Upoznajmo Bibliju

Ivan Dugandžić

Upoznajmo Bibliju NAROD BOŽJI I NJEGOVO SVETO PISMO

Ivan Dugandžić, Upoznajmo Bibliju Narod Božji i njegovo Sveto pismo, Glas Koncila, Zagreb, 2011.

Nakladnik: Glas Koncila, Kaptol 8, Zagreb Tel.: 01/4874 300; faks: 01/4874 303 E-pošta:web-izlog@glas-koncila.hr www.glas-koncila.hr Za nakladnika: Nedjeljko Pintarić Biblioteka: Vjeronauk za odrasle. Knjiga 8 Jezično uređivanje: Josip Sinjeri Korektura: Alka Pintarić Grafičko oblikovanje i priprema za tisak: Glas Koncila Oblikovanje naslovnice: Blaženka Matić Tisak: Grafika Markulin, Lukavec Tiskanje dovršeno u rujnu 2011.

ISBN 978-953-241-266-6 CIP zapis dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 776073 Sva prava pridržana. Nijedan se dio ove knjige ne smije umnažati, fotokopirati, reproducirati ni prenositi u bilo kojem obliku (mehanički, elektronički i sl.) bez prethodne pismene suglasnosti nakladnika.

Ivan Dugandžić

UPOZNAJMO

Bibliju

NAROD BOŽJI I NJEGOVO SVETO PISMO

Zagreb, 2011.

PREDGOVOR Knjiga koja poziva da bolje upoznamo svoje Sveto pismo sadrži tekstove koji su u rubrici Glasa Koncila Vjeronauk za odrasle objavljivani od početka listopada 2007. do sredine srpnja 2010. godine.

Cilj tako dugačka niza bio je širi krug čitatelja bolje upoznati s knjigom bez koje je kršćanstvo nezamislivo i neshvatljivo, a koja se, nažalost, puno više tiska i prodaje nego što se čita i poznaje. Iz broja u broj čitatelji Glasa Koncila mogli su čitati o nastanku i naravi biblijskih spisa, o njihovu čuvanju, prenošenju i oblikovanju u veće cjeline, sve do stvaranja zaokružena kanona∗, o tiskanju i prevođenju, o književnim vrstama kojima su se biblijski pisci služili, o pravilima tumačenja, a ponajviše o sadržaju i poruci tih spisa.

To je, dakako, najvećim dijelom uvjetovalo i strukturu ove knjige.

Prije govora o sadržaju i poruci biblijskih spisa bilo je potrebno puno toga reći o povijesti njihova nastanka, prevođenju i tiskanju, a posebice o pravilima tumačenja. Autor se toplo nada da će svatko tko pročita ovu knjigu ne samo bolje razumjeti Bibliju, već će osjetiti i potrebu da ju uzme i čita. Ova knjiga nema naime namjeru zamijeniti Bibliju, već oduševiti za nju.

Od sama pokretanja spomenutog niza povratne informacije čitatelja bile su vrlo pozitivne. U susretu s mnogim čitateljima Glasa Koncila autor je bio svjedok pozitivnih reakcija, što ga je hrabrilo da ustraje u započetom radu. Posebno je bila zanimljiva spoznaja ∗

Zvjezdicom su označeni teološki pojmovi čije se objašnjenje nalazi na kraju knjige u Rječniku manje poznatih pojmova.

5

da te nastavke osim širega čitateljstva prate i intelektualci. I jedni i drugi su, prateći te tekstove, s radošću otkrivali Bibliju kao za njih dotad »zakopano blago«, ulazeći sve dublje u njezin čudesni svijet i doživljujući trajnu novost i nepresušnu snagu njezine poruke. Čitatelji su naime prepoznali da glavni naglasak nije stavljen na puku informaciju o Bibliji, već na njezinu poruku, što autora posebno raduje. Imajući uvijek na umu da je cijeli niz zamišljen kao vjeronauk za odrasle, nastojao je čitateljima Bibliju približiti kao knjigu objave i uvijek žive i aktualne riječi Božje.

Mnogi su se pritom raspitivali hoće li ti tekstovi možda biti objavljeni u obliku knjige, da bi ih sve mogli imati na okupu. Objavljivanjem ove knjige ispunjamo njihovu želju, istodobno se nadajući da će ona naći i širi krug čitatelja od onoga kojemu su ovi tekstovi bili dostupni posredstvom Glasa Koncila. Sami tekstovi nisu bitno proširivani, već su tek neznatno prilagođeni za tisak, tako što su povezani u odgovarajuće manje cjeline, da bi knjiga bila što preglednija. Tekstovi su doživjeli manja proširenja samo na onim mjestima gdje je zbog ograničenosti prostora u Glasu Koncila neka misao možda ostala pomalo nedorečena.

Nakon vrlo pozitivnih iskustava tijekom gotovo tri godine objavljivanja ovih tekstova u Glasu Koncila autor se iskreno nada da će jednako dobro biti prihvaćena i knjiga i da će mnogima pomoći da bolje upoznaju svoje Sveto pismo, zavole ga i njime se obilatije služe.

Hvala Glasu Koncila, koji je pokrenuo niz tekstova Upoznajmo Bibliju i koji je omogućio njihovo tiskanje.

Ivan Dugandžić, OFM

6

KRATICE BIBLIJSKIH KNJIGA Stari zavjet Post Izl Lev Br Pnz Jš Suci Rut 1 Sam 2 Sam 1 Kr 2 Kr 1 Ljet 2 Ljet Ezr Neh Tob Jdt Est 1 Mak 2 Mak Job Ps

Knjiga Postanka Knjiga Izlaska Levitski zakonik Knjiga Brojeva Ponovljeni zakon Jošua Knjiga o Sucima Ruta Prva knjiga o Samuelu Druga knjiga o Samuelu Prva knjiga o Kraljevima Druga knjiga o Kraljevima Prva knjiga Ljetopisa Druga knjiga Ljetopisa Ezra Nehemija Tobija Judita Estera Prva knjiga o Makabejcima Druga knjiga o Makabejcima Job Psalmi

7

Izr Prop Pj Mudr Sir Iz Jr Tuž Bar Ez Dn Hoš Jl Am Ob Jon Mih Nah Hab Sef Hag Zah Mal

Mudre izreke Propovjednik (Kohelet) Pjesma nad pjesmama Knjiga Mudrosti Knjiga Sirahova Izaija Jeremija Tužaljke Baruh Ezekiel Daniel Hošea Joel Amos Obadija Jona Mihej Nahum Habakuk Sefanija Hagaj Zaharija Malahija

Novi zavjet Mt Mk Lk Iv Dj Rim 1 Kor 2 Kor Gal Ef Fil Kol 1 Sol 2 Sol

Evanđelje po Mateju Evanđelje po Marku Evanđelje po Luki Evanđelje po Ivanu Djela apostolska Poslanica Rimljanima Prva poslanica Korinćanima Druga poslanica Korinćanima Poslanica Galaćanima Poslanica Efežanima Poslanica Filipljanima Poslanica Kološanima Prva poslanica Solunjanima Druga poslanica Solunjanima

1 Tim 2 Tim Tit Flm Heb Jak 1 Pt 2 Pt 1 Iv 2 Iv 3 Iv Jd Otk

Prva poslanica Timoteju Druga poslanica Timoteju Poslanica Titu Poslanica Filemonu Poslanica Hebrejima Jakovljeva poslanica Prva Petrova poslanica Druga Petrova poslanica Prva Ivanova poslanica Druga Ivanova poslanica Treća Ivanova poslanica Judina poslanica Otkrivenje

SNALAŽENJE U BIBLIJI Biblijski citati navode se na sljedeći način: Post 5, 7 Knjiga Postanka, glava peta, redak sedmi 1 Kr 3, 4–7.11 Prva knjiga o Kraljevima, glava treća, redak četvrti do sedmoga i jedanaesti 1 Kor 3 – 5 Prva poslanica Korinćanima, glava treća do pete Mt 4, 12 – 6, 2 Evanđelje po Mateju, od dvanaestoga retka četvrte glave do drugoga retka šeste glave Iv 5, 3s Evanđelje po Ivanu, glava peta, redak treći i više redaka koji slijede Lk 4, 2s.

Evanđelje po Luki, glava četvrta, redak drugi i sljedeći redak 2 Tim 1, 7; 3, 2 Druga poslanica Timoteju, glava prva, redak sedmi i glava treća, redak drugi

8

ŠTO JE BIBLIJA?

I 9

10

Što je Biblija?

(NE)POZNATA KNJIGA Koliko poznajemo Bibliju?

Zahvaljujući televizijskim emisijama poput primjerice Milijunaša možemo, između ostaloga, vidjeti i vrlo nisku razinu poznavanja najstarije knjige na svijetu, jer nerijetko su baš iz Biblije posuđena pitanja na koja se traže odgovori. Često se čudimo kako pojedinci tako slabo poznaju biblijske likove, događaje koji su u Bibliji opisani ili imena pojedinih biblijskih spisa, a da o njihovu sadržaju i njihovoj poruci i ne govorimo. Nije teško zaključiti kako se ta, još uvijek u svijetu najčešće prevođena i u najvećim nakladama prodavana knjiga, vrlo slabo čita. Neki su je sami kupili, drugi dobili na dar prigodom krizme, vjenčanja ili u nekoj drugoj prigodi, a ona se potom našla na polici njihovih stanova prekrivena prašinom ili zatrpana drugim, zanimljivijim i privlačnijim knjigama. Čini se da većina ljudi za njom posegne tek prigodice, uglavnom kada treba nešto provjeriti ili usporediti, umjesto da im bude svakodnevnim štivom kojim će hraniti svoj duhovni život.

Zašto je to tako? Ako je Biblija za vjernike Sveto pismo, kako je zovu, zašto je tako premalo sveta u njihovoj svijesti? Jer čovjek se svetome klanja, iskreno ga štuje i ljubi. Navikli smo ju zvati i knjigom života, jer je pisana iz života za život, ali to nema baš potvrdu u životu mnogih vjernika. Očito je naime da na donošenje njihovih životnih odluka ne utječe Biblija već nešto drugo. I nevjernici znaju da je Biblija temelj svekolike ljudske uljudbe, pismenosti i kulture, ali ju, ipak, slabo ili nikako čitaju. Zašto? Zato što je svi

11

I

slabo poznaju ili čak imaju predrasude prema njoj. Nekima je – da se poslužimo njezinom vlastitom metaforom – knjiga sa sedam pečata (Otk 5, 1). Zato smo o njoj u Glasu Koncila u nastavcima pisali više od dvije i pol godine. Cilj je bio pozvati čitatelje da, korak po korak, Bibliju bolje upoznaju, da se oslobode krivih predodžaba o njoj, da ju zavole i da ju počnu čitati i s njome živjeti.

Biblija kao zakopano blago

Dobro su nam poznate priče o zakopanu blagu, koje je netko nekada davno zakopao u zemlju, kako bi ga sačuvao od kradljivaca, a onda je ono stjecajem okolnosti ostalo bez vlasnika i tako postalo mogućim bogatstvom za sve koji ga slučajno nađu. Govoreći slikovito o kraljevstvu Božjemu, koje je ponuđeno svakomu čovjeku, Isus ga uspoređuje sa zakopanim blagom koje orač slučajno nađe orući tuđu njivu. Obradovan tim nalaskom, hitro ode i proda sve što ima, pogodi se s vlasnikom te njive i kupi je. No s kupljenom njivom pripalo mu je i u njoj zakopano blago, o kojemu njezin dotadašnji vlasnik ništa nije znao. Za nj je to bio mrtvi kapital, ali ne i za onoga tko ga je slučajno našao (usp. Mt 13, 44). Za cijelu Bibliju se može reći da je za mnoge zakopano blago, koje tek treba otkriti. A da bi se nešto otkrilo, treba početi tražiti. Da bi se počelo tražiti, potreban je neki poticaj. Neka to budu baš ovi reci koje upravo čitaš.

Treba tražiti

To je poruka prekrasne priče iz zbirke mudrih priča Martina Bubera o poljskim Židovima, kojom je rabi Bunam običavao započeti pouku svojim novim učenicima. Priča govori o rabiju Eisiku, sinu rabija Jekela iz Krakova, koji je u snu čuo glas da pođe u Prag i da pokraj mosta što vodi prema kraljevu dvorcu iskopa zakopano blago. Nakon što se taj neobični san triput ponovio, rabi Eisik krenu

12

na dalek put. No stigavši u Prag, vidje kako taj most trajno čuva straža i kako mu nije lako pristupiti. Svaki dan je iznova kružio oko mosta, ali se nije osudio početi kopati. Opazivši njegovo čudno ponašanje, stražar ga upita što traži. Nato mu rabi Eisik ispriča svoj san koji ga je doveo onamo, na što se stražar slatko nasmije i doda: »I ti si, siroti čovječe, potaknut običnim snom, stigao ovamo s poderanom obućom na nogama. Ma kad bih vjerovao snima, i ja bih morao krenuti na put u Krakov i tamo u sobi nekoga Židova Eisika, sina Jekelova, ispod njegove peći tražiti zakopano blago. Mogu samo misliti, kako tamo, gdje se pola Židova zove tim imenima, rušim sve kuće po redu.« I opet se nasmije. Rabi Eisik se nakloni, vrati se kući, iskopa blago i sagradi bogomolju. A rabi Bunam je, nakon te priče, običavao dodati: »Prihvati ono što ti kaže: ima nešto što ne možeš naći nigdje na svijetu, pa ni u pravednika i mudraca, a ima, ipak, jedno mjesto gdje to možeš naći.« To mjesto za svakoga kršćanina je Biblija, koja mu je nadohvat ruke i koja čeka da mu ponudi svoje zakopano blago. A umjesto sna, neka poticaj da kreneš na put bude ovaj tekst koji upravo čitaš.

Posegni za onim što su drugi napisali o Bibliji. Tako ćeš lakše naći put do mjesta gdje jedino možeš naći zakopano blago, do svoje Biblije. Poslušaj savjet danskoga filozofa religije S. Kierkegaarda: »Nemoj tražiti teška mjesta. Čitaj laganija, i to po više puta. Tako će se tvoj obzor polagano, ali sigurno širiti«.

13

BIBLIJA – KNJIGA NAD KNJIGAMA Što je Biblija?

Na to pitanje vjerojatno bi svaki prosječan vjernik znao odgovoriti.

Rekao bi da je to kršćanska sveta knjiga, koja se zato zove i Svetim pismom. Oni malo upućeniji bi možda znali reći da je to Božja riječ u ljudskoj riječi, jer iza nastanka Biblije stoje konkretni ljudi, koji se pozivaju na Boga i govore uime njega. Nikada nitko, ni u Židova, ni u kršćana nije Bibliju zamišljao kao knjigu koja je pala s neba, ili izravno od Boga diktirana. Bog naime čovjeku nije govorio izravno, jer čovjek to ne bi podnio. Prema samoj Bibliji, čovjek ne može Boga »vidjeti i na životu ostati« (Izl 33, 20), jer Bog »prebiva u svjetlu nedostupnu« (1 Tim 6, 16).

Nije Bog čovjeku govorio ni anđeoskim jezikom, jer taj jezik čovjek ne bi razumio. Bog se poslužio određenim ljudima da putem njih svim ljudima progovori njima razumljivim, ljudskim jezikom.

Zato s pravom kažemo da je Biblija Božja riječ u ljudskoj riječi, nastala u određenom prostoru i vremenu. Stari zavjet je nastao kao plod uma i srca naroda Izraela, koji živi s dubokom sviješću da je od Boga izabran, a Novi zavjet kao plod Crkve u nastanku. Pritom treba jednako ozbiljno uzeti u obzir i jednu i drugu stvarnost, i Božju i ljudsku riječ, jer jedno ne ide bez drugoga. Ne smijemo jednu stvarnost žrtvovati zbog druge.

14

Bog je govorio po ljudima

Bog govori po ljudima, služeći se njihovim različitim sposobnostima i uobičajenim načinima izražavanja. Ti ljudi su pritom sami svjesni svoje ograničenosti i nesposobnosti, ali ne mogu protiv Božje volje. Mojsije se pita: »Tko sam ja da se uputim faraonu«, na što dobiva obećanje da će Bog sam biti s njime (Izl 3, 11s). Izaija je svjestan da je »čovjek nečistih usana«, a trebao bi narodu govoriti uime Boga, no uskoro u velebnoj slici gleda kako Bog sam ognjem čisti njegove usne (Iz 6, 5s). Mladi Jeremija uzalud podsjeća Boga da je dijete i da »ne umije govoriti«, jer odmah dobiva obećanje: »Evo, u usta tvoja stavljam riječi svoje« (usp. Jr 1, 4–9). Znamo da nije bio pošteđen podsmjeha i izrugivanja, kao ni kušnje da odustane od svega, ali je uvijek prevladalo jače iskustvo Božje blizine, poput »rasplamtjela ognja u srcu« (usp. Jr 20, 7 – 9).

