Geestelijke Gezondheidszorg in de volle breedte by GGZTotaal

Geestelijke gezondheidszorg in de volle breedte GGZTotaal - Februari 2016

Inhoudsopgave Februari

2016

Moderne elektroshock helpt vaak, maar niet altijd Electro-convulsietherapie (ECT) voor veel mensen laatste redmiddel Naar artikel

Congres: Bestaat de vrije wil? 11 maart 2016

Wie komt er eerder, de deurwaarder of de psychiater? Armoede en psychiatrie: elkaar versterkende fenomenen Naar artikel

Advertorial

Brouwerij Werkt werkt: psychiatrische patiënten groeien door bijzondere aanpak.

“To lose confidence in one’s body is to lose confidence in oneself.”

20 22

Naar artikel

Een analyse van Bert Vendrik Naar artikel

Hoe mindful kan je zijn? Help uzelf!

Gas en licht

Een ode aan David Bowie. Van Gisele Vranckx

Hoe het marktdenken onder de huid kruipt van de ggz-professional

Naar artikel

‘Mijn held’

Naar artikel

Column van Marcel Riebandt

Johan Atsma legt vijf Mindfulness-zelfhulpboeken naast elkaar

- Hans de Redelijkheid

Naar artikel

Column van Niki Stoker

26 27

Naar artikel

Oude kranten: De eerste berichten over de elektroshock Naar artikel

Geestelijke gezondheidszorg in de volle breedte Toen wij, nu ruim twee jaar geleden, startten met GGZTotaal, was één van de doelstellingen om de vele aspecten van de GGZ voor een breed publiek inzichtelijk te maken. Hoe omvangrijk die aspecten zijn, blijkt maar weer eens uit dit magazine. Vanuit maar liefst vier invalshoeken komt een vorm van behandeling ter sprake: vanuit de volstrekt medische hoek geeft Koosje de Beer een beeld van ECT (Electro-Convulsie Therapie, ooit de mensonwaardige ‘elektroshock’, nu een Ons volgende magazine is een themanummer over werk en opleiding in de GGZ. We willen graag een beeld geven van de hele GGZ en al die mensen met verschillende functies die er werken. Werk jij ook in de GGZ? Als psychiater, ervaringsdeskundige, SPV, woonbegeleider, manager, beleidsmedewerker, of wat dan ook? We stellen het bijzonder op prijs als je, in maximaal 100 woorden, vertelt wat je doet en welke opleiding je daarvoor hebt gevolgd. Zie onze

website.

hoogwaardige vorm van behandeling). Vanuit de Oosterse denkwijze bespreekt Johan Atsma vijf Mindfulness-zelfhulpboeken, vijf stuks die hij min of meer willekeurig tevoorschijn haalde uit de drie meter Mindfulness-zelfhulpboeken bij een grote boekhandel in Amsterdam; vanuit de rehabilitatie-gedachte geeft Hans de Redelijkheid een inkijkje in het project ‘Brouwerij werkt’ van Molemann-Thielens en als vierde laat Marcel Riebandt ons vanuit het ‘gewone’ psychotherapeutische kader meekijken met de behandeling van twee patiënten met een eetstoornis. Alles onder de noemer ‘GGZ’. Hoe breed wil je het hebben? Maar in de GGZ speelt méér dan het zorgvuldig kiezen en uitvoeren van de juiste behandeling. Willem Gotink maakt aannemelijk dat armoede en psychiatrie hand in hand gaan (elkaar zelfs versterken) en vraagt zich af of de GGZ daar wel voldoende aandacht aan besteedt. Twijfelend beantwoordt hij de vraag met een voorzichtig ’nee’. Bert Vendrik maakt zich - als velen van ons - zorgen over de invloed van de privatisering. Die kruipt, aldus Vendrik, onder de professionele huid. Vendrik geeft een aantal overtuigende voorbeelden van deze volstrekt ontoelaatbare beïnvloeding. De vraag is natuurlijk of het afwendbaar is en zo nee, hoe we er mee gaan leven. Tot slot onze vaste rubrieken: Gisele Vrancxk komt in haar maandelijkse gedicht terug op het overlijden van David Bowie. Officieel heeft die natuurlijk niets met psychiatrie te maken. Of toch wel? Is troost zoeken en vinden niet net zo essentieel als, bijvoorbeeld, empathie? Lees haar gedicht en het zal duidelijk worden. Niki Stoker vertelt in haar column over het gevaar van een opkomende manie als de verkoper van Eneco voor de deur staat. ‘U bent gek als u ons aanbod weigert’, zegt de Eneco-dame. ‘Je moest eens weten’, denkt Stoker terug. In onze rubriek ‘oude kranten’ doen we nog even verslag van de enthousiaste artikelen in de jaren ’50 van de vorige eeuw over de eerste elektroshock. Hoe enthousiast kun je als verslaggever zijn over iets waarvan we ondertussen weten dat…. nou ja, laat maar.

pagina 3 l

www.ggztotaal.nl

Reageer

Moderne elektroshock helpt vaak, maar niet altijd -Koosje de Beer

Electroconvulsietherapie (ECT) is een van de laatst mogelijke behandelingen voor mensen die lijden onder zware en langdurige depressies. Bij 70% van de patiënten heeft ECT een positief effect, maar de behandeling is zeker niet risicoloos, zo blijkt uit het verhaal van Marit. Geheugenverlies is de meest ingrijpende bijwerking. “Herinneringen aan het 25-jarig huwelijksfeest van mijn zus ben ik volledig kwijt.”

De moderne electroconvulsietherapie is een behan-

Gunstig effect

deling die bestaat uit kortdurende sessies die in geen

Het idee achter ECT is dat in de hersenen met stroom-

enkel opzicht overeenkomen met de taferelen zoals

pulsen een epileptische aanval wordt opgewekt.

die te zien zijn in een film als One flew over the

Convulsieve therapie werd in 1934 voor het eerst

cuckoo’s nest. Toch zal de associatie van gebroken bot-

toegepast door de Hongaarse psychiater Ladislas

ten en kapot gekauwde kiezen al snel door het hoofd

Meduna. In zijn onderzoek zag hij zo’n groot verschil

flitsen bij het lezen van een artikel over de moder-

tussen de hersenen van epileptische en schizofrene

ne elektroshock. “Volledig ten onrechte”, benadrukt

patiënten dat hij veronderstelde dat de ziekten elkaar

Metten Somers, als psychiater verbonden aan het

uitsloten en dat het opwekken van een epileptische

Hersencentrum van het UMC in Utrecht. “Sinds dertig

aanval heilzaam kon werken bij schizofrenie. De

jaar is ECT gebonden aan strenge regels. Zo wordt de

Italiaan Ugo Cerletti werkte eind jaren ‘ 30 dit idee

behandeling altijd onder narcose gegeven en krijgt de

verder uit door met elektriciteit de aanval op te wek-

patiënt een spierverslappend middel.

ken. Ook werd duidelijk dat de behandeling, meer dan voor schizofrene patiënten, voor depressieve mensen en mensen met een bipolaire stoornis gunstig kan uitpakken. “Helaas kunnen we dit gunstige effect nog niet van tevoren voorspellen”, zegt Harm Pieter pagina 4 l

www.ggztotaal.nl

Spaans. Hij is werkzaam als psychiater bij Parnassia

van mijn leeftijd. Voor zover dit kon, probeerden ze

en heeft onlangs samen met Esmée Verwijk een pro-

echt rekening met mij te houden. Toen ik deze baan

motieonderzoek naar het effect en neurocognitieve

in 2010 verloor na een reorganisatie, heb ik nog even

bijwerkingen van ECT afgerond. “In ons onderzoek

via een uitzendbureau gewerkt. In die functie werd ik

hebben we onder andere gevonden dat de behan-

in een telefoonteam geplaatst en moest ik boze klan-

deling bij oudere mensen iets beter aanslaat dan bij

ten te woord staan. Precies het werk dat ik niet goed

jongeren. Van de hele patiëntengroep die wij hebben

aankan. Daarna werd alles me te veel.”

onderzocht was 60 tot 70 procent na de behandeling niet meer depressief. Vergeleken met medicatie die bij

Risico’s

minder dan de helft van de mensen aanslaat, vind ik

Na verschillende vormen van psychotherapie en soor-

dit een goed resultaat.”

ten medicatie zag Marit ECT als een laatste mogelijkheid. “Ik had zelf op internet al veel informatie over de

Taboe

therapie gelezen en ook in het ziekenhuis werd alles

Ook psychiater Somers is blij ECT in zijn behandelar-

goed uitgelegd. Het vervelendste vond ik het wachten

senaal te hebben en ziet dat de samenleving ook posi-

tot ik aan de beurt was. Van de behandeling zelf merk-

tiever tegenover de behandeling staan dan voorheen

te ik weinig: ik kwam bij op de uitslaapkamer en dan

het geval was. “In de jaren ’70 van de vorige eeuw lag

had ik weer een sessie gehad.”

er, enigszins begrijpelijk, een taboe op de ECT. In die tijd werd de behandeling niet altijd zorgvuldig uitgevoerd, maar daar is tegenwoordig al lang geen sprake meer van. ECT is een veel mildere behandeling geworden, waar mensen vaak zelf bij ons om komen vragen. Heel begrijpelijk natuurlijk als je beseft dat zij in een heel diep dal zitten en deze therapie kansen biedt om het leven weer op te pakken. Een zware depressie

“Herinneringen aan het 25-jarig huwelijksfeest van mijn zus ben ik volledig kwijt.”

ontwricht in verregaande mate het leven en van veel patiënten hoor ik dat hun omgeving dat lang niet altijd begrijpt. Misschien is dat wel een veel groter taboe.”

