Bioetika

1

Uvod

TonËi MatuliÊ: Bioetika

2

TonËi MatuliÊ: Bioetika

TonËi MatuliÊ, BIOETIKA Glas Koncila, Zagreb, 32012.

Nakladnik: Glas Koncila, Kaptol 8, Zagreb Za nakladnika: Stjepan PogaËiÊ Biblioteka: Tertium millennium, knjiga 1.

Urednik: Nedjeljko PintariÊ Recenzenti: Ante »oviÊ Valentin PozaiÊ ISBN 978-953-241-348-9 CIP zapis dostupan u raËunalnom katalogu Nacionalne i sveuËiliπne knjiænice u Zagrebu pod brojem 810224.

Sva prava su pridræana. Nijedan se dio ove knjige ne smije umnaæati, fotokopirati, reproducirati ni prenositi u bilo kojem obliku (mehaniËki, elektroniËki i sl.) bez prethodne pismene suglasnosti nakladnika.

3

Uvod

TonËi MatuliÊ

Bioetika 3. nepromjenjeno izdanje

Zagreb, 2012.

4

TonËi MatuliÊ: Bioetika

5

Uvod

Kazalo Uvod ............................................................................................................. 11 Prvi dio: Epistemoloπki status bioetike 1. Preliminarno promiπljanje o etiËkoj epistemologiji u optici moguÊe bioetiËke epistemologije ........................................................... 21 2. Terminoloπke precizacije .................................................................................... 23 Prvo poglavlje I. 1. POVIJESNO-UZRO»NO-PROBLEMSKI ASPEKTI NASTANKA BIOETIKE ............ 25 1. 1. Biomedicinski progres ................................................................................ 25 1. 2. Biomedicinski progres i buenje etiËke svijesti ......................................... 28 1. 3. Eklatantni primjeri zlouporabe medicinske znanosti ................................ 29 1. 4. Proces dehumanizacije medicine i tehnologizacija medicinske prakse.... 35 Umjesto zakljuËka ..........................................................................................36 Drugo poglavlje II. 1. NEOLOGIZAM “BIOETIKA” NA HORIZONTU PROBU–ENE ETI»KE SVIJESTI ........................................... 37 1. 1. KovaË(i) neologizma “bioetika” ................................................................. 37 1. 2. Koje su idejno-znaËenjske granice neologizma “bioetika”? ...................... 44 II. 2. BIOS, ETHOS I LOGOS U NEOLOGIZMU “BIOETIKA” ...................................... 53 2. 1. Kako shvatiti bioetiku? ............................................................................... 53 2. 1. 1. Bioetika je “bioloπka mudrost” ...................................................... 55 2. 1. 2. Bioetika je “filozofski pothvat” ....................................................... 60 2. 1. 3. Bioetika je “etika bez istine” .......................................................... 69 2. 1. 4. Bioetika je intimna povezanost “ethosa i logosa” ......................... 72 TreÊe poglavlje III. 1. DEFINICIJA BIOETIKE.................................................................................. 75 1. 1. “Sluæbena” definicija bioetike: Encyclopedia of Bioethics ........................ 75 1. 2. Ostali - pionirski - pokuπaji definiranja bioetike ........................................ 77 »etvrto poglavlje IV. OD POZNAVANJA ETIKE DO UPOZNAVANJA BIOETIKE .................................. 83 IV. 1. ETI»KA ZNANOST .......................................................................................84 1. 1. Filozofska etika ........................................................................................... 84 1. 1. 1. Normativna etika ............................................................................. 89 1. 1. 1. 1. Kriteriji za odreivanje moralno dobroga stava ....................... 94 1. 1. 1. 2. Kriteriji za odreivanje moralno ispravnoga ponaπanja ............ 95 1. 1. 2. Deskriptivna etika ........................................................................... 98 1. 1. 3. Metaetika ........................................................................................100 1. 1. 4. Vjera i moral ....................................................................................104 IV. 2. ETIKA I AKSIOLOGIJA ............................................................................... 107 2.1. Etika iz aksioloπke perspektive ..................................................................107

6

TonËi MatuliÊ: Bioetika

2.2. Vrijednost i svrha ........................................................................................107 2. 3. Pluralizam metodologija i fondacija aksioloπkoga reda ..........................109 2. 4. Hijerarhijska klasifikacija vrijednosti ................................................ 114 2. 5. Moralna vrijednost - moralna svijest - moralni Ëin ...................................116 IV. 3. TIPOVI ETI»KIH ARGUMENTATIVNIH METODOLOGIJA ............................... 123 3. 1. Preliminarna pojaπnjenja ..........................................................................123 3. 2. Karakteristike deontoloπke argumentativne metodologije ...................... 124 3. 2. 1. BioetiËke reperkusije deontoloπke metodologije ........................... 128 3. 3. Karakteristike teleoloπke argumentativne metodologije .......................... 131 3. 3. 1. BioetiËke reperkusije teleoloπke metodologije ............................... 134 3. 4. KazuistiËka argumentativna metodologija ............................................... 144 3. 4. 1. BioetiËke reperkusije kazuistiËke metodologije .............................145 Umjesto zakljuËka ........................................................................................ 148 Peto poglavlje V. FORMALNI I MATERIJALNI OBJEKT BIOETIKE ............................................... 149 1. Preliminarno promiπljanje o objektu bioetike ...................................................... 149 V. 1. FORMALNI OBJEKT BIOETIKE.................................................................... 150 1. 1. Preliminarno promiπljanje o formalnom objektu bioetike ........................ 150 1. 2. Uloga razuma u logiËkoj strukturi bioetiËkoga govora............................ 151 1. 2. 1. Razum nije sposoban posredovati izmeu teoretskih naËela i praktiËnih normi ............................................................... 152 1. 2. 1. 1. Problem “stare” metafizike ................................................. 156 1. 2. 1. 2. PraktiËne reperkusije ......................................................... 158 1. 2. 2. Uloga razuma je stvaranje konsenzusa izmeu moralnih subjekata ........................................................................159 1. 2. 2. 1. Problem dijaloga izmeu “moralnih stranaca” ...................... 163 1. 2. 2. 2. PraktiËne reperkusije ......................................................... 165 1. 2. 3. Uloga je razuma traæiti sreÊu, umanjivati patnju i poveÊavati ugodu .........................................................................166 1. 2. 3. 1. PraktiËne reperkusije ......................................................... 167 1. 2. 3. 2. Problem “osjeÊaja”: Ëovjek - æivotinja .................................. 168 1. 2. 4. Uloga razuma sastoji se u oblikovanju spekulativnoga i praktiËnoga silogizma ..................................................................170 1. 2. 5. Rehabilitacija praktiËne racionalnosti ........................................... 175 V. 2. MATERIJALNI OBJEKT BIOETIKE ............................................................... 177 2. 1. RazgraniËenje materijalnoga objekta bioetike .........................................177 2. 1. 1. Objektivnost i rigoroznost znanstvenoga istraæivanja ..................180 2. 1. 2. Traæenje i priznanje “istine” u sferi empirijskoga ..........................180 2. 2. Proπirenje materijalnoga objekta bioetike ................................................181 Umjesto zakljuËka ........................................................................................ 183 ©esto poglavlje VI. 1. METODA BIOETI»KOGA VALUTATIVNO-NORMATIVNOGA PROCESA.......... 185 1. 1. “Samopromatranje” i “samoizgraivanje” bioetike ..................................185 1. 2. Antinomija objekt-metoda .........................................................................186 1. 3. Karakterne osobine interdisciplinarne metode u bioetici......................... 188

Uvod

7

1. 3. 1. Triangularno impostirana metoda: A - B - C - toËke spajanja .................................................................189 1. 3. 2. Biformalno impostirana metoda; procedura bez implicitnih sadræaja ........................................................................191 1. 3. 3. Interdisciplinarni “kvartet operacija” ............................................. 194 1. 3. 3. 1. DidaktiËko-praktiËne preporuke.......................................... 196 1. 4. Izgraivanje bioetiËke svijesti u suvremenoj pluralistiËkoj kulturi ..........198 1. 5. Dodatak .....................................................................................................203 1. NaËelno impostirani interdisciplinarni govor o fenomenu pobaËaja .... 203 Drugi dio: Problemski aspekti smisla i sadræaja u bioetici Sedmo poglavlje VII. 1. METABIOETIKA ........................................................................................ 207 1. 1. Preliminarno promiπljanje .........................................................................207 1. 2. MetabioetiËki problemi i izazovi................................................................210 1. 3. Metabioetika istraæuje “istinu” ..................................................................218 VII. 2. POLIVALENTNOST METABIOETI»KIH HORIZONATA ................................. 223 2. 1. Problemi imanentni govoru o metabioetiËkom horizontu ........................ 223 2. 1. 1. SociobiologistiËka impostacija metabioetiËkoga horizonta ..........225 2. 1. 2. Liberalno-radikalna impostacija metabioetiËkoga horizonta........ 227 2. 1. 3. PragmatiËko-utilitaristiËka impostacija metabioetiËkoga horizonta ...............................................................................................229 VII. 3. ANTROPOLO©KO-PERSONALISTI»KA FONDACIJA METABIOETI»KOGA HORIZONTA ............................................................ 235 3. 1. Preliminarno promiπljanje .........................................................................235 3. 2. Moderno “paranje” i postmoderno “πivanje” odnosa “biti” i “trebati” ..... 238 3. 3. Osnovne pretpostavke za oblikovanje metabioetiËkoga horizonta ......... 241 3. 3. 1. Konstitutivnost “ljudskoga biÊa” kao pilastra metabioetiËke “istine” ....................................................................244 3. 3. 2. HermeneutiËki zahvati u pojam “osoba” .......................................246 3. 3. 2. 1. Osobni identitet................................................................. 251 3. 3. 2. 2. Bioloπki identitet: konstitutivnost odnosa izmeu “naravi” i “osobe” .................................................................... 253 3. 3. 3. Ontoantropoloπko odreenje osobe ad alterum ............................ 258 3. 3. 4. Bioetika iz aksioloπke perspektive .................................................262 Osmo poglavlje VIII. 1. BIOETI»KE PARADIGME .......................................................................... 265 1. 1. Eksplikacija etiËkoga smisla u bioetiËkim paradigmama .......................265 1. 2. BioetiËka paradigma naËela .....................................................................266 1. 2. 1. Pro et contra bioetiËke paradigme naËela ..................................271 1. 3. BioetiËka paradigma kreposti ...................................................................275 1. 3. 1. Crtice iz povijesno-idejne sedimentacije pojma “krepost” .............275 1. 3. 2. Crtice o oæivljenom interesu za krepoπÊu ....................................... 279 1. 3. 3. Poruke bioetiËke paradigme kreposti ............................................ 281 1. 3. 4. Potpuna implikacija svih parametara etiËnosti ............................. 286 VIII. 2. JEDNO SPECIFI»NO NA»ELO ANTROPOLO©KOGA PERSONALIZMA ........ 289 2. 1. NaËelo zaπtite fiziËkoga æivota ..................................................................289

8

TonËi MatuliÊ: Bioetika

Deveto poglavlje IX. 1. INDIVIDUALIZACIJA NEKOLIKO TEMELJNIH IZAZOVA BIOETIKE U KONTEKSTU BIOMEDICINSKOGA PROGRESA ........................................ 293 1. 1. Preliminarna pojaπnjenja ..........................................................................293 1. 2. Autonomija i odgovornost znanosti ..........................................................294 1. 3. Biotehnologija, bioinæenjering i manipulacije biosom ............................. 295 1. 4. Ekologija, ekosustavi i zagaivanje okoliπa .............................................297 1. 5. Problem humanizacije medicine ...............................................................299 1. 5. 1. Medicinska antropologija ...............................................................302 1. 5. 2. Filozofija medicine ..........................................................................305 1. 6. “Kvaliteta æivota” - “svetost æivota” ...........................................................310 1. 7. Perspektive odnosa lijeËnik-pacijent .........................................................313 1. 8. Prava pacijenta ..........................................................................................318 1. 9. LijeËniËki Ëin ..............................................................................................321 1. 10. BioetiËko povjerenstvo ( BP) ...................................................................324 TreÊi dio: Sistematizacija problemsko-sadræajnih aspekata interdiscipliniranoga bioetiËkog dijaloga Deseto poglavlje X. 1. SPECIFI»NI ASPEKTI RELIGIJSKOGA GOVORA U BIOETI»KOM DIJALOGU .. 333 1. 1. Nekoliko osnovnih elemenata iz odnosa religije i bioetike ...................... 333 1. 2. KrπÊanstvo i bioetika: biblijski temelji i perspektive ................................342 1. 2. 1. Zakon ljubavi i bioetika ..................................................................346 1. 3. “KatoliËka bioetika” ..................................................................................349 X. 2. DOMETI SEKULARIZACIJE BIOETI»KOGA GOVORA ................................... 351 2. 1. “LaiËka bioetika” i “etsi Deus non daretur” ..............................................351 2. 2. “Kvaliteta æivota i “svetost æivota” - alternativnost ili odgovornost? ........356 Jedanaesto poglavlje XI. 1. SPECIFI»NI ASPEKTI TEOLO©KOGA GOVORA U BIOETI»KOM DIJALOGU .. 365 1. 1. Preliminarno promiπljanje .........................................................................365 1. 2. Teologija - medicina - medicinska etika: biljeπke iz sinkronijski impostiranoga razvojnoga suodnosa .......................................................366 1. 3. Uloga teologije u oæivljavanju interesa za medicinsku etiku ...................371 XI. 2. TEMELJI TEOLO©KO-BIOETI»KOGA DIJALOGA ........................................ 374 2. 1. Teoloπko-bioetiËki dijalog utemeljen na “Ëovjeku” ...................................374 2. 2. Teologija - teoloπka etika - bioetika u otvorenoj dijaloπkoj perspektivi....372 2. 3. Uloga i kompetencija teoloπkoga etiËara u bioetici .................................380 XI. 3. DIJALO©KO POSREDOVANJE IDEJA I SADRÆAJA IZME–U TEOLOGIJE I BIOETIKE ............................................................................. 387 3. 1. Teoloπko-antropoloπki i etiËki sadræaji posredovani bioetici .................... 387 3. 1. 1. Vrijednost ljudskoga æivota ............................................................391 3. 1. 2. Vrijednost ljudske osobe .................................................................392 3. 1. 3. Vrijednost i dostojanstvo obitelji .................................................... 395 3. 2. BioetiËki sadræaji posredovani teoloπkoj etici...........................................397 Umjesto zakljuËka ........................................................................................ 404 XI. 4. AKTUALNOST TRADICIONALNIH ETI»KIH NA»ELA ................................. 406 4. 1. »in s dvostrukim uËinkom ........................................................................406 4. 1. 1. Direktno - indirektno ......................................................................408