U Novome zavjetu imamo krasan primjer sv. Pavla. Podsjećajući kršćane u Solunu na svoj prvi nastup i svoju propovijed, po kojoj su Solunjani povjerovali i postali kršćani, podsjeća ih da su u njegovoj ljudskoj riječi primili riječ Božju: »Zato, eto, i mi bez prestanka zahvaljujemo Bogu što ste, kad od nas primiste riječ poruke Božje, primili ne riječ ljudsku, nego kakva uistinu jest riječ Božju koja i djeluje u vama vjernicima.« (1 Sol 2, 13) S druge strane Pavao znade da nije nastupio »s uzvišenom besjedom ili mudrošću« (1 Kor 2, 1), ali je uvjeren da je navijestio »mudrost Božju, u Otajstvu sakrivenu, onu koju predodredi Bog prije vjekova za slavu našu« (2, 7).

Odakle ime Biblija?

Samo ime Biblija otkriva nam da je Biblija posebna knjiga ili, mogli bismo reći, ona je više od knjige, cijela knjižnica. Njezino ime izvedeno je od oblika množine grčke imenice biblion, što znači spis, svitak, pismo, dokument. Tom grčkom imenicom prevoditelji

15

hebrejske Biblije na grčki (Septuaginta*) označavaju Mojsijevo Petoknjižje (Toru), ali i svaki pojedinačni spis. Nešto kasnije, točnije u vrijeme nastanka Novog zavjeta, židovski povjesničar Josip Flavije za tu istu Toru koristi pluralni oblik biblia. Sv. Ivan Zlatousti u 4. st. taj je naziv prvi put upotrijebio kao zajedničko ime za kršćansko Sveto pismo, što znači za Stari i Novi zavjet kao cjelinu.

Etimologija riječi Biblija povezuje se i s materijalom na kojem su pisani biblijski spisi. Izvorno je biblion bila umanjenica (deminutiv) vrlo slične grčke riječi byblos, koja je označavala papirus, trstiku od koje se je pravio materijal na kojem se tada pisalo. Budući da je ta trstika rasla samo u dolini Nila, morala se iz Egipta uvoziti brodovima. Fenička luka koja je služila za uvoz toga pisaćeg materijala za cijeli Bliski istok zvala se također Biblos, pa mnogi tumači značenje grčke riječi biblia povezuju i s imenom te luke.

Bez obzira na točnost podrijetla riječi biblia, ona svojim pluralnim oblikom govori i o naravi Biblije kao knjige. Ona nije izvorno nastala kao cjelina, već je naknadno sastavljena od više manjih »knjižica«. Zato bi se moglo reći da je to cijela mala biblioteka ili knjižnica. No tu se odmah postavlja novo pitanje: Kada i kako je zaokružena i definirana zbirka spisa koje Židovi smatraju svojom, hebrejskom Biblijom, a koja je za kršćane prvi dio njihova cjelovitoga Svetog pisma, proširena Novim zavjetom? Tu smo dakle kod važna pitanja nastanka biblijskoga kanona*.

16

POČECI NASTANKA BIBLIJSKIH SPISA Na čemu su pisani biblijski spisi?

U vrijeme nastanka biblijskih spisa bile su poznate tri vrste materijala na kojima se je pisalo: od sama početka bili su to papirus i koža, a kasnije im se pridružio i pergament.

Papirus se najčešće koristio, jer je bio i najjeftiniji. Pravljen je od istoimene biljke, koja je, kako je već rečeno, uspijevala samo u dolini Nila.

Tekstovi koji su se češće upotrebljavali, pogotovo u hramskoj liturgiji, pisani su na koži, kao čvršćem materijalu, koji je bolje odolijevao i čestoj upotrebi i zubu vremena. U židovstvu je i danas koža propisana kao materijal za prepisivanje svitaka Tore koji se pohranjuju u sinagogama i čitaju na službi Božjoj. Najdragocjeniji primjerak takva svitka jest Knjiga proroka Izaije pronađena u Kumranu. Svitak se sastoji od 17 komada ispisane kože, koji su međusobno povezani te zajedno čine 7.34 m dug tekst. Treba reći da je to ujedno i najveća moguća mjera, zbog praktičnog rukovanja tekstom. Vjerojatno su ti praktični razlozi bili odlučujući što je Mojsijev zakon podijeljen u pet dijelova (Petoknjižje).

Hebrejski biblijski rukopisi

Za sve starozavjetne tekstove značajno je da su pisani uglatim hebrejskim pismom, na papirusu ili koži. To vrijedi i za one najstarije, koji su nastali u vrijeme kada je na tom prostoru bilo u upotrebi klinasto pismo, kojim se pisalo na glinenim pločicama. Iako

17

je već od 6. st. pr. Kr. aramejski jezik bio u općoj upotrebi, zbog dostojanstva biblijskih spisa, oni su i dalje pisani na hebrejskome jeziku. Vjerojatno su pritom od presudna značenja bili kultni* razlozi. Najstarije sačuvane hebrejske rukopise zahvaljujemo slučajnom otkriću cijele biblioteke u 11 pećina u Kumranu, na obalama Mrtvog mora, 1947. godine. Ti rukopisi su nastajali u vremenu od kraja 3. st. pr. Kr. do sredine 1. st. po. Kr. U te pećine su ih pohranili stanovnici te neobične naseobine (eseni*), da ih sačuvaju pred nadiranjem rimske vojske u židovsko-rimskom ratu 66. – 70. godine po. Kr. Prema broju sačuvanih svitaka, najzastupljeniji su bili prijepisi pojedinih knjiga Mojsijeva zakona (Post 18; Izl 17; Lev 10; Br 7; Pnz 27), zatim Izaija (20) i Psalmi (32), što govori o važnosti tih spisa u životu ne samo te zajednice već i izraelskog naroda općenito.

Pronalazak pergamenta

Pergament kao materijal za pisanje poznat je od 2. st. pr. Kr. Dobivao se je od janjećih koža, koje su, nakon što je s njih skinuta vuna, brušene posebnim plavim kamenom i bojane kredom. Pergament je bio trajniji i glatkiji od obične kože, pa zato i pogodniji za pisanje, ali je zato bio osjetno skuplji. No prednost je bila u tome što se na njemu moglo pisati s obiju strana.

Prema legendi, njegov pronalazak treba zahvaliti pukoj nuždi. Pergamski kralj je naime poželio stvoriti još sjajniju biblioteku od one čuvene u Aleksandriji. Kad su Egipćani dočuli da im se sprema konkurencija, prestali su kralja opskrbljivati papirusom, bez kojega nije mogao ostvariti svoj naum. Kralj se tada našao u nevolji, pa je počeo tragati za novim materijalom na kojem bi se moglo pisati.

Taj materijal je doskora i pronađen, pa je po gradu Pergamu dobio i svoje ime – pergament. On je nazivan i različitim grčkim imenima: difthera, derma, somation, membrana. Pronalazak pergamenta

18

značio je velik napredak za pisanu riječ uopće, a za biblijske tekstove posebno. Sve do srednjeg vijeka bio je, zajedno s papirusom, glavni materijal za pisanje. Unatoč tolikim vrstama papira koje se danas nude, on se još uvijek koristi za neke svečane povelje, dokumente i slične tekstove.

Vrijeme nastanka kodeksa*

Pergament je kao materijal za pisanje postao još cjenjeniji kada je u 4. st. po. Kr. došlo do pojave prvih kodeksa (lat. caudex = drvena ploča). Tada se naime prvi put počelo listove pergamenta spajati zajedno, tako što su s dvije strane bili uokvireni drvenim pločama ili daščicama. Bila je to daleka prethodnica kasnije knjige. Kodeksi su ponajviše zbog svoje praktičnosti zamijenili svitak od papirusa, koji je prigodom svakoga čitanja trebalo prvo razmotati i na kraju opet vratiti u isti oblik, što je bilo vrlo nepraktično, a i sam papirus se tako brže trošio.

Najpoznatiji sačuvani kodeksi su Vaticanus, Sinaiticus i Alexandrinus. Svi su nastali na Istoku, a svaki od njih imao je svoju vlastitu sudbinu. Codex Vaticanus prozvan je po Vatikanskoj biblioteci, u kojoj se čuva od 1475. godine, a pisan je u 4. st. Iz istog vremena potječe i Codex Sinaiticus. Otkrio ga je njemački stručnjak Tischendorf u samostanu sv. Katarine na Sinaju. Euzebije Cezarejski u svojem djelu Konstantinov životopis piše da je Konstantin oko 331. godine naručio 50 kodeksa na pergamentu za crkve u Carigradu. Moguće je da dva spomenuta kodeksa potječu upravo iz te narudžbe. Codex Alexandrinus potječe iz 5. st., a čuva se u čuvenome Britanskom muzeju u Londonu, kamo je stigao kao dar patrijarha Ćirila kralju Karlu I.

19

KAKO SU NASTAJALE BIBLIJSKE KNJIGE? Dug proces nastanka

Prije nego počnemo govoriti o cjelovitoj Bibliji, o njezinu sadržaju i poruci, treba reći nešto načelno o okolnostima nastanka pojedinih knjiga od kojih je ona sastavljena. Najveći dio biblijskih knjiga, pogotovo one opsežnije i složenije, nije napisao jedan autor u kratku vremenskom roku, već su plod duljeg procesa nastanka i djelo većeg broja autora u okviru Izraelove zajednice vjere.

Biblijski spisi po svojoj su naravi angažirana literatura. To znači da stoje u službi vjere određene zajednice iz koje su izrasli i kojoj su bili namijenjeni. Plod su života Izabranog naroda u savezu* s Bogom i u njima se zrcali burna povijest tog naroda, sa svim njegovim usponima i padovima. Prije nego su dobili svoj konačni, današnji oblik, mnogi od tih spisa su egzistirali u obliku manjih predaja: priče o izabranju naroda i njegovoj povijesti, predaje o sklapanju sinajskog saveza, povelja saveza, zakoni i zapovijedi koje uređuju život naroda, formule i obrasci vjere koju treba ispovijedati, liturgijski propisi, propovijedi i kateheze*, proročke opomene, prijetnje kaznom i nova obećanja…

Vjernost baštini i otvorenost životu

Što je bilo presudno u tom procesu polagana rasta i sazrijevanja biblijskih spisa? Govoreći o svetoj baštini svojeg naroda, veliki židovski filozof religije iz prošlog stoljeća Martin Buber kaže da je Izrael uvijek imao dvostruk odnos prema toj baštini, konzervativan i liberalan u isto vrijeme. Kako god se iz našega današnjeg kuta

20

gledanja činilo da su izrazi konzervativan i liberalan nepomirljive suprotnosti, biblijski spisi su upravo tako nastajali.

Biblijskomu čovjeku njegova je pisana baština doista bila sveta, pa on nije dopustio da išta od toga padne u zaborav, da se izgubi, već je sve to ljubomorno čuvao (conservare = čuvati). A budući da je sve to izraslo iz života s Bogom i da je pisano za očuvanje toga života, on nije dopustio da se to okameni, da postane samo beživotno svjedočanstvo prošlosti, već je to trajno iznova premišljao, teološki produbljivao i literarno proširivao. U tom pogledu je bio liberalan (liber = slobodan). Brojni biblijski spisi nastali su kao plod uvijek novoga iščitavanja (relecture) i njihove primjene u životu, ali i istodobnog obogaćivanja novim iskustvima i spoznajama. Tako je ta predaja trajno rasla i dobivala svoj novi, širi i puniji literarni oblik, sve do konačnog oblika spisa. Pogledajmo to na primjeru Pentateuha* i Izaijine knjige.

Od Mojsija do Ponovljenog zakona

U središtu Mojsijeva petoknjižja, vremenski gledano, stoje događaji vezani uz Mojsija i izlazak* iz Egipta. Zanimljivo je u kolikoj se mjeri najmlađa od pet knjiga Mojsijeva petoknjižja (Tore), Ponovljeni zakon, poziva na Mojsija, iako je u svojemu konačnom obliku ta knjiga zaokružena tek u 7. st. pr. Krista, dakle više od pet stoljeća poslije Mojsijeve smrti.

Unatoč tomu njegove se riječi navode tako kao da ih on tek sad izgovara. Štoviše, i u Novom zavjetu nalazimo izraze »Mojsije piše« (Rim 10, 5), »Mojsije veli« (10, 19), »Mojsije se čita« (2 Kor 3, 13–15), iako se pritom misli na konačni oblik Mojsijeva petoknjižja, koje je u tom obliku konačno zaokruženo tek u 5. st. pr. Kr., nakon povratka naroda iz babilonskog sužanjstva. Pod tim izrazima podrazumijeva se Mojsije kao primatelj i posrednik objave i kao veliki zakonodavac, koji stoji na početku povijesti Izabranog

21

naroda. Njegova objava i zakoni (Dekalog* prije svega) dalje su predavani, proširivani i obogaćivani novim predajama i zakonima, a sve je to ostalo sačuvano pod njegovim imenom.

Od Prvoga do Trećeg Izaije

Sličan proces može se lako prepoznati i u velikoj Knjizi proroka Izaije. Taj prorok je živio na prijelazu iz 8. u 7. st. pr. Krista i u povijesnome smislu uz njegovu osobu može se vezati samo prvih 39 poglavlja te velike knjige, kojima su sadržaj događaji iz tog vremena. S četrdesetim poglavljem mijenja se i sadržaj i stil Izaijine knjige, a u tom dijelu susrećemo i perzijskoga kralja Kira, koji je 538., nakon što je pobijedio Babilonce, Židovima dao slobodu i omogućio im povratak u njihovu zemlju.

Dakle to je vremenski nemoguće povezati s povijesnim Izaijom, koji je živio puno prije. S 56. poglavljem započinje treći dio Izaijine knjige, koji govori o događajima s kraja 6. st. pr. Kr., odnosno o ponovnoj uspostavi života u Jeruzalemu. Tako cijela knjiga vremenski obuhvaća više od dva stoljeća, a predana je pod imenom velikog proroka Izaije, koji stoji na početku njezina nastanka.

Stvarna Izaijina knjiga čuvana je i dalje predavana u krugu njegovih učenika, koji možemo nazvati Izaijinom školom. Tu je ona nadahnjivala nove naraštaje i poticala nastanak novih proročkih tekstova, koji su uzimali u obzir nove događaje iz povijesti Izraela te ih vrednovali u svjetlu ideje izabranja i poslanja naroda, da bi na kraju sve preraslo u tu jedinstvenu knjigu.

22

KAKO JE STVARAN ŽIDOVSKI KANON*?

Proces nastanka židovske Biblije

Često se polazi od toga da je židovska Biblija u vrijeme nastanka Novog zavjeta bila zaokružena cjelina. To je samo dijelom točno, jer veoma je dug i složen proces nastanka židovske Biblije, koji ni u Isusovo vrijeme još nije bio potpuno dovršen. Prvi kršćani su se koristili Septuagintom*, grčkim prijevodom hebrejske Biblije, u kojoj su bile neke knjige što su nastale izvan Palestine, u židovskoj dijaspori, i to na grčkome jeziku (1 i 2 Mak, Jdt, Tob, Mudr, Bar, Sir). One su bile predmet spora između Židova u Palestini i onih u dijaspori. Čini se da je na poznatoj rabinskoj sinodi* u Jamniji, 90. po. Kr., na kojoj se židovstvo nastojalo stabilizirati nakon teška stradanja u židovsko-rimskom ratu, pitanje kanona biblijskih spisa još uvijek bilo otvoreno.

U dugu vremenskom rasponu od prvih spisa do židovske Biblije kao zaokružene cjeline obično se kao prijelomno uzima vrijeme babilonskog sužanjstva (587. – 539. pr. Kr.). Prije sužanjstva sveti spisi su se čuvali i koristili u hramu, gdje su i prepisivani. No oni tada još nisu imali obvezujući karakter u narodu. Središnju ulogu u životu naroda tada je naime još uvijek igrao hram, a ne sveti spisi. U to vrijeme narod je Boga doživljavao u hramskom kultu* i u živoj riječi svojih proroka, a ne toliko u pisanoj riječi.

Spisi postaju važniji od žive proročke riječi

U vrijeme sužanjstva, kad više nije bilo hrama i hramskoga kulta, raste važnost svetih spisa, a nastaju i novi proročki spisi. Njima je

23

u poganskom okruženju, u kojem se Izrael nalazi, glavni cilj bio sačuvati i zaštititi vjeru u jednog Boga Jahvu. Dok je dotad Izraelova vjera u jednog Boga imala izrazito oblik štovanja (monolatrija*), sad ona sve više poprima oblik borbenog monoteizma*. Ipak, s povratkom iz sužanjstva, to jest krajem 6. st. pr. Kr., Izrael još nije imao svoju Bibliju, iako su postojali brojni pojedinačni spisi. Tad se ukazala velika potreba za cjelovitom svetom knjigom i zato je ubrzan taj proces prikupljanja i redigiranja postojećih spisa.