Van oriëntatieproblemen of verwarring bij het wakker

“Ik heb een goede band met mijn familie, maar over

worden na de behandeling, had Marit geen last, wel

alles wat met mijn depressie te maken heeft, praten

bleek later dat ze herinneringen van de twee maanden

we eigenlijk niet”, zegt de vijftigjarige Marit die vorig

voor haar eerste ECT-sessie kwijt was geraakt. “In die

jaar 17 ECT-sessies onderging. Ondanks dat het soms

periode vierde mijn zus haar 25-jarig huwelijksfeest

heel lastig was, lukte het haar tot een kleine vijf jaar

en later is er ook een etentje met alle familie van

terug om haar depressies met betaald werk te com-

vaderskant geweest. Zowel het feest als het diner kan

bineren. “Ik werkte in een hecht team met collega’s

ik mij niet herinneren. Ook de behandeling zelf heeft

pagina 5 l

www.ggztotaal.nl

niet geholpen. Ik weet eigenlijk niet hoe het nu verder

mijn medicatie moeten afbouwen. Geloof me, dat was

moet, misschien ga ik meewerken aan een onderzoek

een hel, maar het is het waard geweest. Na de vierde

naar deep brain stimulation. Er zijn nog weinig resul-

sessie begon ik alles helderder te zien en kon ik weer

taten bekend voor depressie, maar het is mijn enige

normaal praten met de verplegers op de afdeling.

hoop.”

Voor mij was dat voor de ECT onbestaanbaar.” Sinds

Blijvend verlies van herinneringen komt voor, erkent

zijn vijftien sessies heeft Walter last van chronische

psychiater en wetenschapper Spaans, maar in een

migraine, maar niettemin zou hij zo weer voor de

minderheid van de gevallen. “Ik neem dit risico wel

behandeling kiezen. “Ik ben terug in het land van de

altijd mee in mijn adviesgesprekken, zeker als iemand

levenden: ik rij weer auto, ga met vakantie en durf

kort geleden iets ingrijpends heeft meegemaakt

weer boodschappen te doen. Het mooiste is dat ik

wat niet vergeten mag worden. Ik sta toch achter de

mijn kleinkinderen nu zie opgroeien; dat heb ik zeven

behandeling omdat ik zie dat veel mensen er echt

jaar gemist.”

baat bij hebben. Juist bij deze groep patiënten lijkt het

Het klopt dat de effecten van ECT per individu heel

me belangrijk om eventuele bijwerkingen wel in het

erg verschillen, zegt UMC-psychiater Somers. “Om

goede perspectief te plaatsen. Bij een ernstige aan-

in de toekomst beter te kunnen voorspellen of de

doening als kanker zal vrijwel niemand chemothera-

behandeling zal helpen, doen we nu hersenonderzoek

piebehandeling inclusief alle risico’s en bijwerkingen

bij mensen die de therapie hebben ondergaan. Door

afraden. Waarom zou men dan bij een ernstige, niet

hersenscans van de slaapkwab te vergelijken, pro-

zelden een levensbedreigende aandoening als een

beren we in kaart te brengen wat de verschillen zijn

depressie electroconvulsietherapie afraden, terwijl het

tussen mensen die wel en niet reageren op ECT. Ik

hier gaat over een kleine kans op het optreden van

hoop dat we over anderhalf jaar met resultaten kun-

geheugenproblemen?”

nen komen.”

Onderzoek Walter loopt in zijn eigen woorden ‘al veertien jaar bij de ggz’. “Ik had al verschillende opnames achter de rug voordat ik in 2013 voor langere tijd werd opgenomen. Mijn psychiater schreef pillen, heel veel pillen voor. Op een gegeven moment slikte ik 26 pillen per dag en was ik volledig therapieresistent en mijzelf helemaal kwijt. Buitenstaanders associëren de psychiatrie vaak met verwarde mensen die hun eigen kamer

“Het mooiste is dat ik mijn kleinkinderen nu zie opgroeien; dat heb ik zeven jaar gemist.”

verbouwen en voor wie een arrestatieteam moet komen. Zo’n iemand was ik.” Niet zijn psychiater, maar een verpleegkundige op de gesloten afdeling attendeerde Walter op de mogelijkheden van ECT. In overleg met zijn vrouw besloot hij voor de behandeling te kiezen. “Ik heb in één week

pagina 6 l

www.ggztotaal.nl

Periodieke ECT-sessies De behandelcapaciteit binnen Parnassia was in 2015 124 patiënten, waarvan de helft voortgezette en onderhoudsbehandeling. Doorgaans geven we medicatie na verbetering door ECT om mensen in balans te houden, maar als dat niet lukt kan ECT-behandeling periodiek worden herhaald. Spaans merkt in zijn praktijk dat dit voor een groot aantal mensen belangrijk is. “De kwetsbaarheid van mensen neemt na de therapie niet af en daarom blijft een goede nazorg nodig. Deze patiënten komen eens in de zoveel weken naar ons toe voor een ECT-sessie.” Meta is één van hen. Zij is meerdere keren opgenomen geweest en heeft verschillende soorten medicatie gekregen die haar niet uit haar depressie konden halen. “Psychiater Spaans stelde toen voor om ECT te proberen en zodoende ben ik er vorig jaar mee begonnen.” Nog steeds gaat de 69-jarige een keer per maand naar Parnassia voor een behandeling. “Door de ECT heb ik mijn lithiummedicatie met de helft kunnen verminderen, maar belangrijker nog is dat ik nu thuis kan wonen. Vorig jaar ben ik een half jaar opgenomen geweest; dankzij deze behandeling zal dat niet snel meer gebeuren.”  [GEFINGEERD] Marit, Walter en Meta zijn niet hun werkelijke namen.

Film Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=6cunSIqyFQk

pagina 7 l

www.ggztotaal.nl

Reageer

Wie komt er eerder, Armoede en psychiatrie: elkaar versterkende fenomenen Veel mensen met ernstige psychiatrische klachten leven onder het sociale minimum. De vraag is of er een oorzakelijk verband is, en zo ja, wat oorzaak en wat gevolg is. Het antwoord is even ontluisterend als zorgwekkend: wie onder het sociale minimum leeft, lijkt een verhoogde kans op psychiatrische klachten te hebben. Andersom geldt ook: wie psychiatrische klachten heeft, loopt een groot risico minstens een deel van zijn leven onder de armoedegrens te moeten leven. Een vicieuze cirkel, die bovendien doorgegeven lijkt te worden aan eventueel nageslacht. We leggen twee verhalen van ervaringsdeskundigen naast de cijfers. De vraag voor de lezers: schiet de GGZ misschien tekort waar het dit onderwerp betreft?

de deurwaarder of de psychiater? Armoede als gevolg van psychiatrische proble-

dat zal wel een uitkering blijven en dat is niet veel.

men…..

Eerst wist ik niet eens dat je ook nog toeslagen en

Rob kijkt om zich heen en grinnikt: “Zozo, de Coffee

huursubsidie kan krijgen, toen bleef er helemaal

Company, daar kom ik niet elke dag.” Drie euro voor

niets over.”

een kop koffie, daar heeft hij soms een hele maaltijd

De laatste jaren ging het zó goed dat hij is terug-

voor. Hij voelt zich, nu al, rijkelijk beloond voor dit

verwezen naar de POH-GGZ bij de huisarts. Op zich

interview.

prima, het scheelt hem het eigen risico. “Hopen dat

Sinds twintig jaar is Rob vaste klant bij GGZ-instel-

dat goed gaat, want als ik terug moet naar het FACT,

lingen. Kort na zijn middelbare schooltijd kreeg hij

kost me dat meteen weer € 375,- en dat heb ik dus

voor de eerste keer een psychose, een periode waar

echt niet. Geen idee hoe het dan moet.” Het is het

hij pas sinds een paar jaar aan kan denken zonder

enige moment tijdens ons gesprek dat ik een ner-

het Spaans benauwd te krijgen. De meeste vrienden

veuze blik tegenover me zie.

uit die tijd zijn uit het zicht verdwenen. Zijn gedrag

Hij herstelt zich vrijwel onmiddellijk met een over-

in die jaren is één reden. “Ik was regelmatig een

duidelijke hint: “Lekker, die koffie.”

