FEBRUARI 2015
NIEUWE WEGEN NIEUWE ZIENSWIJZEN, NIEUWE IDEEﾃ起, NIEUWE INVALSHOEKEN
E-MAGAZINE VOOR DE TOTALE GGZ
INHOUD
FEBRUARI 2015
INHOUDSOPGAVE
Februari 2015
3. 4-7.
Nieuwe wegen..
Verslaving: ziekte of niet? Sigrid Starremans
8-10.
Bipolaire stoornis–
een bio-energetische stoornis? José Hoekstra
11-15.
NIEUWE WEG
De kracht van kwetsbaarheid:
de campagne ‘Het is nooit te laat.’ NIEUWE ZIENSWIJZEN, NIEUWE IDEEËN, NIEUWE INVALSHO Willem Gotink
16.
Boekbespreking
Veertig jaar psychiatrie, een dynamisch doolhof van Jan Pols Johan Atsma
18.
Column
Duizenden zwarte spatjes / Tegen de muren Niki Stoker
20.
De GGZ in de pers: 100 jaar geleden
E-MAGAZINE VOOR DE TOTALE GGZ
Nieuwe wegen… Zou je de ontwikkelingen in de GGZ opsplitsen in een organisatorisch en een inhoudelijk deel, dan gaat het tegenwoordig vooral over dat eerste: de organisatie van de GGZ. Kranten en tijdschriften staan bol van al het gekrakeel rond transities, het PGB, DBC’s, financiering, de vrije artsenkeuze, fusies en het hoofdbehandelaarschap. Je zou bijna vergeten dat er ook op inhoudelijk vlak veel gebeurt. Ook wij doen er volop aan mee: ons januari-magazine was volledig gevuld met organisatorische perikelen. Deze maand maken we dat goed en geven we ruim aandacht aan de inhoud. Nieuwe zienswijzen, nieuwe ideeën, nieuwe invalshoeken. Dat begint al met de vraag die Sigrid Starremans stelt in het eerste artikel: is verslaving eigenlijk wel een ziekte? De vraag stellen is eenvoudig, er blijken vele antwoorden. En de discussie tussen de aanhangers van de verschillende antwoorden is soms heftig. Het artikel dat volgt zal menig hardliner in de GGZ doen fronsen: Sean Blackwell heeft een heel bijzondere manier om tegen de bipolaire stoornis aan te kijken. En die matched niet altijd met de visie van de reguliere psychiatrie. Hij werkt bijvoorbeeld met holotropisch ademwerk. Niet bepaald evidence based. Overleg met reguliere psychiaters stuit nogal eens problemen. Bij de psychiaters, wel te verstaan. Misschien zegt de reguliere geneeskunde over zijn methode ooit wel, wat in het eerste artikel over de AA gezegd wordt: ‘Het is krankzinnig dat we daar in het verleden veel te weinig mee gedaan hebben. Inmiddels wordt het gelukkig in vrijwel alle instellingen bij de behandeling betrokken.’ Dat de grote GGZ-instellingen niet de enige zijn die vernieuwingen in gang zetten, mag blijken uit het derde artikel. Vier jonge mensen, die alle vier één of meerdere psychoses hebben gehad, zetten een campagne neer waar menig grote instelling zijn vingers bij af zou likken. Bestrijding van stigma, bevorderen van herstel en vroegsignalering: het komt allemaal aan de orde op een opvallend hoog niveau. Organisatorische en inhoudelijke veranderingen, ze komen beide aan de orde in het boek van Jan Pols. Pols loopt al een tijdje mee in de GGZ en heeft de veranderingen in de afgelopen veertig jaar op papier gezet. Johan Atsma geeft een recensie. Onderzoek alles en behoud het goede. Dat geldt zeker voor de GGZ. Ook wij willen het goede behouden en hebben Niki Stoker daarom gevraagd weer een column te verzorgen. Humor en ellende, het blijkt bij haar hand in hand te kunnen gaan. Nog even dit: naast journalistieke artikelen willen we ons in de nabije toekomst ook richten op artikelen met een meer wetenschappelijk karakter. We nodigen wetenschappers die in GGZTotaal willen publiceren, daarom van harte uit contact met ons op te nemen.
3- GGZTotaal
ARTIKEL
Verslaving: ziekte of niet? - Sigrid Starremans Is verslaving een ziekte? Of kun je er vanaf komen als je maar graag genoeg wilt? De afdeling verslavingsonderzoek van het AMC hield op 17 januari een publiekssymposium over het onderwerp. Experts belichtten verschillende kanten van het vraagstuk en gingen in debat met een (betrokken) publiek. Een lastige discussie, zo blijkt. En wat levert het eigenlijk op om er op die manier naar te kijken?
‘Ik ben clean maar mijn verslaving is nog steeds actief,’ vertelt een vrouw uit het publiek aan de kleine maar volle zaal in theater De Brakke Grond in Amsterdam. ‘Dat dwangmatige, dat obsessieve zit nog steeds in mij en uit zich in andere vormen.’ Dat had ze als kind al, vervolgt ze. ‘Een pak koekjes, het ging in één keer op. Ik heb gewoon geen rem!’ Net als de meeste mensen uit het publiek meent ze dat verslaving een ziekte is. Veel mensen in de zaal zijn ervaringsdeskundig. Of beter gezegd: ze zijn ‘gewoon’ verslaafd. Want zoals meerdere malen wordt aangegeven: verslaafd blijf je altijd, ook al gebruik je niet meer. Het is een van de argumenten voor de stelling dat verslaving een ziekte is. ‘Als ik nu die fles pak, dan ga ik naar de kloten’ is de reactie van een andere vrouw. Weer een ander: ‘Al lukt het om te stoppen, je zult nooit in staat zijn om het middel gecontroleerd te gebruiken.’