S babilonskim sužanjstvom nastaje novi tip religije, koji se obično zove ranim židovstvom, a obilježen je ne više živom riječi proroka, već pisanom riječju. Izraelova religija sve više se pretvara u religiju knjige, koja u drugi plan potiskuje živu riječ proroka, koji zato gube na značenju.

Redigiranje Mojsijeva petoknjižja (Tore)

Osim spomenute potrebe za svetim knjigama, koje trebaju biti temelj obnovljenog saveza* s Bogom nakon povratka iz sužanjstva, potrebu prikupljanja i redigiranja svetih spisa potaknula je i sve veća poplava novih spisa, često i sumnjiva sadržaja, prema kojima je trebalo zauzeti pravilan stav. Prorok Jeremija, i sam svjedok te nekontrolirane poplave novih spisa, jadikuje: »Kako možeš tvrditi: ›Mi smo mudri, u nas je Zakon Jahvin!‹ Zaista, u laž ga je pretvorila lažljiva pisaljka pisara.« (Jr 8, 8) Pod vodstvom svećenika i »pisara« Ezre, koji je »bio vješt Mojsijevu Zakonu, koji je dao Jahve, Bog Izraelov« (Ezr 7, 6), a kojega je perzijski kralj zadužio za uređenje pitanja židovske religije u Jeruzalemu, između 450. i 400. godine pr. Kr. dolazi do intenzivna rada na konačnoj redakciji Mojsijeva petoknjižja (grč. pentateuhos biblos = knjiga u pet svezaka: Knjiga Postanka, Knjiga Izlaska, Levitski zakonik, Knjiga Brojeva i Ponovljeni zakon).

24

Nastanak Knjige Ponovljenog zakona

U očima naroda to je bila »Knjiga Mojsijeva zakona što ga je Jahve dao Izraelu« (Neh 8, 1) ili, jednostavno, »Mojsijev zakon« (Mal 3, 22). Ezra je bio uvjeren da će stvaranjem knjige koja će biti obvezujuća norma vjere i ponašanja riješiti ne samo vjerska pitanja, već i društvene probleme što su se pojavljivali u odnosima zajednice povratnika i onih Židova koji su za vrijeme sužanjstva ostali u Jeruzalemu. Njezin sadržaj nam otkriva kako su u tu knjigu ušle vrlo različite starije predaje, jer se tu smjenjuju tekstovi koji za Boga koriste isključivo naziv Jahve (Jahvist) s onima koji imaju isključivo ime Elohim (Elohist) te onima koji potječu iz svećeničkih krugova u hramu (Svećenički izvor), a nastajali su u različito vrijeme i na različitim mjestima.

Završni reci Ponovljenog zakona ujedno su završni komentar cijelog Pentateuha*. Oni nam otkrivaju kako redaktor svjesno zaokružuje tu cjelinu, ali otkriva i perspektivu daljnjeg rasta biblijskoga kanona. Nazivajući svjesno Mojsija prorokom, sveti pisac već pravi uvod u novu zbirku proročkih knjiga, ali tvrdeći istodobno da se »ne pojavi više prorok u Izraelu ravan Mojsiju – njega je Jahve poznavao licem u lice« (Pnz 34, 11), on Pentateuhu osigurava posebno mjesto u životu naroda Izraela. Pentateuh (Tora) u svijesti svakog Izraelca uvijek je ispred drugog dijela Biblije (Proroci), a pogotovo ispred trećega (Spisi).

25

DRUGI I TREĆI DIO ŽIDOVSKOGA KANONA Mjesto Proroka (Nebiim) u židovskom kanonu

Drugi dio židovske Biblije nosi naziv Proroci (Nebiim). Tu su obuhvaćeni i takozvani prednji proroci, svi spisi od Jošuine knjige pa do knjiga o kraljevima, a ne samo proročke knjige u užemu smislu te riječi. Taj dio zaokružen je u cjelinu između 250. i 150. g. pr.

Kr. Treba pritom naglasiti da i taj dio, slično Mojsijevu petoknjižju, završava redaktorovim riječima, koje imaju kanonski karakter, to jest otkrivaju nam kako je pitanje stvaranja kanona neodvojivo od nastanka samih spisa: »Spomeni se Zakona Mojsija, sluge moga, kome sam na Horebu propisao zakone i uredbe za sav Izrael. Evo, poslat ću vam proroka Iliju prije nego dođe Dan Jahvin, dan velik i strašan. On će obratiti srce otaca k sinovima, a srce sinova k ocima, da ne dođem i ne udarim prokletstvom zemlju.« (Mal 3, 22–24) Tu se još jednom podsjeća na Zakon Mojsijev (Toru) kao objavu na Sionu, zbog čega je Tora u židovstvu i smatrana kanonom u kanonu. Proroci su tu shvaćeni kao autentični komentatori Tore, koji omogućuju njezino trajno tumačenje i provedbu u konkretnim okolnostima života izabranog naroda. Ilija, kao pojam proroka u Izraelu, predstavljen je kao Mojsijev učenik u pravome smislu riječi, jer prema 1 Kr 19, 1–18 on je na Horebu slušao riječ Jahvinu.

Spisi (Ketubim) kao treći dio kanona

Nešto je teže pratiti nastanak trećeg dijela židovske Biblije, koji nosi naziv Spisi (Ketubim). Taj naziv potječe odatle što se ti tekstovi

26

nisu upotrebljavali kao živa riječ u liturgiji, već su egzistirali samo u pisanom obliku, što nimalo ne umanjuje njihovu vrijednost u životu pojedinca.

Zanimljiva je jedna opaska u Drugoj knjizi o Makabejcima, gdje se podsjeća kako je Nehemija nastojao stvoriti knjižnicu svetih spisa: »O tome se pripovijeda i u spisima i uspomenama Nehemijinim, i još kako je on, sastavljajući knjižnicu, sakupio knjige o kraljevima i prorocima i o Davidu«, a onda pisac dodaje da je i Juda Makabejac u svoje vrijeme (130. pr. Kr.) »sabrao sve knjige, razasute zbog rata koji se vodio protiv nas, i sad su u našim rukama« (2 Mak 13–14).

Uz »knjige o kraljevima i prorocima«, tu je govor i »o Davidu«, što se može odnositi samo na Psalme, koji su bili posebno na cijeni između svih Spisa.

Psalmi kao komentar Zakona i Proroka

Kolika je bila važnost psalama u životu židovskoga naroda može se vidjeti iz činjenice što oni od 15. st. u izdanjima židovske Biblije gotovo isključivo stoje na prvome mjestu Spisa (Ketubim). Gledano iz perspektive rasta biblijskoga kanona, to je posve opravdano.

Naime već u prvome psalmu »blaženim« se naziva čovjek koji »uživa u Zakonu Jahvinu« (Ps 1, 2), a opakima se prijeti sudom (Ps 1, 5). Ne treba posebno ni isticati da je sud izrazito proročka tema.

Tako su eto već u prvom psalmu povezani prvi i drugi dio židovskoga kanona, koji se nastavljaju u trećem dijelu, u Spisima.

Teško je reći koliko je trajao proces njihova nastanka u današnjem obliku Psaltira (150 psalama). U Kumranu je primjerice oko 140. pr. Kr., uz Toru i Proroke, egzistirala i Knjiga psalama, među kojima se nalaze i neki nekanonski psalmi. U proslovu grčkog prijevoda Knjige Sirahove, koja je na hebrejskom napisana oko 190. pr. Kr., Sirahov unuk, koji je napravio taj prijevod, piše: »Mnoge su nam i velike darove darovali Zakon, proroci i ostali Pisci koji su slijedili

27

iza njih«. A u Novom zavjetu židovska Biblija se katkad spominje pod imenom »Zakon, Proroci i Psalmi«.

Zaključenje židovskoga kanona

Čini se da je krajem 1. st. po. Kr. židovski kanon bio najvećim dijelom definiran. To naime proizlazi iz odgovora židovskog povjesničara Josipa Flavija egipatskomu mrzitelju Židova Apionu: »Mi nemamo bezbroj knjiga koje bi se razlikovale ili proturječile jedna drugoj, već samo dvadeset i dvije, koje opisuju cijelu prošlost i s pravom se smatraju božanskima. Pet njih su od Mojsija. One sadrže Zakon i povijest nastanka roda ljudskoga do smrti autora. To vremensko razdoblje proteže se na više od tri tisućljeća. A od Mojsijeve smrti do vladavine Artakserksa, koji je poslije Kserksa vladao Perzijom, proroci koji su došli poslije Mojsija prikazali su događaje svoga vremena u 13 knjiga. A preostale četiri sadrže hvalospjeve Bogu i propise za život ljudi.« (Protiv Apiona I, 8) Pod tim preostalim četirima najvjerojatnije se podrazumijevaju Psalmi, Izreke, Propovjednik i Pjesma nad pjesmama. Kako shvatiti da Josip ima svega 22 knjige, dok službeni židovski kanon ima 39 knjiga? Tako što on 1/2 Sam, 1/2 Kr, Ezra/Neh, Suci/Ruta, Jr/Tuž uvijek broji kao jednu knjigu. To isto vrijedi i za 12 malih proroka.

Osim toga u broju 22 treba gledati simboliku cjelovitosti ili potpunosti, jer hebrejski alfabet ima 22 slova.

28

KAKO JE NASTAJAO KRŠĆANSKI KANON* Biblija prvih kršćana

Da je tko upitao prve kršćane imaju li svoju Bibliju, vjerojatno bi uz izraze čuđenja odgovorili: »Jasno da imamo!« Na pitanje koju, odgovor bi mogao imati neki od ovih oblika: »Zakon i Proroke« (Mt 5, 17; Lk 16, 16; Dj 13, 15), »Pismo« (Lk 4, 21; Dj 1, 16; Iv 7, 38; Rim 4, 3); »Proroke i Psalme« (Lk 24, 44). Tako se naime u vrijeme nastanka Novog zavjeta moglo govoriti o židovskoj Bibliji. No pritom se uvijek mislilo na cijelu židovsku Bibliju, koju kršćani, doduše, nisu poznavali u izvorniku, već u njezinu grčkom prijevodu (Septuaginti*).

Kad Pavao moli Timoteja da mu donese »knjige, osobito pergamene« (2 Tim 4, 13), pritom, dakako, misli na starozavjetne spise, jer novozavjetnih u to vrijeme još nije ni bilo. Za prve kršćane židovska je Biblija bila glavni izvor za stvaranje vlastite teologije. Tako oni Isusovu smrt i uskrsnuće od sama početka tumače u svjetlu Pisma (1 Kor 15, 3s). Novi zavjet pun je izraza »stoji pisano«, »pisano je«, »Pismo veli« i sl. Sve nam to kaže da novozavjetne spise, koji su polagano nastajali u Pracrkvi, treba shvatiti kao nastavak procesa rasta biblijskoga kanona. Odnos Starog zavjeta (židovske Biblije) i Novoga sličan je odnosu pojedinih dijelova židovskoga kanona: polazi se od prethodne faze i nju se dalje tumači.

U čemu je posebnost Novog zavjeta

Gornju rečenicu treba, ipak, precizirati. Treba jasno reći da Novi zavjet polazi od Staroga i tako ga tumači. Ponajprije svi autori no-

29

vozavjetnih spisa polaze od uvjerenja da je s Isusom Kristom Božja objava doživjela svoj vrhunac i da je zato započelo posljednje (eshatološko*) vrijeme, u kojem se više ne računa s novom objavom, već samo s dovršenjem spasenja. Oni se, doduše, izražavaju različito, ali misle isto.

Tako pisac Poslanice Hebrejima kaže: »Više puta i na više načina Bog nekoć govoraše ocima po prorocima, konačno, u ove dane, progovori nam u Sinu.« (Heb 1, 1) Pavao misli isto kad za Krista kaže: »Doista, sva obećanja Božja u njemu su ›Da!‹.« (2 Kor 1, 20) I u jednom i u drugom slučaju jasno se očituje da su prvi kršćani, polazeći od onoga što se je dogodilo s Isusom Kristom, židovsku Bibliju čitali drukčije od Židova koji Krista nisu prihvatili. Gledajući od Krista unatrag i nalazeći u židovskoj Bibliji obećanja koja se u Kristu ispunjaju, ona za kršćane postaje prvi dio njihove Biblije, u kojoj će drugi dio činiti novozavjetni spisi, dok je za Židove to njihova jedina Biblija. Tu važnu teološku činjenicu treba imati na umu u kršćansko-židovskom dijalogu.

Kako se je stvarao novozavjetni kanon

Grčka riječ kanon izvorno znači štap za mjerenje, a u prenesenome smislu vrlo rano dobiva značenje mjerilo, smjernica, pravilo i sl., što je na latinski prevedeno kao norma. Iz latinskoga riječ je našla put u sve svjetske jezike. Biblijski kanon je dakle norma ili mjerilo prema kojem su i Židovi i kršćani između brojnih sličnih spisa izabrali one koje smatraju svojim svetim spisima. Kako je već rečeno, prvi kršćani su ispočetka sa Židovima dijelili njihovu Bibliju. Ona je bila i njihovo Sveto pismo, na koje se novozavjetni autori često pozivaju kao na autoritet objave.

Tek polagano u pojedinim kršćanskim zajednicama nastaju i njihovi vlastiti spisi, koji se prosuđuju prema trima kriterijima: 1) njihovo apostolsko podrijetlo; 2) pravovjernost njihova sadržaja;

30

3) njihova prihvaćenost od većeg broja ranokršćanskih zajednica.

Crkva naime tada još nije imala svoj središnji ustroj kao danas, već sve pojedine zajednice slove kao Crkva, što posebice vrijedi za Pavlove zajednice. Njegove poslanice pisane tim Crkvama najstariji su novozavjetni spisi. Oni su, po svemu sudeći, jedno vrijeme egzistirali kao zasebna zbirka (usp. 2 Pt 3, 15), zatim su im se pridružila evanđelja, a potom i ostali spisi.

Nedoumice i konačna zaključenost kanona

Ako je prva Crkva spočetka polagano stvarala svoje spise i povezivala ih u veće cjeline, ona je, ipak, u 2. st. bila prisiljena ubrzati dovršenje svojega kanona, jer su se počeli javljati gnostički* spisi slična sadržaja. Sredinom 2. st. heretik* Marcion je u Rimu sastavio svoj vlastiti kanon novozavjetnih spisa, u kojem su našli mjesta samo Lukino evanđelje i deset Pavlovih poslanica. Vjerojatno pod tim utjecajem nastaje oko 180. godine popis novozavjetnih spisa, na kojem nedostaje tek njih pet, oko kojih u to vrijeme očito još nije bio postignut dogovor između pojedinih Crkava. Taj popis nazvan je Muratorijev kanon, po knjižničaru koji ga je pronašao 1740. godine u čuvenoj milanskoj knjižnici »Ambrosiani«. Sporni spisi u tom trenutku bili su: Heb, Jak, 1 i 2 Pt i Otk. U grčkoj Crkvi posebno je bila sporna apokaliptička Knjiga Otkrivenja, a u zapadnoj Poslanica Hebrejima, zbog svoje neobične teologije. Najstariji dokument koji donosi sve novozavjetne spise jest uskrsna poslanica aleksandrijskog biskupa Atanazija iz 367. godine. Upozoravajući na opasnost od lažnih spisa, on nabraja redom sve novozavjetne spise kojih se kršćani trebaju držati.

31

PRIJEVODI I TUMAČENJE BIBLIJE

II 33

se ne zaboravi Zakon Svevišnjega i da se čovjek ne stidi svoje vjere (41, 8; 42, 2). Njegova kritika nepravednih odnosa ništa ne zaostaje za oštrinom poznate proročke kritike. Isto tako bori se i protiv raskoraka između kulta* i moralnog ponašanja pojedinca.

Mudrost i pravednost

U Knjizi Mudrosti, koja započinje pozivom »ljubite pravednost« (Mudr 1, 1), pravednost je predstavljena kao teološki program cijele knjige. Dar i nalaženje mudrosti, kao i držanje zapovijedi Zakona služi ostvarenju pravednosti, koja rađa besmrtnošću (1, 15).

U samu pojmu pravednosti mogu se prepoznati tragovi i grčke, i egipatske, i biblijske misli.

U grčkome shvaćanju pravednost (dikaiosyne) jest visoka vrlina, koja se može naučiti, a koja se izvodi od božice dike. Po smislu ona je istoznačnica hebrejskog pojma sedaqah, a ni jedno ni drugo ne može se odvojiti od egipatskog pojma ma’at, koji označava božicu i princip pravednog poretka, što se očituje u socijalnom, kultnom i kozmičkom prostoru, a čovjek ga ostvaruje etičkom voljom.