Verwarde Man”, vat hij die periode samen, verwijzend naar de veelgebruikte mediaterm. Een andere reden

….en psychiatrische problemen als gevolg van

is dat hij maar met weinig dingen kan meedoen. Zijn

armoede.

toenmalige vrienden hebben een goede baan en vol-

“De grens tussen ‘niks aan de hand’ en ‘volkomen

doende geld, Rob kan zich niet veroorloven uit eten

foute boel’ is eigenlijk heel klein geweest. Maar de

te gaan, zelfs de bioscoop is een ongekende luxe. Hij

periode van ‘volkomen foute boel’ heeft dus wel drie

leeft van een uitkering, wat betekent dat hij maar

jaar geduurd en heeft me bijna het leven gekost.”

een paar tientjes leefgeld per week overhoudt. Daar-

Anders dan Rob had Frans tot zes jaar geleden geen

van moet hij eten, kleding en onvoorziene uitgaven

serieuze financiële zorgen. Dat kwam pas toen zijn

betalen. “Vorige maand was mijn fiets gestolen. Ik

partner vertrok en hij in zijn eentje de huur moest

kan dan echt niet zomaar 25 euro ophoesten voor

opbrengen, wat nét lukte. Dat lukte niet meer toen

een andere.”

hij in hetzelfde jaar een bedrijfsongeval kreeg,

“Ik heb in de schuldhulpverlening gezeten, dat hoop

waardoor hij zijn werk niet meer kon uitvoeren. Zijn

ik nooit meer mee te maken. Dus ik leef echt heel

werkgever weigerde schuld te aanvaarden en na

zuinig. Op de één of andere manier betekent dat dat

twee jaar in de ziektewet moest hij van een bij-

ik steeds meer optrek met mensen die in soortge-

standsuitkering leven.

lijke omstandigheden zitten: geen geld, geen werk.

Vanaf dat moment ging het snel. Frans kon de reke-

Dat zijn vaak ook mensen met problemen op psy-

ningen steeds moeilijker betalen en uit een mislukte

chisch gebied. Veel van mijn vrienden zijn verslaafd

vorm van zelfbescherming maakte hij de enveloppen

of lopen ook bij de GGZ”

met betalingsherinneringen niet meer open. Maar

Psychotisch is hij in tien jaar niet meer geweest. “De

herinneringen worden aanmaningen, aanmaningen

medicatie werkt en goede begeleiding helpt. Al had

worden deurwaarders, deurwaarders worden rechts-

ik die medicijnen liever niet gehad. Klotespul, maar

zaken en uiteindelijk lag er een brief op de mat dat

alles beter dan zo’n psychose.” Toen de psychoses

hij binnen twee maanden zijn huis uit moest.

wegbleven is hij vrijwilligerswerk gaan doen en later

“Ik zat erbij en ik keek ernaar”, zegt hij nu. “Heel

gaan solliciteren. Maar het werd al snel duidelijk dat

onwerkelijk. Ik nam me elke dag voor om alles te

hij weinig kans maakte. “Mijn CV roept alleen maar

gaan regelen, maar het lukte me niet om ook maar

vragen op, geen werkgever die daar op zit te wach-

één envelop open te maken. Vrienden van me pro-

ten,” zegt hij, “zelfs de DWI dringt niet meer aan. Dus

beerden wel te helpen, maar dat vond ik niet nodig,

En ze hadden geloof ik niet in de gaten hoe het met me gesteld was. Ik kwam ook steeds minder m’n bed uit. Gelukkig ben ik niet gaan drinken, dan was echt het einde zoek geweest.” Uiteindelijk kwam Frans dankzij een alert familielid en de huisarts bij de crisisdienst van een grote GGZ-instelling terecht, die onmiddellijk een opname regelde. “Ik denk dat ze dat goed hebben ingeschat. Ik liep elke avond een rondje langs het spoor. Ik wilde absoluut niet dood, maar het leek wel of ik er steeds meer naartoe werd gezogen. Op een gegeven moment bleef zelfmoord als de enige oplossing in mijn kop spoken. Ik was natuurlijk hartstikke depressief.” Die opname duurt uiteindelijk liefst zes weken. Weken waarin hij met medicatie start, schuldhulpverlening wordt geregeld, de dreigende huisuitzetting van tafel gaat en de vastgelopen procedure met zijn ex-werkgever vlot wordt getrokken. Bij ontslag zijn de problemen niet opgelost, maar wel overzichtelijk. Frans is ondertussen anderhalf jaar verder. De schuldhulpverlening valt hem niet zwaar omdat hij -vette knipoog- ondertussen ‘een rijke vrouw’ is tegengekomen (“Je noemt toch niet mijn echte naam, hé?”), bovendien is zijn ex-werkgever onder dreiging van een rechtszaak met een schikkingsvoorstel gekomen. Het gaat, kort gezegd, goed. “Maar zonder die opname had ik wel onder een trein gelegen.”

De opleiding tot ervaringsdeskundige in armoede en sociale uitsluiting Vanuit de gedachte dat er een kloof is tussen mensen die langdurig in armoede hebben geleefd en mensen die geen armoede hebben gekend, zette het Belgische ‘De Link’ een opleiding op voor ervaringsdeskundigen in armoede en sociale uitsluiting. Met Europese subsidie droegen zij hun kennis over naar Nederland. In Utrecht, Amsterdam en Eindhoven zijn opleidingen in ontwikkeling, in Oost-Groningen is de eerste opleiding in december 2014 ook daadwerkelijk van start gegaan, een opleiding van twee jaar twee dagen per week, met een stage in het tweede jaar. Famke ten Brinke van ZIVA, via Stichting Mens en Maatschappij, is mede-initiatiefnemer van deze opleiding. Ten Brinke: “Er valt een wereld te winnen door die kloof te slechten. Dat geldt waarschijnlijk ook in de GGZ. Ons uitgangspunt is dat mensen die zelf langdurige armoede en sociale uitsluiting hebben ervaren, anderen in die situatie beter kunnen bereiken en de brug slaan tussen mensen in armoede en professionals. Dat moet je echt door de mensen zelf laten doen. Ghandi formuleerde het zo: ‘Alles wat je doet voor mij zonder mij, doe je tegen mij.’ Uit de armoede op eigen kracht. Gewoon en zonder stigma. Hun kinderen hebben daardoor meer kansen.” Ten Brinke doelt er met dat laatste op dat armoede vaak van generatie op generatie wordt doorgegeven. Niet alleen de financiële kant, maar ook de sociaal psychologische component is hierbij van belang. Mensen die in armoede geboren zijn, hebben bijvoorbeeld geen makkelijke aansluiting bij bestaande netwerken, missen effectieve vaardigheden. Er wordt ook wel gesproken van de ‘gekwetste binnenkant’, een grotere argwaan tegen buitenstaanders. Dat kan je niet ‘van bovenaf’ oplossen. Ten Brinke: “Er is een nieuwe manier ontstaan in het kijken naar en omgaan met armoede. Onze visie is dat mensen die in armoede leven, zelf verkennen hoe ze een nieuw perspectief kunnen creëren om hun situatie te verbeteren en dat ze hiertoe zelf in staat zijn. Een landelijke website over ervaringsdeskundigheid in armoede en sociale uitsluiting zal eind februari 2016 bereikbaar zijn.

Psychiatrische klachten en geen betaald werk

Langdurig een laag inkomen en klant van de GGZ

In Nederland zijn naar schatting 640.000 volwassenen

Ook via een andere weg is de link tussen armoede

in behandeling bij de GGZ.

en psychische problemen aan te tonen. Mensen die

Driekwart van hen ontvangt ambulante, kortdurende

langdurig een laag inkomen hebben, maken aanmer-

behandeling voor een relatief eenvoudig psychisch

kelijk meer gebruik van de GGZ dan mensen met een

probleem (angststoornis, depressie, et cetera). De wer-

hoger inkomen. In deze groep zitten veel mensen met

keloosheid in deze grote groep is niet veel hoger dan

een arbeidsongeschiktheids- of bijstandsuitkering. In

in de rest van de Nederlandse beroepsbevolking.

het rapport ‘Armoede en sociale uitsluiting’ zegt het

Meer problemen heeft dat deel van deze groep die

CBS: “Onder personen die voornamelijk rondkomen

niet volledig herstelt. Zij kunnen alleen met continue,

van een arbeidsongeschiktheidsuitkering is vooral het

ambulante begeleiding stabiel blijven functioneren.

aandeel met antidepressiva en antipsychotica betrek-

Exacte cijfers zijn niet bekend, maar kenniscentrum

kelijk hoog: respectievelijk 19 en 9 procent in 2013,

Phrenos schat dat het gaat om 100.000 tot 200.000

tegen 6 en 2 procent voor de gehele bevolking.” Voor

personen. Vermoedelijk zal de arbeidsparticipatie in

bijstandsontvangers waren die cijfers in 2013 respec-

deze groep tussen de 30% en 50% liggen, een stuk

tievelijk 11 en 7 procent.

lager dan het landelijk gemiddelde. Velen van hen

Ook de GGD in Zuid-Holland Noord kwam in 2008 tot

zullen grote moeite hebben om die baan te behouden.

een soortgelijke conclusie. Uit onderzoek blijkt dat 1

Ongeveer 25% van alle GGZ-cliënten in Nederland

op de 24 volwassenen zonder angst en/of depressie-

heeft ernstige psychische aandoeningen. Zij hebben

ve klachten schulden hebben. Bij mensen mét deze

niet alleen ernstige en meestal langdurige psychopa-

klachten hadden er 1 op de 5 schulden.

thologie, maar ook meerdere beperkingen op sociaal en maatschappelijk gebied. Het gaat om ongeveer

Psychische problemen als gevolg van financiële pro-

240.000 volwassenen, waarvan ongeveer 19% een

blemen?

betaalde baan (van >12 uur per week) heeft. Van de

Maar kunnen financiële problemen ook een oorzaak

overige, ruim 200.000, heeft 36% wel de wens tot

zijn van psychische problemen? Het verhaal van Frans

regulier betaald werk.

wijst in die richting.

