KRACHT
E-MAGAZINE VOOR DE TOTALE GGZ - oktober 2015
INHOUD
INHOUDSOPGAVE
Oktober 2015 3. Kracht Het magazine van oktober 4. Vluchtelingen en asielzoekers:wat staat de GGZ te wachten? Willem Gotink 9. Column “Zorgen” Niki Stoker 10. De baas over ziek, zeer en zorg Hilleke Crum
16. Boekrecensie Haperende Hersenen van Iris Sommer Johan Atsma 18. Particulier initiatief Time-out huis 20. Oude kranten: Autisme en de mythe van vaccinatie redactie GGZTotaal 21. Vacatures
14. Ook een psycholoog voor “werk” Matthijs Steeneveld
2- GGZTotaal
KRACHT Als GGZ hebben we lang gedacht dat wij, als professionals, de enige waren die ‘het’ moesten doen. Dat idee is gelukkig achterhaald. Er is veel kracht bij mensen zelf aanwezig, kracht die vaak te weinig benut wordt en soms zelfs de kop ingedrukt. ‘Kracht’, dat is het woord dat een aantal keren terugkomt in dit magazine en toevallig of niet, steeds als kracht van mensen zelf, zonder persé de hulp van de GGZ of andere hulpverleners. “Niet meteen met een leger psychologen er op af’, zeggen de mensen die met asielzoekers te maken hebben. Asielzoekers die veel hebben meegemaakt en waarvan je misschien denkt dat ze ‘dus’ professionele hulp nodig hebben. Maar juist deze groep kan heel veel zelf verwerken, ze hebben bijna per definitie de nodige veerkracht. Wat kun je ook anders verwachten van een groep die er, ondanks alle problemen toch in slaagt in Nederland aan te komen. “Maar”, zegt psychiater Ruud Jongedijk er bij, “als er dan toch problemen ontstaan, dan zijn die wel extra ingewikkeld en heb je je expertise hard nodig.” Ook in het artikel over de Eigen Kracht Conferentie weet Hilleke Crum duidelijk te maken dat er meer kracht voorhanden is dan alleen de professional. Het eigen netwerk van de cliënt is goed te mobiliseren en blijkt een krachtig middel tot herstel of stabilisatie. De GGZ zou er meer gebruik van kunnen maken. In haar column vindt ook Niki Stoker (ja, gelukkig, ze is er weer!) de kracht om ‘ja, ik wil’ te zeggen. Zij het na enige aarzeling en het nodige uitstelgedrag. Tot slot is daar onze vakantiekracht, die ervoor heeft gezorgd dat de rubriek ‘Oude kranten’ een nieuw jasje heeft gekregen. Naast deze vaste rubrieken, en de boekenrecensie, zal vanaf deze maand ook een column van een (wisselende) professional verschijnen. Namens het NIP geeft psycholoog Martijn Steeneveld de aftrap.
3- GGZTotaal
Vluchtelingen en asielzoekers:
Ze zag haar geliefde Aleppo veranderen in een van de gevaarlijkste plaatsen van Syrië, waar niemand zijn leven zeker is. De eerste bom in 2012 viel naast het huis van haar dochter. De ravage was enorm. “Het geluid van de bommen went, de angst niet. Ik was voortdurend bang een kind te verliezen. De laatste maanden sliepen we allemaal samen in 1 kamer.’’ Bron: Fort Europa
ARTIKEL
wat staat de GGZ te wachten?
Willem Gotink
In de eerste acht maanden van 2015 dienden,
trauma-gerelateerde en depressieve klachten.
volgens het CBS, ongeveer 25 000 vluchtelingen
Slaapklachten, nachtmerries, onbegrepen
een asielverzoek in. Vluchtelingen uit Syrië en
lichamelijke sensaties. De oorzaak ligt vaak in de
Eritrea waren daarbij in de meerderheid, onveilige
onzekerheid van de asielprocedure, het weinige
landen, met een grote oorlogsdreiging en veel
contact met het thuisfront, de zorgen over dat
geweld. Behalve de situatie in het eigen land –
thuisfront en uiteraard de gebeurtenissen in het
doorgaans primair de reden om te vluchten –
recente of eerdere verleden.”
maken deze asielzoekers het nodige mee: de
Welk percentage van de asielzoekers bij haar
opvangkampen in de regio staan bepaald niet
terechtkomt, durft ze niet te zeggen. “Met mijn
bekend als luxueus, de reis naar Europa is letterlijk
collega samen zie ik wekelijks zo’n 50 mensen in de
levensgevaarlijk, het verblijf in een
twee AZC’s, waar ongeveer 1200 mensen verblijven.
asielzoekerscentrum (AZC) is vaak langdurig,
Gemiddeld komen die mensen eens in de drie
uitzichtloos en onzeker.
weken.”
Wat gaat dit betekenen voor de geestelijke gezondheid van deze mensen? Waar moet de GGZ zich op voorbereiden? Wie in het asielzoekerscentrum psychische problemen heeft komt doorgaans in aanraking met een GGZ-consulent, die op zijn beurt terug kan vallen op een psychiater of doorverwijzen naar de gespecialiseerde GGZ. Sandy Schollaardt, SPV en GGZ-consulent in twee asielzoekerscentra in de buurt van Katwijk: “De meeste mensen die bij mij terecht komen hebben
Bij regen verandert het terrein in een drassige modderpoel waardoor veel water de tenten binnenstroomt. (…) Er is geen drinkwater, geen elektriciteit, te weinig voedsel, te weinig sanitair. De rij bij de dokterspost is erg lang. (…) Kinderen hebben luizen. Bijna iedereen is verkouden en heeft last van diarree (…) De winter is begonnen en de mensen kunnen zich er niet tegen wapenen. (…) Een hoop mensen hebben niet eens een matras of een deken, ze 5- GGZTotaal liggen op het grondzeil dicht tegen elkaar aan. Wanneer ze ’s morgens ijskoud wakker worden is er nauwelijks iets te eten als ontbijt. Stichting hulpgoederen Syrië over vluchtelingenkamp A’zaz
Lange asielprocedure heeft negatieve invloed op gezondheid en integratie
Dat lijkt aan te sluiten bij een onderzoek van Mina Fazel uit 2005, gepubliceerd in The Lancet, waaruit blijkt dat 9% van de vluchtelingen kampt met een PTSS, tien keer zo veel als gemiddeld. Daarnaast heeft
5% een depressieve stoornis, volgens hetzelfde
In 2010 promoveerde psychiater Kees Laban
onderzoek.