Prema Knjizi Mudrosti, pravednost je s jedne strane od Jahve omogućen red, a s druge strane u Izraelu je prepoznatljiva posebice u socijalnome ponašanju te je tek dijelom ostvarena u solidarnosti s potrebnima. Može se reći da je mudrost unutarnja strana pravednosti. Knjiga Mudrosti ju smatra ostvarivom, jer ona dolazi od sama Boga i vodi do najužeg jedinstva s njime. Budući da bezbožnici ne dobivaju adekvatnu kaznu za života, kao ni pravedni svoju plaću, Knjiga Mudrosti računa s idejom suda mrtvima, izlazeći tako izvan ovozemaljskih okvira plaće i kazne.

209

SADRŽAJ I PORUKA PSALAMA Mjesto Psalama u Bibliji

U židovskoj Bibliji, Psalmi stoje na kraju njezina trećeg dijela. Tako oni svojim položajem u kanonu ne samo što zaokružuju kanon židovske Biblije, već u nekome smislu predstavljaju i njegov teološki komentar. S puno smisla za taj odnos, poznat njemački bibličar Gerhard von Rad psalme je nazvao »Izraelovim odgovorom u obliku veličanja«. On misli da su psalmi svojim sadržajem najbolji dokaz za to kako je Izrael sebe vidio kao partnera u savezu s Bogom.

On nije samo nijem suputnik na putu kojim ga Bog šalje, već suputnik i sugovornik u isto vrijeme. On sluša riječi objave, ali se i obraća Bogu svojim rječima.

Psalmi su zato Izraelov odgovor na dar Božje objave, najčešće u obliku veličanja i klicanja zbog trajne zaštite što je nalazi kod svoga Boga. O tome najbolje svjedoči hebrejski naziv za Knjigu psalama: sefer tehillim = knjiga veličanja. To nije veličanje jednog trenutka, već želi biti trajno stanje: »Zato ti pjeva duša moja i neće zamuknuti: Jahve, Bože moj, dovijeka ću te hvaliti!« (Ps 30, 13) Taj naziv kaže puno više od grčkog izraza psalmos = pjesma ili psaltir, instrument kojim se pratilo izvođenje psalama.

Psalmi – čudo vjere i molitve

Tako bi mogla glasiti najkraća definicija psalama. Jer to su doista čudesna svjedočanstva vjere naroda koja je on u različitim iskustvima života znao pretočiti u molitvu. Ona sežu od krajnje tjeskobe i

210

žalosti do izljeva radosti i pravog ushićenja. U psaltiru prevladavaju dvije vrste psalama: tužbalice i hvalospjevi. Što se tužbalica tiče, potrebno je uočiti da i ti psalmi, nakon što je molitelj u prvom dijelu pred Boga iznio svoje teško stanje, u drugom dijelu prvo izražavaju nadu da će Bog priteći u pomoć, a onda ga već počinju slaviti za tu očekivanu pomoć.

Molitelj psalama je svjestan da radost i sreća u ljudskome životu nisu same po sebi razumljive, već je to Božji dar. Zato obvezuju na zahvalnost Stvoritelju, koji se tako pokazuje i uzdržavateljem svojeg stvorenja. Psalmist u svakoj prigodi pred Bogom »izlijeva svoje srce« (Ps 62, 9), znajući da nije sam i napušten. To bogato iskustvo s psalmima židovska hasidska* predaja sažela je u poznatu rečenicu: »Ne očekuj čuda, već moli psalme!« Time se ne niječe mogućnost izvanrednoga Božjeg zahvata u čovjekov život, već se naglašava važnost vjere i molitve u svakidašnjici života.

Duh Psalama

Među 150 psalama, koliko ih ima u Psaltiru, nalaze se i neki koji mogu donekle zasmetati kršćanskomu uhu, naviklu na uzvišen govor evanđelja. To su ponajprije takozvani psalmi proklinjanja, u kojima se psalmist teškim riječima obrušava na Božje i svoje neprijatelje. I za psalme vrijedi što i za sve druge starozavjetne tekstove: objava se događa na dugu putu prema svojem cilju i vrhuncu.

Zato treba uvijek imati na umu tko je taj molitelj psalama. To je starozavjetni vjernik, koji, doduše, nije više poganin, ali koji još nije ni kršćanin. On je tek na putu prema objavi u Isusu Kristu.

Njemu još nije objavljena istina o bogatstvu otajstva Trojednog Boga, kao ni dubina Božje ljubavi u Kristu prema svakome čovjeku. On je tek na putu od poganskoga načina života prema kršćanskome. A to biti na putu spada na samu bit objave u Bibliji. To je jedna od njezinih temeljnih metafora. To je put iz Egipta, zemlje u

211

kojoj vladaju kumiri* i mitovi prema zemlji u kojoj će narod živjeti u zajedništvu sa svojim Bogom, put iz ropstva u slobodu. Zato Izrael svaku protivštinu doživljava kao ugrožavanje toga jedinstva i želi ju nemilosrdno ukloniti. To je još daleko od Isusove zapovijedi ljubavi i prema neprijatelju.

Dvostruki portal psaltira

Ako se bolje pogleda sadržaj dvaju psalama kojima započinje i dvaju kojima završava psaltir, onda se s razlogom može govoriti o dvostruku portalu: onomu kroz koji se ulazi u taj čarobni svijet psalama i onomu kroz koji se iz njega izlazi.

Govoreći o dvama različitim putevima, Ps 1 jasno opisuje starozavjetnog vjernika u odnosu na nevjernika i baca svjetlo na život i pobožnost što izviru iz vjernosti Zakonu (Tori). Ps 2 prožet je mesijanskom nadom koja nosi cijelu povijest spasenja i predstavlja obzorje Izraelove uvijek nove budućnosti s Bogom. I jedno i drugo prožeto je dubokom sviješću Jahvine prisutnosti u njegovu narodu (Ps 1, 6; Ps 2, 11). To je taj duhovni svijet u koji molitelj ulazi počinjući recitirati psalme.

Na samu kraju psaltira, Ps 149 još jednom molitelja podsjeća da ga moljenje psalama uvodi u događanje posljednjih vremena i ostaje temeljna melodija tih vremena. Riječ je o »novoj pjesmi« koju će »sinovi Siona« pjevati Jahvi, svojemu Kralju (Ps 149, 2). Na samu kraju Ps 150 to obzorje proširuje na cijeli svemir, pozivajući »sve što god diše« da slavi Gospodina (Ps 150, 5). »Tako zaključen psaltir, ali proglašen nesavršenim, postaje doduše zaokruženom partiturom, ali partiturom koja će kao slavljenje odzvanjati cijelu vječnost. Kao takav on stoji u kanonu.« (K. Seybold)

212

Karta razmještaja 12 izraelskih plemena

Židovi mole uz Zid plača

214 Ostaci jeruzalemskog hrama – Zid plača

Pogled na grad Jeruzalem s Maslinskog brda Ilustracija nekadaĹĄnjeg jeruzalemskog hrama

Citadela – Davidov Toranj

215 Ribnjak Betazda u Jeruzalemu

Sionska vrata

Ostaci sinagoge u Kafarnaumu

Špilja Isusova rođenja u Betlehemu

Bazilika preobraženja I

216 Judejska pustinja – mjesto Isusove kušnje

Bazilika čudesnog umnoženja /

Tabor – Brdo Isusova preobraženja

susova

/ nahranjenja

Zakejeva smokva

Crkva Petrova primata uz Galilejsko jezero

Crkva blaženstava na Brdu blaženstava

217 Tiberijadsko jezero

Motiv iz Bazilike Isusove smrtne tjeskobe

Crkva Gospodnjeg plača

218 Via dolorosa – Ulica s postajama Isusova križnog puta

Četvrta postaja križnoga puta

Ulaz u

u Spilju izdaje

Bazilika Isusove smrtne tjeskobe

Maslinsko brdo (Getsemanski vrt)

Stoljetne masline

219 Spilja izdaje

Stup trojice apostola, Maslinsko brdo

Bazilika svetog groba u Jeruzalemu

Kamen s uklesanim otiskom noge u Kapelici Uzašašća

Kapelica Uzašašća, Maslinsko brdo

220 Crkva Očenaša u Jeruzalemu

Molitva Očenaš na hrvatskom jeziku

Pogled na Judejsku pustinju s Masade

221 Utvrda Masada

Zaharijin hvalospjev na hrvatskom jeziku

Crkva sv. Ivana Krstitelja u Ain Karemu

Judeja

222 Bazilika NavjeĹĄtenja u Nazaretu

Bazilika Usnuća Marijina u Jeruzalem

mu

Crkva Pohoda BDM Elizabeti u Ain Karemu

223 Crkva Marijina groba u Jeruzalemu

Galileja

Crkva Svadbe i ostaci svadbene dvorane u Kani Galilejskoj

224 Rijeka Jordan

Crkva sv. Ivana Krstitelja u mjestu Isusova krštenja

NOVI ZAVJET I KRŠĆANSTVO

VIII 225

Novi zavjet i kršćanstvo

POČECI NASTANKA NOVOG ZAVJETA Dva dijela kršćanske Biblije

Svaki imalo upućen kršćanin znade da njegova sveta knjiga, Biblija, ima dva dijela, Stari i Novi zavjet. No mnogi se nisu nikad pitali kako je došlo do toga i kakav je teološki odnos tih dvaju dijelova?

Kako je tekao proces nastanka novozavjetnih spisa i kakvu su ulogu pritom imali starozavjetni spisi? Kakve je posljedice stvaranje novozavjetnoga kršćanskog kanona* imalo za židovsku Bibliju, od kršćana nakon toga prozvan Stari zavjet? Je li Stari zavjet za kršćane manje važan ili možda posve nevažan nakon što imaju Novi zavjet?

Ili možda Stari zavjet, ipak, zadržava svoju trajnu vrijednost, ostajući neotuđivo svjedočanstvo Božjih obećanja, koja su se ispunila u Kristu, svjedočeći tako o kontinuitetu Božjeg djelovanja?

Pravilan odgovor na ta pitanja od presudna je teološkog značenja.

Jer o njemu ovisi pravilan teološki odnos Crkve i Izraela, kršćanstva i židovstva. Pogrešan odgovor već je sredinom 2. st. po. Kr. Marciona odveo u krivovjerje da Bog Isusa Krista i Novog zavjeta nije Bog Starog zavjeta, zbog čega je odbacio cijeli Stari zavjet.

Stari savez – Novi savez

Da bismo pravilno shvatili odnos dvaju dijelova kršćanske Biblije, koje označavamo kao zavjet, treba poći od odnosa pojmova Stari savez – Novi savez u novozavjetnim spisima te od činjenice da iza pojmova zavjet i savez stoji isti grčki pojam diatheke, odnosno njegova hebrejska istoznačnica berit, što je na latinski prevedeno kao testamentum.

227

VIII

Brojni starozavjetni proroci, polazeći od uvjerenja da je narod svojom nevjernošću razvrgnuo savez* s Bogom, izražavaju nadu da će Bog oprostiti grijeh narodu i sklopiti s njim »novi« (Jr 31, 31– 34) ili »vječni« savez (Iz 55, 3; 61, 8; Ez 16, 60). Polazeći od tih obećanja, novozavjetni autori Isusovu smrt i uskrsnuće tumače kao njihovo ostvarenje, govoreći o »čaši novoga Saveza u mojoj krvi« (Lk 22, 20; 1 Kor 11, 25). Riječ je o novom, eshatološkom*, nenadmašivom djelovanju Boga starozavjetnih obećanja, o ispunjenju u Kristu, a ne o knjigama jednog i drugog dijela kršćanske Biblije.

Takav govor svjedoči o kontinuitetu Božjeg djelovanja u Starom i Novom zavjetu.

Od saveza do zavjeta

Pavao je prvi novozavjetni autor koji govori ne samo o »novom« i »starom Savezu«, u smislu Božjega djelovanja, već i o »čitanju Staroga zavjeta« (2 Kor 3, 14). A budući da je riječ o »čitanju Mojsija« (r. 15), očito je da on pritom misli na uobičajeno čitanje Tore u židovskoj sinagogi. Koristeći sliku »pokrivala« koje je Mojsije stavljao na svoje lice poslije susreta s Jahvom (Izl 34, 29– 35) i ciljajući na okorjelost Židova u susretu s Kristom, Pavao može reći kako to pokrivalo zastire čitanje Starog zavjeta (3, 14), a ono će se skinuti tek »kad se Izrael obrati Gospodinu« (3, 16; usp. Rim 11, 26s).

Polazeći od tog Pavlova govora o Starom zavjetu, Meliton iz Sarda potkraj 2. st. prvi put govori izravno o knjigama »Staroga zavjeta«, za razliku od novozavjetnih spisa. Iako je prva Crkva u svojemu katkad vrlo bolnu odvajanju od židovstva često bila prisiljena braniti svoju istinu od bezočnih napada, nikad nije podlegla napasti da odbaci Stari zavjet. Naprotiv, prihvaćanje Starog zavjeta kao prvog dijela njezina Svetog pisma predstavlja bitan teološki element u nastanku Crkve.

228

Isusova (ne)ovisnost o Starom zavjetu

Sudeći po onome što su nam evanđelisti zabilježili o Isusovu odnosu prema Izraelovoj Bibliji, kršćanskomu Starom zavjetu, ne postoji izravna ovisnost u smislu da bi Isus svoje poslanje i učenje opravdavao bilo kojim biblijskim mjestom.

Ta ovisnost je u tome što je Bog, kojega Isus prisno naziva svojim Ocem (Abba*), Bog Starog zavjeta. Ali taj Bog sad po njemu čini nešto novo i veliko. Iako Isus Božje kraljevstvo naviješta u perspektivi Starog zavjeta, taj navještaj sadrži nešto bitno novo. Isus slavi Boga zbog toga što se po njemu objavljuje malenima, ističući odmah i svoj jedincati odnos prema njemu: »Sve mi preda Otac moj i nitko ne zna tko je Sin – doli Otac: niti tko je Otac – doli Sin i onaj kome Sin hoće da objavi.« (Lk 10, 21s; usp. Mt 11, 25– 27). Svojim ponašanjem Isus samo potvrđuje glavne crte biblijskog Boga, da ostaje uvijek vjeran sam sebi i svojim obećanjima, ali da je uvijek drukčiji i veći od ljudskih predodžaba o njemu. Zato farizeji* protestiraju kad Isus u njegovu imenu oprašta grijehe (Mk 2, 1– 12), kad liječi subotom, da pomogne čovjeku (3, 1–5), uvjeren da time ne dokida Zakon i Proroke, već ih ispunja (Mt 5, 17).

Zbog tog njegova posebna odnosa s Bogom Isusov autoritet je za Pracrkvu bio uvijek ispred autoriteta Pisma. No ono time ne postaje suvišno. Štoviše, ona u njemu otkriva Božja obećanja, koja se u Kristu ispunjaju.

229

DVA ZAVJETA – JEDNO SVETO PISMO Obećanje – ispunjenje

Da bi se dobila prava slika Isusova odnosa prema Starom zavjetu, premalo je reći da on nije izravno ovisan o njemu u smislu vršenja njegovih propisa ili pozivanja na nj kada je u pitanju njegovo vlastito poslanje. Važnije je uočiti kako Isus očituje svoj vlastiti autoritet kada je u pitanju tumačenje Mojsijeva zakona.

Za Židove je tumačenje Zakona bilo u središtu sinagogne službe Božje, a Isus tu službu koristi za svoj navještaj kraljevstva Božjega (Mt 4, 23), za liječenje (12, 9) odnosno za vlastito naučavanje (13, 54). Čitajući proroka Izaiju za vrijeme subotnje službe Božje u sinagogi, Isus konstatira da se prorokova riječ ispunila na njemu (Lk 4, 16–22). Osim uvjeravanja da ne želi dokinuti već ispuniti Zakon i Proroke (Mt 5, 17), evanđelisti nam nisu zabilježili nikakvu drugu Isusovu načelnu riječ s obzirom na Zakon, ali u Matejevim antitezama zato nalazimo njegov jasni stav prema pojedinim propisima Zakona (Mt 5, 21– 48).

On se nikad ne upušta u raspravu o tumačenjima tadašnjih rabina, već neviđenim autoritetom ide dalje od slova Zakona, tražeći od svojih slušatelja nešto posve novo. Isus ne dokida zahtjeve pojedinih zapovijedi Tore, već ih nadvisuje, tražeći od čovjeka ne poslušnost slovu, već posve nov stav i čistoću srca.

230

Isusova sudbina u svjetlu Pisma

Takav Isusov odnos prema Bogu Starog zavjeta i njegovo autoritativno tumačenje Mojsijeva zakona bili su čvrsta podloga na kojoj su njegovi učenici nakon njegove smrti i uskrsnuća tumačili njegovu smrt na križu i njegovo uskrsnuće.

