδια λειτουργία με τις προτομές, τα αγάλματα και τα μνημεία. Γίνεται, λοιπόν, φανερό πως, εκείνο που προέχει είναι η παραγωγή και συντήρηση μιας εθνικής, συνολικής εικόνας που θα έχει κέντρο την ίδια την πόλη, τους ανθρώπους της και το χώρο της πόλης, ενώ η ίδια παραβλέπεται και παραλείπεται ή αξιολογείται επιλεκτικά.
Επίσης κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα άρχισαν να πολλαπλασιάζονται οι εθνικοί επέτειοι αφού αποτελούν σημεία συνάντησης του παρελθόντος με το παρόν, ανάδειξης
της ατομικής και της συλλογικής μνήμης, στιγμές αποκρυστάλλωσης της ιστορικής μνήμης, γι’ αυτό και πολύ συχνά αποτελούν αντικείμενο διαφορετικών νοηματοδοτήσεων
και συμβολισμών. Οι εθνικές επέτειοι είναι μια ευκαιρία για κωδικοποίηση της εθνικής
ταυτότητας μέσω της γλώσσας των συμβόλων και της θεατρικής αναπαράστασης. Όλα
αυτά συνδέονται με μια θεωρία του τόπου, που δεν αποτελεί μια σύνθεση όλων αυτών
των σκέψεων, ώστε να διαμορφωθεί μια ολοκληρωμένη άποψη για τη σχέση μεταξύ
ανθρώπου και περιβάλλοντος, αλλά δείχνει επίσης ότι η ιστορία της μοντέρνας
αρχιτεκτονικής κατευθύνεται προς ένα στόχο : την ανάκτηση του τόπου. Έτσι η έννοια του τόπου ενώνει την μοντέρνα αρχιτεκτονική με το παρελθόν και υπάρχει ένα νέο αίτημα συνέχειας.
Ερμηνεία: Η Γερμανία αποτέλεσε σταθμό στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής του αιώνα, καθώς χρησιμοποίησε ως κύριο πολιτικοκοινωνικό κίνητρο την προάσπιση της εθνικής της ταυτότητας. Τα βιομηχανικά της κτίρια συνέβαλαν στη διαμόρφωση αυτής, τόσο μέσω του μεγέθους τους, της χρήσης τους και των υλικών καθώς και της πελατειακής σχέσης ανάμεσα στον ιδιώτη βιομήχανο και το γερμανικό κράτος.
Η Deutche Werkbund αποτέλεσε μια σημαντική κινητήριος δύναμη στην εξέλιξη του βιομηχανικού σχεδιασμού, ενώ τα έργα των μελών της θεωρούνται μερικά από τα πιο σημαντικά παραδείγματα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Η σχολή του Bauhaus ήταν στενα συνδεδεμένη με την Deutche Werkbund. Οι βασικές αρχές της, όπως ο λειτουργισμός, επηρεάσαν την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής όσο τίποτα άλλο. Πέρα από την επίδραση στο αρχιτεκτονικό έργο, σημαντική ήταν η συμβολή της σχολής στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση. Η σημαντικότερη συμβολή της όμως βρίσκεται στον τομέα της σχεδίασης βιομηχανικών προϊόντων και ειδικότερα του σχεδιασμού επίπλων. Πολλά χαρακτηριστικά προϊόντα Bauhaus κυκλοφορούν απαράλλακτα ως σήμερα.
Αναμφισβήτητα ο Frank Lloyd Wright ήταν αυτός που προσέδωσε μια εθνική ταυτότητα στην Αμερική έχοντας ως βασικό παράγοντα την ένωση των αμερικανών ανεξαρτήτως τον τόπο προέλευσης τους. Τα “εξοχικά σπίτια” συγκεκριμένα θεωρούνται τα πρώτα δείγματα του "ανοιχτού σχεδιασμού". Η χειραγώγηση του εσωτερικού χώρου σε ιδιωτικά και δημόσια κτίρια είναι ένα από τα βασικά στοιχεία του ιδιώματος του Wright. Βασική του άποψη ήταν πως ο άνθρωπος πρέπει να αποτελεί το επίκεντρο του όλου σχεδίου.
Η αρχιτεκτονική του Frank Lloyd Wright επηρέασε την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής στον τομέα της κατοικίας. Πρότεινε καινούργια στυλ όπως το prairie style και την οργανική αρχιτεκτονική, τα οποία επηρέασαν πολλούς αρχιτέκτονες μέχρι σήμερα. Το όραμα του για την μορφή της μελλοντκής κατοίκησης έγινε αληθινό και υποστηρίχθηκε απο πολλύς συναδέλφους του μέχρι σήμερα, καθώς θεωρούσε ότι τα σπίτια πρέπει να είναι πιο ευέλικτα, πιο βιώσιμα, πιο ανοικτά στην φύση και τέλος να σέβονται το περιβάλλον.
της Αμερικής υπήρξε προπομπός μετέπειτα προβληματισμών και συγκεκριμένα της ενίσχυσης της συλλογικής μνήμης. Η ενίσχυση αυτή επικεντρώθηκε κυρίως στους τομείς
της πόλης και των μνημείων. Συγκεκριμένα δημιούργησε την ανάγκη για συντήρηση και επανασχεδιασμό αυτών των δύο στοιχείων και προσδιόρισε την θέση των μνημείων μέσα στην πόλη. Αποτέλεσμα της ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας και της συλλογικής μνήμης αποτέλεσαν η συντήρηση και ο εκ νέου σχεδιασμός πόλεων και μνημείων, η ονοματολογία των οδών και των πλατειών και ο πολλαπλασιασμός των εθνικών εορτών. Η εθνική ταυτότητα και η συλλογική μνήμη συνδέονται με μια θεωρία του τόπου που έχει ως μοναδικό στόχο την ένωση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής με το παρελθόν και την δημιουργία ενός αιτήματος συνέχειας.
