TEOLOGIJA SAKRAMENATA by Glas Koncila

Niko IKIĆ

TEOLOGIJA SAKRAMENATA „Gorući grm“ sakramentalne milosti

U znak zahvalnosti mojim roditeljima!

©: Izdavač:

PRIRUČNICI-9 Urednik: Darko Tomašević

Katolički bogoslovni fakultet u Sarajevu Katolički bogoslovni fakultet u Sarajevu – pridružena članica Univerziteta u Sarajevu Lektura: dr. sc. Marija Znika Korektura: Oliver Jerković Priprema za tisak: Darko Tomašević Tisak: Suton, Široki Brijeg Naklada: 500 komada

Odobrenjem Vrhbosanskog ordinarijata br. 1672/2012 od 21. rujna 2012. godine

Suizdavač: Glas Koncila, Kaptol 8, Zagreb Tel.: 01/4874 315; faks: 4874 319; e-pošta: prodaja@glas-koncila.hr; www. glas-koncila.hr Za suizdavača: Stjepan Pogačić ISBN 978-953-241-362-5 CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 818399 CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 272-55(035)

IKIĆ, Niko Teologija sakramenata: “Gorući grm” sakramentalne milosti / Niko Ikić. - Sarajevo : Katolički bogoslovni fakultet ; Zagreb : Glas Koncila, 2012. - 502 str. ; 25 cm. - (Priručnici ; 9) Bibliografija i bilješke uz tekst.

ISBN 978-9958-747-30-4 (Katolički bogoslovni fakultet) COBISS.BH-ID 19924742

Niko IKIĆ

TEOLOGIJA SAKRAMENATA „Gorući grm“ sakramentalne milosti

Sarajevo: Katolički bogoslovni fakultet Zagreb: Glas Koncila

2012.

Proslov Ljudsko biće je u svojoj biti homo viator – čovjek putnik. On putuje od začeća do smrti. Putuje prema rađanju i životu. Putuje kroz svoje djetinjstvo prema rastu i razvoju. Putuje kroz školsku izobrazbu prema svojemu zvanju. Čovjek putuje prema svojemu ostvarenju i svojoj sreći. Stalno je na putu, a put je njegov život. Njegov put je uzak i širok, ravan i strm, siguran i nesiguran. Na putu ga čekaju zamke i opasnosti, kiše i oluje, studeni i vrućine. Njegov put ga vodi k njegovu cilju. Cilj mu je koji puta nejasan, a on na putu često nesiguran. K cilju ga vode osobe i znaci te mu tako ulijevaju malo više sigurnosti. Čovjek vjernik je homo viator na putu vjere. Vjernik putuje od prolaznosti prema vječnosti, od vidljivoga prema nevidljivome, od grešnoga prema svetome. Na tom putu čovjek nije sam. Crkva je njegova zajednica i suputnica. Ona mu je znak i oruđe na putu spasa. Najveći znak na putu čovjeka ususret Bogu je Isus Krist. On je čovjeku pravi suputnik. Sakramenti su vjerniku milosni znaci na putu spasenja. U rađanju sakrament čovjeka preporađa, u rastu potvrđuje, u gladi hrani, u grešnoj nevolji miluje, u bolesti liječi, u zajedništvu posvećuje, u obitelji blagoslivlja, u vjeri jača, na putu u život ovjekovječuje. Ovaj priručnik ima za cilj vjerniku - putniku barem malo osvijetliti sakramentalni put Crkve ususret Kristu po Duhu Svetome. Nadam se da će barem malo koristiti onima koji su na putu teološke izobrazbe. Bit će to dovoljno da se isplati višegodišnji uloženi trud. Neka bude sve na veću slavu Boga, dobro Crkve i milosnu korist čovjeku na putu spasenja. U Sarajevu 15. studenog 2011.