Najstariji obrazac vjeroispovijesti Pracrkve glasio je: »Krist umrije za grijehe naše po Pismima; bi pokopan i uskrišen po Pismima.« (1 Kor 15, 3s) U Djelima apostolskim nalazimo i nešto dulji oblik prakršćanske kerigme* o Isusovoj smrti i uskrsnuću, koja kratko spominje Ivanovu propovijed kao uvod u Isusovo djelovanje snagom Duha u Galileji, Judeji i Jeruzalemu (Dj 10, 35–41), da bi Luka na kraju sve to popratio opaskom: »Za nj svjedoče svi proroci.« (10, 43) Najčešće su to bile Izaijine riječi o Sluzi Jahvinu koji dragovoljno trpi za druge (Iz 52, 13 – 53, 12), ali i brojni psalmi u kojima Pracrkva nalazi predoznačeno to što se s Isusom dogodilo.

Služeći se zanimljivom igrom riječi u obrani svojega apostolskog poslanja, Pavao poručuje Korinćanima: »Bog je svjedok: naša riječ vama nije ›Da!‹ i ›Ne!‹, jer Sin Božji, Isus Krist, koga mi – ja i Silvan i Timotej – vama navijestismo nije bio ›Da!‹ i ›Ne!‹, nego u njemu bijaše ›Da!‹. Doista, sva obećanja Božja u njemu su ›Da!‹ Bogu na slavu.« (2 Kor 1, 18–20) Isus Krist – cilj i ispunjenje Starog zavjeta

Polazeći od Isusova autoritativna stava prema Izraelovim Pismima i iskustva njegova uskrsnuća, Pracrkva je stvarala svoj vlastiti pristup tim Pismima, drukčiji od Židova. Uvjerena da Bog u Kristu ostvaruje svoja obećanja (2 Kor 1, 18–20), ona je ta Pisma čitala u svjetlu ispunjenja, to jest polazeći od Krista i tako sve bolje otkrivala dubinu i stvarni cilj Pisma.

231

U izrazu Pracrkve da je Krist umro i uskrsnuo »po Pismima« (1 Kor 15, 3s) ne smije se tražiti neko konkretno biblijsko mjesto koje bi to najavljivalo, već to znači da su Isusova smrt i uskrsnuće shvatljivi u perspektivi Božjeg djelovanja kako o njemu svjedoči Pismo, i to ovaj put na eshatološki*, konačni način. Polazeći od Krista, Pavao u Pismu otkriva i izabranje (Rim 3, 1; 9, 4) i otvrdnuće Izraela (11, 7–10), ali na kraju i nadu u njegovo spasenje (11, 26s).

Isto tako on u Pismu nalazi predoznačeno i spasenje pogana (Rim 9, 25s). Štoviše, Pavao u Pismu nalazi potvrdu i za svoju teologiju opravdanja jednako Židova i pogana (Rim 3, 21–24; 4, 3; 4, 7s; Gal 3, 6) te obećanje evanđelja koje mu je Bog povjerio da ga navijesti poganima (Rim 1, 2).

Isus Krist – Božja Riječ ljudima

U svojemu teološkom poniranju u tajnu Isusove osobe i njegova odnosa prema Božjoj riječi u Starom zavjetu Pracrkva je došla do govora o Isusu Kristu kao Riječi Božjoj u osobi.

Liturgijski hvalospjev u čast Kristu, kojim započinje Ivanovo evanđelje, opjevao ga je kao Riječ koja je bila oduvijek u Boga i koja je sama bila božanske naravi (usp. Iv 1, 1). Ona je u vremenu uzela ljudsko tijelo i otad egzistira među ljudima (1, 14). U istom evanđelju Isus sam u raspravi sa Židovima kaže da Pisma svjedoče za nj (5, 39). On se pritom može pozvati i na Mojsija osobno, kao najveći autoritet Pisma (5, 46), i na Abrahama, jer je bio prije njega (8, 58).

Polazeći od eshatološke Božje objave u Sinu, koja nadmašuje sve prijašnje objave po prorocima, Poslanica Hebrejima razvija cijelu teologiju riječi Božje (Heb 1, 1–2).

Ukratko, za Pracrkvu Stari zavjet je riječ Božja zato što svjedoči o Riječi Božjoj u osobi. U tome smislu on je njezino Sveto pismo, kojeg se ona ne može odreći, jer u njemu je i Isusova i njezina povijest.

232

ISUS KRIST – SREDIŠTE BIBLIJE Isus u starozavjetnim obećanjima

Bibliju mnogi cijene zbog visoke književne vrijednosti brojnih njezinih spisa. Drugi ističu njezine zasluge u civilizacijskom i kulturnom uzdizanju Izraela, a posredstvom njega i čovječanstva općenito. Oni koji ju smatraju knjigom objave posebno naglašavaju njezinu odgojnu ulogu u religiozno-moralnom pogledu.

Ona odgaja izabrani narod u vjeri u jednog Boga (usp. Pnz 6, 4s), učeći ga moralnomu ponašanju. Ta se crta poput nevidljive niti provlači kroza sve njezine spise, pa se doista može reći da je »Biblija knjiga u kojoj sve živi od svega« (M. Buber). No to posebice vrijedi za njezino obećanje Božjeg pomazanika, koje smjera u budućnost i teži prema ispunjenju. Prvi put je to izrečeno već u Knjizi Postanka, koja govori o tajanstvenu »rodu ženinu« koji će satrti glavu zmiji (Post 3, 15). Natanovo obećanje potomka kralju Davidu već je puno konkretnije. U neposrednu smislu to je jamstvo da će se Davidovo kraljevstvo održati unatoč svim protivštinama, ali riječi: »ja ću mu biti otac, a on će meni biti sin« (2 Sam 7, 14) otkrivaju da je, ipak, riječ o posebnu Božjem pomazaniku i njegovu vječnom kraljevstvu.

Na to cilja Pavao kad ističe da je Krist »rođen od potomstva Davidova« (Rim 1, 2). I Matej u Isusu vidi ispunjenje Izaijina obećanja Emanuela – Bog s nama (Iz 7, 10–14; Mt 1, 18–23).

Pomazanik snagom Duha

Sva spomenuta mesijanska obećanja davana su u konkretnim životnim i povijesnim prilikama, kao ohrabrenje u danu času. Ali

233

sva ona nose u sebi naznaku Božjega djelovanja u budućnosti, koje je uvijek novo i iznenađujuće: Deus semper maior. (Bog je uvijek veći.) Zato su sva ta obećanja više proročko naslućivanje nego točno predviđanje onoga što se ima dogoditi.

Svima njima je zajednička stvarnost Duha Božjega obećana za mesijanska vremena (usp. Joel 3, 1–2). Duh će posebno počivati na obećanome Mesiji, koji će ići i djelovati u njegovoj snazi (Iz 11, 1–2; 42, 1–2). Potkraj Izaijine knjige to obećanje poprima vrlo konkretne konture: »Duh Jahve Gospoda na meni je, jer me Jahve pomaza, posla me da radosnu vijest donesem ubogima, da iscijelim srca slomljena; da zarobljenima navijestim slobodu i oslobođenje sužnjevima, da navijestim godinu milosti Jahvine i dan odmazde Boga našega.« (Iz 61, 1–2) Isus se sam poistovjetio s tim obećanjem kad mu se za vrijeme službe Božje u sinagogi u Nazaretu pružila prigoda da čita to mjesto (Lk 4, 16–21). Te uboge kojima je poslan kao tješitelj lako je prepoznati u njegovim Blaženstvima (Mt 5, 3–12).

Tko je Isus iz Nazareta?

Isus je nastupio pred ljudima sa svojom porukom kao jedan od njih, kojemu oni poznaju obitelj i rodbinu (usp. Mk 6, 1–6). No on je u svemu, ipak, drukčiji od njih. Ljudi se dive njegovoj mudrosti i pitaju se odakle mu to. Još više su zapanjeni njegovim brojnim čudesima.

Vrlo brzo on postaje važniji od svoje poruke o kraljevstvu Božjemu koje naviješta, a to će posebno biti slučaj nakon njegove smrti i uskrsnuća. Učenici neće, jednostavno, nastaviti tamo gdje je on stao. Neće nastaviti u prispodobama govoriti o kraljevstvu Božjemu, već će u središte svoje propovijedi staviti njegovu osobu, naviještajući ga kao Mesiju i Sina Božjega. Pitanje »tko je ovaj«, koje je svima bilo na usnama u susretu s Isusom iz Nazareta, moglo je za

234

RJEČNIK MANJE POZNATIH POJMOVA ABBA – aramejski izraz kojim se dijete obraća ocu; teološki je vrlo va-

žan jer je vezan uz Isusa iz Nazareta, koji se tako obraćao Bogu.

ALEGORIJA (grč. allegoreo – slikovito govoriti) – koristi se u likovnoj umjetnosti i književnosti; u prvom slučaju neki pojam se izražava slikom ili kipom, a u drugome kao pjesnički ukras, u kojemu je metafora protegnuta na više pojmova.

Alegorijsko tumačenje – tumačenje teksta koje u njemu vidi dublje značenje od onoga neposrednog.

ANTIOHIJSKA TEOLOŠKA ŠKOLA – teološka škola koja se je razvila u 3. i 4. st. po. Kr. u Antiohiji. Za razliku od Aleksandrijske teološke škole (2. i 3. st.), koja je bila usmjerena na alegorijsko tumačenje svetopisamskih tekstova, antiohijska se je bavila literarnim (doslovnim) smislom teksta.

ANTROPOMORFIZAM (grč. anthropos – čovjek; morfe – oblik) – postupak kojim se Bogu pripisuju ljudska svojstva.

APOKALIPTIKA (grč. apokalyptein – otkriti, objaviti; apokalypsis – objavljenje, otkrivenje) – književnost koja je u židovstvu nastala u 3. st. pr. Kr., a bavi se teškim, bezizglednim stanjem svijeta zbog snage zla, opisujući eshatološku borbu između dobra i zla.

Koristi neobične književne vrste: bogati simbolizam, viđenja, snove, fantastične metafore i simboliku brojeva; vrhunac te borbe bit će veliki Božji zahvat, koji će poraziti neprijatelja: eshatološki sud potvrdit će osudu nevjernika na oganj vječni, uskrsnuće pravednih i obnovu svemira. U središtu novozavjetne apokalipse je Crkva, koja prolazi sadašnje nevolje, i Krist, kao zaklano Janje,

461

koje je već izvojevalo pobjedu nad silama zla, a ona će se objaviti o njegovu ponovnom dolasku.

APOLOGIJA (grč. apologeomai – branim se) – obrana, usmena ili pisana obrana neke kršćanske vjerske istine od protivničkih napada.

Apologija evanđelja – obrana evanđelja.

ASKEZA (grč. askeuo – vježbam) – vježbanje u kreposti, molitvama i razmatranjima; obuzdavanje požuda i težnja za savršenstvom i za što većim sjedinjenjem s Bogom.

BIBLIJSKA PRAPOVIJEST – obuhvaća prvih jedanaest poglavlja

Knjige Postanka, u kojima je opisano božansko podrijetlo svijeta i čovjeka (Post 1 – 2), čovjekova pobuna protiv Boga (Post 3), čovjekova pobuna protiv čovjeka (Post 4), kako Bog ne ostaje nijem pred pokvarenošću (Post 6 – 8), savez s Noom kao dovršetak Božjeg djela stvaranja (Post 9) te napučivanje zemlje i Kula babilonska (Post 10 – 11).

BOŽJA PEDAGOGIJA – od početka stvaranja tijekom cijele povijesti spasenja, o čemu svjedoči cijelo Sveto pismo, Bog odgaja svoj narod (a drugotno i pojedince), ne samo poukama već i kušnjama, da bude poslušan. U svojoj pedagogiji Bog se neprestano prilagođuje čovjeku, govori mu na način da ga razumije, pokazuje mu različitim gestama da ga ljubi i da se smije u njega pouzdati.

CORPUS PAULINUM – 13 novozavjetnih poslanica koje se vode

pod Pavlovim imenom: sedam od njih pripisuje se izravno Pavlu (1 Sol, 1 Kor, 2 Kor, Gal, Fil, Flm, Rim), a šest ih se smatra drugopavlovskima (Kol, Ef, 2 Sol, 1 i 2 Tim, Tit).

462

DEKALOG (grč. deka – deset; logos – riječ) – deset riječi ili zapovijedi

koje je, prema Bibliji, Bog objavio Mojsiju na dvjema kamenim pločama, a koje je izraelski narod trebao strogo održavati.

DOKSOLOGIJA (grč. doksa – slava; logos – riječ, govor) – u teologiji označava iskazivanje slave Bogu, što spada u narav teološkog govora; u liturgijskome jeziku označuje molitvu hvale upućenu Bogu.

EGZEGEZA (grč. eksegesis – tumačenje, izlaganje) – teološka grana

koja se bavi tumačenjem Biblije, čime omogućuje da tekst postane razumljiv u različitim kulturama i naraštajima te da se tako prenesu one poruke koje je nadahnuti pisac njime htio prenijeti.

EKLEZIOLOGIJA (lat. ecclesia – Crkva; logos – riječ, govor) – dio teologije koji proučava zbilju Crkve.

ESENI – židovska sljedba koja se je odvojila od službenoga židovstva i povukla se u pustinju pokraj Kumrana, a postojala je od 100. g. pr. Kr. do 68. g. po. Kr. U dualističkoj borbi između svjetla i tame sebe su smatrali sinovima svjetla, a život im je bio obilježen zajedničkom molitvom, asketizmom, dobrovoljnim siromaštvom, dnevnim obrednim pranjima i beženstvom.

ESHATOLOGIJA (grč. eshatos – posljednji; logos – riječ, govor) – dogmatski nauk o posljednjim stvarima, tj. o konačnoj sudbini ljudi i svijeta, koje se zasniva na Kristovu vazmenom otajstvu te u njemu vidi prototip konačna stanja čovječanstva, kao krunu Božjeg nauma stvaranja i spasenja čovjeka.

FARIZEJI – Članovi židovskoga vjersko-političkog pokreta koji je

nastao u vrijeme Makabejaca (2. st. pr. Kr.). Bili su branitelji pravovjernosti, a osim Svetog pisma priznavali su i usmene predaje, vjerovali su u anđele i uskrsnuće mrtvih te strogo održavali sve propise Mojsijeva zakona.

463

GNOSTICIZAM (grč. gnosis – spoznaja, znanje) – naziv za krivo-

vjerne sljedbe koje su se javile u ranom kršćanstvu, a u spoznaji su gledale put spasenja. Gnostička vizija svijeta je dualistička: u svijetu strogo odvaja svjetlost od tame, a u čovjeku duhovno počelo od materijalnoga. Najopasnija je bila gnostička kristologija.

Pravu spoznaju donio je nebeski Krist, koji se na krštenju samo prividno sjedinio s Isusom iz Nazareta i napustio ga prije njegove smrti, a koji zato nema nikakvu otkupiteljsku snagu. Čovjek se ne spašava darom vjere u Kristu, već spoznajom o tome tko je, odakle je i kamo ide.

HAGIOGRAF (grč. hagios – svet; grafo – pišem) – naziv za pisce bi-

blijskih, tj. svetih knjiga. One su plod njihove suradnje s Bogom, glavnim autorom, jer su pisali po Božjemu nadahnuću.

HASIDIZAM (hebr. hasid – pobožan) – vjerski pokret pobožnih Židova, nastao u 18. st. u Europi. Oni žive po svim propisima židovske vjere, vršeći djela ljubavi i milosrđa, strogo održavajući moralna načela, držeći se čak i slova Zakona.

HELENIZAM – razdoblje grčke povijesti i kulture od osvajanja Aleksandra Velikoga (323. pr. Kr.) do uspona rimske carske vlasti (oko 31. pr. Kr.). U tome je vremenu došlo do miješanja grčke kulture i svjetonazora s istočnom kulturom i svjetonazorom te je novonastali pogled na svijet uključivao osebujnu kulturu, arhitekturu, umjetnost, filozofiju i religiju, a raširena je uporaba grčkoga jezika i pisma. S tom se je kulturom suočilo i kršćanstvo te je Crkva prvih stoljeća preuzela simbolički sustav helenizma, što je pridonijelo da se izgradi današnja civilizacija. U novozavjetnoj teologiji helenistima se nazivaju Židovi koji su živjeli u dijaspori i koristili se grčkim jezikom.

HEREM – tim pojmom Jošua označava sudbinu Jerihona nakon njegova osvajanja od strane Izraelaca: »Grad neka bude ›herem‹ Jahvi.« (Jš 6, 17) To je značilo da je sve u njemu »ukleto« i da nitko

464

ne smije ništa uzeti za sebe, već sve treba biti »uništeno«. Pred Jahvom moraju nestati poganski idoli i sve što je njima služilo.

HEREZA (grč. hairesis – izbor, a u širemu smislu: sljedba, sekta) – slobodno, ustrajno i svjesno nijekanje jedne ili više vjerskih istina koje naučava Crkva; krivovjerje.

Heretik – krivovjerac.

HERODOVCI – židovska politička skupina koja je podržavala tetrarha Heroda Antipu i njegovu dinastiju te surađivala s farizejima.

IDOL – Biće, predmet ili prirodna pojava za koje se smatra da posje-

duje božanske moći, lažni bog.