Εικόνα 1
To Robie House είναι ένα από τα πιο γνωστα παραδείγματα των «εξοχικών σπιτιών» του Φράνκ Λόυντ Ράιτ. Το σπίτι αυτό που σχεδίασε ο Ράιτ για τον Frederic S Robie ολοκληρώθηκε το 1910 και θεωρείται ότι είναι η ολοκληρωμένη έκφραση του ύφους των «εξοχικών σπιτιών». Αυτό το ύφος χαρακτηρίζεται από έναν κυρίαρχο οριζόντιο άξονα, ενωμένα παράθυρα και ένα ευρύχωρο και ανοιχτό εσωτερικό σχέδιο. Στο εξωτερικό κυριαρχεί μια χαμηλή τετράριχτη στέγη, απλά οικοδομικά υλικά (κυρίως τούβλο, ξύλο και στόκο) και προτείνει μια ένωση της περιοχής και του κτιρίου (εικόνα 1). Ο Φρανκ Λόυντ Ράιτ σχεδίασε το Robie House ως παράδειγμα για έναν νέο τρόπο της αμερικανικής διαβίωσης σε αντίθεση με τις αναγεννησιακές μορφές της αρχιτεκτονικής που είχαν γίνει δημοφιλείς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής και φύσης (μια από τις πιο σημαντικές επιρροές του Ράιτ) τονίζεται μέσω του στυλ των «εξοχικών σπιτιών».
Συγκεκριμένα τo Robie House είναι το πιο καινοτόμο και προνοητικό απ’ όλα τα εξοχικά σπίτια που έχει χτίσει ο Ράιτ. Περιοχή και δομή, εσωτερικό και εξωτερικό, έπιπλα, διακόσμηση
και αρχιτεκτονικη, όλα συνδέονται μεταξύ τους.
Η τοποθεσία του Robie House βοήθησε ώστε να καθοριστεί το σχέδιο του Φρανκ Λόυντ Ράιτ. Οι διαστάσεις του οικοπέδου ανάγκασαν τον Ράιτ να σκεφτεί ένα σπίτι σε
σχήμα μακρύ και στενού ορθογωνίου. Στην πραγματικότητα το σπίτι αποτελείται κυρίως
από δύο μακριά και στενά «σκάφη», κάθε ένα πανομοιότυπο στη μορφή με το κέλυφος ενός σκάφους, μια σειρά από πάνω και ελαφρώς εκτός κέντρου στο άλλο. Κοιτάζοντας τα από ψηλά, τα δύο κελύφη φαίνονται εύκολα, αντιθέτως όμως όταν τα βλέπεις από το δρόμο, φαίνεται το ένα να μπαίνει μέσα στο άλλο και να δημιουργεί μια ενιαία, συνεχή οριζόντια γραμμή.
Το Robie House δημιουργεί μια έξυπνη ρύθμιση των δημοσίων και ιδιωτικών χώρων καθώς απομακρύνεται από το δρόμο με μια σειρά οριζόντιων επιπέδων. Με τη δημιουργία επικαλύψεων των επιπέδων, επιτρέπει ο εσωτερικός χώρος να επεκταθεί
προς τα έξω, ενώ παρ’ όλα αυτά δίνει στον χώρο ένα επίπεδο περίφραξης(εικονα 2). Η είσοδος του σπιτιού δεν είναι σαφώς διακριτή, λόγω του ότι ο Ράιτ θεωρούσε ότι η πομπή προς το σπίτι πρέπει να περιλαμβάνει ένα ταξίδι (εικόνα 3). Ο Ράιτ δεν χρησιμοποίησε το τυποποιημένο παράθυρο στα σχέδια του, αλλά «ελαφριές οθόνες» που αποτελούνταν από κομμάτια χρωματισμένου και διαφανές γυαλιού, συνήθως με αναπαραστάσεις της φύσης. Ο σκοπός γι’ αυτά τα παράθυρα ήταν να επιτραπεί φως στο σπίτι ενώ παράλληλα να υπάρχει και η αίσθηση της ιδιωτικότητας. Ωστόσο δήλωσε για τις ελαφριές οθόνες, «τώρα το εξωτερικό μπορεί να έρθει μέσα και το εσωτερικό μπορεί και πάει έξω» (εικόνα 4). Όλο το σπίτι είναι επενδυμένο με ρωμαικό τούβλο με κίτρινο κονίαμα και μόνο οι προεξοχές και το επιπλέον τούβλινο μπαλκόνι έχουν ακτίνες χάλυβα για δομική υποστήριξη. Χρησιμοποιώντας την οριζοντιότητα του τούβλου, ο Ράιτ πρόσθεσε τις τελευταίες πινελιές στο Robie House για να δημιουργήσει το ιδανικό σύγχρονο «εξοχικό σπίτι» όπου ήταν σε θέση να χτίσει με τις αρχές που πίστευε.
τον Νοέμβριο του 1963 το σπίτι πιστοποιήθηκε ως εθνικό ιστορικό ορόσημο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. O Ludwig Mies van der Rohe καθώς και άλλοι σπουδαίοι αρχιτεκτόνες του 20ου αιώνα, ισχυρίστηκαν ότι ο Ράιτ ήταν σημαντική επιρροή
στην καριέρα τους. Το 1991, το σπίτι αναγνωρίστηκε από το αμερικανικό ίδρυμα αρχιτεκτόνωνως μια από τις δέκα σημαντικότερες δομέςτου 20ου αιώνα. Σήμερα το Robie House θεωρείται σημαντικό μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αμερικής, μια ισχυρή δήλωση του ασυμβίβαστου οράματος του Ράιτ για μια νέα αμερικανική αρχιτεκτονική.