4- GGZTotaal
Morele model
omgevingsfactoren. Met wilskracht zou het niets te
Is verslaving een ziekte? Vóórdat de, soms heftige,
maken hebben. Daarmee wordt het evenzeer een
discussie met het publiek van start gaat, hebben
ziekte als diabetes, reuma en hypertensie. Zo
drie experts hun licht over het onderwerp laten
hebben mensen met een grotere kans op
schijnen. Het is een ingewikkelde discussie met
verslaving genen die, onder andere, zorgen voor
vele haken en ogen, zo blijkt. Waarom is het
een low alcohol response. Ze kunnen beter tegen
überhaupt van belang om er op deze manier naar
drank en zijn daarom eerder geneigd om grotere
te kijken? De manier waarop we verslaving zien
hoeveelheden tot zich te nemen met alle gevolgen
heeft grote gevolgen voor hoe de maatschappij
van dien. Ook hebben ze grotere stimuli nodig om
kijkt naar de verslaafde mens, is een van de
plezier te beleven (Van den Brink: ‘En nee, dat is
argumenten. Alcoholverslaafden worden, meer dan
niet macrameeën, maar seks, drugs en rock en roll’).
bijvoorbeeld psychiatrische patiënten,
Verder zijn ze vaak impulsief en kunnen ze moeilijk
verantwoordelijk gehouden voor hun fysieke en
de balans opmaken tussen iets wat direct plezier
mentale conditie. Professor Wim van den Brink,
oplevert maar later negatief kan uitpakken. Maar
hoogleraar verslavingsonderzoek AMC-UvA, licht
heb je deze ‘moeilijke’ genen, dan betekent dat nog
toe dat de visie op verslaving de afgelopen
niet dat de verslaving zich daadwerkelijk
honderdvijftig jaar diverse malen is gewijzigd.
ontwikkelt. Dom: ‘Ook de omgeving is ongelooflijk
‘Tijdens de industriële revolutie ontstaat het idee
belangrijk. Evenals hersenfunctionaliteiten en de
dat regelmatige dronkenschap een probleem is. Je
aanwezigheid van een psychiatrische aandoening.’
kon immers met je vingers tussen de machines
Toch blijft de discussie, ook met deze wetenschap,
komen. Men vond toen dat verslaafden een gebrek
lastig. Er zijn namelijk ook talrijke argumenten aan
aan ruggengraat hebben.’
te dragen voor de stelling dat verslaving géén
Leeft dit morele model nog? Ja, zeker bij een groot
ziekte is. Dom: ‘De variabiliteit en de invloed van
deel van de bevolking. En ook bij sommige
omgevingsfactoren zijn groot. Zo had de
wetenschappers en behandelaren. Professor Geert
Drooglegging een extreem positief effect op
Dom, hoofdgeneesheer Psychiatrisch Centrum
alcohol gerelateerde schade. Wat ook heel
Broeders en hoogleraar Universiteit van Antwerpen,
spectaculair is: in 1960 was ongeveer 80% van de
denkt zelfs dat het morele model een comeback
bevolking nicotine verslaafd, in 2014 was dat nog
aan het maken is. ‘Zo wordt in België de
maar 23%! Dat komt niet door medicatie maar
behandeling nog maar gedeeltelijk vergoed. En er
omdat er maatschappelijk gezien anders tegen
is heel veel discussie over zaken als: als jij dertig
roken aan gekeken wordt.’ Een ander argument dat
jaar rookt, heb je dan nog wel recht op een
Dom noemt, en wat herhaaldelijk in de discussie
behandeling als je ziek wordt?’ Hij voorspelt dat de
terugkomt, is dat het grootste deel van de
discussie over veertig jaar zal gaan over zaken als:
verslaafden er uiteindelijk in slaagt om de
hebben mensen wel voldoende op hun gezondheid
verslaving onder controle te krijgen. Vaak ook nog
gelet? En hoe vertaalt zich dat naar de hoogte van
zonder, of met een minimale, behandeling. Dom:
verzekeringspremies?
‘Slechts tien tot zeventien procent gaat naar een
Veel huidige wetenschappers, waaronder Van den
stadium van totaal controleverlies. Bij die mensen
Brink en Dom, zijn van mening dat verslaving een
denk ik dat het echt een ziekte is.’
combinatie is van genetische, psychosociale en
5- GGZTotaal
Wat is ‘echte’ verslaving? Als het je lukt om zelf van een verslaving af te komen, is het dus geen ziekte? Jos Oude Bos is ervaringsdeskundige en medeoprichter van het Zwarte Gat, een kennisnetwerk over de verslavingszorg. Tijdens het symposium maakt hij deel uit van een panel op het podium, dat ook bijdraagt aan de discussie. Hij is een van de weinigen die er in hoge mate van overtuigd is dat verslaving géén ziekte is. ‘Ik ben vijfentwintig jaar clean, ik heb twaalf jaar harddrugs gebruikt.
“Het is stigmatiserend dat verslaving een ziekte is.” Jos Oude Bos Het is me gelukt om zelf te stoppen.’ De uitspraak dat verslaving een ziekte zou zijn, vindt hij stigmatiserend. ‘Het stimuleert mensen om te blijven gebruiken.’ Als Jolande Bastiaans, ervaringsdeskundige en hoofdredacteur van het verslavingsmagazine Lef, vertelt dat zij de fles Port verkoos boven haar kinderen toen zij verslaafd was, is zijn reactie dat het krijgen van
Manipuleren onbewuste
kinderen hem juist de wilskracht gaf om te
Professor Marc Slors houdt zich bezig met de
kunnen stoppen. ‘Omdat ik mijn kinderen
filosofie van de cognitieve neurowetenschappen.
belangrijker vond dan dat spul.’ ‘Dan was je niet
Hij is uitgenodigd om als expert te betogen dat
echt verslaafd’, gilt een aantal mensen uit het
verslaving geen ziekte is. Hij zal een beetje
publiek, waarna een applaus volgt. ‘Die 17%, daar
morrelen aan de stelling maar niet heel veel,
hoor jij niet bij.’ Oude Bos: ‘Ik gebruikte grote
waarschuwt hij van tevoren. Hij erkent dat
hoeveelheden. Ik was wel degelijk verslaafd.’
verslaving overeenkomsten heeft met ziektes als
Dr. Wencke de Wildt, gz-psycholoog en directeur
diabetes en sommige vormen van kanker. Het
behandelzaken Jellinek, die ook deel uit maakt
verschil tussen deze ziektes en verslaving is
van het panel, valt hem bij. ‘Het is nogal vreemd
echter dat de wil een belangrijke rol speelt bij
om te stellen dat iemand niet echt verslaafd was
verslaving. Bij verslaving is, in tegenstelling tot
als het is gelukt om te stoppen. Als iemand
bij andere ziektes, het consequent maken van
depressief is en opknapt van een behandeling,
verkeerde keuzes de ziekte zelf. Wat overigens
zeggen we toch ook niet: “Nou, dan was je niet
niet betekent dat verslaafden wilskracht
echt depressief”.’
ontberen.