Dat betekent dat ongeveer 72.000 mensen met een

Ook een uitgebreid literatuuronderzoek van het

ernstige psychische aandoening de wens tot een regu-

Nederlands Jeugdinstituut suggereert dat, voor zover

liere betaalde baan hebben. Een zeer groot deel van

het opgroeien in armoede betreft. Armoede leidt,

deze mensen (93%) ervaart serieuze belemmeringen

aldus het rapport, tot sociale uitsluiting, maar door

om die baan te krijgen, zo zegt Phrenos in een fact-

de bijbehorende stress ook tot angstklachten en

sheet.

depressie. Kinderen die in armoede opgroeien, hebben

Voorzichtig kun je hieruit concluderen dat het hebben

later meer kans op een gestoorde emotieregulatie en

van (ernstige) psychiatrische problemen een grote

hechtingsproblematiek. Ook de stress die het continue

risicofactor is voor het krijgen van financiële proble-

geldtekort oplevert, kan leiden tot depressies, vooral

men. Van een uitkering is doorgaans lastig rondkomen.

bij moeders in eenoudergezinnen. Het heeft er alle schijn van, dat armoede en psychiatrische klachten elkaar in stand houden, en in het ergste geval zelfs versterken. 

pagina 11 l

www.ggztotaal.nl

Reageer

MoleMann Tielens is een kleinschalig behandelcentrum in Amsterdam voor mensen die herstellen van een psychose. Gerrald Nieboer van Shine + werd gevraagd een project op te zetten om een aantal van hen te helpen, hun talenten en mogelijkheden te ontdekken en te werken aan een gelukkige toekomst. Het project kreeg de naam Brouwerij Werkt, vernoemd naar het pand waar MoleMann Tielens gevestigd is, een voormalige brouwerij. Dankzij de bijzondere aanpak van Shine + werd het een succes en financiert het stadsdeel Centrum ook dit jaar weer een groep.

Brouwerij Werkt werkt: psychiatrische patiënten g Door Hans de Redelijkheid Uitgangspunt van het project Brouwerij Werkt is dat elk

Nieboer was daar gelukkig mee: “Ik heb veel erva-

mens, ongeacht zijn beperkingen, kan groeien. Nieboer:

ring met het begeleiden van mensen die langdurig

“Of je nu een psychose hebt of autistisch bent, iedereen

werkloos zijn. Wat ik altijd weer zie is dat het beste

wil welzijn en meedoen met de samenleving. Ze wisten

resultaat ontstaat als je de tijd neemt. Als niet voorop

alleen niet hoe. Ze hadden veel stress, weinig zelfver-

staat dat mensen zo snel mogelijk aan het werk moe-

trouwen en vaak geen idee waar hun talent lag of wat

ten. Regelmatig met elkaar praten, en goed luisteren

hun mogelijkheden waren. Wij begeleidden ze bij hun

natuurlijk, is belangrijk om een veilige omgeving te

zoektocht en hielpen ze stappen zetten.” Het belang-

creëren en het vertrouwen te winnen. Alleen dan kun je

rijkste daarbij is tijd, ruimte en aandacht. Vandaar dat

contact maken. Dat geldt ook voor Brouwerij Werkt.”

er een jaar voor het project werd uitgetrokken.

pagina 12 l

www.ggztotaal.nl

En inderdaad, zijn werkwijze sloeg aan. Van de 18

Iedereen kan ook op elk moment stoppen. Voor de

deelnemers die aan het project begonnen, hebben

deelnemers aan het project Brouwerij Werkt was dat

er liefst 13 het project afgerond. Allemaal hebben ze

belangrijk. Het haalde de druk van de ketel en zorgde

stappen vooruit gezet, groot of minder groot, maar

voor opluchting. Het gekke is, door dat te zeggen, zijn

elke stap is er één. “Samen keken we naar wat ze kon-

mensen eerder geneigd om door te gaan.

den en wat ze wilden. Een baan, vriendschap, stoppen met medicatie, rustig worden van binnen, leren dan-

Een belangrijke factor is dat Shine + vanuit het

sen… Het benoemen van intenties is essentieel omdat

hart werkt. Dat voelen mensen. Oprechte aandacht.

het richting geeft. En als je dan ziet dat iemand groeit

Gesprekken komen daardoor makkelijk op gang. Die

en een meisje durft uit te vragen, of werk vindt, ja, dat

gaan over basale menselijke thema’s. Over angst, ver-

is prachtig om te zien. Daar word ik nou gelukkig van.”

trouwen, zelfvertrouwen. Over alles wat in de weg zit. Zo ontstaat er ruimte en leren mensen op een andere

De aanpak van Shine +

manier naar zichzelf te kijken.

Shine + werkt met groepen van acht tot twaalf personen. Dat is een bewuste keuze. Mensen zijn sociale

Ontspanning is belangrijk. Shine + maakt gebruik van

wezens en kruipen het liefst naar elkaar toe. Er ont-

muziek, boeken, gedichten, peptalks, meditatie en

staat ook altijd een soort buddy-gevoel. Dat was zeker

andere ontspanningstechnieken. De ervaring leert dat

bij het project Brouwerij Werkt het geval. Iedereen zit

mensen dan loskomen. Een van de favoriete gedich-

min of meer in dezelfde situatie, wat een band schept.

ten van Nieboer is Über die Geduld van Rainer Maria

Tegelijkertijd leren ze in groepsverband veel van

Rilke. Dat zegt precies hoe Shine + denkt en wat ze

elkaar.

willen uitdragen. Dat je niets moet overhaasten. Deelnemers voelen dat goed aan. ‘Ik ben geduldiger

De sessies zijn op vrijwillige basis. Niemand is ver-

geworden’, is een veel gehoorde reactie.

plicht om mee te doen. Shine + is daar vrij helder in.

groeien door bijzondere aanpak.

pagina 13 l

www.ggztotaal.nl

Reacties deelnemers Brouwerij Werkt “Ik ben een ander mens geworden” “Een paar jaar geleden kreeg ik waanideeën en ging ik ronddwalen. Zo ben ik bij Molemann Tielens terechtgekomen en kwam ik in contact met Shine +, met Gerrald. Gerrald heeft veel voor me betekend. Ik ben een ander mens. Ik voel me zekerder en heb een beter zelfbeeld. Ik mag er best zijn. Ik ben op dansles gegaan en durf nu een meisje mee uit te vragen. Wat ik nooit gedacht had, ik ben ook gestopt met roken. Zo zie je maar. En ik heb een nieuwe baan die me uitstekend bevalt. Door mijn hart te volgen, op aanraden van Gerrald. Het was dus een zeer positieve reis. Zeker ook omdat ik mijn medicatie aan het afbouwen ben en geen waanideeën meer heb. Daar ben ik dankbaar voor.” Ajay, begin 30, deelnemer project Brouwerij Werkt.

“Van mijn gokverslaving ben ik af. En van mijn medicijnen.” “Het liefste wat ik wilde was meer zelfvertrouwen. Dat heb ik door dit project gekregen. Het voelde als een warme deken. Ik voelde me op mijn plek en heb veel geleerd. Ik ben nu van mijn gokverslaving af en heb ook geen medicatie meer! Die is in overleg met mijn SPV’er afgebouwd. Als het project is afgerond ga ik verhuizen naar Oss. Dan woon ik weer dicht bij mij zoontje. Ik ga ook een re-integratietraject starten. Want mijn volgende stap is een baan!” (en dat is gelukt) Coen, midden 20, deelnemer project Brouwerij Werkt.

“Ik heb het gevoel dat ik weer leef.” “Ik heb jarenlang voor het Stadsdeel Amsterdam-Zuid gewerkt maar werd afgekeurd. Ik kon het werk fysiek niet aan en kon ook niet herplaatst worden. Dankzij Shine + en het project Brouwerij Werkt heb ik het gevoel dat ik weer leef. Ik lees en wandel nu veel en ben een groentetuin begonnen. Vaak neem ik groente mee naar Molemann Tielens voor de lunch. Hoe ik straks moet rondkomen als ik van de WIA in de bijstand kom weet ik niet. Maar ik heb geleerd om niet van tevoren te veel te piekeren, en dat helpt. In de toekomst wil ik nog actiever worden met werk dat bij me past. Ik heb daar vertrouwen in.” Christiaan, midden 40, deelnemer project Brouwerij Werkt.