op de gevolgen van de asielprocedure op
Psychoses en ernstige depressies ziet Schollaardt
Irakeese asielzoekers. De eindconclusie van
weinig. Vermoedelijk worden die er bij binnenkomst in
het onderzoek was schokkend en
Nederland al uitgefilterd, denkt ze zelf. (De
zorgwekkend: de groep die langer dan twee
persvoorlichter van de IND is de hele week niet
jaar in de asielprocedure had moeten
bereikbaar om hier navraag naar te doen. Red.)
wachten, en daarmee veel langer was
Hoe denkt ze dat de toekomst er voor deze mensen
blootgesteld aan spanningen en
uitziet, wat betreft hun gemoedstoestand? Schollaardt:
onzekerheden, en al die tijd niet had mogen
“Het hangt heel erg van de persoon af. Zonder
werken op grond van de Nederlandse
daginvulling zullen velen meer last krijgen van hun
wetgeving, bleek aan veel ernstiger
trauma’s. Tegelijkertijd zie je mensen met depressieve
psychische stoornissen te lijden dan de
klachten vaak opklaren als de gezinshereniging een
groep Irakezen die ‘slechts’ zes maanden in
feit is. Of mensen later nog psychische klachten krijgen,
de procedure had doorgebracht.
hangt onder andere van de intelligentie af, maar ook
Het lange verblijf in het AZC had niet alleen
hoe mensen in het leven staan. Bijna per definitie heb
gevolgen voor gezondheidssituatie van de
je het over een veerkrachtige groep, anders waren ze
betrokken asielzoekers, maar had ook een
hier niet terechtgekomen.”
negatieve impact op het integratieproces in Nederland of in een ander land. En daarmee
Dat laatste denkt ook psychiater Ruud Jongedijk,
wordt, in breder perspectief, ook een
geneesheer directeur van Stichting Centrum ’45 en Arq
probleem gecreëerd voor de Nederlandse
Psychotrauma Expert Groep. “Je moet er niet te snel
maatschappij.
met een leger psychologen op af. Belangrijker is de dagelijkse opvang, structuur, sociale steun, al zal je dat
Dr. C. Kees Laban: Impact of a long asylum
deels voor hen moeten organiseren. We richten ons in
procedure on health and health related
onze adviezen in eerste instantie op preventie en
dimensions among Iraqi asylum seekers in the
vroegsignalering, het ondersteunen van de
Netherlands. An epidemiological study. 2010,
medewerkers van de COA, de gemeenten.”
Vrije Universiteit. ISBN: 978 90 8659 452 8
‘Op het terrein stond een verlaten gebouw. Daarin zaten al honderden vluchtelingen. Er was geen elektriciteit, eten en voldoende water. Niemand klaagde want de smokkelaars, soms kinderen van nog geen veertien jaar oud, hielden hun Kalasjnikovs op ons gericht. (…) ‘Een tocht van achttien uur bracht ons naar de boot. Toen ik die voor het eerst zag, wist ik dat de kans op overleven klein was. Het krakkemikkige gevaarte was bedoeld voor 250 personen, maar de smokkelaars dwongen uiteindelijk 588 mensen aan boord te gaan. Een andere keuze was er niet.’ Bron: Vluchtelingenwerk Nederland
6- GGZTotaal
Wat staat deze mensen in psychisch opzicht te wachten? Jongedijk: “Er is een groep die snel door de procedure komt. Die krijgt het minste problemen. Wie langdurig in een AZC verblijft, heeft een grotere kans op chronische klachten. Er ontstaat demoralisatie door de onduidelijke procedures, er zijn weinig zinvolle bezigheden, de dreiging van uitzetting hangt in de lucht en sommigen raken teleurgesteld. De asielzoekers die uit de procedure komen, een verblijfsstatus en een huis krijgen, verkeren vaak eerst in een ‘honeymoonfase’. Maar dan begint het echte leven, moeten ze de draad zien op te pakken. Dan volgt vaak een terugslag. Ook later kunnen trauma’s opleven, als oude herinneringen getriggerd worden, bijvoorbeeld door een overlijden, lichamelijke achteruitgang, een echtscheiding, door ontslag of een andere al dan niet ingrijpende gebeurtenis. Dan kunnen alsnog problemen optreden. Dat zagen we ook na de Tweede Wereldoorlog. Als mensen in de problemen komen, gaat het vaak wel om complexe problematiek. Er is vaak een ‘stapel-effect’ van schokkende gebeurtenissen en problemen. Trauma’s kunnen gelijk opgaan met rouw (als het verlies van een naaste op een traumatische manier heeft plaatsgevonden), soms zijn traumatische gebeurtenissen veelvuldig en langdurig geweest, vaak is er een traumatische vlucht, per definitie gaat het om mensen uit een heel andere cultuur en in het beste geval is hun Nederlands niet perfect.
“Het was een grote hal met meer dan 230 mensen. Heel koud, absoluut niet geschikt om mensen in te laten wonen. De eerste nacht hadden mensen maar één deken, mensen konden niet slapen van de kou. De sfeer was gespannen, mensen konden het niet aan. Ze raakten gestrest. Aan het eind van de hal waren kleine hokjes gebouwd om om te kleden, maar veel jongeren en mannen deden dat midden in de zaal. Absoluut niet gebruikelijk in de cultuur. Daar kwamen conflicten over, er ontstond ruzie. De beveiliging kwam, maar in plaats van te sussen dreigden ze de mensen op straat te gooien.” (Vrijwillige tolk over het opvangcentrum waar ze werkt, in het radioprogramma ‘Met het oog op morgen’ van maandag 5 oktober)
7- GGZTotaal
We zullen ons ook moeten richten op de kinderen. We weten uit de periode na de tweede wereldoorlog dat de kinderen van oorlogsslachtoffers, de tweede generatie, aandacht tekort kwamen. Het geheugen van mensen met een trauma lijkt overvol, daardoor loopt de opvoeding niet zoals gewenst, kunnen ze er niet voldoende zijn voor hun kinderen en ontstaan opvoedings- en hechtingsproblemen. Dat is de reden dat Centrum ’45, naast ambulante en eendaagse dagbehandeling en een kliniek, ook speciale behandelprogramma’s heeft voor ‘kind en gezin’.”