Uvod

9

4. 1. 2. HotimiËno - nehotimiËno ................................................................409 4. 1. 3. Aktivno - pasivno ............................................................................409 4. 2. Manje zlo - veÊe dobro ...............................................................................411 4. 3. Mentalna rezervacija .................................................................................412 4. 4. Nevin - kriv .................................................................................................414 4. 5. NaËelo totaliteta ........................................................................................415 4. 6. Terapeutsko naËelo ...................................................................................419 4. 7. Redovito - izvanredno i/ili srazmjerno - nesrazmjerno sredstvo .............. 419 4. 8. Druπtvenost ................................................................................................421 4. 9. Solidarnost.................................................................................................423 Dvanaesto poglavlje XII. 1. SPECIFI»NI ASPEKTI FILOZOFSKOGA GOVORA U BIOETI»KOM DIJALOGU 425 1. 1. Preliminarna pojaπnjenja ..........................................................................425 1. 2. SpecifiËni aspekti uloge filozofa u bioetici ................................................ 426 1. 3. Filozof u bioetiËkoj edukaciji.....................................................................431 1. 4. Filozof i etika znanosti ...............................................................................432 1. 5. Filozof i praktiËna - primijenjena - bioetika...............................................435 1. 6. Filozof pred pitanjima ljudskoga æivota i ljudske smrti............................436 1. 7. Danaπnja odgovornost filozofa .................................................................437 XII. 2. NEKI ASPEKTI ODNOSA IDEOLOGIJE I BIOETIKE ..................................... 440 2. 1. NaËelno o ideologiji iz perspektive reperkusija u bioetici ........................ 440 2. 2. Ideologija i bioetika u optici “kontradiktornosti ljudskoga æivota” ......... 443 Trinaesto poglavlje XIII. 1. SPECIFI»NI ASPEKTI PRAVNOGA GOVORA U BIOETI»KOM DIJALOGU ..... 451 1. 1. Preliminarna pojaπnjenja glede “susreta” bioetike i prava ......................451 1. 2. Bioetika i pravo: “ulaæenje u bit problema” ..............................................453 1. 3. “Bio-jus”: od bioetike do bioprava ............................................................455 1. 4. Bioetika i biopravo: komplementarnost ili ekskluzivnost ........................457 1. 5. Uloga bioprava u bioetiËkim raspravama o ljudskim pravima ...............459 1. 6. Definiranje idejnoga okvira za fondaciju bioprava .................................. 460 Umjesto zakljuËka ........................................................................................ 462 »etrnaesto poglavlje XIV. 1. SPECIFI»NI ASPEKTI SOCIOLO©KOGA GOVORA U BIOETI»KOM DIJALOGU . 463 1. 1. Preliminarna pojaπnjenja o “susretu” bioetike i sociologije ..................... 463 1. 2. Neki aspekti uloge sociologije u bioetici................................................... 464 Umjesto zakljuËka ........................................................................................ 467 ZAKLJU»AK ...................................................................................................... 469 IMENSKO KAZALO ............................................................................................ 479 POJMOVNO KAZALO ......................................................................................... 499 SUMMARY.......................................................................................................... 533 BILJE©KA O PISCU ......................................................................................... 538

10

TonËi MatuliÊ: Bioetika

Mojim najdraæim prijateljima Staro je humanistiËko miπljenje da se ljudsko dostojanstvo izravno otkriva u spoznaji i djelovanju (intelligere et agere).

(Alfons Auer, Umweltethik)

11

Uvod

UVOD Svaka knjiga ima svoju specifiËnu povijest nastajanja do konaËne pojave u koricama na kojima Ëitatelju daje najosnovniju informaciju o sebi - naslov. Naslov ove knjige je Bioetika. SpecifiËna povijest njezinoga nastanka samo æeli istaknuti da je ona plod dugotrajnoga procesa uËenja, prouËavanja, istraæivanja i razmiπljanja. Pogled prolaznika zaustavljen na naslovu knjige danas je moæda viπe ovisan o plateænoj moÊi, nego izazvan æeljom da se zaviri u knjigu i zadovolji intelektualna znatiæelja o njezinu sadræaju. Naslov je pomalo Ëudan i nesvakidaπnji da bi prolaznika ostavio u ravnoduπnosti svakodnevice. Takav je da gotovo niπta ne kaæe, a opet ostavlja dojam blizine i udomaÊenosti u svakodnevnom govoru. ©to zapravo znaËi ta “Ëarobna” rijeË bioetika i πto se iza nje krije? Cijela ta igra rijeËi podsvjesno sugerira, ali bez svjesnih pretenzija, da se utjeËe na slobodnu volju, jednu jedinu ideju iza koje se krije sasvim dobronamjerna preporuka; uzmi, Ëitaj i zadovolji svoju znatiæelju! Odgovor na pitanje πto je bioetika moæda se dobije, zaπto glumiti skromnost, upravo Ëitanjem redaka ispisanih izmeu korica, skrivenih iza naslova knjige Bioetika, naslova koji nestrpljivo Ëeka da zadovolji neËiju znatiæelju.

Knjiga koja nudi odgovor na pitanje πto je bioetika, nije bilo kakva knjiga.

Prikladniji bi joj bio naziv priruËnik, jer rijeË priruËnik znaËi da se neπto ima ili nalazi pri ruci, pri Ëemu ono “neπto” garantira, mada nije uvijek jasno na Ëijoj je strani garancija, otkrivanje i upoznavanje s osnovnim idejama o podrijetlu, nastanku, razvoju, definiciji, formalnoj strukturiranosti, materijalnoj omeenosti, smislu, sadræaju, svrsi i opravdanosti bioetike. Dakle, odgovor na pitanje πto je bioetika, sastavljen je od cijele plejade odgovora koji se odnose na pregrπt potpitanja koja, upravo zato jer otkrivaju “nepoznatu zemlju” joπ snaænije, kod velike veÊine Ëitatelja, raspiruju znatiæelju izazvanu susretom s bioetikom, te izazivaju potrebu za konaËnim saznanjima: odakle dolazi, πto znaËi, koji joj je smisao i kamo smjera.

Bioetika je tema, danas veoma u modi. Malo tko nije Ëuo za nju. Ta tvrdnja je u kontradikciji s tvrdnjom o postojanju znatiæelje da se bioetika tek upozna.

Meutim, jedna je stvar jednom ili viπe puta Ëuti za bioetiku, a sasvim druga poznavati narav bioetike. Ona se danas Ëesto mjeri dimenzijama opÊedruπtvenoga pokreta, kulturoloπkoga fenomena ili vraÊanjem postmodernoga

12

TonËi MatuliÊ: Bioetika

Ëovjeka etiËkim pitanjima. Sve to, meutim, niπta podrobnije ne kaæe πto je bioetika. Svakodnevna medijska eksponiranost bioetike putem izvjeπtavanja, komentiranja i analiziranja odreenih biomedicinskih “top tema”, na koje bioetika polaæe pravo kao na svoj materijalni objekt prouËavanja, joπ niπta ne kaæe o samoj naravi bioetike.

Biomedicinski progres svakodnevno nas zapljuskuje novim otkriÊima i spoznajama. Ta Ëinjenica kod nekih pobuuje sumnjiËavost, kod nekih strahove, nekima vraÊa nadu u Ëovjekovu sposobnost ovladavanja prirodom i samima sobom, kod nekih opet izaziva osjeÊaj bespomoÊnosti, budi svijest o odgovornosti, nekima pobuuje inventivnost ili kreativnost, itd. Bioetika sve to objedinjava u sebi na naËin oblikovanja etiËke svijesti i odgovornosti da biomedicinski progres, ma koliko legitiman i poæeljan bio, ipak nije samo pitanje znanstveno-tehniËke naravi, nego povlaËi za sobom cijeli niz tema, dilema i upitnosti, eminentno etiËke naravi koje drugaËije ne mogu biti apsolvirane, nego posredstvom jedne adekvatno impostirane i argumentirane etiËke refleksije. Ovo istraæivanje odgovora na pitanje πto je bioetika, stoga nije niπta drugo doli istraæivanje odgovora na pitanje; koja i kakva je to adekvatno impostirana i argumentirana etiËka refleksija o ljudskom djelovanju na polju biomedicinskih znanosti, sa svim pripadajuÊim joj moguÊnostima i izazovima.

U 2000. godini navrπilo se trideset godina (1970.) otkako je neologizam bioetika prvi puta stavljen u semantiËki i kolokvijalni opticaj, a 2001. navrπava se trideset godina od uvoenja bioetike u akademski svijet. Te je godine utemeljen The Joseph and Rose Kennedy Institute for the Study of Human Reproduction and Bioethics na Georgetown University u Washingtonu, D.C. (SAD). Koliko je taj podatak relevantan najbolje je pokazati na jednoj jednostavnoj analogiji postavljajuÊi pitanje; πto se u danaπnjem vremenu oËekuje od jednoga tridesetogodiπnjaka ili tridesetogodiπnjakinje? Razvojni stadiji i sazrijevanje deπavaju se sve ranije, pa se i problemi, preokupacije i stresovi u razvoju anticipiraju ranije. Neπto se sliËno dogodilo i dogaa s bioetikom. Prije nego je uπla u zrelu dob usudila se ponuditi cjelokupno znanje o samoj sebi (Encyclopedia of Bioethics, 1978.1), da bi se tijekom osamdesetih godina pokazalo kako joπ uvijek nije iziπla iz “povoja” glede temeljnih epistemoloπkih pitanja. BioetiËke frustracije i iluzije osamdesetih godina, dijelom su prevladane u devedesetima. Dakle, ne u cijelosti, nego samo dijelom, a to konkretno znaËi da je veÊina temeljnih problema povezanih s naravi bioetike ostala ista, dok je ona u sebi samo legitimirala etiËki pluralizam kao uvjet vlastitoga opstanka i cijenu vlastite originalnosti (Encyclopedia of Bioethics, 1995.2).

BioetiËke frustracije i iluzije nastavile su se i u 2000. godini. No, to joπ ne znaËi da, usprkos svemu, nije moguÊe nadvladati barem neke od temeljnih frustracija i iluzija koje muËe bioetiku na pragu novoga stoljeÊa. Naprotiv, u ime dosadaπnjih pozitivnih reperkusija koje je bioetika imala u akademskim, religioznim, socioloπkim, kulturoloπkim, politiËkim, zakonodavnim i biomedicinskim segmentima æivota, izazov elaboriranja osnovnih okvira smisla i sadræaja koji odreuju narav bioetike, nameÊe se gotovo kao duænost i nuænost.

Uvod

13

Radi se, drugim rijeËima, o istraæivanju strukturalnih elemenata koji govore o tome πto je stvarno bioetika te o istraæivanju konceptualnoga odreenja koje omoguÊava adekvatnu i uspjeπnu sedimentaciju etiËke refleksije u skladu sa zadanim strukturalnim elementima. OËekivanje konaËnoga ishoda ovoga istraæivanja ne treba hraniti nadom u prevladavanje sindroma etiËkoga pluralizma u bioetici. OËekivanje se, meutim, moæe nadati selektivnom i kritiËkom prosuivanju nekih etiËkih teorija deskriptivnoga i preskriptivnoga karaktera koje se pojavljuju u bioetici. KonaËno, da bi se izbjegao “sukob” teorija, vizija, interesa i uvjerenja u bioetici, nuæna je adekvatna terapija. U bioetici se ta terapija zove dijalog s imanentnim dimenzijama susreta i sluπanja. Sve u svemu, istraæivanje kojemu se posveÊuje bioetika veoma je zahtjevno ili, bolje reËeno, ono nije ni lako ni zahvalno. No, dok se ne upusti u njega, ne moæe se znati odgovor na pitanje, je li ono uopÊe moguÊe.

Motiv koji je odigrao kljuËnu ulogu u donoπenju odluke za sustavno razglabanje o odreenim idejama i spoznajama o bioetici, utemeljen je na praktiËnom iskustvu koje svjedoËi da se na hrvatskom govornom podruËju o bioetici intenzivno govori veÊ dugi niz godina. Pri tome se najprije misli na uvoenje imena bioetika u specijalne traktate teoloπke etike o ljudskom æivotu i dostojanstvu braka i obitelji poËetkom osamdesetih godina na teoloπkim uËiliπtima, a onda i na intenzivnije promiπljanje o medicinskoj etici, bilo sustavnoga karaktera u okvirima medicinskih uËiliπta, ili praktiËno u okvirima bolniËkih etiËkih povjerenstava poËetkom devedesetih godina. No, dok iskustva o bioetiËkim gibanjima u drugim zemljama, na primjer Italiji, Francuskoj, ©panjolskoj, SAD ..., pokazuju da je bioetika daleko stigla, u smislu kvalitetne valoriziranosti zbog koje je dobila zasluæeno mjesto u akademskim, institucionalnim, publicistiËkim i operativnim sferama, za to vrijeme kod nas stvari idu sporije, ali se moæe reÊi “eppur si muove”. Nedostatak prave i adekvatne afirmiranosti bioetike, vidi se i u nedostatku monografskih publikacija izvornoga i didaktiËkoga karaktera koje bi na sveobuhvatniji i sustavniji naËin ponudile, bilo sustavnoteoretske ili samo najosnovnije, informacije o bioetici. Osim toga, vaæna se dimenzija motiva odnosila i na definiranje stvarnoga pogleda i poimanja, to jest na odreivanje konstitutivnoga teæiπta u bioetici, u smislu njezine biocentriËnosti ili antropocentriËnosti. KonaËno, izvorni je motiv bio zaËinjen, πto je moæda bio odluËujuÊi trenutak u svemu tome, spoznajom da studenti s kojima se svakodnevno susreÊem, ovdje se to prije svega odnosi na studente KBF-a SveuËiliπta u Zagrebu, zapravo nemaju priruËnika iz kojega bi mogli dobiti viπe-manje kompletnu informaciju o, ili odgovor na pitanje, πto je bioetika.