6- GGZTotaal
Slors probeert in korte tijd een ingewikkelde
mediteren of je moeder te bellen als je drang
theorie voor het voetlicht te brengen, die hij
krijgt om te gebruiken.’
(waarschijnlijk) binnenkort nader gaat
Van den Brink en Dom besluiten het
onderzoeken. Veel van wat we doen, gebeurt
symposium met de bemoedigende uitspraak
niet bewust maar op de automatische piloot.
dat er meer mogelijk is in de verslavingszorg
Het flexibele en creatieve denken, waarmee we
dan dat er nu vaak gebeurt. Dom: ‘Qua
weloverwogen beslissingen nemen, zetten we
medicatie is er een ondergebruik van de
minder in omdat het veel energie kost.
middelen die beschikbaar zijn. Ik denk dat dat
Belangrijk is: wat gebeurt er bij verslaafden als
deels komt omdat we niet de consequenties
het tweede flexibele systeem geen controle
durven in te zien van het idee dat verslaving
heeft over de automatische piloot? Bij niet-
een ziekte is.’ Van den Brink is het daarmee
verslaafden gebeuren er dan geen dramatische
eens. ‘Maar dat geldt ook voor psychotherapie
dingen, bij verslaafden wel. De oplossing zit in
en combinaties van medicijnen. Wellicht gaan
manieren om via het tweede systeem toch
we andere vormen van psychotherapie
controle op je onbewuste gedrag te krijgen,
aanbieden waarin we het brein meer trainen,
meent hij. Slors vermoedt dat de oplossing zit
proberen het genoemde tweede flexibele
in het manipuleren van het onbewuste, door
systeem meer onder controle te krijgen.’ Hij
het aanleren van andere automatismen en het
voegt toe dat selfhelp, zoals ondersteuning van
opbouwen van structuren en systemen in
de AA, ook heel belangrijk is. ‘‘Het is
zowel de fysieke als de sociale omgeving. ‘Die
krankzinnig dat we daar in het verleden veel te
respons moet niet gericht zijn op de wil in
weinig mee gedaan hebben. Inmiddels wordt
termen van: nu moet ik even sterk zijn. Maar
het gelukkig in vrijwel alle instellingen bij de
bijvoorbeeld dat je jezelf aanleert om te
behandeling betrokken.’
7- GGZTotaal
•
INTERVIEW
Bipolaire stoornis–een bio-energetische stoornis?
- José Hoekstra
Een alternatieve kijk op manisch depressiviteit. In 1996 werd tijdens een opname bij Sean Blackwell de diagnose bipolaire stoornis gesteld. Hij realiseerde zich al snel dat wat hem overkomen was misschien helemaal geen geestesziekte was, maar iets anders – een vorm van spiritueel ontwaken. Het enige waar hij zich wel in herkende, was posttraumatische stress. Hij begon een eigen onderzoek, en startte met allerlei emotionele en spirituele oefeningen. Op YouTube begon hij video’s te publiceren over zijn ervaringen en zienswijze. Tegenwoordig begeleidt hij mensen die een bipolaire stoornis hebben met technieken uit de transpersoonlijke psychologie. José Hoekstra interviewde hem na de “Crazywise” conferentie in Rotterdam, waar hij een van de hoofdsprekers was. “Mijn eigen ervaring begon met een Landmark
De politie werd geroepen en ik werd afgevoerd met
cursus voor persoonlijke ontwikkeling. Het ging niet
een ambulance naar het ziekenhuis. Ik kon niet
zo goed met mijn carrière in het bedrijfsleven,
meer ophouden met praten. Ik werd onder dwang
waarop ik besloot een zelfhulp cursus te gaan
gemedicaliseerd. Wanneer je op deze manier een
volgen. Tijdens één van de groepsontmoetingen
injectie krijgt toegediend met medicatie die je niet
was er een meditatie over angst. Een aantal
kent….voor mij voelde dat eigenlijk als een
maanden daarvoor had ik een duikongeluk gehad,
verkrachting.
waarbij ik op 30 meter diepte mijn duikuitrusting
Aan mijn ouders werd verteld dat ik mogelijk een
verloor. Ik moest mijn doodsangst onderdrukken om
bipolaire stoornis of schizofrenie had. Zelf herstelde
rustig naar boven te zwemmen, te overleven. Tijdens
ik snel, en kon vrij snel weer verder herstellen bij
de meditatie kwam deze angst naar boven. Al mijn
mijn ouders thuis. Ik wist eigenlijk direct dat dit
zintuigen werden scherper, ik kon niet meer slapen.
meer een soort van spiritueel ontwaken was. Vijf
Andere thema’s uit mijn jeugd kwamen ook naar
maanden later keerde ik terug op mijn werk - vanaf
boven en ik begon mijn hele identiteit in twijfel te
dat moment nam mijn carrière een vlucht.
trekken – het voelde als een in elkaar klappen van
Nadat ik met allerlei emotionele en spirituele
het ego.
oefening begonnen was, kreeg ik zo’n 10 jaar later
Ondertussen begon ik me eigenlijk heel goed te
een klassiek Kundalini-ontwaken tijdens een
voelen, ik dacht dat ik misschien al dood was sinds
vipassana meditatieretraite. Ook al voelde dit net zo
het ongeluk en op weg was naar de hemel. Alle
krachtig als de bipolaire episode 10 jaar eerder, ik
mensen om me heen voelden als engelen die me
ontremde nu niet, hoefde niet naar een ziekenhuis,
begeleidden. Op een bepaald moment trok ik al
en bleef volledig bewust van wat er gebeurde.
mijn kleren uit in het hotel waar ik verbleef.