Menzis COA Administratie De gezondheidszorg voor asielzoekers in Nederland wordt geregeld door Menzis COA Administratie (MCA). Afgelopen week hebben een 50-tal zorgaanbieders met MCA een convenant ondertekend om psychische klachten bij asielzoekers zoveel als mogelijk te voorkomen en/of te verminderen. Het MCA streeft er met de gezamenlijke totstandkoming van dit convenant naar dat partijen elkaar beter
Is de GGZ voldoende toegerust voor deze
leren kennen, samenwerkingsafspraken
problematiek? Jongedijk: “Op zich is de GGZ in Nederland goed georganiseerd en gaat de politiek ook zorgvuldig met de problematiek om. Wel zie je, dat nadat de
maken, elkaar goed informeren en positioneren. Op die manier probeert MCA ook zicht te krijgen op de randvoorwaarden die
vluchtelingenstroom na 2000 fors afnam, de interesse van de hulpverlening, en daarmee de expertise en de infrastructuur, minder is geworden. Dat moet deels weer opgebouwd worden. Ook wordt de tolkentelefoon bijvoorbeeld niet meer vergoed zodra mensen een verblijfsstatus hebben.
daarvoor ingevuld moeten worden vanuit iedere betrokken partij. Het convenant is vooralsnog een eerste stap in ambitie, er zijn nog veel uitwerkpunten. Het volledige convenant is hier te vinden.
Maar er komen ook nieuwe dingen van de grond. Mede dankzij Menzis, waar de gezondheidszorg voor asielzoekers onder valt, is er vorige week een convenant ondertekend waarin alle zorg aan asielzoekers, van licht tot zwaar, aan de orde komt. Verder hebben enkele instellingen een team in het leven geroepen dat expertise heeft op dit gebied. Binnen Arq hebben zich ook een aantal instellingen verenigd om kennis op onder andere dit gebied te bundelen onder andere in het Psychosociaal Ondersteuningspunt Vluchtelingen. De site (in opbouw http://www.arq.org/pov) wil de beschikbare kennis breed delen.”
•
'Veel vrienden heb ik niet in Nederland. Ik doe vrijwilligerswerk in een buurthuis en daar heb ik wat contacten. Ik Skype veel met mijn familie, eigenlijk hoor ik van hen alleen slechte berichten. In de straat waar ik woonde zijn in de laatste twee jaar vijf mensen vermoord. Mijn zwager is ontvoerd en niemand weet door wie. Er is geen echt gezag, het is een gevaarlijk land geworden. Maar op een andere manier gevaarlijk dan onder Saddam. Mijn vader is ernstig ziek, ik zou voor hem moeten zorgen. Soms voel ik me schuldig dat ik hier zit en niet daar.’ (Iraakse vluchteling, sinds de jaren ’90 in Nederland, via zijn hulpverlener)
8- GGZTotaal
COLUMN
Zorgen-
Niki Stoker
Op een feestje ontmoette ik een leuke, biljardbalkale meneer, nee, ik wist ook niet dat die twee samen konden gaan. Op mijn vraag wat hij deed for a living antwoordde hij: ‘Ik ontzorg’. Er volgde een geanimeerd verhaal over wat hij daar dan onder verstond. Ik keek hem daarbij diep in zijn olijke ogen en in mij begon het rond te zingen, Ontzorg mij, Ontzorg mij. Ik hoorde daardoor al snel niet meer wat hij allemaal zei. Op wolkjes liep ik later naar huis. Voldaan stapte ik mijn bed in en sliep een diepe slaap waarin ik regelrecht een fikse griep in gleed. Toen ik happend naar adem wakker werd bleken mijn strot en alle daarmee in verbinding staande holtes volledig dicht te zitten. Mijn hoofd, nek, borst, rug en benen deden AU. Dapper als ik ben stak ik even later beneden tóch een sigaretje op. Dat had ik nou niet moeten doen! Rochelend keek ik Magere Hein recht in de ogen. ‘Ontzorg mij, Hein’, kon ik nog piepend uitbrengen. Maar daar had Hein nog nooit van gehoord en hij zei: ‘Zoek het lekker zelf uit!’ De dagen erna, toen ik piepend, steunend en reutelend halfdood op de bank lag, was er niemand die mij kwam ontzorgen. Mijn vriendinnetje Appte me met de vraag of ik wel eten in huis had en wenste me veel sterkte. Een vriendje schreef een berichtje waarin hij me een bijzonder goede dag toe wenste. Reutel, roggel. Gelukkig waren daar mijn ouders! Met een pan hachee en een bak gestoofde peertjes. Zij zorgden voor mij alsof ik 12 was in plaats van 52. Bof ik even met mijn ouders. Na de vierde avond hachee begon ik wat op te knappen. Ik lag met mijn kleine witte harenbaal op de bank naar ‘Help mijn man is klusser’ te kijken. ‘O, John Williams, kom hier en ontzorg me’ smeekte ik stilletjes. ‘Dan ontzorg ik jou!’ Nadat ook John gewoon door ging met zijn programma en mij geen blik waardig keurde, nam ik het besluit dan verdomme maar voor mezelf te zorgen. Gelukkig had ik daar in het verleden al wat vaardigheden in opgedaan. Toen ik eenmaal in een heet en schuimend bad was gegleden hadden ik en mezelf een ouderwets goed gesprek. Samen zouden we het wel rooien! In de huiskamer ging de telefoon. Na vier keer bellen nam mijn antwoordapparaat het voor me op. Ik schoot van schrik onder het sop want na de piep hoorde ik de zachte, warme stem van de ontzorger! Ik bleef zo lang mogelijk onder water en dacht koortsachtig na. Bijna had ik daar een onbedoelde, spontane zelfdoding in scene gezet. Paars aangelopen en met bloeddoorlopen ogen kwam ik na een minuut of vijftien weer boven. Alweer had ik een ferm besluit genomen. In de dampende badkamer onthaarde ik mijn gehele lichaam, epileerde mijn wenkbrauwen, föhnde mijn haren, lakte mijn nagels, bruinde mijn benen en hulde me in mijn negligé. Ik belde hem terug. Toen hij opnam zei ik: Ja, ik wil!