Idolatrija – štovanje lažnih bogova.

INSPIRACIJA (lat. inspirare – puhati u što) – nadahnuće Božje. Tim izrazom Crkva izražava svoju vjeru da je Sveto pismo, premda je potpuno djelo određenih ljudi, također potpuno i Božje djelo.

IZLAZAK (lat. Exodus) – pojam označava izlazak Hebreja iz Egipta, ali se šire uzima kao oznaka za četrdesetogodišnje putovanje iz Egipta kroz pustinju u Obećanu zemlju. Taj je događaj za židovsku i kršćansku misao postao likom i jamstvom za sva izbavljenja što ih je Bog izveo na dobrobit svojeg naroda.

JUBILEJSKA GODINA (lat. jubileum, od hebr. jobel – rog kojim se

naviještalo svečane trenutke) – kod Židova svaka 50. godina. Naviještala se trubljenjem u rog. U toj godini nije se obrađivala zemlja, opraštali su se dugovi, a robovi su dobivali slobodu.

JUDEOKRŠĆANSTVO – kršćanstvo koje je poteklo od Židova što su Isusa prihvatili kao Mesiju. Do ulaska pogana cijela je Pracrkva bila judeokršćanska.

465

KANON (grč. kanon – ravnalo, trska, mjera, norma) – normativni

popis knjiga koje sačinjavaju Bibliju, jer ih Crkva prepoznaje kao normu vjere i života. U crkvenom pravu označuje pojedini propis ili odredbu.

KARIZMA (grč. haris – milost) – nadnaravni dar Duha Svetoga, podijeljen vjernicima radi obavljanja neke posebne zadaće ili službe u crkvenoj zajednici.

KATEHEZA (grč. kateheo – poučavam) – oblik evangelizacije kršćana nakon početnog navještaja i prihvaćanja evanđelja; djelovanje Crkve ili crkvene zajednice koja prati čitav čovjekov život, a putem kojeg se njezini članovi osposobljuju shvatiti, slaviti i živjeti evanđeosku poruku i aktivno sudjelovati u ostvarivanju te zajednice i širenju evanđelja.

KATEKIZAM – označava oblik osnovnoga i sustavnoga vjerskog poučavanja, ali i posebnu knjigu ili sažetak kršćanske vjere pripremljen kao pomagalo za katehezu.

KATEKUMEN – osoba koja sluša pouku u vjeri pripremajući se sakrament krštenja.

Katekumenat – razdoblje pouke i priprave za primanje krštenja.

KERIGMA (grč. keryssein – navijestiti) – vijest javnoga značenja koju prenosi neki glasnik. U Novom zavjetu označuje naviještanje evanđelja Židovima i poganima, proglašavanje radosne vijesti spasenja.

KODEKS – najstariji oblik knjige, isprva na pergamentu, poslije na papiru. Javlja se u 1. st. i zamjenjuje papirus, a u široj uporabi je od 4. st. Od 15. st. zamijenjen je tiskanim knjigama. Kasnije se koristi kao naziv za pravilnik, skup propisa, etički kodeks (skup načela o profesionalnom ponašanju) i zakonik.

KOZMOGONIJA (grč. kozmos – svemir; gone – rođenje) – skup mitova koji opisuju postanak svemira, ali za razliku od kozmologije, koja ima znanstveni pristup, kozmogonija uključuje razne mitove ili ezoterične teorije o stvaranju svijeta.

466

KRISTOLOGIJA (grč. Hristos – pomazanik; logia – govor) – teološki

nauk o Isusu iz Nazareta, koji je u vjeri Isusovih učenika proglašen Kristom i Gospodinom.

Kristološki naslovi – imena i atributi koji su u Novom zavjetu pridani Isusu iz Nazareta.

KULT (lat. cultus, od colere – uzgajati, brinuti se, častiti, štovati) – bogoštovlje, jedna od glavnih značajki svake religije, a predstavlja skup radnji i postupaka koji imaju određeno simboličko značenje, a kojima se utječe Bogu: pobožnost, molitva, klanjanje, prinosi, zavjeti…

KUMIR – vidi idol.

MARIOLOGIJA – dio teologije koji proučava dogme, istine, naslove

i štovanje Blažene Djevice Marije.

MONOGAMIJA (grč. monos – jedan; gameo – ženim se) – brak s jednim partnerom.

MONOGENEZA (grč. monos – jedan; genesis – postanak) – nauk koji tvrdi da svi ljudi potječu od jednoga ljudskog para.

MONOLATRIJA (grč. monos – jedan; latreia – služba božanstvu) – religijska pojava da se između više predmeta obožavanja, božanstava neposredno štuje samo jedan, dopuštajući da drugi postoje, ali ne posvećujući im pozornost.

MONOTEIZAM (grč. monos – jedan; theos – Bog) – vjerovanje u jednog Boga.

PARUZIJA (grč. parousia – prisutnost, dolazak) – ponovni Kristov

dolazak u moći i slavi, na kraju povijesti.

PATRIJARH – 1. naziv za praoce židovskog naroda iz Post 12 – 50; 2. crkveni poglavar kojemu su podložni metropoliti i ostali biskupi.

467

PENTATEUH (grč. pente – pet; teuhos – posuda, u kojoj se čuvao

svitak knjige) – Petoknjižje, prve knjige Svetog pisma Starog zavjeta: Postanak, Izlazak, Levitski zakonik, Brojevi i Ponovljeni zakon.

Tradicionalno se autorstvo pripisivalo Mojsiju. U Židova se naziva Tora.

PISMOZNANCI – književnici ili pismoznanci bili su obrazovani pravnici, moralisti i teolozi koji su vodili i poučavali židovsku zajednicu. Zvali su se i branitelji, učitelji, učitelji Zakona i valjalo ih je oslovljavati s rabbi (učitelju). Većina ih je pripadala farizejima.

POGANSTVO (lat. paganus – neuk, seoski) – pojam se naslanja na Stari zavjet, gdje je Izrael smatran narodom Božjim (am), za razliku od drugih naroda (gojim). Novi zavjet smatra poganima sve koji nisu primili objavu. Crkva kao novi narod Božji nastaje iz Židova i pogana prihvaćanjem evanđelja.

POLIGAMIJA (grč. poly – mnogo; gameo – ženim se) – »brak« s više partnera.

POLIGENEZA (grč. poly – mnogo; genesis – postanak) – nauk o podrijetlu čovječanstva od više prvobitnih parova.

PREEGZISTENCIJA (lat. prae – prije; existere – javljati se, pokazati se, bivati) – temeljna kristološka kategorija kojom se misli na vječno postojanje Sina Božjega prije stvaranja svijeta i njegova ulaska u povijest.

PSEUDOEPIGRAFIJA (grč. pseudos – laž; epi – na, nad, kod, u; grafen – pisati) – naknadno pripisivanje djela poznatu i cijenjenu autoru, vrlo uobičajeno u antičko doba, da bi djelo dobilo na važnosti.

SAVEZ – jedan od središnjih biblijskih pojmova; u Starom zavjetu

savez između Boga i Izabranog naroda temelj je društvenoga, ćudorednog i vjerskog života, a u Novom zavjetu savez Boga i svih ljudi poprima novo obilježje punine i konačnosti, jer je sklopljen zaslugama Isusa Krista i njegova otkupljenja.

468

SEKTA (lat. secta – put, sljedba, od: sequi – slijediti) – religijska sku-

pina nastala odvajanjem od većinske religije, zbog drugačijeg tumačenja glavnih smjernica religije iz koje je proizašla.

SEPTUAGINTA (lat. septuaginta – sedamdeset) – Naziv za najstariji i najvažniji prijevod Starog zavjeta na grčki jezik, nastao između 3. i 1. st. pr. Kr. Naziv potječe od legende prema kojoj su 72 židovska stručnjaka (šest iz svakog plemena) iz Jeruzalema pozvani u Egipat i prijevod su napravili u 72 dana.

SINKRETIZAM (vjerojatno od grč. synkretismos – sjedinjenje) – težnja stapanja pojedinih, pa i naizgled nespojivih elemenata raznih religija u jednu cjelinu; vrsta eklektizma.

SINODA (grč. synodos – sastanak, sabor) – skup, odnosno sastanak vjerskih poglavara i najviših predstavnika radi rješavanja nekoga doktrinarnog ili administrativnog pitanja.

SINOPTIČKO PITANJE (grč. synopsis – cjelovit pogled) – evanđeljima po Mateju, Marku i Luki zajednički je velik dio građe u kojoj se ne samo podudaraju, već i razilaze, najčešće s obzirom na književni raspored i formulaciju teksta; tragajući za odgovorom na pitanje sličnosti i razlika, došlo se do zaključka da je Markovo evanđelje najstarije, a Matej i Luka su ga, koristeći i druge izvore, proširili.

SPOMEN-ČIN – prisutnost onoga čega se spominjanjem sjećamo, pri čemu se događaj ne ponavlja, jer se povijesno zbio jednom zauvijek. Pojam koriste evanđelisti i Pavao da izraze narav euharistije.

TEODICEJA (grč. theos – Bog; dike – pravda, opravdanje) – grana

filozofske teologije koja nastoji pokazati da je Bog dobar, unatoč prisutnosti zla u svijetu i povijesti.

469

TEOFANIJA (grč. theos – Bog; fainein – iznijeti na vidjelo, objavi-

ti se) – Bogojavljenje, Bogoobjavljenje, Božje ukazanje nekomu čovjeku.

TIPOLOGIJA (grč. typos – slika, pralik) – jedno od osnovnih tumačenja Biblije, u kojem se dovode u odnos dva događaja, dvije tematike ili dvije vremenski udaljene osobe, pri čemu se model nalazi u tipu (prošlome), ali se naglasak stavlja na antitip (sadašnjost); npr. Adam (tip) – Isus kao novi Adam (antitip).

VULGATA – latinski prijevod Biblije koji je načinio sv. Jeronim, po

nalogu pape Damaza, potkraj IV. st.

470

KORIŠTENA LITERATURA ALEXANDER, D. & P., Biblijski priručnik. Mala enciklopedija, Zagreb, 1989.

ARENHOEVEL, D., Prapovijest, Zagreb, 1988.

ARENHOEVEL, D., Uspomena na očeve, Zagreb, 1991.

AUGUSTINOVIĆ, A., Povijest Isusova 1 – 2, Zagreb – Sarajevo, 1984.

BAUM, A., Propovjednik i Pjesma nad pjesmama, Zagreb, 1997.

BOTICA, S., Biblija i hrvatska kulturna tradicija, Zagreb, 1995.

CIFRAK, M. (prir.), Sveto pismo u životu Crkve. 40 godina Dogmatske konstitucije »Dei Verbum« o božanskoj objavi (dokumenti Katoličke biblijske federacije), Zagreb, 2005.

CIFRAK, M., Početak evanđelja Isusa Krista. Hermeneutske pretpostavke, Zagreb, 2009.

DUDA. B., Najkraće o Bibliji, Zagreb, 1990.

DUDA, B., Što je za mene Biblija?, Zagreb, 1990.

DUDA. B., U svjetlu Božje riječi, Zagreb, 2000.

DUGANDŽIĆ, I., Nova pravednost. Poruka Isusova Govora na gori (Mt 5 – 7), Zagreb – Tomislavgrad, 1991.

DUGANDŽIĆ, I., Kako su nastala evanđelja? Egzegetsko-teološki uvod i tumačenje izabranih poglavlja, Zagreb, 1999.

DUGANDŽIĆ, I., Pavao. Svjedok i apostol Isusa Krista, Zagreb, 2002.

DUGANDŽIĆ, I., Biblijska teologija Novoga zavjeta, Zagreb, 2004.

FUĆAK, J., Prepoznavatelj riječi Božje. Biblija u našim rukama, Zagreb, 2005.

471

GNILKA, J., Teologija Novoga zavjeta, Zagreb, 1999.

GNILKA, J., Prvi kršćani. Izvor i početak Crkve, Zagreb, 2003.

HARRINGTON, W. J., Uvod u Bibliju, Zagreb, 1977.

HOHNJEC, N., Biblija u pastoralnom radu. Priručnik za rad s biblijskim skupinama, Zagreb, 1998.

HOHNJEC, N., Biblija u prozi. Mojsijevo petoknjižje, prednji proroci i kasna Biblija, Zagreb, 2002.

HOHNJEC, N., Središnje teme Knjige Otkrivenja. Novost u komunikaciji Boga i Krista, Zagreb, 2008.

HOLZNER, J., Pavao. Njegov život i poslanice, Zagreb, 1968.

JURIČ, S., 1260 dana u skloništu. Kušnja i spas Crkve u knjizi Otkrivenja, Mostar, 2005.

JURIČ, S., Biser biblijske mudrosti. Mudrost lijepa govora u Knjizi Sirahovoj, Zagreb, 2010.

KLIESCH, K., Djela apostolska, Zagreb, 1993.

KREMER, J., Biblija – Riječ Božja za sve ljude. Kratki uvod u čitanje Biblije, Zagreb, 1993.

KRESINA, A., O, Bože, žeže tvoja riječ, Zagreb, 1993.

LOHFINK, G., Kako čitati Bibliju?, Zagreb, 1968.

LUJIĆ, B., Starozavjetni proroci, Zagreb, 2004.

LUJIĆ, B., Isusova otvorena antropologija, Zagreb, 2005.

MÜLLER, P.-G., Lukino evanđelje, Zagreb, 1996.

POPOVIĆ, A., Načela i metode za tumačenje Biblije. Komentar Papina govora i dokumenta Biblijske komisije Tumačenje Biblije u Crkvi, Zagreb, 2005.

POPOVIĆ, A., Novozavjetno vrijeme. Povijesno-političko i religioznokulturno okruženje, Zagreb, 2007.

PORSCH, F., Mnogo glasova jedna vjera. Teologija Novoga zavjeta, Zagreb, 1988.

PORSCH, F., Ivanovo evanđelje, Zagreb, 2002.

472

REBIĆ, A., Biblijska prapovijest (Post 1 – 11). Egzegetsko-teološka obrada prvih jedanaest poglavlja Knjige Postanka s uvodom u Mojsijevo Petoknjižje, Zagreb, 1972.

REBIĆ, A., Prorok čovjek Božji, Zagreb, 1982.

REBIĆ, A., Amos, prorok pravde, Zagreb, 1993.

REBIĆ, A., Središnje teme Staroga zavjeta, Zagreb, 1996.

RUPČIĆ, LJ., Pjesma nad pjesmama (preveo i protumačio), Zagreb, 1973.

SCHNACKENBURG, R., Osoba Isusa Krista u četiri evanđelja, Zagreb, 1997.

SCHÖKEL, L. A., Današnji čovjek pred Biblijom, Zagreb, 1986.

SÖDING, T., Više od knjige. Razumjeti Bibliju, Zagreb, 2001.

SÖDING, T., Pogled u prošlost radi budućnosti. Prikaz živih zajednica u Novome zavjetu, Zagreb, 2004.

SÖDING, T., Božji Sin iz Nazareta. Isusovo čovještvo u Novom zavjetu, Zagreb, 2010. ŠPORČIĆ, I., Božja poruka za naše vrijeme. Promišljanja o Bibliji i s Biblijom, Zagreb, 2005.

VIDOVIĆ, M., Pavlovski spisi. Uvod i osnove tumačenja, Split, 2007.

VUGDELIJA, M., Čovjek i njegovo dostojanstvo u svjetlu Biblije i kršćanske teologije, Split, 2000.

VUGDELIJA, M., Politička ili društvena dimenzija biblijske vjere, Split, 2005.

WEISER, A., Središnje teme Novoga zavjeta, Zagreb, 1981.

ZOVKIĆ, M., Isus u evanđelju po Luki, Sarajevo, 2002.

ZOVKIĆ, M., »Poslužitelj Krista Isusa među poganima«. Egzegetskoteološke studije o Pavlu, Sarajevo, 2008.

473

O AUTORU Fra Ivan Dugandžić, član Hercegovačke franjevačke provincije Uznesenja Blažene Djevice Marije, rođen je 1943. godine, u Krehinu Gracu (Bosna i Hercegovina). Studij teologije polazio je u Sarajevu i Königsteinu (Njemačka), a poslijediplomski doktorski studij biblijske teologije u Würzburgu (Njemačka). Za svećenika je zaređen 1969. godine u Frohnleitenu (Austrija). Od 1991. djeluje na Katedri Novog zavjeta na Katoličkome bogoslovnom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu. Godine 2005. izabran je u zvanje redovitog profesora, a 2008. odlazi u mirovinu. Autor je više knjiga s egzegetskom i biblijsko-teološkom tematikom, niza znanstvenih i stručnih članaka iste i srodne tematike.