8- GGZTotaal
Als je met draken werkt, moet je voorzichtig
Wanneer je een zaal vol met bipolairen vraagt -
werken
hebben jullie ook fysieke symptomen waarvan je
Ik realiseer me terdege dat het lang zal gaan
het gevoel hebt dat ze met je bipolaire conditie
duren voordat dit soort van episodes zo gezien
te maken hebben? – dan reageert 80 tot 90%
gaan worden, als een spirituele crisis. Als je zoon
procent daarop met ja. Het is duidelijk dat er
of dochter spiernaakt de trap af komt lopen,
meestal nog veel dingen zijn die geheeld dienen
constant aan het praten is en in een totaal
te worden, trauma’s die uitgewerkt moeten
andere staat verkeert…..dan zal niet één familie
worden. De bipolaire stoornis zelf is volgens mij
dit zien als een spiritueel ontwaken. Dat is ook
niet zozeer een geestesziekte, maar vooral een
waarom de meeste mensen contact met mij
bio-energetische stoornis. We moeten daarvoor
opnemen nadat ze al in het ziekenhuis zijn
binnen in het huis gaan kijken.
geweest en gemedicaliseerd zijn. Mijn vrouw in Brazilië is een transpersoonlijk psychologe. De meeste technieken die ik geleerd heb en toepas komen dan ook uit dit werkveld. Toen mijn nichtjes in Brazilië,
Sean Blackwell
kort na elkaar allebei in een psychose terecht kwamen, zijn mijn vrouw en ik samen bij hen gebleven tijdens de psychosen, en hebben met hen dingen uitgewerkt van hun verleden die naar boven kwamen. Eén van hen leeft nu helemaal zonder medicatie, al 5 jaar, ze doet het geweldig. Mijn andere nichtje is nu stabiel, maar heeft wel medicatie nodig. Vanaf dat moment
transpersoonlijke psychologie, dat je bij de bipolaire stoornis aan het werk bent met
ben ik ook met anderen gaan werken.
“draken”….ikzelf ben gezegend met een relatief
De psychiatrie heeft de laatste decennia alleen naar de hersenen gekeken als bron van
goede jeugd. Dat is niet bij iedereen zo, velen hebben ernstig misbruik meegemaakt, geweld, een erg instabiele jeugd. Als je wilt helen, moet
geestesziekten, dat is te beperkt. Het doet me
je hoe dan ook door de verdrongen emoties en
denken aan een parabel:
de schaamte heen. Ik ben dan ook voorzichtig,
Een oude vrouw kruipt over de grond in haar straat, op zoek naar een naald. Mensen vragen haar: “Wat zoek je? Kunnen we je helpen?” Ze gaan samen met haar de grond afzoeken, op zoek naar haar naald, maar niemand kan hem vinden. “Weet je wel zeker dat je hem hier hebt verloren?” vraagt men. “Welnee”, zegt ze, “ik heb hem in huis verloren”. “Maar waarom zoek je dan hier??” “Ach,” zegt ze, “er is geen licht in het huis, hier buiten is het veel lichter!”
Ik realiseer me wel degelijk, werkend met de
werk niet met iedereen. Je moet als cliënt genoeg begrip hebben, al een wat hoger ontwikkeld bewustzijn hebben en affiniteit met mijn werk, geen verslavingen hebben en geen paranoia. Tot nu toe heb ik ook niet gewerkt met mensen die ernstig seksueel misbruik hebben meegemaakt of veel geweld en een gebrek aan structuur in hun leven. Ik screen mensen echt daarop. Als je met draken werkt, moet je voorzichtig werken.
9- GGZTotaal
De manie zit aan de helende kant
Onwetenschappelijk
In de meeste video’s die ik gemaakt heb concentreer
In het werken met bipolaire mensen heb ik in de
ik me op de manische kant. Dat komt omdat ik denk
loop der jaren wel wat harde lessen geleerd. Als
dat het helende potentieel vooral aan de manische
mensen met mij willen werken en hun medicatie
kant zit. Je kunt niet helen terwijl je diep in een
willen verminderen, dan vraag ik hen altijd om dit
depressie zit. Als je de juiste begeleiding hebt, en je
met hun psychiater te bespreken. De meeste
ervaart ook buitengewone bewustzijnsstaten in een
psychiaters willen niet meewerken aan een volledig
manie, dan is er een potentieel om te helen. Dat
stoppen, maar staan vaak wel een reductie van 20%
gebeurt niet zo vaak, en het is erg vluchtig. Manie
toe. Het is ook beter om het rustig aan te doen en
kan vaak erg gevaarlijk zijn – mensen veroorzaken
conflicten te vermijden. Er zijn echter wel degelijk
ongelukken en veel problemen, soms kunnen ze er
meerdere mensen waarmee ik heb gewerkt die nu
maanden in blijven. Sommigen denken dat het dan
stabiel en helemaal zonder medicijnen leven.
veel beter met hen gaat – maar dat is niet zo, ze
Psychiaters reageren vaak tijdens de lezingen die ik
helen niet. Het helpt ook helemaal niet als je je
geef met: “Wat jij doet is niet wetenschappelijk, niet
conditie ontkent. De bipolaire stoornis is geen
“evidence-based.” Wat kan ik anders zeggen dan:
ziekte, omdat er biologisch niets mis met je is. Maar
“Dan ben ik dus een charlatan, een oplichter – óf ik
bio-energetisch is er wel wat mis met je. Er zijn
weet iets wat jullie niet weten…..” Ik denk echt dat
zaken die opgelost moeten worden. Ik ben nog
veel psychiaters iets over het hoofd zien. Zoals het
steeds aan het experimenteren met hoe je iemand
er op dit moment naar uitziet, is het zo dat als je wil
in een manie beter kunt begeleiden, op een meer
helen, werkelijk beter worden, dan moet je het
gecontroleerde manier.
systeem verlaten. Je zult niet beter worden als je er
Zelf werk ik met het holotropisch ademwerk dat
in blijft zitten. Er is nog zoveel onwetendheid en
psychiater Stanislav Grof geïntroduceerd heeft, een
blindheid.
effectieve manier om trauma op te lossen. In
De conferentie “Crazywise” (in december 2014 in
Griekenland, op een conferentie over
Rotterdam – red.) is mijn meest uitgesproken
transpersoonlijke psychologie ontmoette ik de
presentatie tot nu toe geweest. Ik ben nog steeds
psychiater James Eyerman. Hij werkt al jaren in de
aan het leren en meer ervaring aan het opdoen en
VS hiermee en heeft met meer dan 11000 mensen
hoop in de toekomst meer te kunnen zeggen over
gewerkt zonder dat iemand er psychotisch van werd
dit werk.
– wat altijd de angst is met dit werk. Je kunt zelfs in
•
een psychose hiermee werken, en de psychose er mee verkorten, doordat je het trauma ter plekke
You Tube BipolarorWakingup – videos van Sean
uitwerkt.
Blackwell
10- GGZTotaal
DE KRACHT VAN KWETSBAARHEID
19- GGZTotaal
Interview DOOR WILLEM GOTINK
WEET JIJ WAT EEN PSYCHOSE IS?