ARTIKEL
De baas over ziek, zeer en zorg -Hilleke Crum GGZ kan vaker gebruik maken van Eigen Kracht-conferentie “Het was voor ons als ouders en vrienden erg prettig om onze ervaringen en kunde in te brengen.” Duidelijke taal van Anneke. Haar dochter heeft al jaren ernstige psychische klachten, uiteindelijk leidend tot een poging tot zelfdoding. Zij raakte daarbij blijvend gehandicapt. De tijd die volgt is ook voor Anneke en haar man nog zwaarder dan voorheen. Vanuit het wijkteam reikt de sociaalpsychiatrisch verpleegkundige hen de mogelijkheid aan van een Eigen Kracht-conferentie. Eigen Kracht-conferenties (EK-c) kunnen ingezet worden in alle denkbare problematische situaties waarin besluiten genomen moeten worden. Sleutelwoorden zijn eigenaarschap, zeggenschap en regie aan burgers zelf, ongeacht de problematiek en de situatie. Onderzoek bevestigt deze ervaringen. Binnen de GGz komen EK-c’s echter nog nauwelijks voor. Hoe kunnen EK-c’s een aanvulling betekenen op hetgeen de GGz te bieden heeft? In deze bijdrage leest u meer over het besluitvormingsmodel - de Eigen Kracht-conferentie –, over resultaten van onderzoek naar de inzet van Eigen Kracht-conferenties om dwang en drang te voorkomen, maar vooral over wat mensen er zelf over zeggen. Anneke en Arja “Voor Arja’s poging hadden we ook jarenlang veel zorgen om haar. Wat Arja nu nodig had was praktische, structurele ondersteuning, nu zij afhankelijk is van een rolstoel. Wij konden al die hulp niet met z’n tweeën bieden, dan zouden we nog verder overbelast raken. Daarbij wilden we dat de hulp voor langere tijd georganiseerd zou zijn. Daar draaide het dus om in de conferentie. Voor onze situatie was het echt nodig dat er een plan kwam waarin taken werden verdeeld over meerdere mensen. Zodat zij konden doen wat binnen hun vermogen ligt. Vanaf het begin zijn we daar allen open over geweest, we hebben behoefte aan structurele ondersteuning en directe communicatie. Anders zijn we na een paar weken weer terug bij af. Wij hebben tijdens de Eigen Kracht-conferentie onze vriend Hans gevraagd of hij het aanspreekpunt voor ons netwerk wilde zijn. Op het online platform e-Kracht is een rooster aangemaakt, met wie wat wanneer doet. Als iemand een keer niet kan wordt via e-Kracht vervanging gezocht. In het begin liep het contact hierover via Hans, nu stemt iedereen het voornamelijk met Arja zelf af. Arja ondergaat nog steeds operaties, elke keer als er nieuws is informeert Hans de anderen. Zo blijven de lijnen kort, is iedereen op de hoogte en hoeven wij als ouders ons daar niet mee bezig te houden. Erg prettig.
10- GGZTotaal
Arja zal altijd professionele hulpverlening nodig hebben, professionals hebben vakkennis en expertise. Maar het was voor ons als ouders en vriendenkring erg prettig
“We wilden dat de
om ook onze ervaringen en kunde in te brengen. Het resultaat is een duurzaam plan
hulp voor langere
met directere onderlinge communicatie tussen de mensen zelf, het gevoel van
tijd georganiseerd
gedeelde verantwoordelijkheid en openheid over de uitvoering. Ik had vooraf geen verwachtingen van de Eigen Kracht-conferentie, wel hoop. Kun je dat wel vragen van je
zou zijn”
netwerk, iedereen heeft het druk? Dat er vervolgens zoveel mensen bereid zijn om mee te werken was hartverwarmend. Tijdens de conferentie realiseerde ik mij: deze mensen willen allemaal iets dóen, voor Arja, voor ons. Ik ervoer een groot gevoel van saamhorigheid en denk dat zij dat onderling ook voelden.” Eigen Kracht-conferentie in het kort In een Eigen Kracht-conferentie ligt het besluitvormingsproces (wat is er aan de hand, wat moet er gebeuren en wat is daarbij nodig) in handen van de hoofdpersoon en mensen die gevraagd worden mee te denken uit eigen kring. Het resultaat is een plan. Het idee erachter is heel eenvoudig: iedereen hoort erbij in de samenleving en iedereen kan meedoen. Mensen houden daarbij zeggenschap en regie over hun eigen leven. Men kan daarbij steun krijgen van het eigen sociale netwerk: zoals familie, vrienden, buren en collega’s, zeker als er problemen zijn en diverse (hulpverlenings)instanties een grote rol gaan spelen. Als verbindingen en relaties verstoord zijn geraakt, bijvoorbeeld door psychiatrische problematiek, dan lukt het mensen vaak niet (meer) om familie en vrienden bij elkaar te roepen om een plan te maken. Op zo’n moment kan een Eigen Kracht-conferentie een goed middel zijn om toch tot een plan te komen. De Eigen Kracht-conferentie wordt georganiseerd door een onafhankelijke coördinator. Deze getrainde (mede)burger faciliteert het proces, zorgt voor een heldere vraag van de hoofdpersoon (wat wil ik?) en helpt om de kring uit te breiden met mensen die kunnen meedenken. Belemmeringen om anderen te vragen, denk aan schaamte, overbelasting in het verleden of verstoorde relaties, worden daarbij onderzocht en er wordt gekeken hoe deze uit de weg geruimd kunnen worden. De regie blijft bij de persoon zelf in het hele proces. De coördinator legt vervolgens contact met de mensen die genoemd worden door de hoofdpersoon: dat begint meestal met een enkele naam. In de voorbereiding ligt het accent op de toekomst: het gaat niet om wat er in het verleden fout is gegaan, maar hoe het vanaf nu beter kan. Aan de mensen die meedoen, wordt gevraagd welke informatie zij nodig hebben om een plan te kunnen maken. Deze informatie vraagt de coördinator vervolgens aan professionals of ervaringsdeskundigen om te komen brengen op de conferentie. In overleg met alle deelnemers wordt datum, tijd en plaats bepaald. De bijeenkomst zelf bestaat uit drie delen: in het eerste deel wordt informatie uitgewisseld en zijn vaak ook professionals aanwezig om informatie te delen of toe te lichten. Het tweede deel is besloten. De mensen maken, zonder coördinator en/of professionals, hier hun plan.