Σχέδια του Robie House:
Κάτοψη ισογείου
Κάτοψη α’ ορόφου
Κάτοψη β’ ορόφου
ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Εικόνα 1: Μνημείο Karl Liebknceht & Rosa Luxembourg, Βερολίνο 1926
O Mies van der Rohe σχεδίασε το μνημείο Karl Liebknceht & Rosa Luxembourg (εικόνα 1) στο Βερολίνο το 1926. Το μνημείο αυτό θεωρείται ως εμβληματικό στην προσπάθεια αναζήτησης και ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας της Γερμανίας, αφού χτίστηκε με εντολή του Κομμουνιστικού Κόμματος της χώρας προς τιμήν των πεσόντων αγωνιστών, κατά την εξέγερση των Σπαρτακιστών το 1919. Τα μνημονεθέντα θύματα εκτελέστηκαν μπροστά από ένα τούβλινο τοίχο, έτσι ο Mies σχεδιάζει έναν αντίστοιχο τοίχο, δομώντας με αυτό τον τρόπο στο μυαλό του θεατή την εικόνα της πράξης που συντελέστηκε. Η Ιστορία είναι σαφής και καταγεγραμμένη και ο αρχιτέκτονας επιθυμεί να παρουσιάσει τη σκληρή αλήθεια των γεγονότων και να υμνήσει τα κατορθώματα του κόμματος της χώρας. Οι ξεκάθαρες αναφορές του Mies προς τα αντικειμενικά γεγονότα, φαίνονται χαρακτηριστικά και στα σχέδια για το μνημείο, όπου ο Mies είχε συμπεριλάβει και μια επιγραφή των τελευταίων λέξεων της Rosa Luxemburg «Ich bin, ich war, ich werde sein» (ήμουν, είμαι και θα είμαι). Το 1933 οι ναζιστές κατέστρεψαν τελικά το μνημείο του Mies.
Οπώς ήδη αναφέρθηκε η κεντρική ιδέα του μνημείου Karl Liebknceht & Rosa Luxembourg είναι η σχεδίαση του τούβλινου τοίχου μπροστά στον οποίο εκτελέστηκαν τα μνημονεθέντα θύματα ώστε η κοινωνία να δομήσει στο μυαλό της την σκηνή της εκτέλεσης και να την χαράξει στην μνήμη της. Το μνημείο κατασκευάστηκε με ανεπεξέργαστα υλικά και κυρίως με τούβλα τα οποία συγκρατούνται μεταξύ τους με ενέματα χάλυβα και σκυροδέματος. Τα υλικά αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την απτή ανπαράσταση του τοίχου εκτέλεσης των θυματών ο οποίος ήταν κατασκευασμένος από τούβλα που τα είχαν φθείρει ο χρόνος και οι πυροβολισμοί. Έτσι, μέσω των του συμβολισμού και των υλικών, ο Μies van der Rohe, επιτυγχάνει τον στόχο του και εκφράζει την κεντρική ιδέα της μνημειακής κατασκευής στην συνθετική δομή.
To Karl Liebknceht & Rosa Luxembourg είναι ένα πρωτοποριακό μνημείο αφού
ήταν γραφτό να μεταφέρει μια ορισμένη ωμή ειλικρίνεια. Για το λόγο αυτό διαφέρει με τα μνημεία του παρελθόντος τα οποία φημίζονται για την αισθητική τους. Το μνημείο αυτό
δεν προσβλέπει στην ομορφιά και μέσω του μπρουταλισμού του δεν αφήνει περιθώριο για ωραιοποιήσεις και τραγικότητες στη μνήμη. Συγκεκριμένα, δεν αντιμετωπίζεται ως ένα
κτήριο με εξαίρετη αισθητική αλλά ως ένα μνημείο με συμβολικό χαρακτήρα και με μοναδικό σκοπό ενίσχυση της συλλογικής μνήμης και της ταυτότητας της χώρας. Αυτό
προδίδεται και από το σχήμα του μνημείου το οποίο είναι ένα απλό τετράγωνο σχήμα
που προσδίδει σαφήνεια και ειλικρίνεια. Θεωρείται ένα μοντέρνο μνημείο που αποτελεί πεδίο διαμάχης για το κατά πόσο συντελεί στους εξελικτικούς ρυθμούς ανάπτυξης της πόλης και στον εκμοντερνισμό της κοινωνίας. Ακόμη, το έργο αυτό καινοτομεί αφού χρησιμοποιήθηκε για την παρουσία πολιτικών ιδεολογιών στο δημόσιο χώρο και μετά
κατεδαφίστηκε για την καταπολέμηση των ιδεολογιών αυτών· βρίσκει τη θέση του στην αναζήτηση μιας νέας μνημειακότητας που προσπαθεί να προβάλλει το παρελθόν για να στηρίξει το μέλλον.