prof. Niko Ikić

KRATICE AA

Apostolicam Actuositatem

Biskupska konferencija

Bogoslovska smotra

AAS

Acta Apostolicae Sedis

BiH

Bosna i Hercegovina

Ad Gentes

BKV

Bibliothek der Kirchenväter

Christus dominus

CIC

Codex iuris canonici

CuS

Crkva u svijetu

Dei verbum

COM

Communio

Denzinger-Hünermann

CONC

Concilium

DIA

Diacovensia

GĐB

Glasnik Đakovačke i Srijemske biskupije

Gaudium et spes

KAT

Kateheza

Gravissimum educationis

Enchiridion Vaticanum, Dokumenti Svete Stolice

KKC

Katekizam Katoličke crkve

Glas Koncila

HKD

Hrvatsko kulturno društvo

Kršćanska sadašnjost

Nostra aetetae

Orientalium Ecclesiarum

LThK NDE NV

Lumen gentium

Lexikon für Theologie und Kirche Near Death Experiences Nova et vetera

Orthodoxes Forum

Perfectae caritatis

Presbiterorum ordinis

Sacrossantum concilium

Unitatis redintegratio

VRH

Vrhbosnensia

OT OŽ

Optatam totius

Obnovljeni život

Patrologia graeca

RTČ

Riječki teološki časopis

Svesci

UPT

U pravi trenutak

VRHB

Vrhbosna

Patrologia latina

Služba Božja

ThQ

Theologische Quartalschrift

Una sancta

ZKP

Zakonik kanonskog prava

Uvod Kao rektor Vrhbosanskog bogoslovnog sjemeništa pokrenuo sam 2006. godine, zajedno s kolegama u odgojiteljskom timu i bogoslovima, List bogoslova Vrhbosanskog bogoslovnog sjemeništa pod nazivom Gorući grm. Prijedlog naziva došao je od grupe bogoslova i naišao na simpatije svih nas. U slici gorućeg grma počeli smo iz bogoslovskog kuta dublje tražiti i otkrivati poveznice i opravdanja za takav naslov. Kako sam godinama predavao kolegij Teologija sakramenata na Katoličkom bogoslovnom fakultetu u Sarajevu, sve sam više počeo promatrati sakramente Crkve u slici gorućeg grma te ohrabren sličnim razmišljanjem kolege Antona Tamaruta1 odlučio ovom priručniku dati podnaslov u povezanosti s tom slikom. Zašto? U traženju odgovora na postavljeno pitanje prvo valja spomenuti da je stara antička filozofija iskristalizirala četiri bitna prapočela života kao što su: zemlja, voda, zrak i vatra ili oganj. Vatrenom plamenu je prirodno da se diže prema nebu u čemu možemo nazreti prasliku uzdizanja ljudske naravi prema Nadnaravnome. Taj prirodni oganj ovdje poprima sakramentalno značenje. Stoga se u traženju odgovora ponajvećma oslanjam na biblijske izvještaje. Oganj postaje znakom Abrahamova saveza (Post 15,17). Ilija usta kao oganj i njegova riječ je plamtjela poput buktinje (Sir 48,1). Poslije vihora i potresa Ilija traži Jahvu u ognju, ali on ne bijaše u ognju, nego oganj bijaše njegov znak (1 Kr 19,12). Nadnaravna snaga u znaku ognja u obliku ognjenih kola i ognjenih konja uznosi Iliju na nebo (2 Kr 2,11). Oganj postaje znakom Božje prisutnosti i snage u slici rijeke ognjene (Dn 7,10). Iz ognja govori svojemu narodu. Ognjem se objavljuje. Oni su čuli zvuk i glas riječi, ali lika nisu nazreli (Pnz 4,12). Božje riječi iz ognja Božji prst upisuje u kamen (Pnz 9,10). Snaga Božje riječi iz ognja čisti i uklanja sve prepreke, spaljuje sve nedostatke. Ona spaljuje žrtve prinosnice i paljenice. Ognjem sažiže ljudski grijeh u obliku zlatnog teleta (Pnz 9,21). Vječni oganj gori na Božjem žrtveniku (Lev 6,2-6). Oganj postaje također znakom eshatološkog suda (Iz 66,15). Raznolika starozavjetna značenja ognja dovoljno jasno upućuju na novozavjetni plamen sakramentalne milosti. U takvom okviru razumijevanja i Novi zavjet koristi pojam oganj. Ivan Krstitelj najavljuje Isusa kao onoga koji krsti Duhom Svetim i ognjem (Mt 3,11), a Isus često govori o neugasivom i paklenom ognju kao znaku posljednjega suda (Mt 5,22; Mk 9,43). Isus naziva Ivana Krstitelja „svjetiljkom što gori i svijetli“ - Ille erat lucerna ardens et lucens (Iv 5,35). Ivan je ona svjetiljka koja je osvjetljavala put prema Isusu. Prema Luki Isus je došao baciti oganj na zemlju i želi da se zapali (Lk 12,49), a ne samo zraku 1