PAGINA 14
EEN FILM, EEN WERKBOEK EN EEN INTERACTIEVE BIJEENKOMST PAGINA 13
LANDELIJKE EN REGIONALE PARTNERS ZIJN WELKOM PAGINA 15
HET IS NOOIT TE LAAT De kracht van kwetsbaarheid: de campagne ‘Het is nooit te laat.’
Een schrijfster en theatermaakster; een event
Het ging om een ‘Temporary Defeat’ zoals Yve
producer; een filmmaker en ondernemer; de
Baya, één van de vier, het zegt. Ze waren
eigenaar van een audiovisueel productiebedrijf.
tijdelijk verslagen. Tijdelijk!
Vier mensen met veel overeenkomsten. Ze zijn
Hun ervaringen tijdens en na het herstel
alle vier tussen de 20 en de 30, HBO-niveau, formuleren doordacht en zorgvuldig, zijn
mondden uit in de campagne ‘het is nooit te laat’, een campagne die 28 januari in het
ondernemend en gedreven. Er is nóg een overeenkomst: alle vier hebben één of meerdere psychoses meegemaakt. Een ervaring die voor menigeen het einde van talloze dromen zou betekenen. Voor hen niet.
Amsterdamse Eye van start ging en waar menige GGZ-instelling jaloers op zou zijn. Het doel: wegnemen van stigma’s; het stimuleren van herstel en het vroeg signaleren en normaliseren van psychoses.
12- GGZTotaal
EEN FILM, EEN WERKBOEK EN EEN INTERACTIEVE BIJEENKOMST
De campagne ‘Het is nooit te laat’, bestaat uit: * ‘Het is nooit te laat’, een film van 45 minuten, met het verhaal van een jongeman die langzamerhand in een psychose belandt. Ook vertellen drie ervaringsdeskundigen in de film wat ze hebben meegemaakt en hoe ze dat hebben ervaren. Een inlichtend maar ook vooral hoopvol verhaal. * Een werkboek van 60 pagina’s, aansluitend aan de film, met ervaringen, informatie en adviezen. *Een interactieve bijeenkomst met een ervaringsdeskundige, een inspirational speaking en een interactief dialoog met het publiek bedoeld voor scholen, instellingen en overheid. De drie items zijn afzonderlijk of gezamenlijk te bestellen via www.hetisnooittelaat.nl/bestellen/
Het wegnemen van stigma’s
daardoor ben ik alleen maar sterker geworden.
Daniël Krikke: “Toen ik tweeëneenhalf jaar na mijn
Elke keer als ik uit een psychose kwam, dacht ik:
psychose was hersteld, realiseerde ik me dat ik het
“Dat heb ik toch weer gedaan.” Als je het zo gaat
nog nooit aan iemand had verteld, zelfs niet aan
zien, wordt het gemakkelijker. Je weet steeds beter
mijn beste vrienden. Tijdens het maken van de
wat je wel en niet kunt. Als ik alleen maar denk dat
film interviewde ik mensen die psychotisch waren
het misschien wel terugkomt, blijft er weinig over.
geweest. Toen ik ze vroeg waarom ze meededen
Dat leer je door het te doen. Op een gegeven
gaf iedereen dezelfde twee antwoorden: dat ze
moment wil je er uit, en wil je verder. Dat is een
niet zichzelf konden zijn als ze het niet open en
proces, een omslagpunt. Bij de ene duurt dat
bloot konden vertellen én dat anderen kracht
langer dan bij de ander.”
konden putten uit hun verhaal.
Aram Balian: “Je moet het lot accepteren. Sommige
Toen pas realiseerde ik me waarom ik het nog
dingen kunnen niet meer, maar heel veel kan wel.
nooit aan iemand had verteld. Bang dat mensen
Het verleden wordt een non-vraag, het
me zouden veroordelen, labellen als ‘Daniël heeft
romantiseren daarvan is zinloos, want het bestaat
een psychose gehad’. Ik was bang dat als mensen
niet meer.
me zo zouden gaan zien, ik me ook zo zou gaan
Die stap, dat omslagpunt moet je zelf maken. Die
voelen.
kracht moet uit jezelf komen. Maar wel in dialoog.
Tegenwoordig vertel ik het heel open. Het enige
Daniël is een film gaan maken, ik ben de dialoog
wat ik krijg is waardering, bewondering en respect.
met anderen aangegaan. Niet persé met
Ik was bang geweest voor niets.”
behandelaars, maar met vrienden, familie.”
De angst voor veroordeling is misschien niet
Meike: “In eerste instantie zeiden ze altijd dat ik
terecht, er is wel heel veel onwetendheid rondom
nooit meer terug kon naar de theaterschool, omdat
psychoses. Meike Jansen: “Ik gaf laatst een training
het chronisch was wat ik heb. Pas na drie jaar zei
aan studenten SPH, 4-de jaars. Aan het eind zeiden
iemand: “Je kunt misschien niet meer naar de
ze: ‘wat ben jij eigenlijk normaal!’ Er is nog heel
theaterschool, maar je kunt wel in theater maken
veel misverstand.”
je eigen proces ontdekken.” Je moet kijken naar
wat je wél kan.” Stimuleren van herstel
Daniël: “Je moet je gedachten niet vullen met wat
Meike: “Naast mijn psychose heb ik ook een soort
er niet kan, dat stimuleert niet. Als je je openstelt
van bipolaire stoornis. Als mijn stemming te snel
voor wat er wél kan, raak je gemotiveerd. Eigenlijk
heen en weer gaat, krijg ik een psychose. Daar
is dat iets universeels, het is een manier van
moet ik wel rekening mee houden. Maar ik heb een
denken die iedereen kan leren.”
proces meegemaakt, de afgelopen vijf jaar, en
13- GGZTotaal
WEET JIJ WAT EEN PSYCHOSE IS?
‘Weet jij wat een psychose is?’ Volgens het Fonds Psychische Gezondheid is een psychose ‘een toestand waarbij iemands contact met de werkelijkheid ernstig verstoord is. Tijdens een psychose maken mensen een vreemde indruk op hun omgeving. Ze zien beelden of horen stemmen die er voor anderen niet zijn. Of iemand is ervan overtuigd dat hij wordt achtervolgd. Mensen in een psychose leven in hun eigen werkelijkheid.’ Over de ernst en de gevolgen van psychoses bestaan veel vooroordelen en misverstanden. Minder bekend is bijvoorbeeld dat 20% van de mensen wel eens hallucinaties heeft gehad, meestal in de vorm stemmen. Vanwege de misverstanden en het bijbehorende stigma praten de meesten daar liever niet over.