11- GGZTotaal
In het derde deel worden de afspraken uit het plan gedeeld met de professionals en samenwerking daarover wordt vastgesteld. Ook de wijze waarop de voortgang en uitvoering van het plan wordt geborgd, komt hierin aan de orde. Zo blijft de regie in handen van de hoofdpersoon en diens netwerk. Een Eigen Kracht-conferentie is geslaagd als familie en netwerk het eens zijn over een plan met concreet geformuleerde afspraken om de situatie van de hoofdpersoon/cliënt te verbeteren. Als er zorgen zijn vanuit de samenleving/ overheid over veiligheid, dan formuleert een professional voorwaarden met betrekking tot die veiligheid, waaraan het plan dient te voldoen. De deelnemers nemen die voorwaarden dan mee in het plan. De professional toetst het plan aan die voorwaarden. Ook is het zo dat organisaties een inspanningsverplichting aangaan, dat wil zeggen dat zij zich inzetten het plan op korte termijn uit te voeren, als er om professionele zorg en steun gevraagd wordt in het Eigen Kracht-plan. Onderzoek Eigen Kracht-conferenties bij dwang en drang in de psychiatrie Op 1 september jl. verscheen een onderzoeksrapport van een onderzoek naar Eigen Kracht-conferenties binnen de verplichte geestelijke gezondheidszorg. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) gaf opdracht voor dit onderzoek in het kader van de nota van wijziging van de Wet verplichte GGz. Van 2013 tot 2015 zijn zestig Eigen Kracht-conferenties binnen de verplichte geestelijke gezondheidszorg (GGz) voor volwassenen onderzocht. De onderzoeksvraag was of deze manier van besluitvorming ook succesvol toe te passen is in dit werkveld. Het onderzoek heeft laten zien dat dit inderdaad zo is. In 41 van de 60 conferenties maakte de hoofdpersoon samen met zijn netwerk een Eigen Kracht-plan. Drie maanden later ervoeren de deelnemers een toegenomen grip op de situatie, meer sociale steun en een bescheiden dwangreductie. De conferentie bleek daarnaast een geschikte plek om problemen en verwachtingen met de eigen kring te bespreken, terwijl hulpverleners het sociale netwerk leerden kennen. De resultaten zijn soms bescheiden, mede als gevolg van de forse problematiek, desondanks zijn zij zeer betekenisvol. In juni nam de Tweede Kamer een motie aan om de onderzoeksresultaten uit het onderzoek op te nemen in de Nota wijziging Wet verplichte GGz. Minister Schippers ziet de mogelijkheden: "De Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg maakt het vanaf de inwerkingtreding van dit wetsvoorstel mogelijk dat betrokkene zelf met zijn familie of naasten een plan van aanpak opstelt waarmee verplichte zorg kan worden voorkomen. De Eigen Krachtconferentie zie ik als een ondersteuning van mijn beleid en kan behulpzaam zijn bij het opstellen van het plan van aanpak.”
12- GGZTotaal
“Baas over je eigen leven, ondanks ziek, zeer en zorg!”
Jarno Jarno heeft een partner die kampt met psychoses. Zij, maar ook familie en de casemanager, vertellen over het belang van familieparticipatie in de psychiatrie in een filmpje, hier te bekijken. Jarno blogt daarnaast ook over zijn ervaringen. Zijn blogs zijn hier te vinden. Het gaat echt niet vanzelf, maar wat een mooie kans! Het idee dat de regie in eigen hand is, dat je er zelf iets in kan doen en dat er mensen in je eigen omgeving zijn die met je mee kunnen denken als het gaat om jouw situatie, betekent een omslag in denken van mensen zelf ĂŠn van de hulpverleners en behandelaars. Heel praktisch gaat het om het vermogen van professionals om de volgende vragen te stellen: Wat is het probleem? Wat maakt dat je hier komt en mij denkt nodig te hebben? Wat maakt dat je dit niet in eigen kring hebt weten op te lossen? En, zullen we die mensen er bij uitnodigen die kunnen zorgen dat je het de volgende keer zelf kan. Angst, maar vooral schaamte staat in de weg om eigen mensen (weer) te durven betrekken bij je situatie. De ervaring leert echter het tegenovergestelde. Mensen willen, ondanks alles wat er gebeurd is, toch komen, om mee te denken en te doen bij het maken en uitvoeren van plannen. Zo blijf je de baas
•
over je eigen leven, ondanks ziek, zeer en zorg!
Tekeer tegen de isoleer Jolijn Santegoeds is ervaringsdeskundige Dwang en Drang en mensenrechtenactivist van Actiegroep Tekeer tegen de isoleer!/Stichting Mind Rights (www.mindrights.nl/). Zij heeft een apart plan opgesteld voor de crisiszorg. Daarin staat de crisissituatie centraal en niet het advies over de mogelijke dwang. Vanuit het geloof dat er vaak (bijna altijd) nog onbenutte kansen of mogelijkheden zijn. Het is belangrijk om de focus op (maatschappelijke) kansen te leggen in plaats van op een hospitaliserende benadering. Het goed en in overeenstemming met de burger en diens netwerk formuleren van het knelpunt cq het probleem kan bijdragen aan het vinden van de beste, minst ingrijpende oplossing.
13- GGZTotaal
COLUMN
Ook een psycholoog Als je als psycholoog op een verjaardagsfeestje staat zijn veel mensen nieuwsgierig. Wat voor een “vreemde” mensen kom jij tegen? Als ik dan vertel dat ik vooral mensen help met motivatie en stress op het werk, zijn ze verbaasd. “Jij bent toch psycholoog?” Maar het werk van een psycholoog is zoveel breder dan alleen de therapeut – en maar goed ook! Laatst berichtte de NOS al: De Nederlandse Bank is enthousiast over psychologen in de bestuurskamers van banken. Als kenners van menselijk gedrag helpen psychologen bestuurders met goed communiceren. DNB merkt dat “crises niet alleen door financiële problemen ontstaan”, maar “vaak vormt ineffectief of risicovol gedrag van met name het bestuur de oorzaak van allerlei toezichtproblemen.” Arbeids- en organisatiepsychologen (A&O) die kennis hebben van organisaties zijn hier een grote toevoeging. Hoe zorg je voor effectief leiderschap of zelfsturing? Hoe hou je
communicatie open? En hoe zorg je voor optimale prestaties met zorg voor de mensen? Tegelijkertijd is binnen de GGZ ook steeds meer aandacht voor werk. Namens het NIP draag ik bij aan de ontwikkeling van een generieke module “Arbeid als medicijn”. Steeds meer partijen haken aan bij dit project waarbij de POH GGZ concrete handreikingen krijgt hoe het werk van een cliënt juist ingezet kan worden om de gezondheid te verbeteren. De scheiding tussen werk en gezondheid wordt kleiner – des te belangrijker dat werk ook snapt hoe de medewerker als mens werkt.