Usp. TAMARUT, A., „Sakramente se ne smije instrumentalizirati“, TAMARUT A., Razlozi za radost i nadu, KS, Zagreb, 2011., 55.

svjetlosti. On šalje Duha Svetoga kao ognjene jezike koji silaze na njegove učenike (Dj 2,3) i tako neprestano pali oganj na zemlji.2 Posebnu pozornost stavljamo na oganj u slici gorućeg grma. U sklopu opisa Mojsijeva poziva u redakciji svećeničke predaje doslovno se kaže: „Mojsije pasao ovce svoga tasta Jitra, miđanskog svećenika. Goneći tako stado po pustari, dođe do Horeba, brda Božjega. Anđeo mu se Jahvin ukaže u rasplamsanoj vatri iz jednog grma. On se zagleda: grm sav u plamenu, a ipak ne izgara. ‘Hajde da priđem’ reče Mojsije, i promotrim ovaj čudni prizor: zašto grm ne sagorijeva.’ Kad je Jahve vidio kako prilazi da promotri, iz grma Bog zovne: ‘Mojsije! Mojsije!’ ‘Evo me!’ - javi se. ‘Ne prilazi ovamo’ - reče. ‘Izuj obuću svoju s nogu. Jer mjesto na kojem stojiš sveto je tlo. Ja sam’ nastavi, ‘Bog tvoga oca; Bog Abrahamov, Bog Izakov, Bog Jakovljev.’ Mojsije zakloni lice: bojao se u Boga gledati.“ (Izl 3,1-6), završava biblijsko izvješće. U sklopu rasprave sa saducejima o uskrsnuću Isus se poziva na odlomak o grmu Gospodina kao starozavjetni dokaz da mrtvi uskrsavaju, budući da se u odlomku Gospodina zove Bogom Abrahamovim, Izakovim i Jakovljevim, a on nije Bog mrtvih nego živih (Lk 20,37-38). Na prvi pogled nije lako naći poveznicu između ove starozavjetne slike i sakramenata Novoga zavjeta. Prisjetimo se da oba saveza svaki na svoj način naviještaju isto spasenje. Stari zavjet je poput prethodnice prekriven koprenom tajni, a Novi zavjet je puno svjetlo i sjaj, očitovanje i ostvarenje Božjeg nauma spasenja. Starozavjetne slike kao pralikovi sasvim sigurno snažno upućuju na novozavjetnu sakramentalnu zbilju. Potrebno je samo otkriti ih i ispravno povezati. Od pomoći može biti ako snažnije istaknemo neke od pojmova iz opisa gorućeg grma. Prvo je riječ o objavi Boga koji se na slikovit ali stvarni način približava, samoobjavljuje i priopćuje čovjeku. On je skriven u slici svojega anđela. Svojim vanjskim znakom (gorućim grmom) Bog u čovjeku budi radoznalost, čak ga imenom poziva na susret. U znaku grma Bog stvarno poziva, a Mojsije se realno odziva - „evo me“, zbunjeno odgovara. On zasigurno ne razumije znak, ali izražava želju spoznati ga i svojevoljno prilazi grmu. U slici i znaku gorućeg grma susreću se Bog i čovjek. Bog se predstavlja u svojemu milosnom veličanstvu, a čovjek nedostojan zaklanja lice i skida obuću s nogu, tj. ostavlja sve te u svojoj goloj ljudskosti i ograničenosti postaje otvoren za komunikaciju i dijalog. Boji se Boga gledati, iako ga Bog poziva na susret. U susretu na Sinaju dolazi do dijaloga i komunikacije između Boga i čovjeka. Ostvaruje se sakramentalna interakcija. Susret je osoban na svetom tlu i u otajstvenom ozračju. Brdo Horeb predstavlja Crkvu u kojoj stalno gori sakramentalni plamen Božje ljubavi i milosti. Plamen gori, a ne izgara. Trajno svijetli i grije, a ne sagorijeva. 2