Sve navedene dimenzije jedinstvenoga motiva zraËe istovremeno i svrhom sastavljanja ovoga priruËnika. Studentima koji su izabrali bioetiËki relevantne znanstvene discipline, bilo egzaktne, pozitivne ili humanistiËke naravi, kao i drugim pojedincima zainteresiranima za bioetiËku disciplinu, pruæa se priruËno πtivo koje im, neovisno o definiranim polaziπtima i dolaziπtima u njemu, omoguÊava stjecanje osnovnih ideja, spoznaja i informacija o bioetici. Nadalje, priruËnik Êe popuniti prazninu u segmentu strogo bioetiËkoga karaktera publici-

14

TonËi MatuliÊ: Bioetika

stike. Na taj Êe se naËin barem malo pospjeπiti, mada tek polagano ali ipak sigurno hvatanje koraka s procesima i gibanjima u zemljama s razvijenom akademskom, institucionalnom, didaktiËkom, publicistiËkom i operativnom infrastrukturom bioetiËkoga karaktera. KonaËno, bioetika se od samih poËetaka predstavlja kao svojevrsni pokret i kulturoloπki fenomen, pa je razloæno oËekivati da Êe se ovom publikacijom omoguÊiti πiroj javnosti, bilo da se radi o profesionalcima u medijima, politici i graanima opÊenito, neposredno upoznavanje sa strukturalno-konceptualnim preokupacijama bioetiËke discipline i na taj naËin doprinijeti razvoju specifiËne i prijeko potrebne bioetiËke svijesti, neodvojive od nisko pozicionirane etiËke svijesti. Ova posljednja je, tako se barem smatra, doæivjela upravo svojevrsnu renesansu, pojavom bioetike.

Primijenjena metoda izlaganja i argumentiranja u najπirem smislu rijeËi prepoznatljiva je kroz klasiËne naËine promiπljanja deduktivnoga i induktivnoga karaktera. Ipak, veÊina prisutnih sadræaja oblikuje se posredstvom jednostavne metodologije linearnoga izlaganja, a uvjetovana je didaktiËkim motivima prenoπenja πto viπe osnovnih informacija o bioetici, s pripadajuÊim joj znanjima i spoznajama. Boljem poznavaocu bioetiËke problematike vjerojatno Êe biti lakπe uoËiti da linearnost izlaganja nije potpuno imunizirana od sloæenijih analitiËkih, sintetiËkih i kritiËkih argumentativnih zahvaÊanja u neke relevantnije problemske aspekte, posebno one koji se tiËu teoretskih i fondativnih elemenata bioetiËke discipline. Zbog toga je, u uæem smislu, metoda izlaganja okarakterizirana analitiËko-sintetiËkom impostacijom promiπljanja, uglavnom obiljeæenih kritiËko-prosudbenom metodologijom argumentiranja. Time se Ëitatelju samo olakπava uoËavanje realnih problema neovisno o predmnijevanim i ekspliciranim polaziπtima u primijenjenoj argumentativnoj metodologiji. U nekim sadræajnim segmentima primijenjena metoda argumentiranja poprima tipiËnu formu polemiËkoga izlaganja, no i to je sastavnim dijelom prethodne, kritiËko-prosudbene argumentacije, stavljene u funkciju lakπega intuiranja glavnih stajaliπta i premisa diskutirane problematike, koja se ponekad predstavlja radikalno bipolaristiËki s naglaπenim tonovima idejne i konceptualne diferenciranosti.

Nadalje, bibliografska se dokumentiranost sustavno i dosljedno provodi, ali ne samo kada se radi o citiranjima, nego i kada se radi o “posuivanjima”.

Ta Ëinjenica Êe kod nekoga moæda izazvati prosudbu da su biljeπke oteæavajuÊa okolnost, u smislu da se navodima kompromitira smisao publikacije koja se æeli predstaviti u priruËniËkom duhu. Osnovni problem glede toga, meutim, ne treba traæiti u sferi optereÊivanja leæerne lektire, nego u sferi poznavanja bioetiËke bibliografije. Istina, na hrvatskom jeziku je tijekom posljednjih godina, bilo u formi prijevoda ili domaÊih autorskih radova, objavljen priliËan broj knjiga, studija, Ëlanaka i osvrta bioetiËkoga karaktera. No, problem se prije svega uoËava u sferi bioetiËkih izvora, ako se to uopÊe smije nazvati “problemom”. Naime, bioetika je gotovo nezamisliva bez monografskih edicija kojima je ona, iako Ëesto u embrionalno-idejnim postavkama, obiljeæena gotovo do neizljeËive “stigmatiziranosti”. Radi toga se, kad god je prigoda, poseæe upravo za tim edicijama, ne bi li se u prvom redu zainteresiranim Ëitateljima

Uvod

15

pribliæile neke izvorne bioetiËke postavke, a potom sugestivno utjecalo na orijentaciju gdje treba prionuti osobnom prouËavanju izvornih postavki, buduÊi da neke bioetiËke edicije-izvori, igraju kljuËnu ulogu u oblikovanju temeljnih ideja o smislu i sadræaju bioetike, te u razumijevanju glavnih teoretskih i intelektualnih preokupacija i stremljenja kojima je bioetika impregnirana. Bibliografsku dokumentiranost, stoga, ne treba prosuivati iz perspektive standardiziranih uzusa, joπ manje iz perspektive uzreËice “prelijevanje iz πupljega u prazno”, nego prvenstveno iz perspektive imanentne didaktiËke funkcionalnosti priruËnika od koje je neodvojiva (pre)poruka: nastaviti s produbljivanjem bioetiËke discipline.

Kompozicija priruËnika shematizirana je u tri dijela. Prvi je dio podijeljen u πest poglavlja kroz koja se delineiraju okviri epistemoloπkoga statusa bioetike. Istraæivanje se najprije fokusira na neke bliæe i daljnje uzroke koji su doveli do formiranja jedne specifiËne discipline (prvo poglavlje), zatim na istraæivanje imena, mjesta i vremena koji su “odgovorni” za kovanje neologizma bioetika te konaËno na istraæivanje nekih strukturalno-konceptualnih predloæaka, a govoreÊi opÊenitim jezikom radi se o predloπcima odnosnih elemenata u neologizmu: bios-ethos-logos (drugo poglavlje). U treÊem se poglavlju razglaba o definiciji bioetike, dok Ëetvrto poglavlje istraæuje osnovne elemente etiËke znanosti kao temeljne pretpostavke za upoznavanje sa strukturalnim momentima bioetike iz antropocentriËke perspektive. Formalni objekt bioetike, shvaÊen kao esencijalni element koji ukazuje na tip logiËke strukture govora te na razgraniËenje materijalnoga objekta bioetike, predmetom su izuËavanja petoga poglavlja. Zadnje, πesto poglavlje prvoga dijela istraæuje uvjete i moguÊnosti specifiËne metodologije istraæivanja u bioetici. ReËeno je da bioetika joπ uvijek nije rijeπila sve frustracije i iluzije povezane s naËinom samopromatranja i samoizgraivanja vlastitoga diskursa koji bi bio autentiËan i originalan. Stoga, sadræaj prvoga dijela u cjelini, viπe treba shvatiti u duhu odreene rekonstrukcije autentiËnih i originalnih elemenata nove discipline bioetike, prema poznatim i shvaÊenim strukturalno-konceptualnim predloπcima.

U drugom se dijelu fokusira na istraæivanje problemskih aspekata smisla i sadræaja u bioetici. Ovaj dio sastavljen je od tri poglavlja i naËelno se moæe smatrati definiranjem fondativnih elemenata na kojima bi se trebali temeljiti smisao i sadræaj bioetike, kao nove discipline. U stvarnosti se radi o problemima i izazovima metabioetiËkoga govora koji delineiraju horizont ili perspektivu opÊem bioetiËkom govoru ili, drugim rijeËima, koji determiniraju aspekte stvarnih sadræaja i zadnjega smisla koji igraju odluËujuÊu ulogu u sedimentaciji autentiËne i argumentirane bioetiËke refleksije. To je predmet istraæivanja u sedmom poglavlju. Osmo poglavlje fokusira se na kritiËko istraæivanje osnovnih elemenata sadræanih u nekim bioetiËkim paradigmama, dok deveto poglavlje elaborira, ali samo naËelno i gotovo provizorno, nekoliko temeljnih tematskih cjelina koje se prelijevaju u glavne zadaÊe bioetike, u kontekstu suvremenoga govora o ireverzibilnom biomedicinskom progresu.

TreÊi je dio posveÊen sistematizaciji, to jest pronalaæenju i odreivanju

16

TonËi MatuliÊ: Bioetika

specifiËnih aspekata interdisciplinarnoga dijaloga u bioetici. Istraæivanje nekih specifiËnih religijskih i vjerskih aspekata zajedno s aspektima Ëetiriju znanstvenih disciplina iz reda humanistiËkih i pozitivnih znanosti, to jest teologije, filozofije, prava i sociologije u odnosu na bioetiku, a u perspektivi izgraivanja vedroga i prosperitetnoga bioetiËkoga dijaloga, predstavlja glavnu okosnicu treÊega dijela, sastavljenoga od pet poglavlja. Deseto poglavlje cilja na predstavljanje nekih dimenzija iz odnosa bioetike i religije te odreene problemske aspekte iz sekularizacije bioetiËkoga govora. Istraæivanje temelja, sadræaja i ideja dijaloπke otvorenosti izmeu teologije i bioetike, predmetom su istraæivanja jedanaestoga poglavlja, dok se dvanaesto poglavlje neposredno fokusira na delineaciju idejno-pedagoπkih okvira djelovanja filozofa u bioetici i posredno na neke specifiËne teme i dileme filozofskoga karaktera o kojima bi se trebalo voditi raËuna, buduÊi da senzibilitet i kompetentnost bioetiËara uvelike ovisi o senzibilitetu i kompetentnosti filozofa za bioetiËke teme i dileme. Na to se nadovezuje, takoer, problem ideologije i bioetike. U nastavku, to jest u trinaestom poglavlju iznose se neki specifiËni aspekti pravnoga govora u bioetici s posebnim naglaskom na istraæivanje uvjeta i moguÊnosti fondacije bioprava kao nositelja pravno-normativne alternative bioetici, dok je ona shvaÊena kao nositeljica etiËko-normativne alternative biopravu. Posljednje, Ëetrnaesto poglavlje, riasuntivno i opÊenito dotiËe neke specifiËne aspekte dijaloπkoga susreta izmeu sociologije i bioetike.

Sveukupnost ponuenih sadræaja i njihovo susljedno pojavljivanje rezultira lektirom jednostavnoga i sugestivnoga, ali veoma zahtjevnoga naslova: Bioetika. Izlaganje nekih ideja i sadræaja pojavljuje se u viπe navrata, pa se moæe steÊi dojam ponavljanja. No, takvo bi ponavljanje trebalo shvatiti funkcionalnim, u smislu zahtijevane metodologije izlaganja. Na primjer, neke ideje iz drugoga poglavlja o “etiËkim” poimanjima bioetike, djelomiËno se pojavljuju u Ëetvrtom poglavlju u kojemu se promatraju iz perspektive etiËke argumentativne metodologije, dok se ponovnim vraÊanjem na etiËke teorije u sedmom poglavlju, zaokruæuje govor o teoretsko-sadræajnim reperkusijama na bioetiku.

Na kraju, sasvim je razloæno skrenuti pozornost na dva momenta; jedan psiholoπke, a drugi gnoseoloπke naravi. U sferi oËekivanja potrebno je odrediti pravu mjeru, buduÊi da ovaj priruËnik nema svoj shematski i kompozicijski uzor ili pandan u nekom drugom, domaÊem ili stranom znanstvenom predloπku.

Nastao je kao plod dugotrajnih promiπljanja i ispisivanja kartica koje su na kraju pomoÊu “raËunarske kombinatorike” i “idejnoga povezivanja” sloæene u finalnu knjigu. U tom je segmentu postojala dvojba; da li tekst ponuditi studentima u obliku skripte za privatnu upotrebu ili ga ukoriËiti u pravu publikaciju.

Dvojba je rijeπena u prilog ovoj drugoj ideji. Iza toga se krije æelja da se oËekivanja prilagode didaktiËko-nastavnim potrebama studenata. To je πto se tiËe momenta psiholoπke naravi. ©to se pak tiËe momenta gnoseoloπke naravi, valja istaknuti da dometi, stremljenja, preokupacije i konfliktualnosti u bioetici, pokazuju polivalentnost u svim gnoseoloπki relevantnim segmentima, dakle onima koji se tiËu izvora, moguÊnosti, naËina i sredstava znanstvene spoznaje.