Οι ιστορικοί της αρχιτεκτονικής άρχισαν να βλέπουν την ιστορία με σύγχρονα μάτια ,που αναζητούν στο παρελθόν στοιχεία έμπνευσης και επιβεβαίωσης για την αρχιτεκτονική του καιρού τους. Προτείνεται μια νέα ανάγνωση του παρελθόντος που να συνδέει σε βάθος την ιστορία και την πρακτική της αρχιτεκτονικής Πιο συγκεκριμένα αυτή η μνημειακή κατασκευή συνδέεται με τις θεωρίες της συλλογικής μνήμης αλλά και της ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας της χώρας. Αυτές οι θεωρίες εμφανίστηκαν αμέσως μετά το πέρας του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και κίνησαν το ενδιαφέρον πολλών αρχιτεκτονων του 20ου αιώνα. Επίσης ολα αυτά συνδέονται με μια θεωρία του τόπου, που δεν αποτελεί μια σύνθεση της συλλογικής μνήμης, ώστε να διαμορφωθεί μια ολοκληρωμένη άποψη για τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος, αλλά δείχνει επίσης, ότι η ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής κατευθύνεται προς ένα στόχο : την ανάκτηση του τόπου. Η έννοια του τόπου ενώνει την μοντέρνα αρχιτεκτονική με το παρελθόν και υπάρχει ένα νέο αίτημα συνέχειας. Επιπλέον δεν συμβαδίζει τόσο με τις θεωρίες της εποχής για τα μνημεία διότι είναι ένα πρωτοποριακό έργο, το οποίο δεν προβάλλει την αισθητική αλλά την ωμότητα του γεγονότος που μνημονεύει.
To Karl Liebknceht & Rosa Luxembourg δενεμφανίζει μεγάλη σχέση με τις θεωρίες που διατύπωσε ο Mies van der Rohe κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα αλλά συνδέεται περισσότερο με την φιλοσοφία του. Περισσότερο από κάθε άλλο μοντερνιστή, ο Mies van der Rohe, χρησιμοποίησε την φιλοσοφία ως βάση για την εργασία του. Δημιούργησε έτσι ένα επιδρών αρχιτεκτονικό ύφος του εικοστού αιώνα, που το χαρακτήριζε ακραία σαφήνεια και απλότητα. Τα κτίρια του αποπνέουν την καθαρότητα και την σαφήνεια της απλής γεωμετρικής δομής, όπου η ένταση δημιουργείται μέσα από την αυστηρότητα των περιγραμμάτων και την προσεγμένη αναλογία των επιμέρους στοιχείων.Το “Less is more” είναι η άλλη προστακτική του,που εμφανίζεται και στο μνημείο αυτό, και που οδήγησε στον υπέρτατο ορθολογισμό και στην ψυχρή ομορφιά των δημιουργημάτων του, που πραγματοποιούνται χάρη
Η περίοδος άνθησης του Μοντερνισμού κινήθηκε παράλληλα με δύο μεγάλους τραγικούς πολέμους και το μεγαλύτερο ίσως τραύμα της ανθρωπότητας: το Ολοκαύτωμα. Η φρικαλαιότητα της ανθρώπινης παράνοιας, αφήνει πίσω της διαμελισμένες κοινωνίες
και κατεστραμένες οικονομίες. Οι δεκαετίες ‘50 και ’60 που ακολουθούν είναι φορτισμένες με μνήμες πρώτης και δεύτερης γενιάς όσων επιβίωσαν και όπως είναι αναμενόμενο τα μνημεία για τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα αρχίζουν να οικοδομούνται σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική.
Εικόνα 2: Μνημείο Αντιστάσεως στο Cuneo, Aldo Rossi, 1926
Ο Aldo Rossi, επηρεασμένος από το μνημείο Karl Liebknceht & Rosa Luxembourg, σχεδιάζει τη δεκαετία του 1960 δύο μνημεία με θέμα τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο εκ τον οποίων το ένα κατασκευάστηκε. Πρώτο είναι το Μνημείο Αντιστάσεως στο Cuneo ( εικόνα 2 ) που σχεδιάζεται το 1962 προς τιμήν των αγωνιστών κατά της γερμανικής εισβολής στην Ιταλία. Η πρόταση του Rossi αποτελεί ένα κύβο, ο οποίος τέμνεται από μια σκάλα σε σχήμα πυραμίδας. Ανεβαίνοντας ο επισκέπτης τη σκάλα θα εισερχόταν σε μια εσωτερική πλατφόρμα. Απέναντί του θα συναντούσε μια γραμμική εγκοπή στον τοίχο από όπου θα αντίκρυζε τη θέα του πεδίου της μάχης Ιταλών-Γερμανών. Το μνημείο ωστόσο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Το δεύτερο μνημείο του Rossi είναι το Μνημείο των Αγωνιστών του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου στο Segrate της Ιταλίας ( εικόνα 3 ) που σχεδιάστηκε και εν τέλει κατασκευάστηκε το 1965. O Rossi χρησιμοποιεί και πάλι γεωεμετρικά στοιχεία στο σχεδιασμό, το παραληλόγραμμο, τον κώνο και τον κύλινδρο , καθώς και το στοιχείο της σκάλας. Ο επισκέπτης ακολουθεί και πάλι μια γραμμική σκάλα για να οδηγηθεί στον εσωτερικό χώρο του μνημείου.