14- GGZTotaal
Matthijs Steeneveld Dit zie je ook terug in de overheidscampagne Check je werkstress. Een arbeid- en gezondheidspsycholoog (A&G) kan met een manager meedenken over hoe werk zo ingericht kan worden dat er minder stress gerelateerde problemen ontstaan. Dat kan over individuele factoren gaan, maar ook over de inrichting van het kantoor, werkafspraken van teams of de manier waarop medewerkers worden aangestuurd. Tegenwoordig is er ook steeds meer aandacht voor duurzame inzetbaarheid, vitaliteit en welbevinden op het werk – bij uitstek onderwerpen waar psychologen een waardevolle bijdrage kunnen leveren.
is psycholoog. Hij werkt in organisaties als zelfstandig trainer en coach op het gebied van stress, welbevinden en samenwerking. Daarnaast werkt hij als therapeut op een afdeling angststoornissen. Hij is bestuurslid van de sector Arbeid- en Organisatiepsychologie bij het NIP en redacteur van het Tijdschrift Positieve Psychologie. www.msteeneveld.nl
voor “werk” - Matthijs Steeneveld Stress op het werk Die campagne raakt een belangrijk thema. Psychologen – in de GGZ en in organisaties – kunnen allemaal mee praten over stress. Of het nu gaat om burn-out, grote life-events als overlijden en trauma, een hectische baan of juist ontslag – stress zorgt vaak voor veel klachten. Een bredere aanpak zou dan ook wenselijk zijn. Als therapeut merk ik dat lang niet elke werkgever weet hoe ze met medewerkers om moeten gaan die stress ervaren. Sommigen geven – goedbedoeld – de medewerker vrij zolang als deze wil. Van ervaringsdeskundigen hoor ik echter dat dit lang niet altijd goed werkt. Ze voelen zich soms aan de kant gezet, niet gehoord of merken dat de drempel om terug te keren steeds hoger wordt. Andere leidinggevenden doen alsof er niks is – “daar moet je tegen kunnen” – met alle gevolgen van dien. Een psycholoog die in een organisatie werkt en kan helpen om beter met stress om te gaan is dan van onschatbare waarde.
Zo helpen psychologen met coaching – hoe pas je je therapie toe in je dagelijks werk? Zoals in het voorbeeld van de DNB kan een psycholoog ook helpen de communicatie te verbeteren, zodat een teamleider bewust aandacht heeft voor iemand met problemen. Zelf geef ik medewerkers en leidinggevenden training in hoe ze op een productieve manier met stress om kunnen gaan – door gestructureerd problemen aan te pakken krijgen medewerkers weer een gezond gevoel van controle en invloed, en door los te leren laten kunnen ze stress beter relativeren. De psychologie is een waardevol vakgebied. Laten we dit vakgebied inzetten voor een groter doel – mensen helpen beter te functioneren – met hoge prestaties én psychologisch welbevinden!
15- GGZTotaal
•
BOEKRECENSIE
Boekrecensie - Johan Atsma
Maandelijks bespreekt GGZTotaal een recent uitgegeven boek, dat betrekking heeft op de GGZ. Onderstaande recensie is van Johan Atsma, docent/coach MBO verpleegkunde.
Haperende Hersenen - Iris Sommer Als zelfs in De Wereld Draait Door met je boek
kunnen zich tegoed doen aan een rijk palet van
‘Haperende Hersenen’ wordt gezwaaid door een
invalshoeken dat Sommer gebruikt om duidelijk te
boekenforum, dan doe je als schrijver iets goed.
maken wat haar visie is en wat er momenteel aan
Daarvoor al werd In de Volkskrant van 22 augustus
kennis en inzicht voorhanden is om de beschreven
hoogleraar Psychiatrische stoornissen Iris Sommer
ziektes te benaderen. Een aantal dingen vallen op: we
uitgebreid geïnterviewd over haar boek. Dick Swaab,
weten veel maar elk antwoord roept vele nieuwe
neurobioloog, de auteur van het veel verkochte boek
vragen op. De hersenfunctie is een buitengewoon
‘Wij zijn ons brein’, schreef het voorwoord. Haperende
complex gegeven waarin technische chemische
Hersenen genereert veel aandacht. De huidige
processen in het brein in nauwe samenwerking met
ontwikkelingen in onderzoek naar de werking van het
sociale factoren allerlei problemen kunnen opleveren
brein spreekt een groot publiek aan. De verdienste van
met uiteenlopende resultaten. En zoals Sommer dan
Sommer in deze is dat ze de psychiatrie en de
zelf zegt: “steeds duiken the usual suspects op: een
neurobiologie met elkaar in verband brengt in een
aantal ontregelingen die bij veel aandoeningen
interessant en zeer leesbaar boek voor een groot
optreden.
publiek. Elk van de beschreven aandoeningen wordt per Met de binnenkomer “Hersenaandoeningen zijn de
hoofdstuk doorsneden met het persoonlijk verhaal van
meest ingrijpende ziekten die er zijn, want je hersenen,
een patiënt. Sommer heeft ze allen geïnterviewd en
dat ben jezelf”, geeft Sommer inzicht in een 9-tal
verwerkt tot persoonlijke verhalen die door de
stoornissen waarin het disfunctioneren van de
betrokkenen aan ons worden verteld. Dat werkt erg
hersenfunctie een belangrijke rol speelt. De lezer
goed, je krijgt een beeld van binnenuit en al lezend
wordt uitgebreid geïnformeerd over Parkinson,
krijg je door om welke diagnose het eigenlijk gaat. Met
bipolaire stoornis, multiple sclerose, Alzheimer, Gilles
als kanttekening dat ook in dit boek een diagnose vaak
de la Tourette, schizofrenie, Huntington, Niet
een erg algemene deler is, behangen met vele
Aangeboren Hersenletsel en dwangstoornis. In de
uitzonderingen. Het mooiste citaat in deze is: “Geen
opsomming herkent u wellicht de crux van dit boek:
schizofrenie, überhaupt geen psychiatrische ziekte,
neurologische en psychiatrische stoornissen zijn
alleen wat bijzondere ervaringen. Ik ben zoals ik ben:
minder verschillend dan je denkt. “Bij geen van de
diagnose Marcel! Daar valt heel best mee te leven.”
besproken aandoeningen blijven de klachten beperkt
Sommer signaleert en mede door dit soort bijna
tot één domein. Steeds was zowel energie, bewegen,
terloopse signalen, zet ze je aan het denken. Zo ook
gedrag, emoties, perceptie en denken aangedaan”.
kaart ze het verschil in acceptatie aan in haar nawoord.
Hersenziekten, dat zijn het. Het boek is geschreven
De ‘neurologische’ patiënten verschijnen onder hun
voor een groot publiek, de geïnteresseerde leek,
eigen naam, de ‘psychiatrische’ patiënten gaven de
betrokkenen, professionele hulpverleners. Zij allen
voorkeur aan een pseudoniem.