Vroeg signaleren en normaliseren van psychoses
je hebt meegemaakt. De belevenissen tijdens een
Aram: “In de loop van dit jaar willen we in elke regio
psychose bijvoorbeeld, zijn zeer traumatisch. Ze zijn
een cluster van partners opzetten. Daar moeten
weliswaar niet echt gebeurd, maar voor mijn gevoel
onderwijs- en zorginstellingen inzitten, media- en
wel. Daar is weinig tijd voor. Al begrijp ik best dat het
financiële partners, enzovoort. Een kick-off zoals wij
niet efficiënt is om daaraan te gaan werken.”
hier in Eye doen, moet dan in elke regio gebeuren.
Daniël: “De GGZ is een noodzakelijk instrument
Elk cluster wordt getrokken door een
geweest, een tool. Net zoals deze campagne. De film
ervaringsdeskundige, zoals wij. Via die netwerken
en het werkboek zijn geen tool voor de
moeten de interactieve bijeenkomsten geboekt
wereldverandering, het is een tool die je kan
worden.
gebruiken om jezelf te veranderen.”
Meike: “Doordat wij een psychose hebben
•
meegemaakt, hebben we kennis en ervaring die
Dat er behoefte is aan de kennis die in deze campagne
anderen niet hebben. Er is ontzettend veel behoefte
verspreid gaat worden blijkt na de vertoning van de
aan die kennis, dat merken we heel duidelijk.
film in Eye. Op het podium zitten vijf
Het is ook weer eens wat anders dan een hoogleraar.”
‘ervaringsdeskundige jongeren’, zoals de gespreksleider
Daniël: “We willen die kennis graag verspreiden.
het noemt, de 350 aanwezigen vuren de meest
Want als het jou overkomt en je weet in zo’n dal
uiteenlopende vragen op hen af.
waar je de kracht vandaan moet halen, zal de kans
“Hoe lang duurt het voor je hersteld bent?”
op succes groter zijn.”
“Hoe vond je de behandeling in de GGZ?”
“Wat is de aanlooptijd van zo’n psychose?” “Wat me opvalt is dat jullie je niet afzetten tegen de
“Wat moet je doen als iemand in je omgeving
gevestigde GGZ…”
psychotisch is en geen hulp wil?”
Er valt een verbaasde stilte.
De meeste vragen lijkt het forum gewend te zijn, de
Meike: “Nee, helemaal niet. Ik ben er goed geholpen.
vragen worden adequaat beantwoord, te lange
Ik vind het wel jammer dat het veel over
discussies zorgvuldig afgekapt.
milligrammen en medicijnen gaat en minder over de
De zelfverzekerdheid wordt slechts één keer doorbroken
persoon.”
als een meisje van een jaar of tien vraagt: “Zijn jullie er
Aram: “Ik ben de GGZ-instellingen eerder dankbaar
ook wel eens mee gepest?” De antwoorden verschillen
voor wat ze gedaan hebben, dan dat ik me er tegen
per persoon, maar de vraag raakt overduidelijk een
af zou zetten. Maar er is meer nodig.
gevoelige snaar. Maar wat óók overduidelijk is, is hoe
Het hele verhaal van mijn psychose is in drie
krachtig het overkomt als mensen zich kwetsbaar
kwartier verteld. Maar daarmee verwerk je niet wat
durven op te stellen.
14- GGZTotaal
HET IS NOOIT TE LAAT De kracht van kwetsbaarheid
Partners zijn welkom Om de campagne tot een succes te maken zijn landelijke en regionale partners meer dan welkom. Daarbij denken de organisatoren aan onderwijsinstellingen (middelbaaren voortgezet onderwijs, ROC’s, HBO, WO); zorginstellingen; financiële partners, overheid etcetera). Belangstellenden kunnen contact opnemen via info@hetisnooittelaat.nl
15- GGZTotaal
BOEKBESPREKING
Boekbespreking - Johan Atsma
Maandelijks bespreekt GGZTotaal een recent uitgegeven boek, dat betrekking heeft op de GGZ. Onderstaande recensie is van Johan Atsma, docent/coach MBO verpleegkunde.
Jan Pols: Veertig jaar psychiatrie, een dynamisch doolhof “De psychiatrie stelt zichzelf te weinig ter discussie.
levensloop, levensomstandigheden en hoe de
Er is te weinig bereidheid om te erkennen dat alle
ellende waarin iemand terecht kan komen daarmee
kennis partieel en gesitueerd is. Er is te weinig
samenhangt.” In Avereest besluit hij zich meer te
twijfel, te weinig relativering, te weinig bereidheid
gaan verdiepen in de psychiatrie. Een stage
om te erkennen dan andere visies niet alleen
inrichtingspsychiatrie volgt en een opleiding tot
bestaan, maar ook bestaansrecht hebben”.
psychiater in Groningen. Pols werkt daarna in een Algemeen Psychiatrisch Ziekenhuis als psychiater
Na ruim veertig jaar werkzaam te zijn geweest als
en zet zich later ook in als opleider van psychiaters.
psychiater schrijft Jan Pols een boek waarin hij die veertig jaar psychiatrie langs loopt. Veertig jaar van
Het boek ontpopt zich als een geschiedschrijving
ontwikkelingen, paradigmawijzigingen,
van de psychiatrie in Nederland vanaf 1960 tot
controverses, kritische psychiatrie, biomedische
ongeveer 2004. Pols beziet zijn werkveld met een
psychiatrie, reorganisaties. Hij eindigt het boek met
nuchtere blik, hij toont zich een vaardig en goed
de bovenstaande conclusie en die is niet mals.
observator die de grote lijnen haarscherp weet te tekenen. Nuchter en met distantie beschrijft hij
In 290 dichtbedrukte bladzijden schetst Pols een
situaties die je nu met gemak als wantoestand zou
beeld van de psychiatrie zoals die in de afgelopen
kunnen kenschetsen. Het lukt hem goed om
40 jaar is geëvolueerd. In een leesbare stijl, met
nuchterheid over te brengen door in de
soms wat veel detail, neemt hij ons mee langs vele
tegenwoordige tijd te schrijven. Het siert Pols om
jaren ervaring in de psychiatrie waarin hij steeds
het zo op te schrijven, tijdgebonden opvattingen
dicht op nieuwe ontwikkelingen staat. Die
komen zodoende reëel over. Hij schrijft vanuit de
ontwikkelingen worden regelmatig geïllustreerd
tijd zelf, niet met een kritische blik achteraf.