Εικόνα 3: Μνημείο αγωνιστών 2ου παγκοσμίου
πολέμου, Aldo Rossi, Ιταλία 1965
Τα δύο αυτά μνημεία ήταν σχεδιασμένα
με την σαφήνεια της απλής γεωμετρικής
δομής και με την προσεγμένη αναλογία
των στοιχείων τους. Αυτό προσδίδει την
επιρροή του Rossi από τον Mies van der Rohe στον σχεδιασμό αυτών των μνημείων.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΟΥΝΤΖΗΣ
Εικόνα 1: Κάτοψη κύριου ορόφου
Εικόνα 2: Κάτοψη 2ου ορόφου
Εικόνα 3: Κάτοψη 3ου ορόφου
Εικόνα 4: Τομή
Fallingwater ή κατοικία Kaufman είναι ένα σπίτι σχεδιασμένο απο τον αμερικανό αρχιτέκτονα Frank Lloyd Wright το 1935 στην Πενσυλβάνια των Η.Π.Α. Το fallingwater αποτελεί μια από τις πολλές κατοικίες που σχεδίασε ο Wright σύμφωνα με την πρόταση του για την εγκαθίδρυση ενός νέου αμερικάνικου στυλ στην αρχιτεκτονική της κατοικίας. Ο Wright χρησιμοποιεί την φύση και τα πλατωνικά στερεά (σύμβολα των στοιχείων της φύσης), στοιχεία τα οποία είναι πανανθρώπινα και τα ενσωματώνει στην σύνθεση των κατοικιών του. Με αυτό τον τρόπο επιχειρεί να ενώσει όλους τους μετανάστες, που έρχονταν στις Η.Π.Α. από όλο τον κόσμο, και να τους δώσει μια ταυτότητα.
Το Fallingwater θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα του Wright λόγω του δυναμισμού της μορφής και της ενσωμάτωσης του στο απαράμιλης ομορφιας φυσικό τοπίο με τους καταρράκτες. Η κατοικία αντικατοπτρίζει το όραμα του Wright ότι η μελοντική αρχιτεκτονική της κατοίκησης θα περιλαμβάνει πιο ευέλικτα, βιώσιμα και ανοικτά στην φύση σπίτια. Το τελευταίο προβάλει την πεποίθηση του Wright ότι το κάθε κτίσμα πρέπει να σέβεται το περιβάλλον και να μην το καταστρέφει, κάτι που σήμερα θεωρείται προφανές, ενώ τότε κάτι αρκετά πρωτοποριακό. Το fallingwater αποτελεί ένα από τα πιο επιτυχυμένα παραδείγματα αυτης της θεωρίας καθώς το κτίσμα φαίνεται σαν να έχει γεννηθέι από τον βράχο στον οποίο είναι χτισμένο και έχει γίνει ένα με αυτόν και με το υπόλοιπο φυσικό τοπίο (εικόνα 5). Όσον αφορά τον κατασκευαστικό τομέα το fallingwater είναι αναμφησβήτητα μια πολύ καινοτόμα κατασκευή καθώς ο αρχιτέκτονας έχει χρησιμοποιήσει ακραία τεχνολογία αιχμής, ώστε να καταφέρει να θεμελιώσει το σπιτι πάνω στον βράχο από τον οποίο τρέχει νερό (εικόνα 5) και να στηρίξει τους μεγάλους προβόλους (εικόνα 6).
Εικόνα 6
Ένα άλλο στοιχείο της κεντρικής ιδέας είναι τα οριζόντια και κατακόρυφα στοιχεία. Αξίζει να αναφερθεί ότι υπάρχει ειλικρίνεια στην κατασκευαστική δομή, αφού τα κατακόρυφα στοιχεία είναι από πέτρα ενώ τα οριζόντια από μπετόν (εικόνα 7).
Εικόνα 7
Το fallingwater μπορεί να ερμηνευθεί ως κατάφωρη προσβολή του Διεθνούς Μοντέρνου στυλ, τις χαρακτηριστικές άσπρες μπετονένιες πλάκες του οποίου ο Wright μεταχειρίστηκε με τον δικό του οργανικό τρόπο, προβάλλοντάς τες ρομαντικά πάνω από ένα καταρράκτη και αγκυρώνοντας τες στο ζωντανό βράχο με τοίχους από αδρή λιθοδομή. Για να δείξει κι άλλο το πόσο πολύ απέρριπτε την κλινική ασπρίλα του Διεθνούς Μοντερνισμού, αγωνίστηκε ανεπιτυχώς να καλυφθούν οι μπετονένιες εξωτερικές
επιφάνειες με φύλλο χρυσού, αλλά στο τέλος αναγκάστηκε να αρκεστεί σε μια αδιάβροχη τσιμεντομπογιά σε χρώμα ανοιχτής ώχρας. Την περίοδο εκείνη θεωρούσε πια ότι οι εκφραστικές δυνατότητες του μπετόν αρμέ που χρησιμοποιούνταν σε κατασκευές ήταν η ουσία της οργανικής αρχιτεκτονικής την οποία είχε προασπίσει τόσα χρόνια. Ποτέ άλλοτε δεν χρησιμοποίησε το υλικό αυτό με περισσότερη τόλμη απ’ ότι σε αυτήν τη κατοικία, που υπήρξε το πρώτο του σπίτι από μπετόν αρμέ, μολονότι λόγω τεχνικών ατελειών χρειάστηκε να γίνουν επισκευές από το 1953.
Η βασικότερη επιρροή του Wright ήταν η ιαπωνική αρχιτεκτονική. Αυτό είναι ξεκάθαρο αν παρατηρήσει κανείς τον εσωτερικό σχεδιασμό της κατοικίας (εικόνα 8), την διείσδυση μεταξύ των εξωτερικών και εσωτερικών χώρων και την έντονη έμφαση στην αρμονία μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας Tadao Ando δήλωσε: « Νομίζω ότι ο Wright έμαθε την πιο σημαντική πτυχή της αρχιτεκτονικής, την επεξεργασία του
χώρου, από την ιαπωνική αρχιτεκτονική. Όταν επισκέφθηκα το fallingwater στην Πανσυλβάνια βρήκα την ίδια ευαισθησία στον χώρο, όμως δεν υπήρχε ο επιπλέον ήχος της φύσης που σε γοητεύει».