16- GGZTotaal
De technische paragrafen in het boek zijn niet eenvoudig als je je er, zoals ik, niet regelmatig in hebt verdiept. Bijzonder interessante moeilijke materie, goed uitgelegd. Overigens komt dan vervolgens de zinsnede “het zou kunnen...” regelmatig voor, wat iets zegt over de stand van zaken. Bij elk van de kwalen wordt ook een toekomstperspectief geschetst. Op het farmacologisch gebied zijn er vele ontwikkelingen te verwachten en ook DBS, deep brain stimulation: electrodes in het brein en Transcraniële Magnetische Stimulatie, TMS komt steeds vaker voor bij diagnoses die we vroeger toch als zeer uiteenlopend hebben ervaren. Meest recent en veelbelovend op dit gebied is Optogenetica waarin, nu alleen nog bij proefdieren, met licht wordt gewerkt. Steeds wordt weer duidelijk dat er nog veel meer onderzoek nodig is. “Er is (...) een combinatie van klachten in verschillende domeinen, door een combinatie van ontregelde mechanismen, deels binnen het brein, deels daarbuiten. Dat maakt het onderscheid tussen neurologische en psychiatrische ziekten onnatuurlijk”. Lees het boek en u begrijpt precies wat Sommer bedoeld!
Haperende Hersenen Iris Sommer Uitgeverij: Uitgeverij Balans ISBN: 978 94 600 30581 367 pagina’s; prijs: 19,95
17- GGZTotaal
PARTICULIER INITIATIEF
Time-out huis
Een time-out huis, een plek om even op adem te komen, een plek om jezelf te kunnen zijn, weg te zijn van spanning en druk. Een plek om nieuwe energie op te doen, voor jezelf, je partner, kinderen of familie. Wellicht voor een week, misschien een maand, maar zonder dat “iemand” vindt dat je iets moet. Een plek waar je lotgenoten ontmoet. Waar je zelf een bijdrage kan leveren aan de dagelijkse gang van zaken in het huis. Wellicht weer een start kan maken met een zinvolle invulling van je dag. Een plek die midden in de leefomgeving staat, niet afgezonderd, niet met het predicaat Psychiatrische Kliniek. Geen wachtlijsten of therapieën. Geen belangen van organisaties, maar onafhankelijk. Een plek die met en door mensen die behoefte hebben aan een time-out wordt vormgegeven, wel met de borging van ondersteuning in de vorm van een huismeester of conciërge.
TIME
Deze wens kwam voort uit ervaringen van cliënten, die veelvuldig opgenomen zijn geweest binnen een klinische setting in de GGZ. Een aantal medewerkers die werkzaam zijn in verschillende settingen van de GGZ, zijn vervolgens met hulp van de cliënten aan de slag gegaan om de wens “Een time-out huis” verder uit te werken. Dit proces duurt nog voort.
De plannen voor het time-out huis zitten in een aanloopfase. Er is overleg gaande met gemeenten, financiers, cliëntenorganisaties en GGZ-instellingen. Vanuit het principe ‘je-moet-een-broedende-kip-niet-storen’ willen de initiatiefnemers nog even niet kwijt waar het time-out huis een plaats gaat krijgen en wie ze zijn. Wordt vervolgd.
18- GGZTotaal
Hieronder ziet u de beschrijving van de wens, oftewel de droom van een van de mensen die met het idee time-out huis kwam: Stilletjes zat ik op het houten bankje aan het water te kijken naar de bootjes die voorbij voeren. De mensen in de bootjes hadden allemaal een glimlach op hun gezicht en leken totaal ontspannen. Ik moest denken aan mijn eigen droom. Mijn droom die deuren kon openen. De witte auto die ik gelijk herkende kwam het terrein opgereden. Ze stapte uit en kwam mijn kant opgelopen. "Gaat het een beetje met je?", vroeg ze mij. Ik knipperde met mijn ogen en wist dat het antwoord niet belangrijk was. 'Ik heb zo'n mooie droom gehad", antwoordde ik. "Vertel eens?", vroeg ze mij. "Eerst wist ik niet waar ik was maar later in de droom wist ik: dit voelt veilig, dit voelt goed. Het begon met een groot wit huis gelegen in een woonwijk in de stad. Het had de naam TIME OUT en er waren allerlei mensen( jong en oud) die samen in de huiskamer zaten aan de koffie en thee. "Ben je nieuw hier?", vroeg de vrouw aan de tafel die aardappels aan het schillen was. "Ja" antwoordde ik. "Kom even met mij mee dan zal ik je een rondleiding geven door het huis en je vertellen wat hier allemaal mogelijk is". Ik stond op en liep met de vrouw mee. Met elke stap door het huis viel mijn mond open van verbazing. Zo waren er allerlei projecten die vielen onder werken en leren in de buurt. Zoals tuinieren, papier prikken, koken, huiswerkbegeleiding, maatjesproject, koken voor de buurt, eigenlijk teveel om op te noemen. Ik zei: "Dat is dan een win/win situatie omdat de buurt blij kan zijn met een time out huis en jullie zijn blij met de buurt.” De vrouw lachte en zei: ”Je slaat de spijker op zijn kop". Ook kon er mee worden gedaan aan diverse cursussen zoals assertiviteit training, sollicitatiecursus, handwerkcursus zoals breien en tassen maken. "Hier is de familiekamer", antwoordde de vrouw. "Deze wordt gebruikt om samen met de cliënt en zijn familie de zaken door te spreken die belangrijk zijn voor de ondersteuning voor de cliënt in het dagelijks leven. Maar ook waar familie elkaar kan opzoeken en steun kan vinden. Ook werken wij hier in huis met een maatjesproject. Dat is een project waarbij cliënten elkaar kunnen ondersteunen en waar ook mantelzorgers een functie in kunnen hebben. Bijvoorbeeld als jij het moeilijk vindt om te wandelen dan kan er iemand met je mee. Is het moeilijk om je aan te sluiten bij een vereniging zoals sport of wandelvereniging dan kan er een maatje met je mee om de drempel zo laag mogelijk te houden".
-OUT
"Wat een ontzettende mooie locatie hier maar wie bekostigd dit allemaal?", vroeg ik de vrouw. "Wij zijn een stichting en krijgen subsidie van de gemeente. Ook betalen de cliënten een kleine bijdrage om dit allemaal mogelijk te maken. Jaap van Weeghel van Phrenos is een belangrijk man en hij ondersteunt ook dit project. Het hele concept time out huis is bedacht om de cliënt zo goed als het kan voor te bereiden op het dagelijkse leven. Hem of haar structuur te bieden met allerlei zaken die passen bij de invulling van dag tot dag". Langzaam kwam ik weer in de realiteit en zat ik met mijn gedachten bij mijn eigen weg. "Ik moet weg, mijn koffer inpakken", riep ik. De afdeling met altijd dezelfde therapieën en de afdelingsregels wachtte niet, wist ik. “Sterkte" riep mijn begeleidster mij na. Ik keek om en zwaaide. De afstand leek verder dan tevoren en elke stap leek zwaarder dan voorheen. Ik zuchtte.... Elke keer dat zinnetje in mijn hoofd... De meeste dromen zijn bedrog.....de meeste dromen zijn bedrog..... Kon het maar voor 1 keertje anders zijn!!!! En JA wij proberen anders te zijn. En JA volgens ons is het haalbaar!