474

SADRŽAJ Predgovor ..........................................................................................5 KRATICE BIBLIJSKIH KNJIGA ....................................................7 Stari zavjet ....................................................................................7 Novi zavjet ...................................................................................8 SNALAŽENJE U BIBLIJI ................................................................8 I. ŠTO JE BIBLIJA? .......................................................................11 (NE)POZNATA KNJIGA ..............................................................11 Koliko poznajemo Bibliju? .........................................................11 Biblija kao zakopano blago .........................................................12 Treba tražiti ................................................................................12 BIBLIJA – KNJIGA NAD KNJIGAMA .........................................14 Što je Biblija? .............................................................................14 Bog je govorio po ljudima ..........................................................15 Odakle ime Biblija? ....................................................................15 POČECI NASTANKA BIBLIJSKIH SPISA ..................................17 Na čemu su pisani biblijski spisi?................................................17 Hebrejski biblijski rukopisi.........................................................17 Pronalazak pergamenta...............................................................18 Vrijeme nastanka kodeksa ..........................................................19 KAKO SU NASTAJALE BIBLIJSKE KNJIGE? .............................20 Dug proces nastanka ..................................................................20 Vjernost baštini i otvorenost životu ............................................20 Od Mojsija do Ponovljenog zakona..............................................21 Od Prvoga do Trećeg Izaije .........................................................22

475

KAKO JE STVARAN ŽIDOVSKI KANON? ................................23 Proces nastanka židovske Biblije .................................................23 Spisi postaju važniji od žive proročke riječi .................................23 Redigiranje Mojsijeva petoknjižja (Tore) ......................................24 Nastanak Knjige Ponovljenog zakona ...........................................25 DRUGI I TREĆI DIO ŽIDOVSKOGA KANONA .....................26 Mjesto Proroka (Nebiim) u židovskom kanonu ...........................26 Spisi (Ketubim) kao treći dio kanona ..........................................26 Psalmi kao komentar Zakona i Proroka .......................................27 Zaključenje židovskoga kanona ..................................................28 KAKO JE NASTAJAO KRŠĆANSKI KANON.............................29 Biblija prvih kršćana...................................................................29 U čemu je posebnost Novog zavjeta ............................................29 Kako se je stvarao novozavjetni kanon ........................................30 Nedoumice i konačna zaključenost kanona ................................31 II. PRIJEVODI I TUMAČENJE BIBLIJE ...................................35 NAJSTARIJI PRIJEVODI BIBLIJE ...............................................35 Potreba i problem prevođenja .....................................................35 Prijevodi s hebrejskoga na aramejski (targumi) ...........................36 Septuaginta – prijevod Sedamdesetorice (LXX)...........................36 Vrijednost Septuaginte i njezina daljnja sudbina ..........................37 KRŠĆANSKI PRIJEVODI.............................................................38 Stari latinski prijevodi ................................................................38 Sv. Jeronim i njegovo djelo .........................................................38 Latinski prijevod Vulgata i njezina sudbina.................................39 Važniji prijevodi na narodne jezike .............................................40 HRVATSKI PRIJEVODI BIBLIJE .................................................41 Lekcionari – prvi biblijski tekstovi na hrvatskome ......................41 Hrvatski prijevodi Biblije u rukopisu ..........................................41 Hrvatske tiskane Biblije ..............................................................42 Biblija »Stvarnosti« ili »zagrebačka« Biblija .................................43

476

BIBLIJU TREBA TUMAČITI .......................................................44 Biblija traži tumačenje................................................................44 Doslovno značenje ne mora biti pravo........................................44 Biblijska obećanja teže k ispunjenju............................................45 Nadmašeno obećanje i razočarana očekivanja .............................46 BIBLIJA KAO KNJIŽEVNO DJELO ............................................47 Važnost književnih vrsta .............................................................47 Uloga slikovita govora ................................................................48 Elementi mitskoga govora u Bibliji.............................................48 Demitologiziranje životne stvarnosti...........................................49 BIBLIJA O STVARANJU SVIJETA ...............................................50 Povijest ili oblik poezije? .............................................................50 Različite predaje o stvaranju .......................................................50 Daljnje promišljanje stvaranja ....................................................51 Mudrost kao sustvoriteljica svega................................................52 STVARANJE ČOVJEKA PREMA BIBLIJI....................................53 Čovjek stvoren na sliku Božju ....................................................53 Pripovijedanje umjesto definicije ................................................54 Monogeneza ili poligeneza? ........................................................54 Poruka izvješća o stvaranju .........................................................55 KAJIN I ABEL: PRVO BRATOUBOJSTVO.................................56 Pitanje i tajna društvenog zla ......................................................56 Priča puna duboke simbolike .....................................................56 Bratoubojica nema budućnosti ...................................................57 Kajin i Abel kao slika čovječanstva..............................................58 BIBLIJSKA PRIČA O POTOPU ...................................................59 Stvaranje i potop ........................................................................59 Neobična slika Boga ...................................................................60 Potop u sumerskim i babilonskim mitovima ..............................60 Od poganskih bogova do Jahve ..................................................61 BABILONSKA KULA....................................................................62 Pobrkani planovi i razdijeljen jezik .............................................62 O kakvoj je kuli riječ? .................................................................63

477

Simbol ljudske umišljenosti ........................................................63 Mit u službi objave .....................................................................64 BIBLIJA – DUHOM SVETIM NADAHNUTA KNJIGA ............65 Ljudsko i Božje djelo ..................................................................65 Od nadahnutih ljudi do nadahnutih spisa ..................................66 Crkveno učenje o inspiraciji .......................................................66 Učenje Karla Rahnera ................................................................67 BIBLIJA – KNJIGA BOŽJE PEDAGOGIJE..................................68 Objava u obliku pouke ...............................................................68 Sredstva Božje pedagogije ...........................................................68 Oblici Božje pedagogije u Bibliji ................................................69 Biblija ne pozna savršene ljude ...................................................70 DESET ZAPOVIJEDI I LJUDSKA SLOBODA ...........................71 Sudbina Božjih zapovijedi ..........................................................71 Ljudska prava i Božje zapovijedi .................................................71 Važnost preambule Dekaloga ......................................................72 Poziv u slobodu ..........................................................................73 OD ISKUSTVA SMRTI DO NADE U USKRSNUĆE ................74 Različite predodžbe o čovjekovoj smrti .......................................74 Čovjekovo stanje u podzemlju ....................................................74 Prve naznake nade u uskrsnuće mrtvih .......................................75 Izbavljenje iz Podzemlja kao uskrišenje na život vječni................76 III. POČETAK POVIJESTI SPASENJA .......................................79 ABRAHAM – ČOVJEK ZA NOVI POČETAK ............................79 Abraham u Bibliji.......................................................................79 Novi početak s Bogom ...............................................................79 Abraham – putnik između dvaju svjetova ...................................80 Početak objave u Kanaanu i odlazak u Egipat .............................81 ABRAHAM – IZLAZAK I PUT U NEPOZNATO.......................82 Biblijski motiv izlaska (exodus) ...................................................82 Poslušnost Božjoj riječi ...............................................................82

478

Od idola k pravom Bogu............................................................83 Kritika idolopoklonstva kao početak objave ...............................84 ABRAHAM – OBEĆANJE I SAVEZ.............................................85 U čemu je Abrahamova važnost? ................................................85 Obećanje brojnog potomstva .....................................................86 Abraham – blagoslov za sve narode.............................................86 Obećanje potvrđeno savezom .....................................................87 IZAK – SIN OBEĆANJA ..............................................................88 Izak – jedini Abrahamov baštinik ...............................................88 Izakovo nesuđeno žrtvovanje ......................................................88 Izak i Rebeka ..............................................................................89 Izak – nositelj obećanja ..............................................................90 JAKOV – IZRAEL..........................................................................91 Značenje imena Jakov ................................................................91 Jakovljeve mane i vrline ..............................................................91 Jakovljeva borba s Bogom...........................................................92 Jakov u Egiptu............................................................................93 JOSIP EGIPATSKI .........................................................................94 Egipat i Biblija ...........................................................................94 Josip u Egiptu ............................................................................94 Josipova povijest kao poučna priča .............................................95 Kasniji odjek priče o Josipu ........................................................96 IV. IZLAZAK IZ EGIPTA I PUT U SLOBODU..........................99 MOJSIJE I NJEGOV NAROD......................................................99 »Glavar i otkupitelj« ...................................................................99 Izrael u Egiptu............................................................................99 Povijest i(li) teologija ................................................................100 Spašeni spasitelj ........................................................................101 OBJAVA NA HOREBU ...............................................................102 Božja intervencija .....................................................................102 Gorući grm ..............................................................................102

479

Objava Božjeg imena................................................................103 Mojsijeva uloga ........................................................................104 NA PUTU PREMA SINAJU .......................................................105 Koliko je Izraelaca napustilo Egipat?.........................................105 U čemu je problem? .................................................................105 Uspostava slavljenja Pashe ........................................................106 Pasha kao sjećanje na izlazak.....................................................107 PRIJELAZ PREKO CRVENOG MORA .....................................108 Mjesto prijelaza Izraelaca ..........................................................108 Čudo na Crvenome moru ........................................................108 Kušnje u pustinji ......................................................................109 Prepelice i mana .......................................................................110 SAVEZ NA SINAJU .....................................................................111 Bog nudi savez narodu .............................................................111 Dekalog – povelja saveza ...........................................................111 Krv saveza ................................................................................112 Mojsijevi rogovi........................................................................113 (NE)DOVRŠEN IZLAZAK .........................................................114 Bog Abrahamov, Izakov i Jakovljev ...........................................114 Obećana Zemlja nije zavičaj .....................................................114 Izlazak kao put vjere .................................................................115 Bog kao zadnji cilj izlaska .........................................................116 PROPISI O KULTU ....................................................................117 Savez i kult ...............................................................................117 Jahvina nazočnost .....................................................................117 Ideal osobne svetosti .................................................................118 Svetkovanje subote ...................................................................119 PONOVLJENI ZAKON................................................................120 Knjiga sjećanja ..........................................................................120 Iskustvo pustinje ......................................................................120 Robovi i stranci u Egiptu..........................................................121 Temelj socijalne pravde ............................................................122

480

IDEAL BOŽJEG NARODA ........................................................123 Društvo pravednosti .................................................................123 Kao narod ljubiti Boga .............................................................124 Bratska struktura društva..........................................................124 Društvo slavlja i navještaja ........................................................125 REVOLUCIONARNO ZNAČENJE ŠABATA ...........................126 Šabat – Bog u počinku, počinak u Bogu ..................................126 Jednakost svih ..........................................................................126 Odraz na sliku Boga .................................................................127 Novost Dekaloga.......................................................................128 ZAŠTITA UGROŽENIH ............................................................129 Etika bratstva ...........................................................................129 Hijerarhija vlasti .......................................................................129 Opskrbno pravo .......................................................................130 Stranci, sirote i udovice ............................................................131 V. IZRAEL KAO NAROD ...........................................................135 U OBEĆANOJ ZEMLJI ..............................................................135 Teologija povijesti.....................................................................135 Jošua kao Mojsijev nasljednik ...................................................135 Znakovi Božje svemogućnosti ..................................................136 Pad Jerihona .............................................................................137 VRIJEME SUDACA ....................................................................138 Od Boga pozvani ljudi .............................................................138 Junaci i proroci.........................................................................139 Snagom Duha Jahvina ..............................................................139 Abimelek kao antijunak ...........................................................140 SAMUELOVO VRIJEME............................................................141 Svjedočanstvo knjiga o Samuelu ...............................................141 Samuel – sudac i prorok ...........................................................141 Nemoć svećenika Elija ..............................................................142 Zagonetan noćni glas ...............................................................143

481

SAMUEL I ŠAUL .........................................................................144 Narod hoće kralja .....................................................................144 Samuel popušta narodu ............................................................144 Šaul pomazan za kralja i odbačen .............................................145 Zašto je Šaul odbačen? .............................................................146 DAVIDOVO VRIJEME...............................................................147 Od pastira do kralja..................................................................147 Na Šaulovu dvoru ....................................................................147 Trostruko pomazanje za kralja ..................................................148 Kralj u Jeruzalemu....................................................................149 SALOMONOVA VELIČINA I BIJEDA......................................150 Utjelovljenje proturječnosti ......................................................150 Graditelj veličanstvena hrama ...................................................150 Pojam mudrosti u Izraelu .........................................................151 Žrtva nemoralna života ............................................................152 RASPAD KRALJEVSTVA ............................................................153 Uzroci raspada..........................................................................153 Politički raskol među Izraelovim plemenima ............................153 Vjerski raskol u Izraelu .............................................................154 Vrijeme kraljeva i proroka ........................................................155 VI. IZRAELOVI PROROCI .......................................................159 PROROK ILIJA ...........................................................................159 Ime kao program ......................................................................159 Kriza vjere u Jahvu ...................................................................159 Korijeni vjerske krize ................................................................160 Jahve ili Baal? ...........................................................................161 ZLATNO DOBA PROROKA .....................................................162 Od proroka riječi do proroka knjige .........................................162 Proroci optužuju i opominju ....................................................162 Amos – borac za pravdu ...........................................................163 Hošea i budućnost Izraela ........................................................164

482

PROROK IZAIJA.........................................................................165 Izaija i njegovo vrijeme .............................................................165 Jahve ili poganski saveznici?......................................................165 Prorok otvrdnuća i suda ...........................................................166 Izaijina knjiga ..........................................................................167 NA PUTU PROPADANJA ..........................................................168 Kriza naroda se produbljuje ......................................................168 Nahum: Jahve gospodar svijeta .................................................168 Sefanija: sud nad svom zemljom ...............................................169 Habakuk: pravednik živi od svoje vjere.....................................170 JEREMIJA ....................................................................................171 Svjedok sudbonosnih događaja .................................................171 Duboka svijest poslanja ............................................................171 Navještaj propasti i spasenja .....................................................172 Učinak Jeremijine knjige............................................................173 EZEKIJEL ....................................................................................174 Velik vidjelac ............................................................................174 Nova slika o Bogu ....................................................................174 Osobna odgovornost pojedinca ................................................175 Obećanje novog Izraela ............................................................176 VII. SUŽANJSTVO I NJEGOVE POSLJEDICE .......................179 IZRAELOVO VREDNOVANJE POVIJESTI .............................179 Mjesto i uloga sužanjstva ..........................................................179 Teologija povijesti.....................................................................179 Prva i Druga knjiga Ljetopisa ....................................................180 Glavni teološki naglasci ............................................................181 EZRA I NEHEMIJA ....................................................................182 Posljedice sužanjstva .................................................................182 Izazovi povratka i novog početka ..............................................182 Uloga perzijske vlasti ................................................................183 Ezrina i Nehemijina uloga ........................................................184

483

TOBIJA – IZAZOV DIJASPORE................................................185 Život daleko od Obećane zemlje ..............................................185 Fiktivna priča s jasnom porukom .............................................185 S pogledom na Jeruzalem .........................................................186 Glavna poruka Tobijine knjige ..................................................187 JUDITA I ESTERA ......................................................................188 Žene u obrani naroda Božjega ..................................................188 Zgusnuta povijest .....................................................................189 Bog i bogovi .............................................................................189 Estera – spasiteljica svojeg naroda .............................................190 KNJIGE O MAKABEJCIMA ......................................................192 Povijest i teologija.....................................................................192 Junačka borba Makabejaca .......................................................192 Hram i Zakon (Tora) ................................................................193 Poruka Druge knjige o Makabejcima .........................................194 MUDROST U IZRAELU ............................................................195 Što je mudrosna književnost?....................................................195 Salomon – utjelovljenje mudrosti .............................................195 Tko je mudar? ..........................................................................196 Glavni oblici mudrosti .............................................................197 JOB ILI KRIZA MUDROSTI .....................................................198 Opći problem patnje ................................................................198 Job je među nama ....................................................................198 Je li Bog pravedan? ...................................................................199 Božja svemogućnost .................................................................200 PROPOVJEDNIK (KOHELET) .................................................201 Tko je Propovjednik? ...............................................................201 Pesimističan pogled na život .....................................................201 Filozofija života ........................................................................202 Cilj Propovjednikove knjige ........................................................203 PJESMA NAD PJESMAMA ..........................................................204 Neshvaćanje i osporavanje ........................................................204

484

Poteškoće sa židovskim kanonom .............................................204 Poteškoće s kršćanskim kanonom .............................................205 Današnje shvaćanje Pjesme nad pjesmama .................................206 MUDROST U SUSRETU SA SVIJETOM .................................207 Uloga egipatske dijaspore .........................................................207 Pouka u mudrosti i znanosti .....................................................207 Prihvaćanje i kritika novoga......................................................208 Mudrost i pravednost ...............................................................209 SADRŽAJ I PORUKA PSALAMA ...............................................210 Mjesto Psalama u Bibliji ...........................................................210 Psalmi – čudo vjere i molitve ....................................................210 Duh Psalama ............................................................................211 Dvostruki portal psaltira ..........................................................212 VIII. NOVI ZAVJET I KRŠĆANSTVO ......................................227 POČECI NASTANKA NOVOG ZAVJETA .................................227 Dva dijela kršćanske Biblije ......................................................227 Stari savez – Novi savez ............................................................227 Od saveza do zavjeta.................................................................228 Isusova (ne)ovisnost o Starom zavjetu .......................................229 DVA ZAVJETA – JEDNO SVETO PISMO .................................230 Obećanje – ispunjenje ..............................................................230 Isusova sudbina u svjetlu Pisma ................................................231 Isus Krist – cilj i ispunjenje Starog zavjeta .................................231 Isus Krist – Božja Riječ ljudima ................................................232 ISUS KRIST – SREDIŠTE BIBLIJE ............................................233 Isus u starozavjetnim obećanjima .............................................233 Pomazanik snagom Duha .........................................................233 Tko je Isus iz Nazareta? ............................................................234 Raspeti i Uskrsli .......................................................................235