“Het is prettig om je verhaal te kunnen delen en tips te krijgen.” Het project Brouwerij Werkt en Shine + heb ik als zeer positief ervaren. Na mijn psychose wilde ik weer normaal functioneren en daarom deed ik mee. Het is prettig om je verhaal te kunnen delen en tips van anderen te krijgen. Ik heb meer vertrouwen in de toekomst. Ik heb nu meer plezier in koken en ik ben begonnen met hardlopen. Ik besteed ook meer tijd aan mijn vrijwilligerswerk. Ik geef Nederlandse les als 2e taal bij het ABC in Amsterdam. Door Shine + ben ik echt in beweging gekomen. Ik ga zelfs de opleiding voor TOED doen, dat is een opleiding voor ervaringsdeskundigen. Een jaar geleden had ik dit nooit durven dromen. Ik pieker ook minder vaak en maak me minder vaak zorgen om de toekomst. Mijn medicatie is ook verlaagd. Ik heb weer een nieuw perspectief. Daar ben ik dankbaar voor. Michelle, midden 50, deelnemer project Brouwerij Werkt. 

Reageer

pagina 14 l

www.ggztotaal.nl

Mijn held Nog in kinderschoenen hoor ik hoe je stem galmt door het huis mijn vader, een jaar ouder die meezingt en danst Nog in te grote laarzen stampend in het bos met walkman op mijn hoofd schreeuwend over helden als jong volwassen in een wereld waar ik danste in de straten te jong verlaten wist ik in jouw woorden troost te vinden mijn eerste sigaret ‘just for one day’ ik die met je muziek ben opgegroeid denk met weemoed terug aan de tijd dat jij net als mijn vader nog leefde en verdwijn voor even © Gisele Vranckx

pagina 15 l

www.ggztotaal.nl

Reageer

Hoe het marktdenken onder de huid kruipt van de ggzIn 2008 kwam er marktwerking in de ggz. Psycholoog Bert Vendrik deed en doet daar als professional aan mee. Hij denkt dat de GGZ beter floreert onder een rustiger financieringsvorm. Op de website van The Guardian schetst de Amerikaanse schrijver David Forster Wallace de ontmoeting van een paar vissen: ‘There are these two young fish swimming along, and they happen to meet an older fish swimming the other way, who nods at them and says, “Morning, boys, how’s the water?” And the two young fish swim on for a bit, and then eventually one of them looks over at the other and says, ‘What the hell is water?’

Is de GGZ-aanbieder slachtoffer binnen de marktlogica?

Welnu, de zorgaanbieders in de markt van de geeste-

Met de invoering van de marktwerking in de GGZ gin-

lijke gezondheidszorg (GGZ) gedragen zich regelmatig

gen deuren open voor nieuwe aanbieders. Zo dook ook

als de jonge vissen in het water van Forster Wallace.

ik het water in, deed mee aan EuroPsyche, een nieu-

Neem bijvoorbeeld de concurrentie tussen hulpverle-

we GGZ -instelling van na 2008. EuroPsyche maakte

ners, dat is inmiddels een geaccepteerd verschijnsel,

gebruik van de ruimte voor nieuwe zorgaanbieders.

waar nog maar af en toe vragen bij worden gesteld.

1200 zelfstandige professionals sloten zich aan, waarmee EuroPsyche in de jaren van 2008 tot 2012 in een

De marktwerking in de gezondheidszorg is ingevoerd

mum van tijd uitgroeide tot een enorm bedrijf.

in 2005, in de GGZ in 2008, zoals het beginsel van

De ‘zorgproductie’ van EuroPsyche liep in de miljoe-

vraag en aanbod reeds decennia ons maatschappelijke

nen, maar ze werd slecht geleid. Zo was er heel wei-

water is. De marktwerking in de GGZ is bedoeld om

nig aandacht voor inhoudelijke kwaliteit, noch voor

de sector meer flexibel en vraaggestuurd te maken en

bureaucratische zorgvuldigheid. Dat werd ook haar

om de kosten in de hand te houden1. Zorgverzekeraars

ondergang. De hele onderneming werd, overigens

moesten meer gaan concurreren, zorgaanbieders

onterecht, weggezet als ‘frauduleus’ en stierf een

evenzo, verzekerden en cliënten kregen meer keu-

snelle en pijnlijke dood door harde powerplay van de

zevrijheid. De marktwerking werd wel gereguleerd,

zorgverzekeraars.2

er zijn grenzen aangebracht, denk bijvoorbeeld aan

In dit proces zag ik de professional, inclusief mezelf,

acceptatieplicht en maximumtarieven.

als slachtoffer in de dynamiek van de marktwerking

De vraag of de marktwerking in de GGZ aan de ver-

en schreef een verhaal over een oprechte therapeut

wachtingen voldoet is hier niet aan de orde. Het gaat

die vergeefs aanklopt bij de zorgverzekeraars voor

mij om een ongewenste bijwerking, namelijk de aan-

vergoeding. Dit zelfbeeld als slachtoffer is nog steeds

tasting van de professionele logica door de marktlo-

wijdverbreid onder GGZ -hulpverleners. Maar doet het

gica.

recht aan de werkelijkheid? pagina 16 l

www.ggztotaal.nl

-professional Bert Vendrik is Gezondheidszorgpsycholoog BIG // Registerpsycholoog Specialist NIP / Kinder- en Jeugd

De professionele logica verliest het van de marktlogica 3

chisch lijden en psychische stoornissen. Deze wordt

Van Sambeek en anderen stellen dat professionals

als omvangrijk en groeiend beschreven, gesproken

het marktdenken met zijn economische terminologie

wordt van ‘de opmars van geestesziekten’.

aan het internaliseren zijn. Dit denken in termen van

Het aanbod is de verzameling zorgproducten van deze

winstmaximalisatie en kostenbesparing kan echter

GGZ-instelling, het is een divers aanbod, van preventie

ten koste gaan van ‘een toegewijd gebruik van gedisci-

en voorzorg, tot psychotherapie en E-health, met als

plineerde kennis en vaardigheden ten dienste van de

uitgangspunten ‘blended’ en ‘matched care’. De onder-

publieke zaak’. Deze ‘professionele logica’, ‘een seculie-

liggende visie maakt verder gewag van het streven

re roeping ten dienste van wat de cliënt nodig heeft

naar zelfregie.

(niet van wat hij wil)’, dreigt terrein te verliezen op de

Dit document laat zich lezen als een slimme onder-

‘marktlogica’.

bouwing van de GGZ als onderneming, met uitspraken

De GGZ -aanbieder die als marktkoopman zijn ‘produc-

over een grote zorgvraag, en als antwoord daarop een

ten’ aanprijst, en niet enkel een slachtoffer is van een

breed palet aan zorgaanbod. Het speelt in op maat-

van bovenaf ingevoerd marktstelsel - herkenbaar?

schappelijke trends als bezuinigingen en de identiteit

Een paar uitspraken van professionals vallen me op:

van de moderne zelfbewuste burger.

• ‘De behandeling is gebaseerd op evidence based Wat is hier eigenlijk mis mee?

richtlijnen.’ • ‘Uit onderzoek blijkt dat Cognitieve

Deze marktlogica staat op gespannen voet met de

Gedragstherapie voor tal van psychische klachten

professionele logica:

de meest geschikte behandelvorm is. Vaak zijn

• Aan de ‘vraagkant’ van de GGZ-markt is er inder-

mensen met slechts enkele gesprekken al gehol-

daad sprake van een opmars van het aantal klach-

pen.’

ten en zorgvragen4, maar niet van een stijging van

• ‘Met deze faalangsttraining leer je in vijf stappen hoe je met dit soort situaties om kunt gaan’.

het aantal ‘geestesziekten’.5 • Bovendien is de GGZ niet het enige denkbare antwoord op de stijgende zorgvraag. Zo pleit Trudy

Ik kijk het visiedocument van een GGZ-instelling in,

Dehue voor het waarderen van variatie, het ver-

dat mede is geïnspireerd door uitspraken van de daar-

dragen van lijden, en voor ‘contextualisatie’, voor

bij aangesloten professionals. Het werkveld wordt als

het begrijpen van de stijgende zorgvraag in zijn

een markt bezien. ‘De grootste uitdaging in de GGZ is

maatschappelijke verband.6 Haar pleidooi wordt

echt ondernemen.’ De GGZ wordt neergezet als markt

alleen al ondersteund door het gegeven dat in

van vraag en aanbod, de vraag is de hoeveelheid psy-

maatschappijen met grotere inkomensongelijk-

pagina 17 l www.ggztotaal.nl

heid, zoals de VS en Engeland, aanzienlijk meer

Ook is er een stroming die stelt dat objectieve uitspra-

psychische problemen voorkomen.

ken over effectiviteit van methodieken niet mogelijk

• Aan de ‘aanbodkant’ is er een pleidooi voor allerlei

én niet wenselijk zijn, er is altijd sprake van hande-

verschillende zorgproducten. Zijn die nodig? Heeft

lende subjecten binnen een unieke historisch-maat-

onderzoek uitgewezen dat die bonte reeks van

schappelijke context. Er is kortom op z’n minst gerede

behandelingsstrategieën A tot H binnen organisa-

twijfel op zijn plaats over de professionele basis voor

tiekaders B tot L voor doelgroepen C tot X effec-

de tombola aan ‘zorgproducten’.

tief zijn? Werken we volgens wetenschappelijke richtlijnen, In de vakliteratuur heerst al jaren discussie of

zoals velen in het GGZ-veld stellen? Nee, we doen een

methodieken te onderscheiden zijn qua effectiviteit.

zo goed mogelijk onderbouwde poging, we werken

Sommigen stellen dat er significante verschillen zijn

zoals dat beroepsethisch zo mooi heet, naar ‘de richt-

tussen de te onderscheiden behandelingsmethodie-

lijnen van wetenschap én praktijk’. Dat is een uiterst

ken, van EMDR tot cognitieve gedragstherapie en

essentiële toevoeging. De klinische ervaring van de

experimentele therapie. De cognitieve gedragsthera-

behandelaar en de actualiteit van deze cliënt en deze

pie scoort het beste.7 De verschillen zijn echter vrij

behandelaar in de huidige situatie maken alles anders,

klein. Anderen zien geen verschillen in effectiviteit,

de objectiverende wetenschap krijgt een bescheiden

stellen de generale werking voorop.

plaats, het maakt het vak boeiend, maar ook kwetsbaar en moeilijk.