Ακόμη ένα σημείο όπου η σχέση της φύσης με τον άνθρωπο ενισχύεται είναι αυτό του τζακιού στο σαλόνι. Μπροστά από το τζάκι προεξέχουν από το πάτωμα μέρη από έναν ογκόλιθο, παρόμοιο με αυτόν που βρίσκεται πάνω το σπίτι (εικόνα 9). Επιπλέον με αυτόν τον τρόπο δίνεται έμφαση στην εστία, η οποία προσδίδει θαλπωρή και συμβολίζει τον θεσμό της οικογένειας, θεσμό που αφορά σημαντικά τον Wright. Αυτό το διαπιστώνουμε καλύτερα στις όψεις και στις κατόψεις του κτιρίου, αλλά και στις υπόλοιπες κατοικίες του Wright αφού η καμινάδα και η εστία αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία στην σύνθεση. Εικόνα 9
το Εργοστάσιο Fagus
Πρόκειται για ένα εργοστάσιο που έφτιαχνε (και συνεχίζει να φτιάχνει) καλαπόδια για παπούτσια, στο Alfed an der Leine, στη βορειοκεντρική Γερμανία, σχεδιασμένο από τους Adolf Meyer και Walter Gropius (1911-13).
Το κτίριο αυτό προχώρησε ένα βήμα παραπέρα από εκεί που είχαν φτάσει οι Μηχανικοί τού Σικάγου: στις όψειςτου, τα υποστυλώματα και, συνεπώς, όλη η κατασκευή βρίσκεται πίσω από το επίπεδο του γυαλιού. Ο τοίχος είχε τελικά εξαφανιστεί. Η συμαγής τοιχοποιία είχε αποδειχτεί όχι μόνο περιττή αλλά και αισθήτικά ανεπιθύμητη. Σε κάθε γωνιά του εργοστασίου Fagus το γυαλί συναντάει άλλο γυαλί.
Το εργοστάσιο Fagus ήταν το πρώτο σημαντικό κτίριο του Gropius. Το μακρύ εργαστηριακό συγκρότημα αυτού του υποδηματοποιείου έχει απέριττη και δυναμική απλότητα. Μέσα σε αυτό, διαχωρίζεται η υποστηρικτική κατασκευή από την ελεύθερη πρόσοψη, η οποία είναι κατασκευασμένη ως παραπέτασμα.
Η εντύπωση της ελαφρότητας προέρχεται από τις εξ ολοκλήρου γυάλινες επιφάνειες, των οποίων τα κάθετα γυάλινα φύλλα μοιάζουν να κρέμονται από την προεξέχουσα κορνίζα από πάνω, αφού οι κολώνες υποχωρούν προς τα μέσα. Δεν υπάρχουν κολώνες εντός, και έτσι οι σκάλες αιωρούνται ελεύθερα εντός των γυάλινων πύργων. Αυτά τα στοιχεία, καθώς και το γεγονός ότι όλα τα μέρη του κτιρίου (με την
εξαίρεση της καπνοδόχου) έχουν την ίδια βαρύτητα, έκαναν το εργοστάσιο Fagus ένα στυλιστικό πρότυπο της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.
Θεωρείται ένα από τα «ιδρυτικά» κτίρια της αρχιτεκτονικής των Μοντερνιστών του 20ου αιώνα. Σχεδόν κανένας στην Ευρώπη δεν είχε μέχρι τότε σχεδιάσει με τέτοια σαφήνεια και λειτουργικότητα ένα βιομηχανικό κτίριο όπου κάθε οικοδομικό στοιχείο φαινόταν χωρίς διακόσμηση.
Η ανάθεση του εργοστασίου στους νέους αρχιτέκτονες αποτέλεσε σημαντική
ευκαρία για να εφαρμόσουν τις δυνατότητες των νέων υλικών (γυαλί και χάλυβας). Χρησιμοποιώντας αυτά τα δύο υλικά κατάφεραν να προσδώσουν στο κτήριο μια σχεδόν διάφανη υλικότητα.
Η αντικατάσταση των τοίχων από τη γυάλινη επιφάνεια, κάτι που είχε ξαναγίνει μόνο σε μεγάλες ενιαίες αίθουσες, εφαρμόζεται εδώ σε πολυώροφο κτίριο. Η
απελευθέρωση των γωνιών έρχεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη εντύπωση περί στατικής ασφάλειας, ενώ η εντύπωση του εύθραστου και ελαφριού κλιμακοστασίου ενισχύεται από
τους λεπτούς ορατούς αρμούς στον τούβλινο τοίχου της εισόδου. Το κτίριο αυτό ήταν ικανό να χαρίσει στον Gropius τη μεγάλη του φήμη.
Το εργοστάσιο Fagus είναι μία έκφραση καθαρής αντικειμενικότητας, ένας ελαφρύς διάφανος κύβος που μοιάζει να είναι εξ ολοκλήρου από γυαλί. Σε αντίθεση με τα υαλοστάσια του AEG Turbinenfabrik (αρχ. Peter Behrens) που τοποθετούνται ανάμεσα στα φέροντα στοιχεία, στο εργοστάσιο Fagus οι γυάλινες και οι πλήρεις επιφάνειες συσσωματώνονται δημιουργώντας ένα ενιαίο περίβλημα.
Ενώ ο Behrens τόνιζε τις γωνίες, οι Gropius και Meyer τις κατάργησαν, αποδεικνύοντας έτσι ότι ο συνδυασμός γυαλιού και χάλυβα μπορεί να εκφράσει δύναμη αλλά και λεπτότητα. Με την απλοποίηση αυτή, την αναγωγή στην απόλυτη στερεομετρική μορφή και τη σύνθεση των οριζόντιων και των κατακόρυφων γραμμών, ο
Gropius προέβλεψε το επίσημο ρασιοναλιστικό λεξιλόγιο που θα διατυπωθεί τα επόμενα χρόνια.