Uvod

17

Znanstvena je spoznaja u bioetici istovremeno specifiËna i karakteristiËna, u smislu da se ona oblikuje na naËin kojemu u proπlosti nema ni modela, ni premca. “Baratanje” razliËitim etiËkim teorijama, argumentativnim metodologijama, antropoloπkim vizijama i poimanjima koja iza sebe skrivaju specifiËne gnoseoloπke momente, zatim “baratanje” razliËitim znanstvenim disciplinama koje ulaze u bioetiËki dijalog sa svojim gnoseoloπkim zahtjevima i, konaËno, imajuÊi neprestano na umu problem znanstvene gnoseologije u sferi egzaktnih disciplina, bitno je utjecalo na intelektualno raspoloæenje i predvienu razinu izlaganja i argumentiranja. No, kada se uzme u obzir da ova knjiga ima skromnu æelju, ne odriËuÊi se pri tome znanstvenih pretenzija, ponuditi barem djelomiËne gnoseoloπke okvire jedne discipline, tada se spoznaja o imanentnim ograniËenostima ove lektire razotkriva u svoj svojoj bremenitosti i kompleksnosti. Meutim, olakotna okolnost u toj spoznaji dolazi iz same bioetike koja moæe samo potvrditi da ju je teπko, ako ne i nemoguÊe dohvatiti u jednom i nepodijeljenom znaËenju. Htijenje koje je u nekim trenutcima izlaganja sadræaja dovodilo do toËke intelektualnoga usijanja, (shvati razoËaranja) u smislu da se maksimalno argumentirano i dokumentirano elaboriraju nosivi pilastri bioetiËke discipline, a da se ipak ne povrijedi “njegovo veliËanstvo” etiËki pluralizam, upuÊuje na zakljuËak da priruËnik naslovljen Bioetika predstavlja samo jedan iskreni i dobronamjerni pokuπaj da se ponudi skromni doprinos zajedniËkom traæenju putova i naËina, kako probuditi uspavanu ili pronaÊi izgubljenu etiËku svijest, uspavanu ili izgubljenu uslijed raznih Scila i Haribdi tijekom povijesnoga dogaanja “sluËaja” zvanoga Ëovjek. »ovjek je etiËko biÊe! Ta je eksklamacija od fundamentalne vaænosti za bioetiku.

18

TonËi MatuliÊ: Bioetika

19

Prvi dio: Epistemoloπki status bioetike

PRVI DIO

EPISTEMOLO©KI STATUS BIOETIKE I. Povijesno-uzroËno-problemski aspekti nastanka bioetike II. Neologizam ”bioetika” na horizontu probuene etiËke svijesti III. Definicija bioetike IV. Od poznavanja etike do upoznavanja bioetike V. Formalni i materijalni objekt bioetike VI. Metoda bioetiËkoga valutativno-normativnoga procesa

20

TonËi MatuliÊ: Bioetika

Prvi dio: Epistemoloπki status bioetike

21

1. Preliminarno promiπljanje o etiËkoj epistemologiji u optici moguÊe bioetiËke epistemologije Pod etiËkom se epistemologijom shvaÊa specijalni oblik promiπljanja koje istraæuje logiËku strukturu moralnoga govora, podvrgavajuÊi pri tome rigorozno impostiranoj analizi naËela i sustave etiËke znanosti. Iz reËenoga se pred bioetiËku epistemologiju postavlja nezaobilazno pitanje: posjeduje li bioetika posebnu logiËku strukturu moralnoga govora kao nuæni preduvjet za prepoznavanje sebe kao samostalne i razliËite znanosti? Odgovor na postavljeno pitanje iznosi na vidjelo dva esencijalna elementa svake znanstvene discipline: 1. identitet znanosti (samoprepoznavanje); 2. razlikovni element od drugih znanosti (novost i razliËitost). To drugim rijeËima znaËi, da bi neka znanost mogla biti ubrojena u niz postojeÊih znanosti mora posjedovati jednu specifiËnu logiËku strukturu govora koja je ili potpuno ili djelomiËno njezina, πto prema ranije reËenom predstavlja temelj identiteta znanosti i razlikovni element od drugih znanosti. Potpuno ili djelomiËno vlastita logiËka struktura govora istovremeno sadræi u sebi i elemente po kojima se ona razlikuje od drugih znanosti.1 Posebnu teæinu u istraæivanjima bioetiËke epistemologije, meutim, daju spoznaje o polivalentnosti logiËke strukture moralnoga govora zbog Ëega je pojedinac Ëesto puta stavljen u situaciju iz temelja preispitivati logiËnost osobno prihvaÊenih etiËkih naËela, normi, pravila i stavova. Nerijetko se dogaa da pojedinac upravo zbog polivalentnosti moralnoga govora biva stavljen u situaciju potpunoga nerazumijevanja onoga πto on zna ili æivi, a πto ima direktne veze s redukcionistiËkim poistovjeÊivanjima s ovim ili onim tipom logiËke strukture moralnoga govora. U istraæivanjima nepristrane logiËke strukture moralnoga govora dogaa se i to da pojedinac onda posegne za metodologijom negiranja onoga πto se protivi njegovim pogledima. Takav pristup, mada pedagoπki diskutabilan, moguÊe je pravdati iz dvostruke perspektive: a) prihvaÊena logiËka struktura moralnoga govora od strane pojedinaca, njemu se postavlja kao objektivna, tj. istinita; b) logiËka struktura moralnoga govora u perspektivi zadane autentiËnosti (objektivnost) iskljuËuje etiËki relativizam. Stoga je zdravo kritiËko suprotstavljanje unutar polivalentnosti logiËke strukture moralnoga govora motivirano i utemeljeno na opisanoj biperspektivnosti koja zahtijeva dublje i kompleksnije istraæivanje nuænih i dostatnih parametara za konstruiranje autentiËne i nepristrane logiËke strukture moralnoga govora. ©to se traæi da bi se neπto uopÊe moglo nazvati logiËkom strukturom?

Odgovor na to pitanje ne treba traæiti drugdje osim u logiËko-strukturalnim naËe1 Usp. PRIVITERA, S., Epistemologia bioetica, u Dizionario di BIOETICA, (LEONE, S.PRIVITERA, S. (ur.)), Centro Editoriale Dehoniano - Istituto Siciliano di Bioetica, Bologna - Acireale 1994, str. 333. Idejno istoznaËan govor u πiroj perspektivi takoer: usp. BELLINO, F., I. Fondamenti epistemologici, u ISTI, I fondamenti della bioetica: aspetti antropologici, ontologici e morali, Città Nuova Editrice, Roma 1993, str. 15-36; usp. VIAFORA, C., Fondamenti di bioetica, Casa Editrice Ambrosiana, Milano 1989, str. 3-14.

22

TonËi MatuliÊ: Bioetika

lima etike. LogiËko-strukturalno naËelo oznaËava osnovnu ideju od koje polazi ili oko koje se konstruira odreena etiËka teorija, a koja zbog sebe same pretendira na pozitivnu prosudbu da posjeduje i one elemente pomoÊu kojih se teorija moæe Ëak pretvoriti u sustav ili globalnu viziju o moralnom fenomenu. Iz povijesno-evolutivne perspektive moguÊe je naiÊi na viπe logiËko-strukturalnih naËela oko kojih su se konstruirale razliËite etiËke teorije. Meutim, u istraæivanjima logiËko-strukturalnih naËela etike vaæno je ne ispustiti iz vida vrstu moralnoga govora s kojim pojedino naËelo moæe biti povezano. Sve to uvjetuje jednu sloæenu situaciju, u kojoj se pojedina etiËka teorija na metaetiËkoj razini moæe poistovjetiti s nekom drugom etiËkom teorijom, a razlikovati od nje na normativnoj razini. U istraæivanjima je isto tako vaæno voditi raËuna o Ëinjenici da individualizacija razliËitih logiËkih struktura moralnoga govora mora jasno pokazati racionalnu dimenziju etike kada je rijeË o filozofskoj etici i teoloπku dimenziju kada je rijeË o teoloπkoj etici.2 Govor o naËinu samopromatranja etike, tj. o etiËkoj introspektivi takoer je jedan od bitnih elemenata etiËke epistemologije. Naime, moralni fenomen vidljiv je i podloæan minucioznim opisima u svim svojim karakteristiËnim detaljima, te se pojavljuje u svojem sinhronijsko-vremenskom i dijakronijsko-zemljopisnom kontinuitetu i diskontinuitetu. To znaËi da se moralni fenomen pojavljuje u nekim aspektima uvijek i svugdje isti, a u nekim drugima uvijek i svugdje razliËit. Iz toga proizlazi da se ono πto se u moralnom fenomenu predstavlja kao zajedniËko uvijek jednim dijelom pojavljuje istoznaËno, dok se drugim dijelom pojavljuje razliËito.3 Sve se to razloæno postavlja pred bioetiku na naËin urgentnoga traæenja adekvatnih odgovora. Ako bioetika æeli biti pribrojena nizu znanosti tada je nuæno da ponudi odgovore na pitanja vlastitoga identiteta i element(e) razliËitosti po kojima se stvarno razlikuje od drugih znanosti. Ovdje se ta razliËitost prije svega tiËe znanosti koje vidljivo unose svoje elemente u konstrukciju neologizma: biologija i etika. Odgovori na sva navedena i mnoga druga pitanja zahtijevaju metodoloπki prilagoeno i znanstveno dokumentirano istraæivanje upravo epistemoloπkih odrednica bioetike da bi se s maksimalnom objektivnoπÊu, uvidjelo moæe li ona biti pribrojena nizu znanosti i posjeduje li ona potpunu ili parcijalnu logiËku strukturu govora.

Na kraju, svjesni smo da svaka znanstvena disciplina, ako u ovoj fazi istraæivanja smijemo takvom smatrati bioetiku, ima specifiËne povijesne okolnosti nastanka koje govore o bliæim i daljnjim uzrocima utjecajnima na njezin nastanak. Dakle, radi vremenske, problemske i uzroËne kontekstualizacije bioetike u prvom Êemo se poglavlju ukratko pozabaviti onim dogaajima i procesima koji su prethodili bioetici, a poistovjeÊuju se s daljnjim ili bliæim uzrocima njezinoga nastanka. U drugom se poglavlju istraæuje gdje se i kada prvi puta 2 Usp. PRIVITERA, S., Il volto morale dell’uomo. Avvio allo studio dell’etica filosofica e teologica, Istituto Siciliano di Bioetica, Acireale 1999, str. 52-58.

3 Usp. ISTI, Epistemologia bioetica, u Dizionario di BIOETICA, nav. dj., str. 334-335.

Prvi dio: Epistemoloπki status bioetike

23

pojavio neologizam “bioetika”, te se ekspliciraju osnovni idejni sadræaji kojima je neologizam “nabijen”. U treÊem se poglavlju istraæuje definicija bioetike, a u Ëetvrtom temeljne dimenzije logiËke strukture govora etiËke znanosti kao osnovni preduvjet za upoznavanje bioetike, πto se nameÊe kao zahtjev iz prihvaÊene definicije. U petom se poglavlju fokusira na individualizaciju formalnih i materijalnih dimenzija bioetike, dok posljednje, πesto poglavlje, istraæuje metodu bioetiËkoga valutativno-normativnoga procesa.

Prije svega nuæno je navesti nekoliko terminoloπkih precizacija u svrhu pojednostavljenja cjelokupnoga istraæivaËkoga izlaganja.

2. Terminoloπke precizacije ImeniËki oblik moral u shvaÊanju i tumaËenju, u nastavku, istovjetan je znaËenju imeniËkoga oblika etika. U proπlosti su mnogi podrazumijevali, a to Ëine i danas, znaËenjske i primijenjene razlike izmeu tih dvaju pojmova. U tome vidimo terminoloπku poteπkoÊu u odnosu na bioetiku. Naime, bioetika bi se veÊ pri samome spomenu i susretu s pojmom trebala odnositi iskljuËivo na ono πto znaËi i sadræava pojam “etika”, a ne i na ono πto sadræava pojam “moral”. Nasuprot tome, pojednostavljeno se smatra da bilo u govoru o bioetici ili eventualno o biomoralu, u oba se sluËaja znaËenjski i primijenjeno radi o jednoj te istoj stvari. Prema tome se imenice moral i etika (odnosnice, biomoral i bioetika) koriste u sinonimalnom smislu s istovjetnim znaËenjem sloæenih i organski sreenih naËela, normi, vrijednosti, hijerarhije vrijednosti, te kriterija za vrednovanje i odluËivanje. ©to se tiËe imeniËkih oblika moralnost i etiËnost i za njih takoer vrijedi pravilo sinonimalnoga odnosa. Pod tim pojmovnim oblicima znaËenjski se razumijevaju unutarnje dimenzije biÊa koje je osobno uvuËeno u slobodnu i svjesnu odgovornost, u poπtivanje vrijednosti te u nastojanje oko investicije svih zaπtitnih elemenata u oËuvanju vlastitoga moralnog integriteta.

Pridjevski oblici, moralan -na i -no te etiËan -na i -no, takoer se smatraju sinonimima, a znaËenjski ih se razumijeva kao osobno ostvarenje temeljnih zahtjeva moralnosti ili etiËnosti u praktiËnom æivotu. Priloπke oblike, moralno i etiËno, takoer se smatra sinonimima, a znaËenjski se podudaraju s objektivnim zahtjevima morala i etike.

24

TonËi MatuliÊ: Bioetika

Prvi dio: Epistemoloπki status bioetike

25

Prvo poglavlje

I. 1. POVIJESNO-UZRO»NO-PROBLEMSKI ASPEKTI NASTANKA BIOETIKE

1. 1. Biomedicinski progres Razvoj biomedicinskih znanosti i prateÊih biotehnologija otvarao je postupno prostor za ponovno uozbiljenje sustavnih promiπljanja o Ëovjeku i svijetu iz antropoloπke, filozofske, teoloπke, etiËke i aksioloπke perspektive. »etrdesetih godina XX. stoljeÊa ËovjeËanstvo se poËelo upoznavati s velikim znanstvenim otkriÊima koja su stvarala pretpostavke za kasniji biotehnoloπki “boom”, ma koliko koristan za ËovjeËanstvo, ipak za neke zahvate u cijelosti, a za druge djelomiËno popraÊen mnogim ljudskim strahovima i etiËkim upitnostima. Iz danaπnje perspektive gledano, bilo bi manjkavo ukazivati na znanstvena dostignuÊa, zanemarujuÊi najcrnju stranu povijesti Europe, onu vezanu uz nacizam i njegove metode masovnih istrebljivanja Æidova i drugih negermanskih naroda, retardiranih, hendikepiranih i teπko bolesnih osoba, pri Ëemu su najËeπÊe primijenjivane metode bile genocid, eugenika, eutanazija, kremacija æivih, sterilizacija, πiroka skala eksperimentiranja na ljudskim biÊima s kobnim posljedicama, itd.4 Svi su ti zahvati podrazumijevali primjenu odreenih znanstvenih spoznaja, ali i konkretno sudjelovanje samih znanstvenika. Gotovo sve povijesnomedicinske studije o nacistiËkim zloËinima jednoduπno zakljuËuju kako je namjerno stvoren koncept o “samo bioloπki æivim ljudskim ‘ne-osobama’” da bi se “pomoglo” treÊereichovskom moralnom opravdavanju i zakonskom legitimitetu eutanazijskih Ëina protiv mentalno retardiranih i dementnih osoba zajedniËkim imenom nazivanih “beskorisne izjelice”, Ëesto proglaπavanih “mental-

4 Usp. LIFTON, R. J., Sterilization and the Nazi Biomedical Vision, u BEAUCHAMP, T. L.-

WALTERS, L. (ur.), Contemporary Issues in Bioethics, Wadsworth Publishing Company, 5th Edition, Belmont (Ca) 1999, str. 533-540.