Bronnen 1. Frans van de Pol, ‘Gereguleerde marktwerking in de

Zijn we de vis in het water?

GGZ’ MGV, nr. 11, 2005

Professionals in de GGZ zijn geïnfecteerd door een

2. Stichting Cliënten en Therapeuten, ‘Verzekerde

perverse prikkel, de marktlogica. Van slachtoffer zijn

Zorg’, eigen beheer, 2012

we medespeler geworden. Hebben we dat voldoen-

3. Bert Vendrik, ‘Een Goede Therapeut’ Nienke van

de door? Of zijn we die vis in het water van Forster

Sambeek, Evelien Tonkens & Christian Bröer, ‘Sluipend

Wallace? Willen we zo veel mogelijk cliënten, of willen

kwaliteitsverlies in de geestelijke gezondheidszorg.

we ons vak ten dienste van de cliënt zo goed mogelijk

Professionals over de gevolgen van marktwerking.’

uitvoeren?

Beleid en Maatschappij 2011, (38)

Of anders gezegd: voeden de marktmechanismen onze

4. M. Veerbeek e.a., ‘GGZ in tabellen’, Trimbosinstituut,

professionele deskundigheid en oprechte betrokken-

Utrecht, 2012

heid bij onze cliënten? De vraag stellen is ‘m beant-

5. R. De Graaf, e.a. ‘De psychische gezondheid van de

woorden. Het werkveld is te kwetsbaar voor perverse

Nederlandse bevolking, Nemesis-2’ Trimbos-instituut,

prikkels. Mijn voorkeur gaat uit naar een rustige,

Utrecht, 2010

natuurlijk kritische, lange termijn financiering van de

6. Trudy Dehue, ‘Betere mensen, over gezondheid als

GGZ. 

keuze en koopwaar’, Augustus, A’dam, 2014 7. G. Keijsers, ‘The great psychotherapy debate: Oratie.’ Maastricht University, UM Publications,2014

Reageer

“To lose confidence in one’s body is to Het werken op een gespecialiseerde afdeling voor eetstoornissen is boeiend en uitdagend. Op het medicatie spreekuur zie ik Albertine, 21 jaar en ze lijdt aan anorexia nervosa. Vorig jaar heeft ze een veelbelovende carrière als model uit elkaar zien spatten. Een carrière waarbij ze genoot van het reizen, de aandacht en de ontmoetingen met andere mensen en culturen. Haar identiteit en (beperkte) zelfvertrouwen waren voor een groot deel afhankelijk van haar werk. Maar de modellenwereld heeft een keerzijde: nooit was het goed genoeg, en kon er iets verbeterd worden aan het uiterlijk. En als je die keerzijde van haar werk combineert met enkele karaktertrekken, waaronder perfectionisme en behoefte aan controle, krijg je een risicovolle combinatie. Langzaam ontwikkelde zich een eetstoornis. Patiënte wilde blijven voldoen aan de (uiterlijke) eisen van anderen, om zo haar zelfvertrouwen nog enigszins in stand te houden. Dat uiterlijk, dat vooral nooit slank genoeg is naar onze Westerse maatstaven. “Reflections in the mirror may be distorted by socially constructed ideas of beauty (anonymous).” Fotografen merkten op dat ze wel heel dun geworden was, en uiteindelijk betaalde ze de tol van de jarenlange calorieën beperking: haar lichaam was op, het ging niet meer. En ze wist: doorgaan met dit werk zou haar ondergang betekenen. Zoals bijna alle patiënten met een eetstoornis die ik spreek, weet ook zij me op boeiende wijze deelgenoot te maken van een voortdurend gevecht met de eetstoornis. Van de strijd tussen gevoel en verstand, en van de kracht van de eetstoornis. Afwijkend eetgedrag moet altijd worden beschouwd als een symptoom, als een uitingsvorm van onderliggende problematiek. Eetstoornissen gaan altijd gepaard met andere stoornissen. Angst, dwang, controle behoefte, ADHD, persoonlijkheidsproblematiek, systeemproblematiek, PTSS…. de lijst is lang. Zelden heeft een eetstoornis één oorzaak en een pasklare behandeloplossing. Het identificeren en behandelen van biologische, psychologische en sociaal-culturele uitlokkende en in stand houdende factoren en stoornissen vindt bij voorkeur plaats samen met patiënten en hun familie/gezin.

pagina 20 l

www.ggztotaal.nl

o lose confidence in oneself.” (Simone de Beauvoir) Marcel Riebandt.

En nu zit Albertine tegenover me. Ze kijkt vermoeid. Al enige tijd is ze erg onrustig en heeft levendige dromen die het slapen ernstig belemmeren. We bespreken of medicatie het psychotherapeutische proces kan ondersteunen en het slapen verbeteren. In haar presentatie is nog een glimp van het oude fotomodel te herkennen. Patiënte is in gewicht aangekomen, en vorige week heeft ze een deel van haar oude garderobe moeten wegdoen. De kleding paste niet meer. Een praktische daad, maar men kan dit ook anders duiden. Zou het wegdoen van de kleding onderdeel kunnen zijn van een rouwproces, een eerste poging tot afscheid van de eetstoornis en vaarwel van een carrière? Ze staat op een kruispunt in haar leven, waarbij de eetstoornis haar telkens de weg naar achteren probeert op te trekken. De tijd zal leren of ze deze strijd gaat winnen…. Later sprak ik Beatrijs. Een ongehuwde jonge vrouw van midden twintig, met in de voorgeschiedenis leerproblemen, en bij wie niet lang geleden ook ADHD was vastgesteld. De afgelopen jaren ontwikkelde ze eetbuien en braken. Met hulp van intensieve deeltijdtherapie kon patiënte de eetproblematiek enigszins stabiliseren en kreeg het eetpatroon weer enige structuur. Maar bleek ze een seksueel trauma jarenlang te hebben verdrongen, weggestopt. Het voorzichtig bespreken hiervan resulteerde in nachtmerries, herbelevingen, en geregeld suïcidale gedachten. En jawel, de eetstoornis kwam natuurlijk ook weer om de hoek kijken. Terug bij af, zo voelde het voor patiënte. Zal het lukken om stabilisatie van de eetproblematiek en verwerking van het trauma te bereiken? 

Marcel Riebandt werkt als freelance psychiater, ten tijde van het schrijven van de column bij GGZ Breburg, afdeling eetstoornissen. Tevens is hij lid van de Accreditatie commissie van de Nederlandse Vereniging van Psychiatrie, psychiater-lid van de klachtencommissie van Dimence GGZ en verricht hij keuringen.

pagina 21 l

www.ggztotaal.nl

Reageer

Hoe mindful kan je zijn? Help uzelf! Mindfulness

Maandelijks bespreekt GGZTotaal een recent uitgegeven boek, dat betrekking heeft op de GGZ. Onderstaande recensie is van Johan Atsma, docent/coach MBO verpleegkunde.

Er is een overweldigende hoeveelheid zelfhulpboeken

geschriften waarmee je zelf aan de slag kunt met wat

op de markt. Ga naar BOL.com, toets de zoekopdracht

je als een probleem ervaart. Dat die gedachte zo gek

‘zelfhulp boeken’ in en je kunt voorlopig even verder

nog niet is, wordt inmiddels ook door de GGZ gezien

met voor bijna elke klacht op geestelijk gebied een

en ingezet, bijvoorbeeld middels e-learning.

boek. Elke maand komen er boekjes bij. In de betere boekhandel staat in de kast Psychologie altijd vol-

Meestal leggen zelfhulpboeken iets uit of beschrijven

doende keus. Het doet vermoeden dat er een markt

iets met betrekking tot de ’condition humaine’ voor

voor is, er wordt kennelijk geld mee verdiend. De sta-

lezers die met een bepaald aspect van het leven in de

pel wordt in ieder geval steeds groter en blijkbaar vol-

knoop zitten. Er is doorgaans een specifieke visie op

doet het aan een behoefte bij de consument om het

de problematiek die wordt uitgelegd, het liefst met

eerst eens zelf te proberen met een boekje alvorens

wetenschappelijke bewijsvoering of in ieder geval een

naar de huisarts te stappen. Misschien is ook de alom

redenering die de ratio aanspreekt en die het vertrou-

aanwezige zucht naar geluk (want daar hebben we

wen moet geven dat je met dat boek op de goede weg

recht op) een factor van belang voor het succes van al

zit. Alle zelfhulp boeken bieden vanzelfsprekend meer

die uitgaven. Veel zelfhulpboeken doen allerlei belof-

of minder concrete opties aan om met jouw knoop

tes in die richting: “Weg met stress, boosheid, angst en

iets te doen, doorgaans in de vorm van opdrachten of

depressie en word gelukkiger en gezonder”. (.....) “... vol

oefeningen. Soms bruikbaar, soms niet.

werkzame ademhalings- en zelfbeheersingstechnieken en praktische adviezen om je gezonder en energieker

Ik stortte me op Mindfulness. Bij de grote boekhandel

te voelen.” (uit: ‘De kleine Mindfulness voor dummies’).