485

IX. NOVOZAVJETNI SPISI .......................................................239 OD ŽIVE DO PISANE RIJEČI ..................................................239 Četveroliko evanđelje ...............................................................239 Problem Isusove nasilne smrti ..................................................240 Odgovor Isusova uskrsnuća ......................................................240 Pisano izvješće o Isusovoj muci i smrti......................................241 ULOGA EVANĐELISTA ............................................................242 U službi ranokršćanskih zajednica ............................................242 Kreativni teolozi i pisci .............................................................242 Tko i kada piše? .......................................................................243 Gdje i za koga piše? ..................................................................244 SINOPTIČKO PITANJE .............................................................245 Upadne sličnosti triju evanđelja ................................................245 Karakteristične razlike ..............................................................246 Teorija o dvama izvorima (Mk, Q) ...........................................246 X. PORUKA ČETIRIJU EVANĐELJA ......................................251 MARKOVO EVANĐELJE: PRIPOVIJEDANJE U SLUŽBI NAVJEŠTAJA ..........................................................................251 »Što govore ljudi?« ....................................................................251 Izazov Isusove smrti na križu ....................................................251 Učenje s vlašću i odjek u narodu ..............................................252 Tajna Isusa Mesije ....................................................................253 Crkva u Markovu evanđelju ......................................................253 Kraljevstvo Božje u prispodobama............................................254 Uloga učenika ..........................................................................255 Vjernost u nošenju križa i služenju ...........................................255 Isus kao učitelj..........................................................................256 Navještaj koji prelazi u učenje ..................................................257 Vjera ima konkretan oblik ........................................................257 Učenje usmjereno na Crkvu .....................................................258 Kontinuitet Božjeg djelovanja ..................................................258 Galilejske rasprave ....................................................................259

486

Smisao čudesa u Markovu evanđelju .........................................260 Jeruzalemske rasprave ...............................................................260 MATEJEVO EVANĐELJE: NASTANAK CRKVE IZ ŽIDOVA I POGANA..............................................................................262 Crkveno evanđelje ....................................................................262 Povod i okolnosti nastanka .......................................................262 Isus kao učitelj..........................................................................263 Povijest nastanka Matejeve zajednice ........................................264 Slojevitost Matejeva evanđelja ...................................................264 Napetosti u antiohijskoj zajednici.............................................265 Problem od životne važnosti .....................................................266 Židovski korijeni antiohijske zajednice .....................................267 Otvorenost poganima...............................................................268 Novo i staro..............................................................................268 Proces odvajanja od sinagoge ....................................................269 Crkva i kraljevstvo nebesko ......................................................270 Crkva – mjesto Isusove trajne nazočnosti .................................270 Pravila ponašanja u Matejevoj Crkvi.........................................271 Pogled prema dovršenju spasenja ..............................................272 Isus – Izraelov Mesija ...............................................................272 Citati ispunjenja .......................................................................273 Emanuel – Bog s nama.............................................................274 Petrovo priznanje .....................................................................274 Značenje i poruka Govora na gori .............................................275 (Ne)ostvarivost Isusovih etičkih zahtjeva ..................................276 Komu je upućen Govor na gori? ................................................276 Ključ razumijevanja Govora na gori...........................................277 LUKA – POVJESNIČAR I(LI) TEOLOG!? .................................278 Posebnost Lukina evanđelja ......................................................278 Povijesno djelo .........................................................................278 Svrha Lukina evanđelja .............................................................279 O kakvoj je »pouzdanosti« riječ? ...............................................280 Kašnjenje paruzije? ...................................................................281

487

Eshatološko »sada« i povijest spasenja .......................................281 Povijest u službi navještaja ........................................................282 Isusova povijest i povijest svijeta ...............................................283 Evanđelje na pozornici svijeta ...................................................283 Pitanja svakodnevice kršćanskoga života ...................................284 Odnos Židova i pogana ............................................................285 Odvajanje Crkve od Židova .....................................................285 Povijesne okolnosti Isusova rođenja ..........................................286 Pitanje popisa (censusa).............................................................287 Je li Luka pogriješio?.................................................................288 Povijesni okvir Isusova nastupa .................................................288 Prilagođen način navještaja.......................................................289 Razumljiv rječnik .....................................................................290 Naglašeni etički zahtjevi ...........................................................290 Kršćanstvo u očima Rimljana ...................................................291 Glavne crte Kristova lika u Lukinu evanđelju ............................292 Mesija i Spasitelj sa silom Duha ...............................................292 Navjestitelj milosrđa .................................................................293 Predvodnik k spasenju ..............................................................294 Mariologija u službi kristologije ...............................................294 Djevičansko začeće i rođenje ....................................................295 Najava Isusova rođenja – početak mesijanske radosti ................296 Majka Sina Božjega ..................................................................296 IVANOVO EVANĐELJE: EVANĐELJE LJUBLJENOG UČENIKA...............................................................................298 Tko je autor Ivanova evanđelja? ................................................298 Tko je ljubljeni učenik? ............................................................298 Ljubljeni učenik i Ivan apostol .................................................299 Uloga Ivana prezbitera..............................................................300 Autor i njegova zajednica..........................................................301 Teološki profil ivanovske zajednice ...........................................301 Vjera u znaku protivljenja ........................................................302 Tragična povijest zajednice .......................................................303

488

Posebnost Ivanova evanđelja .....................................................303 Duhovno evanđelje ..................................................................304 Evanđelje u susretima i dijalozima ............................................305 Evanđelje kao drama ................................................................305 Čitatelji Ivanova evanđelja ........................................................306 Proces učenja ............................................................................307 Svjedoci za Isusa .......................................................................308 Isus i Ivan Krstitelj ...................................................................308 Znak – znamenje u Ivanovu evanđelju ......................................309 Upitan odnos: znak – vjera .......................................................310 Znamenje i vjera ......................................................................310 Sakramentalna dimenzija znaka ................................................311 Isus potiče vjeru i razotkriva nevjeru.........................................312 Treba se opredijeliti ..................................................................312 Razlozi nevjere u Isusa ..............................................................313 Vjera i svjedočenje ....................................................................314 Uzdignuti Sin Čovječji .............................................................314 Od Oca određen »čas« ..............................................................315 Uhićenje kao objava Isusove slave .............................................316 Zamijenjene uloge ....................................................................316 XII. DJELA APOSTOLSKA  POVIJEST PRVE CRKVE.......321 Posebna književno-teološka vrsta ..............................................321 Crkva iz Židova i pogana..........................................................321 Uloga govora u Lukinu pripovijedanju .....................................322 Teološki protumačena povijest .................................................323 Počeci Crkve u Jeruzalemu .......................................................324 Petrova prva propovijed ............................................................324 Poziv na obraćenje ....................................................................325 Unutarnji život Pracrkve...........................................................326 Kao koncentrični krugovi .........................................................326 Helenisti u Jeruzalemu .............................................................327 Vlastita sinagoga.......................................................................328

489

Stjepanovo mučeništvo .............................................................328 Filipova uloga ...........................................................................329 Krštenje Etiopljanina................................................................330 Obraćenje progonitelja .............................................................331 Petrova uloga ............................................................................331 Odjek Petrova čina u prazajednici ............................................332 Petrov odgovor .........................................................................333 Presudna uloga Antiohije .........................................................334 Pogani prihvaćaju evanđelje......................................................334 Lukina slika apostola pogana ....................................................335 Barnabina uloga .......................................................................336 Pavao u Antiohiji......................................................................336 Dramatika Lukina prikaza ........................................................337 Pavlova misijska strategija .........................................................337 Prihvaćanje i otpor ...................................................................338 Mudrost svijeta.........................................................................339 Ludost križa .............................................................................340 Židovi i pogani u jednoj Crkvi .................................................340 Jeruzalem i Antiohija ................................................................341 Apostolski sabor .......................................................................342 Izborena sloboda evanđelja .......................................................342 Pavao na putu u Jeruzalem .......................................................343 Oproštaj u Miletu ....................................................................344 Prijetnje u Jeruzalemu ..............................................................344 Uhićenje u Hramu ...................................................................345 Pavlova obrana pred Židovima .................................................346 Pavao rimski građanin ..............................................................346 Pred Velikim vijećem ................................................................347 U Cezareji ................................................................................348 Pavao pred Feliksom.................................................................348 Pred Festom i Agripom ............................................................349 Plovidba i brodolom.................................................................350 Pavao u Rimu...........................................................................351

490

XIII. PAVAO I NJEGOVE POSLANICE ....................................355 Pavao i njegove zajednice ..........................................................355 Što je poslanica? .......................................................................355 Stil Pavlovih poslanica ..............................................................356 Pavlove i drugopavlovske poslanice...........................................357 PRVA POSLANICA SOLUNJANIMA...........................................358 Pretpovijest zajednice ...............................................................358 Povod nastanka Poslanice ..........................................................358 Sadržaj Poslanice .......................................................................359 Ponovni Kristov dolazak ...........................................................360 POSLANICE KORINĆANIMA ..................................................361 Pavao i Korint ..........................................................................361 Korint Pavlova vremena............................................................361 Pavlov dolazak i djelovanje .......................................................362 Veličina i sastav korintske zajednice ..........................................363 PRVA POSLANICA KORINĆANIMA ..........................................364 Apostol i njegova zajednica .......................................................364 Povod nastanka ........................................................................364 Razdor u zajednici ....................................................................365 Ćudoredne zablude ..................................................................366 Suprotnosti se dodiruju ............................................................367 Pavlovi staleški savjeti ...............................................................367 Meso žrtvovano idolima ...........................................................368 Novi oblik razdora....................................................................369 Darovi Duha ............................................................................369 Najizvrsniji put ........................................................................370 Ljubav na djelu ........................................................................371 Samo je ljubav vječna ...............................................................371 DRUGA POSLANICA KORINĆANIMA......................................373 Poslanica kao plod sukoba ........................................................373 Literarna cjelovitost ..................................................................373 Što je prethodilo Drugoj poslanici Korinćanima? .......................374 Pavlovi protivnici u Korintu .....................................................375

491

Pavlova obrana .........................................................................376 Apologija evanđelja ..................................................................376 Patnje apostola u službi evanđelja .............................................377 Hvaliti se samo slabostima........................................................378 POSLANICA GALAĆANIMA ......................................................379 Tko su Galaćani? ......................................................................379 Povod nastanka Poslanice ..........................................................380 Pavlovi protivnici u Galaciji .....................................................381 Važnost Poslanice ......................................................................381 Apologetsko-retorički stil..........................................................382 Obrana evanđelja .....................................................................383 Sloboda u Kristu ......................................................................383 POSLANICA FILIPLJANIMA ......................................................385 Evanđelje na europskom tlu .....................................................385 Zajednica u Filipima ................................................................385 Povod i cilj Poslanice .................................................................386 Poziv na radost .........................................................................387 POSLANICA FILEMONU ...........................................................388 Posebna narav Poslanice ............................................................388 Sadržaj i cilj Poslanice ...............................................................388 Pitanje robova u Novom zavjetu ................................................389 Sudbina Poslanice u Crkvi.........................................................390 POSLANICA RIMLJANIMA ........................................................391 Prvi dojmovi ............................................................................391 Razlozi Pavlova dolaska ............................................................391 Počeci rimske zajednice ............................................................392 Razlikovanje čistih i nečistih jela ..............................................393 Narav Poslanice .........................................................................394 Apostol pogana ........................................................................394 Pavao kao Židov .......................................................................395 Teologija opravdanja po vjeri....................................................396 Zajedništvo svih u grijehu ........................................................396 Prividna prednost Židova .........................................................397

492

Opravdanje svih u Kristu .........................................................398 Primjer Abrahama ....................................................................398 Krist – novi Adam ....................................................................399 Sloboda od grijeha....................................................................400 Sloboda od Zakona...................................................................400 Život u Duhu ...........................................................................401 Pitanje Izraela ...........................................................................402 Božja sloboda u izboru .............................................................402 Krivnja Izraela ..........................................................................403 Apostolova nada .......................................................................404 Evanđelje u svakodnevici života ................................................405 Moralni zahtjevi u zajednici vjere .............................................405 Odnos prema vlastima..............................................................406 »Slabi« i »jaki« u vjeri................................................................407 POSLANICA KOLOŠANIMA.......................................................408 Tko su Kološani? ......................................................................408 Kološani i Pavao .......................................................................408 Pitanje autora ...........................................................................409 Jezik i stil..................................................................................410 Izazov krivovjerja ......................................................................410 Profil krivovjerja u Kolosi .........................................................411 Krist – prvorođenac svakog stvorenja .......................................412 Krist – prvorođenac od mrtvih .................................................413 POSLANICA EFEŽANIMA..........................................................414 Pitanje književne vrste ..............................................................414 Odnos Poslanice Efežanima prema Poslanici Kološanima ...........415 Pitanje naslovnika ....................................................................415 Namjera autora ........................................................................416 Crkva kao otajstvo....................................................................417 Crkva kao konkretna stvarnost .................................................417 Kreativna snaga slika ................................................................418 Crkva kao »punina« Kristova ....................................................419 DRUGA POSLANICA SOLUNJANIMA ......................................420 Odnos prema Prvoj poslanici Solunjanima ................................420

493

Povod nastanka ........................................................................420 Predznaci dolaska Dana Gospodnjega ......................................421 Postojanost u vjeri ....................................................................422 PASTORALNE POSLANICE......................................................423 Zasebna cjelina .........................................................................423 Pitanje naslovnika ....................................................................423 Važnost kontinuiteta ................................................................424 Literarni oblik ..........................................................................425 Crkva u susretu s krivovjerjem..................................................426 Čuvanje poklada vjere ..............................................................426 »Zdrav nauk« i evanđelje ..........................................................427 Motivi pozivanja na Pavla.........................................................428 POSLANICA HEBREJIMA...........................................................429 Mnoge nejasnoće......................................................................429 Pitanje autora ...........................................................................429 Naslovnici i povod nastanka .....................................................430 Mjesto i vrijeme nastanka .........................................................431 Teologija riječi Božje ................................................................432 Krist veliki svećenik ..................................................................432 Putujući narod Božji ................................................................433 Specifičan pojam vjere ..............................................................434 PRVA PETROVA POSLANICA .....................................................435 Širok krug naslovnika ...............................................................435 Kršćani – diskriminirana manjina ............................................435 Glas nade .................................................................................436 Mijenjati pogansku sredinu ......................................................437 DRUGA PETROVA POSLANICA ................................................438 Obrana od krivovjerja ..............................................................438 Naslovnici i autor .....................................................................439 Proces stvaranja kanona ............................................................440 JAKOVLJEVA POSLANICA .........................................................441 Pitanje naslovnika ....................................................................441 Teološka narav spisa .................................................................441

494

Glavne poruke..........................................................................442 Pitanje autora ...........................................................................443 IVANOVE POSLANICE .............................................................444 Odnos Ivanovih poslanica prema Ivanovu evanđelju .................444 Svjedoci promijenjenog stanja ..................................................444 Posljedice za teologiju ...............................................................445 Konkretna istina .......................................................................446 POSLANICA JUDE APOSTOLA .................................................447 Autor i njegov spis ....................................................................447 Povod i narav spisa ...................................................................448 Obrisi hereze ............................................................................448 Poziv zajednici ..........................................................................449 KNJIGA OTKRIVENJA ................................................................450 Knjiga sa sedam pečata .............................................................450 Književnost rođena iz krize .......................................................450 »Na svršetku dana« ...................................................................451 Otkrivenje – kršćanska apokalipsa .............................................452 Autor i njegovo djelo ................................................................452 Jezik i stil..................................................................................453 Vidjelac i prorok ......................................................................454 Sigurnost konačne pobjede.......................................................454 Struktura teksta ........................................................................455 Viđenje na otoku Patmosu .......................................................456 Pisma pojedinim crkvama ........................................................456 Zašto sedam crkava? .................................................................457 Konačni događaji .....................................................................458 Nebesko prijestolje ...................................................................458 Sud nad Kristovim protivnicima ..............................................459 Konačni sud i spasenje .............................................................460 RJEČNIK MANJE POZNATIH POJMOVA ..............................461 KORIŠTENA LITERATURA ......................................................471 O AUTORU.................................................................................474

495