26

TonËi MatuliÊ: Bioetika

no mrtvim” osobama i joπ nehumanije “stranim tijelima” u druπtvu.5 Svi su nacistiËki zloËini nedvosmisleno osueni na Nürnberπkom procesu Ëime se stavilo do znanja da suvremeni svijet pretpostavlja, prepoznaje i postavlja granice koje Ëovjek, bio on znanstvenik, lijeËnik, politiËar ili netko treÊi, mora poπtovati u obavljanju vlastite profesije.6 Prije individualizacije povijesnih crtica s dobre strane biomedicinskoga progresa, vaæno je istaknuti da ni medicina niti bioloπke znanosti ni danas nisu totalno imune od zlouporaba, i nakon treÊereichovskih zvjerstava. U nastavku se skreÊe pozornost na nekoliko eklatantnih primjera zlouporabe medicine tamo gdje bi se najmanje oËekivalo, potvrujuÊi da se medicina i danas zloupotrebljava u prikrivenim i javnim oblicima. Ako je prva lijeËniËka duænost da lijeËi bolest i brine za æivot i zdravlje pacijenata, onda se postavlja pitanje koji i kakav to lijeËnik moæe sudjelovati npr. u kampanji za legalizaciju eutanazije i staviti sebe u sluæbu zakona koji bi eventualno dopustio izvrπenje takvoga Ëina.

Kako je moguÊe da lijeËnik koji vrπeÊi svoju profesiju, na primjer, dijagnosticira retardirano dijete u utrobi majke i onda to nazove “medicinskom indikacijom” za pobaËaj, dajuÊi tako debele povode zakonodavstvu da adoptira naËela eugenike? Problemi povezani s eugeniËkim sterilizacijskim programima (zatvorenici, zloËinci, retardirani, itd.), s prakticiranjem pobaËaja kao metode kontrole raanja u nerazvijenim i visokonatalitetnim zemljama, s masovnom sterilizacijom æena u istim zemljama, s dræanjem nerazvijenih naroda u neprosvijeÊenosti i neznanju glede spolne higijene, prirodnoga planiranja raanja, s legalizacijom droga kao da nema medicinskih dokaza o njihovoj πtetnosti, s neadekvatnim postupanjima kada je u pitanju obavijeπteni pristanak za pristajanje na kliniËko (ne)terapeutsko eksperimentiranje, itd., indirektno dokazuju da i danas postoje, makar “tamo negdje daleko”, prikriveni naËini zlouporabe medicine. Stara izreka kaæe “qui tacet, consentire videtur”, “tko πuti, Ëini se da pristaje”, a ovdje poruËuje da medicina i medicinski profesionalci prvi moraju pokazati pogoenost i naglas kriknuti o prikrivenim oblicima zlouporabe medicine kojih zasigurno ima.

NapuπtajuÊi na trenutak “crnu kroniku”, skreÊemo pozornost na nekoliko znaËajnijih biomedicinskih otkriÊa koja su imala dalekoseæne pozitivne uËinke ne samo na unapreenje zdravstvene i druπtvene “kvalitete æivota”, nego i na podizanje druπtvene senzibiliziranosti za etiËke upitnosti i dileme πto Êe uvjetovati u kasnijem razdoblju nastanak bioetike. Iz niza znaËajnih otkriÊa treba izdvojiti otkriÊe penicilina (1946.), stavljanje u opticaj prve kontracepcijske pilule (Pin5 O svemu iznesenom i mnogim drugim “medicinskim treÊereichovskim zlima” vidi u: usp.

ALEXANDER, L., Medical Science Under Dictatorship, u New England Journal of Medicine, vol. 241 (1949), str. 39-47; usp. WERTHAM, F., A Sign for Cain. An Exploration of Human Violence, Warner, New York 1973, cijelo deveto poglavlje str. 150-186. Vidi takoer usp. LIFTON, R. J., The Nazi Doctors. Medical Killing and the Psychology of Genocide, Basic Books, Inc., New York 1986.

6 Usp. ANNAS, G. J.- GRODIN, M., The Nazi Doctors and the Nuremberg Code, Oxford University Press, New York 1992.

Prvi dio: Epistemoloπki status bioetike

27

cus, 1952.), prve pokuπaje transplantacije bubrega sa znaËajnijim rezultatima (Murray, 1954.)7, razvoj reanimacije i prateÊe joj tehnologije te njezina πiroka primjena u kliniËkoj medicini, revolucionarna otkriÊa na polju genetike i jasna odreenja funkcija u organizmu na molekularnoj razini: DNA je molekula u kojoj je sadræana genetiËka informacija (Avery, 1944.); DNA je dvostruka zavojnica (Watson i Crick, 1953.); u Ëovjeku su 46 kromosoma spojena u 23 para (Tijo i Levan, 1956.). Nakon toga su uslijedile nove i usavrπavane stare spoznaje: kromosomi kao nositelji gena; geni su nositelji nasljednih osobina; genetski kod je skup svih nasljednih osobina jedinke; povezanost nekih bolesti s genima (genetski prenosive bolesti). PoËetkom pedesetih godina zapoËelo je intenzivnije eksperimentiranje u svrhu postizanja klonirane individue, u Ëemu je kao objekt eksperimentiranja posluæila æaba, zbog relativno lakoga praÊenja reproduktivnoga procesa.8 Krajem pedesetih, toËnije 1959. godine roeno je u Belgiji prvo dijete nakon primijenjene tehnike asistirane inseminacije. U to vrijeme veÊ su zapoËela intenzivna znanstvena istraæivanja u svrhu postignuÊa izvantjelesne oplodnje s prijenosom embrija.9 Takva su istraæivanja na æivotinjama veÊ i ranije davala znaËajne rezultate.10 PoËetkom πezdesetih godina vrπe se prvi pokuπaji transplantacije jetre (Starzl, 1963.), dok je svega nekoliko godina kasnije u Capetownu izvrπena prva transplantacija srca (Bernard, 1967.)11.

Godinu dana kasnije u SAD je izvrπen cijeli niz transplantacija srca bez prethodno utvrene regulative za uzimanje vitalnih organa. KonaËno je 1968. godine ekipa struËnjaka na Harvardu definirala ljudsku smrt prema kriterijima za dijagnosticiranje ireverzibilne kome (“moædana smrt”)12, πto je upravo i bilo motivirano nadolazeÊom πirokom primjenom transplantacijskih zahvata.

7 Usp. MURRAY, J. E.- MERRIL, J. P.- HARRISON, J. H., Renal Homotransplantation in Identical Twins, u Surgical Forum, 6 (1955), str. 432.

8 Usp. BRIGGS, R.- GREEN, E. U.- KING, T. J., An Investigation of the Capacity for Cleavage and Differentiation in Rana pipiens Eggs Lacking ‘Functional’ Chromosomes, u Journal of Experimental Zoology, vol. 116 (1951), str. 455-500; usp. BRIGGS, R.- KING, T. J., Transplantation of Living Nuclei from Blastula Cells into Enucleated frogs’ eggs, u Proceedings of the National Academy of Science USA, 38 (1952), str. 455-463. Ovdje je rijeË o “uklanjanju” jezgre iz embrija æabe Rana Pipiens u stadiju 32-64 stanice, tj. u stadiju ‘blastule’, i njihovu prenoπenju u 197 zrelih jajaπaca dobivenih od odraslih æenki. Ta jajaπca, dakako, liπena su svojih jezgri. »ak 104 takva jajaπca zapoËela su normalan razvoj, dok ih je 35 proslijedilo razvoj do punoglavca, a samo nekoliko do odrasle æabe.

9 Usp. EDWARDS, R. G., Maturation “In Vitro” of Human Ovarian Oocytes, u The Lancet, 2 (1965), str. 922-926.

10 Usp. McLAREN, A.- BIGGERS, J. D., Successful Development and Birth of Mise Cultivated “In Vitro” as Early Embryos, u The Nature, vol. 182 (1958), str. 877-878.

11 Usp. BERNARD, C., Human Heart Transplantation, u The Canadian Medical Association Journal, vol. 100 (1969), str. 91-104; usp. ISTI, Reflections on the First Heart Transplant, u South African Medical Journal, vol. 72 (1987), str. 19-20.

12 Usp. AD HOC COMMITTEE OF THE HARVARD MEDICAL SCHOOL TO EXAMINE THE DEFINITION OF BRAIN DEATH, A Definition of Irreversibile Coma, u Journal of the American Medical Association, vol. 205 (1968), str. 337-340.

469

ZakljuËak

ZAKLJU»AK Na stranicama ovoga priruËnika nije se prikrivala ideja koju je izrazio Hugo Tristram Engelhardt, o bioetici kao “imenici u pluralu”. U pozadini te ideje sadræana je sva kompleksnost etiËkoga pluralizma koji zapljuskuje bioetiku.

Da je bioetika usprkos svim teoretskim, svjetonazorskim i religijskim razliËitostima ipak dobrodoπla i svrhovita disciplina, najbolje svjedoËe zlouporabe medicine i medicinske znanosti tijekom XX. stoljeÊa. Danas je spektar razloga koji opravdavaju postojanje bioetike mnogo πiri, buduÊi da se iza sintagme biomedicinskoga progresa kriju mnoge zamke, dileme i upitnosti etiËke naravi koje pozivaju na razborito i odgovorno, dakle etiËko promiπljanje, vrednovanje i oblikovanje normativnih sudova. U reËenome ne treba traæiti izvana nametana ograniËenja biomedicinskim znanostima, buduÊi da one ne postoje bez Ëovjeka - znanstvenika, a Ëovjek je bitno etiËko biÊe.

U prvom je dijelu sugerirano da bioetiku treba situirati u filozofsku sferu ljudske misli. Filozofska sfera je preπirok pojam da bi neposredno upuÊivala na korijensku povezanost s bioetikom. U dodiru s etikom kao filozofskom disciplinom stvari postaju bistrije, buduÊi da je etika jedna od komponenti neologizma bio-etika. Ta je spoznaja uvjetovala oblikovanje uvodne premise o logiËkoj strukturi etiËkoga govora koja u dodiru s bioetikom ostaje nealterirana u sferi smisla, znaËenja, poimanja i sadræaja opÊega etiËkoga govora, dok u susretu s bioetikom dobiva originalnu primjenu. To znaËi, da Êe u segmentu u kojemu etika zadræava smisao normativne discipline i bioetika zadræati smisao normativne discipline, posuujuÊi pri tome od etiËke znanosti valutativno-normativne kriterije. U segmentu u kojemu etika zadræava deskriptivni smisao, dakle relativistiËko odreenje s viπe ili manje istaknutim individualizmom, bioetika Êe takoer zadræati smisao deskriptivne, to jest relativistiËki i individualistiËki impostirane etiËke discipline. Navedeni “dualizam” rijeπen je u prilog bioetike kao normativne discipline, buduÊi da deskriptivna etika koja poËiva na relativi-

470

TonËi MatuliÊ: Bioetika

stiËkim odreenjima, to i nije u pravom smislu rijeËi zbog neodræivosti etiËkoga relativizma u sebi.

Iz prvoga se dijela dade zakljuËiti da je bioetika specijalni tip etiËke refleksije o ljudskom djelovanju i ponaπanju na polju biomedicinskih znanosti. ‘Specijalni tip’ ukazuje da se etiËka argumentacija primijenjena u bioetiËkim valutativno- normativnim procesima, ipak razlikuje od opÊe etiËke argumentativne metodologije, bez obzira o kojoj se etiËkoj teoriji s normativnim zahtjevima radilo. Razlika se temelji na interdisciplinarno impostiranoj argumentativnoj metodologiji, πto zorno proizlazi iz ponuenih metodoloπkih “modela” (πesto poglavlje). Ta specifiËna razlika uvjetuje oblikovanje originalnoga naËina samoizgraivanja valutativno-normativnoga procesa u bioetici, Ëime se ona metodoloπki udaljava od tradicionalno shvaÊene etiËke discipline koja ostaje u zadanim gnoseoloπkim okvirima etiËke znanosti, dok bioetika samoizgrauje specifiËne gnoseoloπke okvire na naËin objedinjavanja “znanja” iz razliËitih znanstvenih disciplina (gnoseoloπki izvori) u jedan jedinstveni bioetiËki spoznajni sustav (gnoseoloπka sredstva). No u procesu objedinjavanja “znanja” ne dogaa se “sukob”, buduÊi da je svako pojedino “znanje” stavljeno najprije u funkciju pokretanja specifiËnoga bioetiËkog valutativno-normativnoga procesa iz kojega se na kraju izvode, to jest oblikuju praktiËni sudovi za konkretno djelovanje na polju biomedicinskih znanosti. U tom se segmentu bioetika potvruje ne samo kao normativna, nego i kao praktiËna, primijenjena disciplina.

Bioetika koja je usprkos svim frustracijama, iluzijama i nerijeπenim problemima kadra ponuditi definiciju same sebe, specifiËne aspekte logiËke strukture govora u odnosu na posuenu logiËku strukturu s prepoznatljivim formalnim odreenjem, razgraniËenje vlastitoga materijalnog objekta i metodu znanstvenoga prouËavanja koja zraËi autentiËnoπÊu i originalnoπÊu iz povijesne perspektive, zasluæuje titulu samostalne znanstvene discipline. Istina, samostalnost ne treba shvatiti u duhu izolacije, buduÊi da bioetika ulazi u red filozofskih disciplina, a filozofiji ne preostaje drugo, nego da je smjesti upravo u sferu etiËke znanosti kao njezin specijalni dio s vlastitom argumentativnom metodologijom πto je, kako je istaknuto, Ëini djelomiËno razliËitom od etiËke znanosti.