Scheltema in Amsterdam kun je daar toch wel drie

Het lijkt toch werkelijk te mooi om waar te zijn.

meter aan boeken over vinden. Een kleine keuze van wat ik daar vond, zal hierna de revue passeren. Niet

In mijn herinnering begon het ooit met ‘Ik ben oké,

voor niets Mindfulness, want dat neemt een grote

jij bent oké’ van Thomas Harris ergens in de jaren ’70

vlucht (vaak Lifestyle georiënteerd) maar zeker ook

van de vorige eeuw. Het was een boek met praktische

omdat het in de reguliere GGZ hulpverlening een

handreikingen zoals dat zo mooi heet. Het werd een

plaats heeft verworven als methode om te werken aan

verkoopsucces, maar de toestroom naar de GGZ hulp-

depressie en stress. Mindfulness lijkt zich er bij uitstek

verlening is er niet minder op geworden, kunnen we

voor te lenen zelf aan de slag te gaan. Althans, die

met terugwerkende kracht constateren. Ook iemand

indruk wekt het.

als Rene Diekstra kwam in die tijd op de markt met

Maar wat is nu precies Mindfulness? Daarover zijn al

zelfhulpboekjes gebaseerd op de Rationeel Emotieve

die verschillende werken het wel eens: grondlegger

Therapie (RET) van Albert Ellis. Velen volgden met

Jon Kabat-Zinn komt in 1979 met een programma

pagina 22 l

www.ggztotaal.nl

Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) dat hij

lijk veel meer over te zeggen maar in ‘A Mindfulness

inzet bij mensen met ernstige pijnklachten en stress.

guide for the Frazzled’ van de Engelse comédienne

Hij komt met een klinische toepassing van aandachts-

Ruby Wax wordt dat prima, eenvoudig en met humor

training, die de pijn niet wegneemt maar de aandacht

uitgelegd. Dat brengt ons meteen naar een van de

verlegt en daarmee voor betrokkenen aantoonbaar

laatste uitgaven op het gebied van Mindfulness. Het

verlichting van de pijnklachten biedt. Die aandacht-

boek van Ruby Wax is net uit en nog niet vertaald.

straining heeft zijn basis in meditatietechnieken en

Het boek combineert autobiografische componenten,

zo raakt het oosten het westen. De Mindfulness trai-

levenswijsheden, theorie en een eenvoudige training.

ning neemt een grote vlucht en tegenwoordig vind je

Dat alles gelardeerd met de nodige humor. Ruby Wax

naast MBSR ook MBCT (Mindfulness Based Cognitieve

is een Amerikaanse comédienne met haar basis in

Therapie) gericht op mensen met depressieve klach-

Engeland waar ze een bekende tv persoonlijkheid

ten. Op het ogenblik worden er op de markt vele trai-

werd, in een depressief gat viel en daar weer uitkroop

ningen aangeboden, altijd in een van beider varianten

door niet alleen aan Mindfulness te doen maar er

en volgens het stramien dat Jon Kabat-Zinn heeft

ook een studie in te volgen. Dat levert in ieder geval

neergelegd: 8 sessies van ongeveer 2 uur met dage-

een grappig boek op met heldere uitleg en de nodi-

lijks een uur huiswerk. Ook reguliere GGZ instellingen

ge beschouwingen over Mindfulness die ik in andere

bieden dergelijke cursussen aan. Vraag creëert aanbod,

uitgaven node mis. Het evidence based karakter van

maar zeker ook omdat er ondertussen ruim voldoende

Mindfulness krijgt veel aandacht. Aan de andere kant,

wetenschappelijk bewijs is dat een dergelijke training

het zelfhulpgedeelte is een ‘light versie’ die vooral

werkt. Dat bewijs gaat vooral over aantoonbare effec-

bruikbaar lijkt voor mensen die niet in de problemen

ten in de werking van de hersenen in het omgaan met

zitten. Het gedeelte dat zich richt op ouders die met

stressvolle situaties.

hun kinderen aan de slag willen, kenmerkt zich iets te veel door goedbedoelde Ouders van Nu adviezen.

Mindfulness leert je hersenen dat er een andere

Daarvoor hoef je het boek niet te lezen.

weg te gaan valt dan de ‘Fight or Flight’ opties met hun aanmaak van adrenaline en cortisolhormonen. In principe een oud veiligheidsmechanisme waar we meer last dan gemak van hebben. Er valt natuur-

pagina 23 l

www.ggztotaal.nl







Al een tijd op de markt en in de meeste boekhan-

praktische tip: “Boodschap: op de momenten dat je je

dels wel te vinden is ‘Mindfulness, in de maalstroom

een beetje boos of verdrietig voelt, kan het helpen om

van je leven’ van de Belgische auteur Edel Maex, een

naar de natuur te gaan. Ga bijvoorbeeld eens onder

psychiater die zijn eigen ervaringen met meditatie

een boom zitten, voel je adem en kijk naar de vogels.”

is gaan inzetten in zijn hulpverleningspraktijk, net

Dit is misschien een citaat dat wat tendentieus lijkt

als Jon Kabat-Zinn. Maex schrijft een uitnodigend en

uitgekozen, dat is het helaas niet. Ook de oefeningen

overtuigend boek. Sleutelterm hier is “open aandacht”

op de CD zijn op dit niveau en ietwat knullig uitge-

voor jezelf. Het boek is beschouwend van aard, helder

voerd. Bovendien heb ik geen idee op wat voor kinde-

en compact geschreven in een aantal korte hoofd-

ren DeWulf zich richt: “Kleine kids en grotere kids.”

stukken afgewisseld met uitspraken en gedichten. Het boek biedt geen training, het reikt suggesties aan.

‘Mindfulness Box’ van Eva Brobbel is een doosje met

Als je wilt weten of Mindfulness iets voor je is, dan

een klein notebook (sic) en een aantal kaartjes in

is dit boek zeker een aanrader. “Door met een milde

verschillende grootte en van verschillend karakter. De

open aandacht aanwezig te zijn en te kijken, zonder te

ondertitel op het doosje luidt: “Inspiratie, oefeningen

zoeken, raak je vertrouwd met wat er gebeurt, met wat

en wijsheden”. Ik vraag me altijd af wie zo iets nou

er zich allemaal in jezelf afspeelt. Het is de enige weg

koopt. Praktische waarde ligt misschien in het onder-

naar vertrouwen en zelfvertrouwen”.

wijs waar je het als hulpmiddel bij praktische werkvormen kunt gebruiken. Het bijgevoegde boekje is in

Ruby Wax besteedt aandacht aan kinderen en ook

tegenstelling tot de verpakking vrij nuchter. De tips

Mindfulness voor dummies besteedt er een hoofd-

die op kaartjes staan, schijnen mij soms wat makkelijk

stuk aan. David DeWulf brengt boekjes uit speciaal

in de sombere praktijk. Soms vraagt het ook vaardig-

gericht op kinderen: “Mindfulness voor je kids”. Ik

heden die je nou net niet hebt, daar doe je namelijk

las het oefenboekje met die titel waarbij nog een

Mindfulness voor! “Zo kun je ervoor kiezen deze zaken

CD met geleide meditaties. De vorm die hij kiest is

wat makkelijker te laten gaan en hier geen groot punt

een sprookje met een heldhaftig kind Pieter en een

meer van te maken.” Daarnaast wordt er hier nogal

kabouter en sidekick Pol de Trol. De avonturen die

gebruik gemaakt van Engelse citaten, ook van niet-En-

Pieter meemaakt worden telkens afgerond met een

gelse: geen idee welk doel dat dient...

pagina 24 l

www.ggztotaal.nl





De Kleine Mindfulness voor Dummies heeft de meest

wat de dichter J.C. Bloem al wandelend en domweg

ronkende teksten op voor- en achterkant. De naam van

gelukkig in de Dapperstraat overdacht: “Alles is veel

de schrijfster Shamash Alidina gaat bijna ten onder in

voor wie niet veel verwacht.” Hoe mindful kun je zijn!

de zeer herkenbare vormgeving van een hele serie ‘. ..