•
19- GGZTotaal
OUDE KRANTEN
Autisme en de mythe van vaccinatie Tweemaal was het vorige maand in het nieuws: vaccinaties als oorzaak van autisme. De eerste keer was het de NVA die nog eens onder de aandacht bracht dat het causale verband een mythe is waar we vanaf moeten. De tweede keer was het Donald Trump. Niet gehinderd door kennis van zaken en op basis van een niet helemaal representatieve onderzoeksgroep, bestaande uit het zoontje van een werknemer, beweerde Trump dat het verband wel degelijk bestond. Hoe kan het toch dat iets wat zo evident niet klopt, zo hardnekkig rond blijft zingen? Dat wilden wij wel eens weten. Gelukkig had onze vakantiekracht de stapel oude kranten die hij weg moest gooien onberoerd gelaten. Sterker, geïnspireerd door de weerzin om een halve dag lang oude kranten naar de papierbak te sjouwen, overtuigde hij ons om de rubriek in een iets gewijzigde vorm te laten bestaan. De kranten lagen dus nog op de redactie, we konden weer aan het werk. Hoe zit dat, met dat vermeende verband tussen autisme en vaccinaties? Tot 1998 vinden we niets. Wel twee artikelen (in 1973 en 1983) over de relatie tussen rode hond en autisme. Let wel, de ziekte, niet het vaccin. Maar daar komt geen krant ooit meer op terug. Ongetwijfeld zullen sommigen het verband tussen vaccins en autisme wel gelegd hebben: de eerste symptomen van autisme dienen zich vaak aan in dezelfde periode dat de eerste inentingen plaatsvinden. Een mens gaat dan denken… De mythe begint in februari 1998 als een publicatie van gastro-enteroloog Andrew Wakefield in The Lancet een verband legt tussen autisme en de vaccinatie met het tripelvaccin tegen mazelen,
bof en rode hond. Wakefield vindt ontstekingsverschijnselen in de darm van gevaccineerde autistische kinderen. Zijn interpretatie is dat het vaccin een chronische darminfectie veroorzaakt, waardoor de darm lek raakt. Zo kunnen toxines het lichaam binnendringen en de normale hersenontwikkeling verstoren. Het charisma van Wakefield, een gezaghebbend tijdschrift als The Lancet en de publieke achterdocht tegenover de farmaceutische industrie doen de rest. Ondanks alle kritiek op het onderzoek, zelfs van de hoofdredacteur van The Lancet zelf, gaat de Engelse pers er mee aan de haal. Het aantal vaccinaties daalt in de jaren daarop in Nederland van 95% naar 85%, in sommige Londense wijken zelfs naar 65%. Bijna de helft van de Britse huisartsen blijkt reserves te hebben bij het toedienen van de gecombineerde prik tegen bof, mazelen en rodehond. Tot zover: een twijfelachtig onderzoek dat gehypet wordt en zo door de massa voor waar wordt aangenomen. Een jaar later al publiceert The Lancet een onderzoek waaruit het verband absoluut niet blijkt. Dat onderzoek wordt door de pers nauwelijks opgemerkt. Hetzelfde geldt voor een fors aantal gelijksoortige onderzoeken die volgen. Nieuws is natuurlijk pas nieuws als het controversieel is. Diezelfde pers, om precies te zijn The Sunday Telegraph, zet het publiek begin 2001 wel weer op scherp met een nieuwe literatuurstudie van Wakefield, waarin hij zijn oude standpunt nog eens ‘bewijst’. In die literatuurstudie ‘vergeet’ Wakefield weliswaar enkele belangrijke studies die zijn ongelijk aantonen, maar dat ontgaat The Sunday Telegraph.
20- GGZTotaal
VACATURES Zes jaar na het oorspronkelijke onderzoek komt er nog een behoorlijk staartje. Een journalist ontdekt dat Wakefield indertijd is ingehuurd door een schadevergoedingsadvocaat die optrad voor ouders van kinderen met autisme. Wakefield moest bewijzen dat de kinderen van zijn cliënten hun autisme te wijten hadden aan het vaccin. Het geld dat hij ontving was ruim voldoende om niet alleen onderzoek, maar ook de publiciteit er omheen te kunnen financieren. Ook blijkt dat het onderzoek van Wakefield nooit is goedgekeurd door een Medisch-Ethische Commissie. En als klap op de vuurpijl bekent Wakefield’s analist voor de rechtbank dat hij nooit mazelenvirus in de darm van autistische kinderen aan heeft kunnen tonen, essentieel in de theorievorming van Wakefield. Van de dertien co-auteurs trekken er daarna tien hun aandeel in, één is onvindbaar. Daarmee blijven alleen Wakefield zelf en één mede-auteur achter het onderzoek staan. Vlak na de affaire denkt ruim de helft van de Britten nog steeds dat het vaccin schadelijk is. Slecht 23 procent heeft opgepikt dat er wetenschappelijk gezien geen reden tot zorg is. Minstens één Amerikaan heeft het ook niet opgepikt. Die leest blijkbaar de verkeerde kranten.
GGZ Oost Brabant zoekt
Bronnen: De Tijd van 20 januari 1973; Het Vrije Volk van 10 oktober 1987; De Volkskrant van 10 februari 2001; Trouw, 9 februari 2002; De Volkskrant van 9 november 2002; NRC van 6 maart 2004; NRC Handelsblad van 10 januari 2009.
Zorgbegrip thuiszorg zoekt
•
21- GGZTotaal
Psychiater Persoonlijkheidsstoornissen of Trauma gerelateerde stoornissen, locatie Helmond. Lees verder...
Curium LUMC zoekt
Kinder- en jeugdpsychiater Minimaal 18 uur per week We zoeken één of meerdere ambitieuze, gedreven kinder- en jeugdpsychiater(s). Lees verder...
Wijkverpleegkundige of Verzorgende-IG 16-24 uur per week, regio Zaanstreek. Lees verder...
ontwerp e-magazine: Ingrid Huismans
oktober 2015
Kijk voor meer informatie op onze website: www.ggztotaal.nl