NaËela, norme, sustav vrijednosti ostaju isti u bioetici kao i u etici, jer kada bi bilo drugaËije, tada bi bioetika trebala potraæiti logiËko-strukturalno uporiπte u nekoj drugoj znanstvenoj disciplini, a ne u etici. Istina, biomedicinski progres koji se nalazi u srediπtu bioetiËkoga interesa neprestano uvjetuje potrebu za definiranjem novih normi ponaπanja u novim okolnostima i rigoroznim individualiziranjem vrijednosti koje su u igri. Sve to govori da se pred bioetiku postavlja zahtjevan posao trajnoga prouËavanja i oblikovanja normi ponaπanja i neprestane napetosti oko odreivanja naravi novih vrijednosti.

ReËenim se potvruje stav da bioetika ne moæe ostati zatvorena u okvirima biocentrizma pa makar taj bio zaËinjen posebnim “senzibilitetom” za antropocentrizam, jer uvijek postoje prikrivene opasnosti od redukcionizma. Etika s pripadajuÊim vrijednostima eminentno je ljudska kategorija. Govor o etici i vrijednostima bitno konotira govor o osobama kao subjektima vlastitih Ëina, stavo-

ZakljuËak

471

va, djelovanja i ponaπanja. EtiËka svijest kao nosivi pilastar unutarnje privræenosti osobe etiËkim naËelima i vrijednostima, sadræi u sebi temeljnu gnoseoloπku pretpostavku koja istiËe da govor o parametrima etiËnosti nije moguÊe poistovjetiti ili nadomjestiti parametrima koji vrijede za tehniku, korist, projekt ili bilo koji drugi parametar ne-etiËke provenijencije, a da se time ne alterira autentiËnost smisla etike i etiËnosti. AntropocentriËna orijentacija bioetike podrazumijeva stav da je ljudski æivot bitno razliËit od ostalih oblika æivota na zemlji, te da su razliËite razine bioloπkih funkcija u Ëovjeku nesvodive na jednoznaËno vrijednosno poimanje i tumaËenje. »ovjek je racionalno, duhovno biÊe. Ta spoznaja bitno konotira uvjet nadilaæenja redukcionistiËkoga poistovjeÊivanja svih elemenata u Ëovjeku s bioloπkim stanjima i procesima. »ovjek shvaÊen kao racionalno biÊe implicira spoznaju da se jedino njemu pripisuje naslov osoba, a govor o osobi bitno konotira parametre koji nisu podloæni bioloπkom eksperimentu i verifikaciji. Te premise govore o razlozima adopcije personalistiËke etiËke orijentacije, posljediËno, i bioetiËke discipline. EtiËka svijest, sloboda i odgovornost, kategorije su neodvojive od Ëovjeka, ali iznad svega Ëovjeka shvaÊenoga kao osobno biÊe. Zbog toga, govor o Ëovjeku kao etiËkom biÊu bitno ukljuËuje smisao govora o Ëovjeku kao osobnom biÊu. U svemu tome osoba bitno utjeËe na uvjete i naËine postupanja i pristupanja “Ëovjeku” u okvirima tehnoloπkih moguÊnosti suvremenih biomedicinskih znanosti. Ako bioetika æeli ostati nositeljica i njegovateljica autentiËnoga etiËkoga diskursa, ne moæe doÊi na manje, a da ne vodi raËuna o antropoloπkim elementima (Malherbe, O’Rourke, Pellegrino, Sgreccia, Spinsanti, itd.). ©toviπe, bez autentiËnoga antropoloπkoga temelja koji ne bi obuhvatio Ëovjeka u totalitetu, bioetika bi ostala samo jedna lijepa uspomena na nostalgijom zaËinjene uspone u vremenu ponovne senzibilizacije suvremenoga Ëovjeka za etiku i etiËnost. Drugim rijeËima, bioetika bez antropoloπkoga temelja istraæivala bi smisao i sadræaje konkretne etiËnosti na polju biomedicinskih znanosti, a da istovremeno ne bi poznavala temeljne parametre oko kojih se sedimentira etiËnost konkretno, na tom polju, djelatnoga subjekta. U tom bi sluËaju neologizam bioetika bio samo eufemizam, iza kojega bi se skrivala krivo izgraena ili joπ uvijek uspavana etiËka svijest suvremenoga Ëovjeka.

AutentiËna sedimentacija etiËke svijesti, slobode i odgovornosti, stoga bitno ovisi o ontoantropoloπkoj viziji o Ëovjeku. Zbog toga je conditio sine qua non u bioetici istraæivanje “istine” o Ëovjeku. To je istraæivanje neodvojivo od “osobne askeze” (Bausola) ili od odgovornoga i mukotrpnoga, ali zahvalnoga prouËavanja konstitutivnih elemenata u Ëovjeku. Samo je na temelju tih elemenata moguÊe ispravno odrediti kriterije i uvjete u odnosu izmeu “biti” i “trebati”. Bioetika se stoga ne smije odreÊi istraæivanja u sferi spekulativnoga razuma ili, drugim rijeËima, ne smije se odreÊi prava na artikuliranje vlastitoga metabioetiËkoga horizonta unutar kojega otkriva smisao odgovora na pitanje “πto je” Ëovjek. MetabioetiËki horizont eliminira svaki oblik prezira prema Ëovjeku, bilo da se radi o preziru prema njegovu bioloπkom ili osobnom identitetu. »ovjek je povijesno i transcendentno biÊe. »ovjekova povijesnost najprije

472

TonËi MatuliÊ: Bioetika

se oËituje u njegovoj tjelesnosti, a tjelesnost je neodvojiva od bioloπkih procesa. Upravo se oko tih procesa sedimentira individualni bioloπki identitet. »ovjekova se transcendentnost pak oËituje u njegovoj otvorenosti, a otvorenost je neodvojiva od duhovnih procesa. Upravo se oko tih procesa sedimentira individualni osobni identitet. ReËeno dobiva svoju punu vrijednosnu teæinu u trenutku spoznaje da su bioloπki identitet i osobni identitet u bîti samo “lice” i “naliËje” jedne te iste stvarnosti zvane ljudsko biÊe. Na praktiËnoj razini to ima nesagledivo pozitivne posljedice, a te se odraæavaju u spoznaji da je govor o “identitetima” zapravo govor o veliËinama koje se same od sebe nameÊu kao normativne. Bioetika ne moæe ne voditi raËuna o toj spoznaji, buduÊi da je epistemoloπki legitimirana u sebi objedinjavati znanja i spoznaje o bioloπkom i osobnom identitetu (sedmo poglavlje). Proces objedinjavanja je zapravo povijesni proces stjecanja novih znanja i spoznaja koji je kao takav uvijek podloæan propustima i pogreπkama. Zbog toga bioetika neprestano mora njegovati jedno stanje unutarnje napetosti koje Êe joj omoguÊiti da bude u trajnom dosluhu s dogaanjima na polju biomedicinskih znanosti i da ta dogaanja, u smislu pojedinaËnih Ëina, djelovanja i ponaπanja, neprestano podvrgava valutativno-normativnim argumentacijama, ne bi li doπla do konaËnih sudova koji poπtuju dostojanstvo i integritet osobe. Ne radi se samo o poπtivanju i zaπtiti nekoga, nego prvenstveno o poπtivanju i zaπtiti etiËkoga integriteta djelatnoga subjekta. Naime, govor o bioetici kao primijenjenoj i normativnoj disciplini ne iscrpljuje se u individualizaciji etiËkih kriterija za zaπtitu i poπtivanje drugih, nego bitno podrazumijeva promiπljanje o etiËkim kriterijima i vrijednostima oko kojih se sedimentira konkretna etiËka svijest djelatnoga subjekta.

Vaænost implikacije svih parametara etiËnosti najbolje se uoËava u govoru o bioetiËkim paradigmama (osmo poglavlje). U njima se uoËava nedostatak elemenata na naËin da su sadræani u jednoj, a ispuπteni u drugoj paradigmi.

Zbog toga se uoËava da je bioetiËka paradigma naËelâ previπe zaokupljena tehniËkim pretpostavkama za zadovoljenje uvjeta ispravnoga ponaπanja, dok etiËke kriterije za oblikovanje unutarnjega dobrog etiËkog stava prepuπta “sudbini”. BioetiËka paradigma kreposti, za razliku od prethodne, viπe paænje poklanja kriterijima koji odreuju unutarnju predispoziciju djelatnoga subjekta da Ëini dobro, dok istovremeno zanemaruje nuæne kriterije koji “zahtijevaju” pretakanje unutarnjih dobrih karakternih osobina u konkretno djelovanje. BioetiËka paradigma iskustva naglaπava neke veoma vaæne elemente u etiËkoj svijesti pojedinca, pozivajuÊi se meutim viπe na “posluπnost” proπlim iskustvima s etiËki relevantnim pozitivnim stavovima, nego na “posluπnost” stvarnim zahtjevima da se djeluje etiËno, to jest u skladu s objektiviziranim kriterijima etiËkoga djelovanja. Tek kada se u vrednovanjima uzmu u obzir osnovni elementi iz svake bioetiËke paradigme, tada se moæe govoriti o æeljenom zadovoljavanju uvjeta implikacije svih parametara etiËnosti. Apsurdno je stoga oblikovati etiËki diskurs oko pojma “autonomija”, kada ona ne ukljuËuje sve relevantne elemente za etiËko vrednovanje. Implikacija svih parametara etiËnosti je conditio sine qua non u bioetici za pokretanje bilo kakvoga valutativno-normativnoga

ZakljuËak

473

procesa o nekom konkretnom djelovanju ili ponaπanju. Za to je potrebno voditi raËuna o Ëinjenici da se smisao osobe, shvaÊene kao konkretnoga djelatnoga subjekta, ne iscrpljuje aktualizacijom vrijednosti autonomije po naËelu iskljuËivosti drugih vrijednosnih elemenata etiËnosti (savjest, razboritost). Isto vrijedi i za govor o slobodi, odgovornosti ili iskustvu. Voditi raËuna o svim parametrima etiËnosti u valutativno-normativnim argumentacijama, predstavlja osnovni uvjet da bi se uopÊe moglo doÊi do objektivno utemeljenoga suda o nekom djelovanju ili ponaπanju: etiËno - neetiËno. Iz te misaone perspektive izbija na vidjelo razloænost i utemeljenost zahtjeva da se u bioetici, u segmentu spekulativne ili metabioetike, prione “asketskom” istraæivanju integralne “istine” o Ëovjeku. “Istina” o Ëovjeku, ukoliko se stvarno radi o “istini”, moæe biti samo jedna. Ona se doduπe moæe izraziti na razliËite naËine. Zbog toga je u bioetiËkom dijalogu vaæno uvijek voditi raËuna o znaËenju posredovanih sadræaja. To se prvenstveno odnosi na sadræaje posredovane u obliku etiËko-vrijednosnih normativnih izriËaja iz perspektive razliËitih etiËkih teorija, ali i na sadræaje posredovane od onih znanosti koje nemaju karakter normativnosti, a doprinose rasvjetljavanju vaænih aspekata nekoga bioetiËkoga fenomena, konfliktualnosti. Od realizacije preduvjeta da se prione istraæivanju “istine” o Ëovjeku, pa do konaËne spoznaje integralne “istine” dug je i mukotrpan put. Upravo zbog toga se traæi “osobna askeza”, a ne “diletantsko umovanje” liπeno univerzalnih i nepristranih uporiπta.

Vaænost reËenoga posebno dolazi do izraæaja u kontekstu razliËitih izazova koje biomedicinske znanosti s ireverzibilnim progresom stavljaju pred bioetiku, a koji se ne poistovjeÊuju direktno s konkretnim bioetiËkim fenomenima, konfliktualnostima (deveto poglavlje). Radi se o izazovima sadræanima u neodgodivoj potrebi za elaboracijom etiËko-vrijednosnih stavova, pogleda i kriterija za specijalne bioetiËke tematske cjeline i podruËja koja su od posebne vaænosti za definiranje mjesta i uloge bioetike u sferi ljudskoga djelovanja na polju biomedicinskih znanosti, te za definiranje biomedicinske percepcije onoga πto bioetika smatra etiËki i vrijednosno relevantnim za to podruËje djelovanja. U svemu tome vaæno je voditi raËuna, πto je zorno istaknuto, da se ne podcijene smisao i sadræaj koje bioetika artikulira na temelju etiËko-vrijednosnih kriterija, za πto je legitimirana snagom vlastitoga epistemoloπkoga statusa: specijalni tip etiËke refleksije valutativno-normativno-praktiËnoga karaktera o ljudskom djelovanju i ponaπanju na polju znanosti o æivotu i skrbi za zdravlje.

Jedan od odluËujuÊih Ëimbenika u oËuvanju smisla i kontinuiteta bioetiËke discipline jest dijalog. Smisao dijaloga, meutim, ne poËiva na pukoj pristojnosti i uviavnosti, nego je zahtijevan zbog same naravi bioetiËke discipline (Hellegers, Reich, Agazzi, Bellino, itd.). Metoda znanstvenoga prouËavanja u bioetici interdisciplinarnoga je karaktera, πto znaËi da u prvi plan dolazi susret razliËitih znanja i spoznaja elaboriranih i artikuliranih na razliËitim znanstvenim poljima, dok u drugi plan, govoreÊi funkcionalno, dolazi sluπanje, dakle uvaæavanje tih znanja i spoznaja, da bi ih se na kraju stavilo u proces objedinjavanja u jedinstveno bioetiËko znanje koje se tijekom valutativno-normativne argumentacije pretaËe u konkretni etiËki izriËaj. U svemu tome ostaje na snazi zahtjev,

474

TonËi MatuliÊ: Bioetika

πtoviπe radi se o preduvjetu, da se ostane u trajnom dosluhu s opÊim uporiπtima u metabioetiËkom horizontu, jer se u njemu odreuje “toËka razdvajanja” izmeu bioetike kao praktiËno-normativne discipline i znanstvenih disciplina koje to nisu, a ulaze u interdisciplinarni dijalog.