Maar leer jezelf dat maar eens aan!

voor Dummies’. Maar vergis je niet, juist hier tref je voor een gering bedrag een boekje in nuchtere taal

Ruby Wax:

met hier en daar wat humor waar in een relativerende

A mindfulness guide for the frazzled.

toon heldere uitleg wordt gegeven. Er staan duidelijke

Penguin Randomhouse UK, 259 pagina’s; 16,49 euro

oefeningen in zonder poespas en in duidelijke stappen. “Mindfulness is heel eenvoudig; het gaat voorna-

Edel Maex:

melijk om laten gaan. Maar het moeilijkste is om hier

Mindfulness, in de maalstroom van je leven

constant aan te denken”. En dan volgen tien praktische

Lannoo, 242 pagina’s; 17,99 euro

tips voor een “opmerkzaam leven” die zeker bruikbaar Eva Brobbel:

zijn.

Mindfulness Box Mindfulness, dat wordt wel duidelijk, is een paradoxa-

Rubinstein, 16,95 euro

le methode, zoals Maex ook zegt: “Deze ervaring houdt ook een valkuil in. Meditatie is met open aandacht

David DeWulf:

aanwezig zijn, zonder oordeel, zonder verwachting.

Mindfulness voor je kids, oefeningen

Zodra je merkt dat dit een helend effect kan hebben,

Lannoo, 72 pagina’s +CD; 14,99 euro

is de neiging groot om te gaan mediteren met de verwachting dat het helpt. Op deze manier voer je dus

Shamash Alidina:

een verwachting in, waardoor je niet langer met een

De kleine Mindfulness voor Dummies

open aandacht mediteert.” Daar mee leren omgaan is

BBCN uitgevers, 155 pagina’s; 8,99 euro

de basis van al de voornoemde boekjes. Op basis van die paradox is de boekenkast in de boekhandel dus goed gevuld. Terwijl Mindfulness toch vooral inhoudt pagina 25 l

www.ggztotaal.nl

Reageer

Gisterenavond ging mijn jaren zeventig ding-dong bel. Altijd leuk, maar niet op dat tijdstip, want dan sluipen de goede doelen door de straten. Ik heb in Afrika tijdens een heftige manie de economie zo opgepompt met enorme uitgaven dat mij dat ontslaat van welke gift dan ook voor de rest van mijn leven. Met mijn hoofd op: ‘Als je me ook maar 1 pinda probeert af te nemen of aan te smeren vreet ik je rauw’, opende ik de deur. Er stond een verregend meisje met grote reebruine ogen en veel te rode lippenstift. Op haar zwarte, zeiknatte jack zag ik het embleem van Eneco staan. Bruut als ik ben zei ik haar meteen dat ik hier toch écht hélemáál geen zin in had. ‘Mevrouw’, zei ze’, ik heb voor u een aanbod, u zou wel gek zijn -ze moest eens wetenals u daar nee tegen zegt’. Binnen twee minuten had ze zich aan mijn keukentafel gekletst. Tablet in de aanslag, haar jas te drogen bij de kachel en een Cola Light voor haar snufferd. ‘Woont u hier helemaal alleen?’ vroeg ze, ontzet om zich heen kijkend. Ik heb wel vaker moeite met het aangeven van mijn grenzen. Er wordt dan ook regelmatig flink overheen gedenderd. Ik heb een razend drukke periode achter me. Al mijn alarmbellen rinkelden: pas op, manie, pas op manie manie manie. Een vriendin die dat wist, kwam spontaan even langs toen ik op het punt stond om weg te gaan. ‘Ik zet zelf wel even thee’ zei ze terwijl haar enorm grote, langharige, natte en blubberige hond zich eens flink uitschudde in de keuken. Ze babbelde over haar nieuwe buren en ik zat op hete kolen en zei: “O, ja joh? Echt waar?” Ik zit er zelfs toch nog maar een therapietje voor tegenaan te gooien. Want waarom is het zo moeilijk om ‘stop’ te zeggen? Sterker nog, om helemaal niet in dat gebied terecht te komen. Bang om te kwetsen, in de steek gelaten te worden of niet meer lief gevonden te worden? Het mechanisme begint me te dagen, ik laat voornamelijk mezelf bungelen. In de kringloopwinkel waar ik sinds een tijdje werk raakte ik in gesprek met een zeer aangenaam uitziende donkere meneer. Binnen een mum vroeg hij mijn nummer. Mijn bellen gonsden Nee Nee Nee en ik gaf het hem. Ik durfde hem mijn nummer niet te weigeren. Een paar dagen later belde hij om iets af te spreken en ik murmelde ‘druk, ik druk, alarmbellen, manieën’. Hij hing me op! Midden in een zin! Aha, dit was dus definitief niet de man waarmee ik de rest van mijn leven jubelend door zou fietsen! Na hele verhalen over Griekenland, kinderen krijgen en woninginrichting liet het meisje me dan uiteindelijk een foto op haar tablet zien en ik moet zeggen, ik was meteen om, verkocht en het was liefde op het eerste gezicht. Hij zag er goed uit en was volgens haar nog heel slim ook. Ik kon hem aan- en uitzetten in huis maar ook onderweg. Hij berekent mijn maandlasten en belt me als het huis in de fik staat. Hij zorgt ervoor dat ik er altijd behaaglijk bij zit en geld bespaar voor andere fijne dingen. Hij zeurt niet aan lijf of hoofd en is toch zeer betrouwbaar. Nog een paar nachtjes slapen, dan komt hij. Mijn Toon.

Gas en licht Reageer

Niki Stoker

pagina 26 l www.ggztotaal.nl

Oude kranten: de eerste berichten over de elektroshock van onze redactie Elke maand neemt de redactie de stapel oude kranten

een apparaat voor electroshocktherapie, ‘afkomstig uit

op haar bureau door, op zoek naar aanknopingspunten

onze fabrieken in Engeland’. Maar niet alleen Philips

in het verleden die iets zeggen over verschijnselen van

maakt ze, er bestaat ook een Elther-electroshock

vandaag. Zijn er verschillen? Zijn er overeenkomsten?

apparaat. In de Java-bode van 5 augustus 1950 staat

Breek- of startpunten?

er zelfs één te koop tussen de mini-advertenties.

We waren nieuwsgierig: toen de elektroshock in de

Handig, voor de maandagochtend-depressies. “Schat,

jaren ’50 zijn intrede deed, toen moeten die heftige

heb jij zo even tijd?”

bijwerkingen toch bekend zijn geweest? Zat de pers te slapen?

Het is historie. Onder invloed van diverse groeperingen die onder de vlag van de antipsychiatrie

De verslaggever van ‘De Locomotief’ is in zijn artikel

opereren, groeit het verzet tegen de elektroshock met

van 10 juni 1949 merkbaar enthousiast. Hij schrijft:

een hoogtepunt in de jaren zeventig. De weerstand is

“(…) dat een electroshock het doel op een eenvoudiger

zo groot dat de methode verboden dreigt te worden.

wijze bereikt. Dat is niet een eenvoudige electrische

De pers laveert rustig mee. Halverwege de jaren ’70

schok als men zijn vingers in het stopcontact steekt,

zijn er veel - vaak korte - berichtjes te vinden van

maar een doelbewuste, voorzichtige verandering van

actiegroepen (‘aktiegroepen’) tegen het shocken.

de electrische spanning in de hersenen, die ook maar

Genuanceerde artikelen zijn er weinig te vinden. De

zeer kort duurt.” Wat volgt is een breed betoog over

Waarheid publiceert in 1978 wel een brief waarin de

de onschadelijkheid van de methode, die vele malen

Vereniging voor Psychiatrie de methode onder strikte

toegepast kan worden.

voorwaarden toelaatbaar acht, het vrije Volk citeert in

In al zijn eerlijkheid geeft de verslaggever toe dat de

1977 Ernest Hemmingway, die zelf een shocktherapie

methode niet in 100% van de gevallen werkt.

onderging: “Ze nemen mijn geheugen weg. Ze

Hij gaat verder in zijn onbedaarlijk optimisme:

verwoesten mijn hele leven. Als ik niet kan schrijven,

“Men hoeft bij geen enkele Nederlandse psychiater

is mijn leven zinloos. De behandeling was briljant,

ongerust te zijn, dat hij de electroshock of een andere

maar ze verloren de patiënt.”

shockbehandeling lichtvaardig zal aanraden. Ik zou

Duidelijk is, dat de discussie met heftige

mijn eigen kinderen blindelings willen toevertrouwen

tegenstanders en de gematigde voorstanders, niet

aan iedere arts in een zenuwinrichting die mij

optimaal gevoerd wordt. Althans niet in de media.

aanraadde een shockbehandeling toe te passen (…) de behandeling met voorzichtigheid zal geschieden.”

We zijn beland in 2016. Het meest recente artikel over de ECT vindt u in dit magazine, dat ooit ook tot de

In 1952 doet het Algemeen Indisch Dagblad op 15

‘oude kranten’ zal behoren. Ons benieuwen wat er dan

december verslag van een medische tentoonstelling

over dat artikel gezegd gaat worden.

van Philips. Tussen de röntgenapparaten en de longmachines wordt ook de ‘Philitast’ aangeprezen,

pagina 27 l www.ggztotaal.nl

Reageer

GGZTotaal - Februari 2016