met een korte casus in een apart kader. Het maakt
Gaandeweg leer je Pols’ eigen visie steeds beter
het beslag van het boek wat luchtiger.
kennen en je begrijpt hoe hij daar is gekomen. Daarmee toont het boek zich ook een ietwat
Pols begint zijn carrière in 1961 als net
verhulde biografie van een werkzaam leven, naast
afgestudeerd arts in het rijksasiel Avereest. Hij
de geschiedschrijving, die de boventoon voert.
vervult daar als principieel dienstweigeraar zijn vervangende dienstplicht. In dit TBR asiel verkent
Stevige potten breekt Pols onder meer in
hij voor het eerst de vraag die in zijn carrière en in
hoofdstukken over psychiatrie en dwang. Over de
dit boek achteraf de rode draad blijkt te zijn. Wat is
rol van de overheid. Over verwetenschappelijking
de “samenhang tussen iemands persoonlijkheid,
en de daarmee weer toenemende medische blik.
16- GGZTotaal
Ook over de opkomst van de DSM schijnt hij zijn licht: “Het systeem dat vooruitgang mogelijk heeft moeten maken is geworden tot een structuur die nieuwe visies belemmert.” ......”Op zoek naar een reductionistisch, vrijwel contextloos en minimaal stoornismodel van zo veel mogelijk observeerbare verschijnselen en terug naar een medische wijze van diagnosticeren en onderzoeken.” Gaandeweg leren we zijn visie kennen. En af en toe spreekt hij zich stevig uit: “De kritische psychiatrie van de jaren zestig en zeventig roept bij de gevestigde psychiatrie in latere jaren meer hoon en schaamte op dan respect en waardering. Dat is niet alleen jammer, het is ook een flagrante miskenning van de waardevolle ontwikkelingen in deze periode en van de latere invloed ervan.” Pols eindigt met de stelling waarmee dit stuk begint en dat is dan uiteindelijk geen verrassing meer. Hij schrijft een leesbaar en lezenswaardig boek dat een heldere inkijk geeft in de worsteling die Psychiatrie heet. Jan Pols Veertig jaar psychiatrie, een dynamisch doolhof Uitgeverij de Tijdstroom 290 pagina’s; prijs: 25 euro ISBN: 978 90 5898 266 7
17- GGZTotaal
COLUMN
Duizenden zwarte spatjes / Tegen de muren - Niki Stoker Het druilt als ik ’s avonds in het donker met mijn
Als ik de sleutel in het slot van mijn nieuwe
hondjes buiten loop. Opgetrokken schouders in
woning - vandaar ja - steek, komen haar muren al
een natte, neppe bontkraag. Ik kijk niet verder
op me af. Er is helemaal niets mis met die muren,
dan een meter voor me uit en denk, tussen al
het is zelfs het mooiste, prettigste, prachtigste
mijn gedachten door, de stoeptegels te
huis dat ik ooit had. Ik kocht het nadat ik
herkennen. Als ik schuw mijn blik iets verhoog op
anderhalf jaar op een bungalowpark woonde.
het moment dat ik denk mijn huis te naderen zie
Daar had ik een schattig klein bungalowtje en
ik mijn auto niet voor de deur staan. Die is
kwam ik er achter dat er heel veel meer óver
knalrood, dus dat ligt niet aan mij. Enkele
elkaar, dan mét elkaar gepraat werd. Ik had er een
seconden later realiseer ik me dat ik niet eens in
‘vriendin’ waarbij ik regelmatig in vertrouwen
mijn eigen straat ben. Ergens heb ik een afslag
mijn hart uitstortte. Ik vond het zo raar dat
gemist. Compleet gedesillusioneerd tuur ik in de
mensen zo vreemd naar me keken. Een enkeling
rondte en herken helemaal niets. Een dikke
vroeg hoe het nou toch met me ging na mijn
druppel regen valt vanuit een boom precies in
manie in Afrika. Huw?
mijn nek en baant zich een weggetje mijn trui in. ‘Vervrouw je, Stoker’, praat ik mezelf moed in. Ik
Mijn nieuwe huis past mij als een oude jas en
draai me terug dat straatje in en verdomd na zo’n
vanaf de eerste seconde voelde ik me er thuis.
honderd meter begin ik mijn omgeving weer als
Twee dagen na de verhuizing, die overdreven
herkenbaar te ervaren. Ik voel me zoals mensen
soepel verlopen was, terwijl zo’n actie in de top 5
die de top van de Mount Everest bereiken zich
stressvolle gebeurtenissen staat, omdat ik op dat
ongeveer moeten voelen. Heel kort maar toch
moment nogal hypomaan was, waren alle dozen
even lekker mee genomen.
uitgepakt en straalde de gezelligheid van diezelfde muren.
18- GGZTotaal
In het kleine, witte halletje schudden de honden
grond voor hun voeten kussen is weer wat
zich uit terwijl ik de handdoek om ze te drogen pak.
overdreven. Zoals zo vaak weet ik ook hier geen
Ik zie overal duizenden zwarte spatjes. Omdat ik
middenweg te vinden. Een aantal belangrijke
werkelijk alles vergeet en stijf sta van de medicatie
contacten zijn inmiddels hersteld maar de meeste
loop ik direct door naar mijn To Do lijst en schrijf
niet.
op ‘Duizenden spatjes’, als geheugensteun voor het schoonmaken ervan.
Mijn grootste angst was werkelijkheid geworden. Ik was helemaal alleen. Het is die angst die ik
Daar zit ik dan weer. Ja hoor, via de muren vlieg ik
uiteindelijk heb uitgedaagd om me recht in mijn
tegen het plafond. Vroeger was ik regelmatig bang
ogen te kijken. Ik heb geschreeuwd: ‘Wie is er hier
dat ik helemaal alleen over zou blijven. Oud en
godverdomme de baas?’. Ja, mijn nieuwe buren
alleen zijn, dat beangstigde me. Altijd heb ik
begonnen ook een beetje raar naar me te kijken
voldoende en lieve mensen om me heen gehad. Ik
maar dat heb ik getackeld door ze op oliebollen en
had een man, en nog één, vriendinnen en vrienden.