ProuËavanje nekih specifiËnih aspekata interdisciplinarnoga bioetiËkoga dijaloga, nije zavrπeno tamo gdje se stalo u treÊem dijelu priruËnika. Ondje su samo ponueni “neki” aspekti koji su za pojedinu disciplinu artikulirani neovisno o opÊenito odreenom shematskom modelu prema kojemu bi svaka disciplina, sebi svojstvenim naËinom, odgovorila na neka pitanja ili izazove u susretu s bioetikom. »ovjek je bitno religiozno biÊe i kao takav, bez obzira vjeruje li ili ne vjeruje, te pripada li nekoj vjerskoj zajednici ili ne pripada, ne moæe negirati u sebi fenomen “otvorenosti transcendentnome” (deseto poglavlje). Tu spoznaju u bioetici nije dostatno samo konstatirati, nego o njoj treba ozbiljno voditi raËuna, buduÊi da je Ëovjek relativno malim dijelom “fabriciran” od same prirode, a najveÊim dijelom je “plod” kulturoloπkih uvjetovanosti meu kojima svakako vaæno mjesto zauzima odgoj u najπirem smislu rijeËi, dakle i u segmentu religioznosti. No religija ipak nije bilo kakav fenomen, nego jedan od fenomena imanentnih Ëovjeku. Stoga bi bilo ravno apsurdu svoenje religije i religioznoga govora na neπto nebitno, suviπno ili oteæavajuÊe u bioetiËkom dijalogu i praktiËnom istraæivanju normativnih izriËaja, kada za to postoje razlozi i potreba. Teologija opÊenito, i teoloπka etika posebno, u svemu tome igraju odluËujuÊu ulogu, buduÊi da neprestano vode raËuna o utemeljenosti etike i etiËnosti s jedne strane na biblijskim, a s druge strane na tradicijsko-kulturoloπki relevantnim datostima. Treba takoer imati na umu da opÊa teoloπka etika istraæuje opÊa etiËka naËela i u tome se uopÊe, dok slijedi racionalno impostiranu argumentaciju, ne razlikuje od etiËke argumentacije filozofskoga karaktera.

Zbog toga je individualizacija specifiËnih aspekata teoloπkoga govora u bioetici poprimila jednu idejno-sadræajnu shematizaciju (jedanaesto poglavlje), dok je za filozofski govor napravljena drugaËija shematizacija (dvanaesto poglavlje).

Razlog tomu treba traæiti u Ëinjenici πto se teoloπka etika ne odriËe etiËkih postavki objektiviranih u procesu racionalne argumentacije filozofske inspiracije, ukoliko ova posljednja istraæuje kriterije etiËnosti ukorijenjene u opÊoj etiËkoantropoloπkoj perspektivi. EtiËka antropologija u perspektivi objektivnosti i istinitosti moæe biti samo “jedna”. Stoga pretpostavljena etiËka antropologija u teoloπko-etiËkom diskursu, ne moæe biti obrnuto proporcionalne valencije na idejnoj i sadræajnoj razini u odnosu na onu pretpostavljenu u filozofsko-etiËkom diskursu, ukoliko se ovaj posljednji temelji na objektivnim etiËko-antropoloπkim elementima. Razlike u primijenjenom etiËkom govoru izmeu filozofske etike i teoloπke etike mogu se pojaviti samo nakon evidentirane dezintegracije konstitutivnih elemenata u opÊem etiËkom govoru oko kojih se sedimentira integralna etiËka antropologija.

Vaænost teoloπkoga govora u bioetiËkom dijalogu, usprkos zaostajanju posljednjih godina u odnosu na filozofski, pravni i socioloπki govor, ne smije biti izvor omraæenosti ili stavljanja u pitanje zbog “privatnosti vjere”. Zahtjev za

ZakljuËak

475

tim proizlazi dijelom iz razloga teoloπke usmjerenosti na “Ëovjeka”, dok drugim dijelom proizlazi iz Ëinjenice koju jednim tonovima opisuje Engelhardt, a sasvim drugim McCormick i Hauerwas, da vjera jest osobna stvar, ali se osobna stvar uvijek dogaa u zajednici vjernika na proputovanju zemljom. Vjersko je iskustvo povijesno utemeljeno iskustvo te zbog toga vjernik osjeÊa trajnu potrebu za teoloπkim glasovima i usmjerenjima u praktiËnom æivotu da ostvari ciljeve vlastitoga æivota u skladu s kriterijima etiËnosti vjerske inspiracije. U svemu tome vaænu ulogu igra Crkva kao autentiËna zajednica vjernika, Ëija se zadaÊa pred bioetikom pokazuje posebno vaænom u situacijama u kojima se Ëovjek pokazuje slab i maloduπan da ga prihvati, utjeπi i potakne sredstvima koja realno omoguÊavaju i ostvaruju pomirenje s Bogom, dakle, i sa samim sobom te mu osiguravaju put do vjeËnoga spasenja.

SpecifiËni aspekti filozofskoga govora u bioetici viπe su orijentirani na ulogu filozofa u didaktiËko-pedagoπkim aktivnostima oko promicanja bioetike i pouËavanja kojim se intelektualnim sredstvima i metodoloπkim naËinima moæe udovoljavati kriterijima razvijene bioetiËke svijesti, to jest etiËnosti djelovanja i smisla æivljenja u perspektivi odreenih svrhâ ljudskoga razuma (dvanaesto poglavlje). Govor o nekim aspektima uloge filozofa u bioetici ne iscrpljuje sveukupnost bioetiËkih izazova i zahtjeva postavljenih pred filozofa s posebnom urgentnoπÊu. BuduÊi da opÊa misaona impostacija i metodoloπka shematizacija priruËnika zraËe idejom “filozofskoga pothvata”, bilo je razloæno ne ponavljati se, nego samo skrenuti pozornost na neke praktiËne izazove u djelovanju filozofa u bioetici. SpecifiËni aspekti pravnoga govora u bioetici poprimili su karakter fondativnoga diskursa o biopravu kao pravno-normativnom pandanu etiËko-normativnoj Bioetici. U tome je evidentirana komplementarnost, a ne stanje sukobljenosti meu njima, koja se bazira na svijesti da operativnost bioetiËkih naËela, normi i kriterija pronalazi svoju praktiËnu primjenljivost u pravno-zakonodavnim normativima elaboriranima od bioprava u dosluhu s bioetiËkim glasovima. To konkretno znaËi da bi biopravo takoer trebalo prouËavati bioetiËke konfliktualnosti iz πire interdisciplinarne perspektive, ne ostajuÊi zatvoreno u okvirima jedinoga prouËavanja formalnosti i konzistentnosti pravnih normi, nego ulazeÊi u bît pojedinoga fenomena u skladu s bogatom baπtinom filozofsko pravne tradicije. SpecifiËni aspekti socioloπkoga govora u bioetici ni pribliæno ne iscrpljuju njegove dosadaπnje domete i buduÊe moguÊnosti takvoga govora. Oblikovana je tek jedna premisa kao poruka o vaænosti poπtivanja epistemoloπkih odreenja dviju disciplina u procesima dijaloπke otvorenosti i suradnje, πto je svojevrsna nadopuna promiπljanju o sociobiologiji (sedmo poglavlje). U svemu je potrebno dobro razlikovati domete i moguÊnosti deskriptivnoga (sociologija) i valutativno-normativnoga govora (bioetika).

ZakljuËujuÊi “πetnju bioetiËkim labirintom”, Ëini se razloænim ukazati na joπ nekoliko vaænih momenata. U sferi opÊega dojma vaæno je zauzeti stav da ponuena shematizacija s prateÊim promiπljanjima nema pretenziju na mjesto definitivnoga rjeπenja ili posljednje rijeËi o epistemoloπkom karakteru i utemeljenosti bioetiËke discipline. O tridesetom roendanu bioetike evidentiraju

476

TonËi MatuliÊ: Bioetika

se mnoge frustracije i iluzije glede njezinoga stvarnog smisla, uloge i sadræaja.

Frustracije se kriju iza neostvarenih oËekivanja u sferi uspjeπnoga objedinjavanja stoljeÊima udaljavanoga empirijskoga (“fiziËkoga”) od metaempirijskoga (“metafiziËkoga”) promiπljanja o Ëovjeku i svijetu, te u sferi moguÊega oblikovanja jedne prijemljive atmosfere interdisciplinarnoga dijaloga i uvaæavanja razlika meu zakonima “fiziËkih” i “metafiziËkih” spoznajnih procesa. Iluzije se prvenstveno skrivaju iza predimenzioniranih oËekivanja u sferi nadilaæenja etiËkoga pluralizma na naËin oblikovanja jedne sveobuhvatne logiËke strukture govora bioetiËkoga karaktera. Time se ne iscrpljuju sve dimenzije frustriranosti i iluzornosti bioetiËke discipline. Njima usprkos, ne bi bilo dobro posustati ili odustati od promicanja adekvatno zamiπljene kulture onih dimenzija koje u suvremenom svijetu imaju veliku vrijednosnu kvalitetu: “izgraivanje mostova” i dijalog s pretpostavljenom tolerancijom.

Ne bi bilo dobro shvatiti smisao “izgraivanja mostova” u duhu svijesti da je danas, eto, u modi izvanjsko povezivanje znanstvenih disciplina okupljenih u dijalogu oko interdisciplinarnoga stola, nego u duhu unutarnjega povezivanja relevantnih znanja i spoznaja stavljenih na raspolaganje opÊoj promociji etiËkih vrijednosti, obogaÊivanju postojeÊe etiËke svijesti i izgradnji specifiËne bioetiËke svijesti u znanstvenicima i lijeËnicima na polju biomedicinskih znanosti.

Da bi se to ostvarilo, nuæno je razviti svijest o neodgodivoj potrebi izgradnje jedne specifiËne kulture dijalogiziranja za koju smatramo da ne bi smjela dræati najvaænijim iznoπenje gnoseoloπkih sadræaja iz vlastite discipline, barem ne u situaciji danaπnjih frustracija i iluzija, nego pokazivanjem dobre volje i nastojanja da se istraæe moguÊnosti i naËini kako saËuvati nepovrijeenima temeljne ljudske vrijednosti i kako izgraivati æivotne uvjete po mjeri svakoga Ëovjeka, to jest uvjeta liπenih moÊi samouniπtenja i strahova prouzroËenih prvenstveno zbog Ëovjekove zatvorenosti izazovima transcendencije.

Korisno je takoer skrenuti pozornost i na Ëinjenicu da su pozitivne strane bioetiËke discipline jednostavno neostvarive, ukoliko se ne razvije svijest u zainteresiranim osobama o neodgodivoj potrebi prihvaÊanja mukotrpne, ali zahvalne “osobne askeze” u ostvarivanju bioetiËkih zadaÊa i ciljeva, meu koje spada takoer izgraivanje akademsko-didaktiËke, institucionalno-istraæivaËke i promotivno-publicistiËke infrastrukture bioetiËkoga karaktera. LijeËnici, biolozi, filozofi, teolozi, pravnici, sociolozi, politiËari, novinari i ini drugi iskustvom potvreni profesionalci zainteresirani za bioetiku, trebali bi poraditi na projektu promicanja bioetiËke discipline svatko na svoj profesionalni i znanstveni naËin, jer se u protivnom nameÊe pitanje smisla interdisciplinarnoga dijaloga koji nije tu samo radi izvanjske razmjene sadræaja razliËitih gnoseoloπkih izvora, nego je tu radi uvjeta koje emanira sama narav bioetiËke discipline. Samoizgraivanje bioetike odvija se i sedimentira oko formalno-strukturalnih elemenata, Ëija diferenciranost u odnosu na etiËku disciplinu poËiva na interdisciplinarnosti metode pa je zbog toga vaæno voditi raËuna o uvjetima, moguÊnostima i dometima “empirijski utemeljenoga govora”, “metaempirijski utemeljenoga govora” te konaËno o utemeljenosti “logiËko-strukturalno fuzioniranih sadræaja” u specifiËno bioetiËko znanje.

ZakljuËak

477

Svima kojima Êe ovaj priruËnik posluæiti da se upoznaju po prvi puta s bioetiËkom disciplinom ili onima kojima Êe omoguÊiti bolje upoznavanje s nekim specifiËno-strukturalnim aspektima iste, neka to bude poticaj da nastave s produbljivanjem i razvijanjem bioetiËke discipline. ReËeno se ne moæe nego odnositi prvenstveno na mlade znanstvenike i studente, buduÊi da ako im se ne pruæe moguÊnosti, bilo akademske ili literarne naravi za sustavno prouËavanje bioetike, ne moæe se oËekivati da postanu (kvalitetni) bioetiËari. Onima kojima ovaj priruËnik pruæa okus evidentiranih i neevidentiranih bioetiËkih frustracija i iluzija, neka to prije svega bude znak da postoje razliËiti putovi do spoznaje i tumaËenja “objektivnoga”. Za sve “subjektivno” preuzimamo bioetiËku odgovornost.

533

Summary

SUMMARY

You are holding a book with the ambitious goal of providing a somewhat comprehensive definition of bioethics. It is a guide to bioethics, containing basic information about the derivation, origin, development, definition, formal structure, material limitations, meaning, content, purposes, justification, in a word, the foundations of this new discipline.

In connection with the definition of bioethics, there is an entire series of other closely related definitions concerning ethical theory, ethical argumentative methodology, meta-ethics, and interdisciplinary dialogue.

The year 2000 marked thirty years (1970) since the neologism bioethics was first placed into semantic and colloquial circulation (V.R. Potter), while the current year of 2001 marks thirty years (1971) since bioethics was introduced into the academic world of research and study (A. Hellegers).