Το πρότυπο για αυτό το νέο εργοστασιακό κτίριο, με τη λειτουργική του τεχνική γλώσσα, ήταν τα αμερικάνικας σιλό και τα εργοστασιακά κτίρια, των οποίων η πειστική λειτουργικότητα είχε ξεκινήσει να δέχεται όλο και περισσότερη αναγνώριση για το γεγονός ότι είχε αισθητική διάσταση. Η έκδοση από τον Gropius μίας συλλογής για την αμερικάνικη «βιομηχανική αρχιτεκτονική» στο ημερολόγιο του Deutsche Werkbund (Γερμανικό Καλλιτεχνικό Σωματείο, ιδρ. 1907) για το 1913 επέφερε μια διευρυμένη εκτίμηση αυτών των υποδειγματικών κτιρίων. Μιλούσε για το «μεγαλείο» των αμερικανικών φραγμάτων και σιλό. Ήταν ένας συγκλονιστικός, για τη συγκεκριμένη εποχή, χαρακτηρισμός.
Η επίπεδη στέγη, τα γυάλινα τοιχοπετάσματα και οι τζαμωτές σκάλες επρόκειτο να ασκήσουν ευρεία επίδραση στο μεταπολεμικό Διεθνές Μοντέρνο Στυλ, ως γλαφυρές ενσαρκώσεις της κίνησης. Το εργοστάσιο Fagus αποτελεί πλέον Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ ΑΛΕΞΑΚΗΣ
''Architecture for Industry, the AEG Factories''
Εικόνα 4: προοπτική τομή
Σύμφωνα με το θεωρητικό Νicolaus Pevsner, ο Peter Behrens, αρχιτέκτων των ΑΕG Factories στο Βερολίνο, αποτελεί τον καινοτόμο της λεγόμενης ''λειτουργικής αμεσότητας'' στην αρχιτεκτονική, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Με άλλα λόγια, ασπαζόμενοι την άποψη του αρχιτέκτονα Mies van der Rohe, o Behrens, έστρεψε την προσοχή του στα βιομηχανικά κτίρια καθώς αυτός ο τύπος κτιρίων αποκτούσε
ανεξαρτησία χωρίς την συγκατάθεση του πελάτη και γενικότερα των επιταγών της αρχιτεκτονικής εκείνης της περιόδου, όπως σε αντίθεση υποστήριζαν πολλά πολιτικοκοινωνικά μανιφέστα. Στην πραγματικότητα , τα βιομηχανικά κτίρια για εκείνον εξέφραζαν την ανάγκη της εποχής για την εδραίωση ενός ''βιομηχανικού πολιτισμού'', όπου μία σειρά νέων υλικών, μεθόδων, τεχνικών κατασκευής βρίσκονταν στο προσκήνιο.
Το πρώτο σημαντικό αρχιτεκτονικό επίτευγμα του Βehrens ήταν το '' Turbine Factory''
για την εταιρεία ΑΕG στο Βερολίνο(1909). Οι τεράστιες του διαστάσεις, ο τεχνολογικός εξοπλισμός που διέθετε και η ανάγκη για αντοχή έρχονται σε αντίθεση με τη χρήση των εφήμερων υλικών που χρησιμοποιούσαν για τις διεθνείς εκθέσεις. Συγκεκριμένα μέσω αυτού, δημιουργήθηκε το ερώτημα, της χρήσης και έμφασης των υλικών στην αρχιτεκτονική δομή ή της δημιουργίας μίας αρχιτεκτονικής δομής που δημιουργεί χώρο μέσα στο χώρο; Αυτή η αντίληψη της αρχιτεκτονικής ως '' η μορφή στο χώρο'', ονομάστηκε από τους Γερμανούς θεωρητικούς Κunstwollen To πιο γνωστό έργο του Behrens ασπαζόμενος αυτού του είδους την αντίληψη ήταν το παραπάνω εργοστάσιο, το οποίο κατασκευάστηκε σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα και μηχανικό Karl Bernhard
Τα σχέδια του Behrens καθιστούσαν το εργοστάσιο ως το ''ναό της βιομηχανίας''
κατασκευασμένο με νεο-κλασικά πρότυπα. Το αέτωμα στην κύρια όψη σε συνδυασμό
με την στοίχιση των υποστυλωμάτων στις δύο εκατέρωθεν όψεις, επιβεβαιώνουν την
άποψη του Τom Wilkinson, ότι αποτελεί τη μικρογραφία του Παρθενώνα.(εικόνα 5)
Ολόκληρο το συγκρότημα μαζί με τις επιπλέον προσθήκες είχε κατασκευαστεί καθαρά
για την παραγωγή τουρμπινών, στο πλαίσιο της κατασκευαστικής λειτουργίας της εταιρείας ΑEG. O Βehrens μέσω αυτού προσπάθησε να υποδηλώσει την εθνική του ταυτότητα, διαμορφώνοντας παράλληλα μία συλλογική μνήμη από το ήδη ''ξεχασμένο'' παρελθόν στο ''τότε'' των ραγδαίων εξελίξεων της γερμανικής βιομηχανίας.