Glühwein te trakteren en zo normaal mogelijk te
Tijdens mijn laatste en hoogste manie heb ik na de
doen. Al met al ben ik inmiddels minder alleen en
crematie van mijn man veel vijanden gemaakt door
heb ik zelfs een aantal nieuwe mensen ontmoet .
vier dagen erna te vertrekken naar mijn Afrikaanse
Maar toch nog te vaak loop ik tegen de muren te
grote liefde met de bedoeling nooit meer terug te
kletsen en vertel ik ze dat ik zo bang ben om
komen.
knettergek te worden, wat dat dan ook mag zijn. Ik voel me een stuk sterker en minder bang, dat wel.
Natuurlijk kwam ik wél terug en niet zo’n klein beetje depressief ook. Ik vloog nog wat heen en
Als ik in mijn manische, knalrode autootje door de
weer maar zat uiteindelijk al best oud en heel erg
stad rij, zéker zomers met het dak er af door het
alleen te zijn.
centrum van Amsterdam met Nina Simone’s Mr.
Ik had of kreeg ruzie met iedereen, zelfs mijn liefste
Bojangles net iets te hard uit de speakers, gaat er
en beste vriendin, die ik al bijna dertig jaar ken zie
een soort trots door me heen. Niet vanwege de
ik niet meer. Bijna nog erger is dat haar dochter,
Cabrio maar omdat ik er überhaupt nog ben., alles
waar ik een soort tweede moeder voor was mij
overleefd heb. Als ik maar niet word aangehouden
mijdt als de pest. Drieëntwintig jaar geleden had ik
door de politie want bijna alle doosjes van de
haar voelen bewegen met mijn hand op haar
pilletjes die ik slik om het allemaal een beetje te
moeders buik. Mijn ouders waren boos en heel
kunnen behappen hebben een geel stickertje. Tot
verdrietig enzovoort. Ik heb gekwetst! Ik heb
nu toe heb ik geluk.
mensen vreselijk veel pijn gedaan en ze bezorgd gemaakt. Ja, tijdens mijn manie ging ik over lijken.
Vanmorgen keek ik op mijn To Do lijst en zag staan
Nu sorry zeggen is het zelfde als een bom op een
‘duizenden spatjes’ en begreep bij god niet waar
stad gooien en daarna zeggen dat het niet de
dat op sloeg. Vond het wel een mooie titel.
bedoeling was burgerslachtoffers te maken. De
19- GGZTotaal
“100 jaar geleden, had de politie blijkbaar al de handen vol aan wat zij tegenwoordig ‘verwarden’ noemen.”
GESCHIEDEINS
De GGZ in de krant van 100 jaar geleden
Honderd jaar geleden: de GGZ in de pers, februari 1915 Elke maand zoekt de redactie tussen haar oude kranten naar artikelen over de GGZ. Is er vooruitgang? Achteruitgang? Of doen we eigenlijk nog steeds hetzelfde, maar noemen we het anders? Aan de beurt is februari 1915, de Eerste Wereldoorlog is dan een half jaar aan de gang. Nederland is weliswaar neutraal, maar dat het geweld over de grenzen is losgebarsten, is natuurlijk op alle mogelijke manieren te lezen. Ook het psychische leed. Als diagnose bestaat PTSS dan nog niet, de klachten bestaan natuurlijk wel. Er wordt wel gezegd dat elke oorlog zijn eigen terminologie ervoor uitvindt en zo gebeurde dat ook in de Eerste Wereldoorlog. In de nieuwe Rotterdamse Courant van 15 februari wordt daar een begin mee gemaakt. De schrijver stelt: ‘De leer der oorlogszielziekten verkeert nog in een beginstadium’. Maar hij probeert tot theorievorming te komen: ‘Zelfs de Duitse vrijwilligers bezitten niet het zo nodige aanpassingsvermogen, wat blijkt uit het hoge percentage van zielsziekten in Duits ZuidwestAfrika’. En: ‘Wij moeten verwachten dat tijdens en na de oorlog talloze psychosen in behandeling komen ten gevolge van zware letsels (….). Moeilijker in dit opzicht zijn de later in behandeling komende psychosen die aan de emoties van de oorlog zijn toe te schrijven.’ Op de dag dat die krant uitkomt gaat professor Winkler met eervol ontslag bij de Universiteit van Amsterdam, om hoofd van de net geopende Psychiatrische en Neurologische Kliniek in Utrecht te worden. Winkler is niet zomaar iemand, hij is de eerste Nederlandse hoogleraar Psychiatrie en Neurologie in Nederland. Winkler had al eerder in Utrecht gewerkt, maar was daar vertrokken omdat
hij niet de kliniek kreeg die hem was beloofd. Nu, twintig jaar later, krijgt hij die kliniek alsnog. Zijn vertrek uit Amsterdam gaat gepaard met een klein relletje, zo staat te lezen in het Algemeen Handelsblad van 2 februari 1915: hij was al een tijdje eerder in Utrecht begonnen en de Raad vraagt zich cynisch af of het dan wel nodig is hem te ontslaan. Immers, zonder ontslag kan hij blijkbaar ook in een andere stad werken. Maar overigens is er de nodige waardering voor de man, en wordt het eervol ontslag alsnog verleend. Voor liefhebbers van een tijdsbeeld: deze invloedrijke psychiater was verklaard anti-feminist en bewonderaar van de criminele antropologie van Lombroso. Of het kwam door het vertrek van Winkler uit Amsterdam of iets anders, we weten het niet. Wel weten we dat vier dagen na het eervolle ontslag van Winkler in de tram Franeker-Leeuwarden een 40jarige Amsterdammer ‘plotseling krankzinnig werd’, aldus het Nieuwsblad van Friesland van 20 februari. Hij wierp klederen en gouden sieraden buiten de tram. Gelukkig was politie-inspecteur Stienstra toevallig aanwezig en wist hem in bedwang te houden. De man werd in Leeuwarden naar het politiebureau vervoerd. Toen al, 100 jaar geleden, had de politie blijkbaar de handen vol aan wat zij tegenwoordig ‘verwarden’ noemen. Nog een berichtje uit het Nieuwsblad van Friesland, nu van 13 februari: “De politie te Delft maakte proces verbaal op tegen een vrouw, wegens koppelarij tussen haar 14-jarige dochter en een 30jarige werkman. Tijdens zijn verhoor werd de man krankzinnig.” Meer staat er niet. Tegenwoordig zou de NPO daar een hele avond mee vullen.
21- GGZTotaal
•
FEBRUARI 2015 ontwerp e-magazine: Ingrid Huismans Kijk voor meer informatie op onze website: www.ggztotaal.nl