This book begins from the implicit premise that the topic of bioethics is very much in fashion today. Nonetheless, the prominence of bioethics in the daily media via reports, commentaries and analyses of certain biomedical “hot topics� says nothing about the nature of bioethics itself. Moreover, biomedical progress challenges us with new discoveries and concepts every day. In some persons, this fact arouses skepticism, in some fears, in some a renewed hope in man’s ability to master nature and himself, in some feelings of helplessness, in some an awareness of responsibilities, in some inventiveness and creativity etc. The author argues that bioethics ought to shape ethical awareness and responsibility when we confront the challenges of biomedical progress which, however legitimate and desirable, are not solely of a scientific technical nature but imply a whole series of topics, dilemmas and controversies of an eminently ethical nature which cannot be resolved except by adequately argumented ethical reflection. This book confirms that investigation of the response to the question what is bioethics is nothing other than seeking an answer to the

534

TonËi MatuliÊ: Bioetika

question of adequately argumented ethical reflection on human activity and behavior in the field of biomedical science, with all the corresponding possibilities and challenges.

The method of presentation and argumentation used in the book is recognizable as classical deductive and inductive deliberation, while most of the contents, nonetheless, employ the simple methodology of linear presentation and are intended to convey as much basic information on bioethics as possible.

Bibliographic documentation is systematic and consistent, not only regarding quotations but in cases of “borrowings.” To some persons, it will seem that the notes compromise the purpose of this volume, which aspires to be a manual.

The basic problem in this regard, however, is not the encumbering of the text but in the sphere of becoming acquainted with the bioethical bibliography. It is true that during the past several years, there have been translations into the Croatian language or works by domestic authors which amount to a fair number of books, studies, articles and reviews of a bioethical character. However, the problem is first of all apparent in the sphere of bioethical sources, if this can be called a problem at all. Bioethics is practically unimaginable without several monograph editions by well-known bioethicists (e.g. A. Hellegers, D. Callahan, W. Reich, T. Beauchamp, J. Childress, E. Pellegrino, D. Thomasma, H. Engelhardt, Jr.; P. Ramsey, R. Veatch, A. Jonsen, V.R. Potter, D. Gracia, E. Agazzi, S. Spinsanti, S. Privitera, E. Sgreccia, G. Russo etc.).

This book consists of three sections. The first section is divided into six chapters, the second into three chapters, and the third into five chapters. The first section is on the epistemological status of bioethics, starting from the first chapter which examines the origins of bioethics; the second chapter which investigates the time, place and people responsible for coining the neologism “bioethics,” while the third chapter speculates on definitions of bioethics, favoring the definition contained in the Encyclopedia of Bioethics (1995). The fourth chapter investigates the basic elements of ethical sciences as a prerequisite for becoming acquainted with the structural elements of bioethics. The logical structure of speech and the demarcation of the domain of bioethics are the subjects of the fifth chapter. The sixth chapter of the first section investigates the conditions and possibilities for interdisciplinary research methodology in bioethics based upon eponymous dialogue.

After reading the first section of the book, one arrives at the conclusion that bioethics is a special type of ethical reflection upon human activity and behavior in the area of biomedical sciences, although “special type” means that the ethical argumentation applied in bioethical evaluative-normative processes nevertheless differs from general ethical argumentative methodologies, regardless of the particular ethical theory with normative demands. This difference is based on the interdisciplinary establishment of argumentative methodology, which lucidly emerges from the proffered methodological model (sixth chapter). This specific difference requires the formation of an original valuativenormative process in bioethics, by which it methodologically distances itself

Summary

535

from the traditional concept of the ethical disciplines which remain within the given gnoseologicalframeworks of the ethical sciences, while bioethics builds specific gnoseologicalframeworks in a manner that unites knowledge from various scientific disciplines (gnoseologicalsources) in a unique bioethical cognitive system (gnoseologicalmeans). In the process of uniting this knowledge, conflict is absent since each individual element of “knowledge” is placed first of all in the function of initiating a specific bioethical evaluative-normative process from which practical judgments are derived on concrete acts in the field of the biomedical sciences. In this segment, bioethics confirms itself not only as a normative but as a practical, applied discipline.

The second section of the book focuses upon investigating the problematic aspects of meaning and content in bioethics, deliberation upon the challenges of metabioethical discourse (seventh chapter), the basic elements contained in bioethical paradigms (principles, virtues and experience) (eighth chapter), and the individualization of the fundamental thematic entities decanted into the main tasks of bioethics in the context of contemporary discourse on the irreversibility of biomedical progress (ninth chapter).

The authentic distillation of ethical consciousness, freedom and responsibility significantly depends upon an onto-anthropological vision of man, which is the fundamental conclusion of the second section. The conditio sine qua non in bioethics is seeking the “truth” about man. This search is inseparable from “personal asceticism” or the arduous but gratifying study of the constituent elements within a person. Only on the basis of these elements is it possible to determine the criteria and conditions in the relationship between “is” (the empirical-description of the state of things) and “ought” (the valuative-normative assessment of the state of things). The anthropocentric foundation and orientation of bioethics implies the position that human life significantly differs from that of other forms of life on earth and that the various diverse biological functions in a person are not reducible to an unambiguous evaluative concept and explanation. A person is rational and spiritual; therefore, he is an ethical being.

The third section of the book systemizes the specific aspects of the interdisciplinary dialogue in bioethics, among which specific religious aspects are outstanding (tenth chapter), together with aspects of the four scientific disciplines from the ranks of the humanistic and positivistic sciences, i.e. theology (eleventh chapter), philosophy (twelfth chapter), law (thirteenth chapter) and sociology (fourteenth chapter) in relation to bioethics, and all of this oriented toward the building of a genial and productive bioethical dialogue.

A person is essentially a religious being and as such, regardless of whether he believes or does not believe, is a member of an organized religion or not, he cannot negate within himself the phenomenon of “openness to the transcendental.” In bioethics, it is not sufficient merely to establish this concept but it is necessary to take it into serious consideration, since only a relatively small aspect of a person is “fabricated” by nature alone. For the most part, a person

536

TonËi MatuliÊ: Bioetika

is the result of cultural conditioning, particularly education and upbringing in the broadest sense, including religious upbringing. However, religion is not just any kind of phenomenon but one that is innate within a human being. Thus, it would be clearly absurd to reduce religion and religious discourse to something insignificant, superfluous or complicating in bioethical dialogue and the practical study of normative expressions, when reasons and needs for this arise. The importance of theological discourse in bioethical dialogue, despite stagnation in recent years in comparison to philosophical discourse, should not be a source of ill will due to the “privacy of religion.” Religious experience is historically based. Therefore, a believer feels the ongoing need for theological heralds and guidance in practical life in order to achieve the goals of his own life in accordance with the criteria of the ethical dimension of religious inspiration. In all of this, an important role is also played by the Church as the authentic community of believers, whose task regarding bioethics is particularly important in situations when a person finds himself to be weak and disheartened, so that the Church accepts him, encourages him and initiates means that actually make it possible for him to effect a reconciliation with God and also with himself, thereby assuring his path to eternal salvation. The specific aspects of philosophical discourse in bioethics are more oriented to the role of the philosopher in didactic-pedagogic activities concerning the promoting of bioethics and study, by which intellectual means and methodologies it is possible to meet the criteria of a developed bioethical consciousness, i.e. ethical activity and a meaning for life within the perspective of certain goals of human reason. The specific aspects of legal discourse in bioethics have acquired the character of fundamental digression on biological law as a legal-normative counterpart of ethical evaluative-normative bioethics. In this, a complementary quality is evident, as opposed to a conflict between (bio)law and (bio)ethics, which is based on the awareness that the operative nature of bioethical principles, norms and criteria have practical application in the legal-legislative norms elaborated by bio-law in the earshot of bioethical discourses. In the book, specific aspects of sociological discourse are presented that do not in any way exhaust the present range and future possibilities of such discourse in bioethics. Only one premise is formed as a message on the importance of respecting the epistemologicl specificity of bioethics and sociology in openness and cooperation in dialogue.

The entire content offered results in a text that is simple and suggestive, but also has the demanding title of bioethics. Therefore, it is reasonable to turn attention to two moments, one psychological and the other gnoseological in nature. In the psychological sphere, expectations should be directed toward the correct measure, since this book from the compositional perspective neither has its own schematic or compositional model, nor does it have a counterpart in some other, domestic or foreign literary paradigm. Regarding the moment of a gnoseological nature, it should be pointed out that the range, aspirations, preoccupations and conflicts in bioethics show that it is polyvalent in all gnoseologically relevant aspects, i.e. those which regard true sources, possibil-

Summary

537

ities, manners and means of scientific concepts. Scientific concepts in bioethics are at the same time specific and characteristic, in the sense that they are formed in a manner for which in the past there has been no model or peer.

Puttering with various ethical theories, arguments, methodologies, anthropologic visions and concepts which conceal specific gnoseologicalmoments, then puttering with various scientific disciplines that enter into bioethical dialgoue with their gnoseological demands, and finally constantly bearing in mind the problem of scientific gnoseology in the sphere of the exact sciences, have had a significant impact on the intellectual climate and the anticipated level of presentation and argumentation.

A review of the past thirty years of bioethics invariably leads us to reaffirm that there are many frustrations and illusions regarding its actual purpose, role and content. Frustration is concealed behind the newly created anticipation in the sphere of the successful unification of what had been for centuries the separation of the empirical (“physical”) from the metaempiracal (“metaphysical”) concept of man and the world, and in the sphere of the potential formation of an applicable atmosphere of interdisciplinary dialogue, taking into account the differences between the laws of the “physical” and “metaphysical” cognitive processes. Illusions are primarily concealed behind inflated expectations for the surpassing of ethical pluralism in a manner forming an all-encompassing logical structure of discourse of a bioethical character. This has not exhausted all the dimensions of frustration and the illusory quality of bioethical disciplines.

Despite them, it would not be good to desist or refrain from promoting an adequately conceived culture of those dimensions that have great value in the contemporary world: the building of bridges and dialogue with the assumption of tolerance. Mitigating circumstances stem from bioethics itself, which indicate that it is difficult but not impossible to capture bioethics in a single unique and indivisible definition. This is best supported by H.T. Engelhardt, Jr., who refers to “bioethics as a plural noun.”

The author had a specific motive for writing this book. In the Croatian linguistic territory, bioethics has been intensely discussed for many years. However, while experience concerning bioethical trends in other countries, for example the USA, Australia, Italy, France, Spain etc. shows that bioethics has come far, in the sense of quality valorization, and thereby has obtained its rightful place in the academic, institutional, journalistic and operative spheres, in Croatia things are moving more slowly. Nonetheless, it is possible to say “eppur si muove.” Thus far, there have been no monographic publications in Croatia of an all-encompassing, authentic and didactic nature providing a systematic presentation of the theoretical-fundamental elements of bioethics or its special, practical-normative elements. Under the circumstances, this book is more than welcome.

Translated: Margaret Casman-Vuko

538

TonËi MatuliÊ: Bioetika

BILJE©KA O PISCU

TonËi MatuliÊ (1966) rodom je iz Postira na otoku BraËu. Osnovnu πkolu zavrπio je u Postirima, a srednju u Supetru i Splitu. Maturirao je 1985. u Nadbiskupskom sjemeniπtu u Splitu. Nakon odsluæenoga vojnog roka 1985/86. kao sveÊeniËki kandidat Hvarske biskupije studirao je teologiju na Teologiji u Splitu KatoliËkoga bogoslovnog fakulteta u Zagrebu.

Za sveÊenika Hvarske biskupije zareen je 1992. godine. U dva je navrata sluæio kao kapelan i æupnik u Hvaru i Milni na otoku Hvaru (1992/93) te u Starome gradu i Selcima na otoku Hvaru (1998/99). Poslijediplomski studij iz moralne teologije zavrπio je na Visokom institutu za moralnu teologiju “Academia Alphonsiana” Papinskoga lateranskog sveuËiliπta u Rimu na kojemu je 1995. magistrirao, a 1998. doktorirao.

U istom se razdoblju dodatno usavrπavao iz bioetike na KatoliËkome sveuËiliπtu “Sacro Cuore” u Rimu te na “Joseph and Rose Kennedy Institute of Ethics” SveuËiliπta Georgetown u Washingtonu, D. C. Od ljetnoga semestra ak. god. 1998/99. predaje kolegije iz moralne teologije i socijalnoga nauka Crkve na KatoliËkome bogoslovnom fakultetu SveuËiliπta u Zagrebu.

539

Summary

Knjige TonËija MatuliÊa u izdanju Glasa Koncila Bioetika Zagreb, 32012.; 17 x 24 cm; 539 str.

Oblikovanje identiteta bioetiËke discipline Zagreb, 22010.; 14,5 x 21,5; 304 str.

Æivot u ljudskim rukama Zagreb, 22010.; 14,5 x 21,5 cm; 284 str.

Medicinsko prevrednovanje etiËkih granica Zagreb, 22010.; 14,5 x 21,5 cm; 266 str.

BioetiËki izazovi kloniranja Ëovjeka Zagreb, 22010.; 12,5 x 20,5 cm; 288 str.

Metarmofoze kulture Zagreb, 22009.; 16 x 23 cm; 944 str.

Tuæaljke kamenja hrvatske pustinje Zagreb, 32011.; 16 x 23 cm; 440 str.

Knjige moæete kupiti kod nakladnika: Glas Koncila, Kaptol 8, 10000 Zagreb tel.: 01/4874 315; faks: 01/4874 319 http://knjizara.glas-koncila.hr e-poπta: prodaja@glas-koncila.hr

540

TonËi MatuliÊ: Bioetika

TonËi MatuliÊ BIOETIKA Glas Koncila, Zagreb, 32012.

JeziËno ureivanje: Jasna IvanËiÊ GrafiËko oblikovanje: Glas Koncila Priprava za tisak: Æeljko Filetin, Danijel LonËar, Dragica ©antiÊ Naslovnica: Kreπimir PleiÊ Imensko kazalo: Jasna IvanËiÊ Pojmovno kazalo: TonËi MatuliÊ Tisak: Grafika Markulin, Lukavec III. nepromijenjeno izdanje tiskano u srpnju 2012.

ISBN 978-953-241-348-9 CIP zapis dostupan u raËunalnom katalogu Nacionalne i sveuËiliπne knjiænice u Zagrebu pod brojem 810224.

Sva prava su pridræana. Nijedan se dio ove knjige ne smije umnaæati, fotokopirati, reproducirati ni prenositi u bilo kojem obliku (mehaniËki, elektroniËki i sl.) bez prethodne pismene suglasnosti nakladnika.