Εικόνα 5
Εικόνα 6: εσωτερικό του εργοστασίου
Εικόνα 7: κατασκευαστική λεπτομέρεια υποστυλωμάτων
ΠΑΠΑΧΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Christian Norberg – Schulz, Genius Loci – Towards a phenomenology of Architecture, Rizzoli International Publications, 1980
Christian Norberg – Schulz, Genius Loci – Towards a phenomenology of Architecture, Rizzoli International Publications, 1980
David Watkin, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, εκδ. ΜΙΕΤ, 2009
Giedion Sigfried, Space, time and architecture, εκδ. Harvard University Press, Massachusetts, 2002
Jan Gympel, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής,εκδ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ, 2006
Jürgen Tietz, Η Ιστορία της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής,εκδ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ, 2008
Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2009
R. Furneau-Jordan, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, εκδ. ΥΠΟΔΟΜΗ, 1980
Stanford Anderson, Peter Behrens and a New Architecture for the Twentieth Century, εκδ ΜIT Press, Massachusetts,2000
Αμαλία Κωτσάκη, Ιστορία & Θεωρία της Αρχιτεκτονικής IV, Πολυτεχνείο Κρήτης, 2016 (προσωπικές σημειώσεις σπουδαστή κατά τη διάρκεια των διαλέξεων)
Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Ιστοριογραφία της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002
www.fagus-werk.com/en/world-heritage-in-pictures
www.archdaily.com/612249/ad-classics-fagus-factory-walter-gropius-adolf-m
en.wikipedia.org/wiki/Fagus_Factory
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A
KHbynDeYQ_AUIBigB#i
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#imgrc=cVdZd1FVByN_VM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#imgrc=jhVLlLKRylG8QM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&tbs=rimg%3ACfXJbBp3GLYoIjiyS-
4qVTpMxKbJvJ6LjvEXY09EuNcMJ1Kb-
42KVuXnETnosBbfuM3jlhOimW6xCJGpziehnsd_1GioSCbJL7ipVOkzEEcb9AO8wGDpQK hIJpsm8nouO8RcRxv0A7zAYOlAqEgljT0S41wwnUhH6f1kDGTWJoSoSCZv7jYpW5ecRE
ToSw-qTTocoKhIJOeiwFt-
4zeMRd0m8L3nJengqEgmWE6KZbrEIkRFVMxMXMnOI6SoSCanOJ6Gex38aEWJy1uthIQk&q=ROBIE%20HOUSE&imgrc=skvuKlU6TMREnM%3A
ΕΙΚΟΝΕΣ / ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv
=2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A
KHbynDeYQ_AUIBigB#imgrc=IhyAJLwLqQi2OM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv
=2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A
KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=ROBIE+HOUSE+plans+&imgrc=msx-rtTlLyoerM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv
=2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A
KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=ROBIE+HOUSE+plans+&imgrc=leZ_uY3NszjVqM%3 A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv
=2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A
KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=ROBIE+HOUSE+plans+&imgrc=jM2GVecg8C4clM% 3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A
KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=mies+memorial+to+rosa+luxenburg+&imgrc=eVyZw3 qJ_WtmfM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=falling+water+plans+&imgrc=hCq87quDheAXpM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=falling+water+plans+&imgrc=BYq5X1LZ1qI5rM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=falling+water+plans+&imgrc=NQ0rBBHPcf1_OM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=falling+water+plans+section+&imgrc=xpKPgpyQf2Or 4M%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=falling+water+&imgrc=wM6WUpGe6aovqM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&q=falling+water+&imgrc=KG3HY_IFXCVALM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&tbs=rimg%3ACShtx2PyBVwlIjiAIUuihgs15238kgoEWSJi MkdAyg3LKB7ih_1EMnkys2a8NdF6nn3UH_1nMF0JBbyFhY3I3dq6SSzioSCYAhS6KGCz XnEbPTm5Mkr1gmKhIJbfySCgRZImIRoJKWlZ1VYwUqEgkyR0DKDcsoHhHKGx0KkAwU sioSCeKH8QyeTKzZEXG1yUXqy9wvKhIJrw10XqefdQcRb1vAcWMoIcoqEgncwXQkFvIWBE9r5mMowHOSoSCVjcjd2rpJLOEagHUoRctXWc&q=falling%20water&imgrc=_7ZZAPgwmKadM%3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&tbs=rimg%3ACShtx2PyBVwlIjiAIUuihgs15238kgoEWSJi MkdAyg3LKB7ih_1EMnkys2a8NdF6nn3UH_1nMF0JBbyFhY3I3dq6SSzioSCYAhS6KGCz
XnEbPTm5Mkr1gmKhIJbfySCgRZImIRoJKWlZ1VYwUqEgkyR0DKDcsoHhHKGx0KkAwU sioSCeKH8QyeTKzZEXG1yUXqy9wvKhIJrw10XqefdQcRb1vAcWMoIcoqEgncwXQkFvIWBE9r5mM-
owHOSoSCVjcjd2rpJLOEagHUoRctXWc&q=falling%20water&imgrc=8NhPjDzPaGTq_M% 3A
https://www.google.gr/search?q=ROBIE+HOUSE&rlz=1C1CHWA_enGR633GR633&espv =2&biw=1600&bih=775&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwill9qz1rjNAhXFL8A KHbynDeYQ_AUIBigB#tbm=isch&tbs=rimg%3ACShtx2PyBVwlIjiAIUuihgs15238kgoEWSJi MkdAyg3LKB7ih_1EMnkys2a8NdF6nn3UH_1nMF0JBbyFhY3I3dq6SSzioSCYAhS6KGCz XnEbPTm5Mkr1gmKhIJbfySCgRZImIRoJKWlZ1VYwUqEgkyR0DKDcsoHhHKGx0KkAwU sioSCeKH8QyeTKzZEXG1yUXqy9wvKhIJrw10XqefdQcRb1vAcWMoIcoqEgncwXQkFvIWBE9r5mM-
owHOSoSCVjcjd2rpJLOEagHUoRctXWc&q=falling%20water&imgrc=OYQeqvFIWJSP8M %3A