Usp. LEON-DUFOUR, X., „Oganj“, Rječnik Biblijske teologije, KS, Zagreb, 1969., stupci 765712.

U slici starozavjetnog gorućeg grma ovdje gledam novozavjetne sakramente Crkve kao od Krista zapaljeni bogoštovni oganj, kao sakramentalni plamen Božje milosti koji grije i obasjava, kao sakramentalno otajstvo susreta i dijaloga, dodira i komunikacije između Boga i čovjeka. Taj milosni susret pali svjetlo vjere, prosvjetljuje čovjekovu nutrinu, širi toplinu ljubavi, grije čovjekovu dušu, spaljuje čovjekov korov. Kad čovjek razgovara s Bogom, onda iz njega izbija svjetlost (Izl 34,35). Gorući grm neka bude poveznica Starog i Novog zavjeta, sveto tlo milosnog susreta vidljivoga i nevidljivoga, grešne čovjekove tame i svjetlosne Božje milosti. Gorući grm neka ovdje predstavlja vanjski znak, nutarnju vatru milosti i milosnu toplinu. Susret čovjeka s Bogom u znaku grma ističe susret žive vjere čovjeka i milosti vječno živoga Boga. Kad milost zapali vjeru a vjera potpali grm, nastaje sedmoliki vatromet sakramenata. Klasična teologija sakramenata obično se dijeli u dva velika dijela: in genere i in speciae. U prvom dijelu (de sacramentis in genere ili jezično pomiješano, ali uobičajeno sakramenti in genere) obrađuje se opća sakramentologija koja obrazlaže zajedničke temelje i podloge, dodirne točke i okvire svih sakramenata. Prvi dio predstavlja uvod u teologiju sakramenata općenito. Drugi dio obrađuje pojedinačno sedmerostruki plamen sakramentalne milosti.

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO I. PRELIMINARNA RAZMIŠLJANJA Opća teologija sakramenata najčešće polazi od antropološke razine i usmjeruje se prema transcendentnoj stvarnosti. Nastavlja se isticanjem kristološke, ekleziološke i pneumatološke dimenzije i utemeljenjem na Svetom pismu. Uokvirena ovim sastavnicama, susreće se s pitanjem razumijevanja i broja sakramenata. Poslije mora dublje zaći u temeljna pitanja poput odnosa vidljivog znaka i nevidljive milosti, pitanja djelotvornosti i učinaka, pitanja sakramentalne komunikacije i sl. U duhu priprave za ove teme moramo se susresti s nekim uvodnim pitanjima. 1. Teologija, kriza i naučavanje

Kraj drugoga i početak trećega milenija kršćanstva obilježava pojam koji pripada među najkorištenije pojmove našega vremena. To je pojam kriza. Pojam izvorno znači rasprava, prosudba, procjena, ali je u posljednje vrijeme dobio izrazito obojeno negativno značenje. U cijelome svijetu, a kod nas posebno, govorimo o stalnoj političkoj, gospodarstvenoj, ustavnoj, crkvenoj, duhovnoj i svakoj drugoj krizi. U duhovnom smislu naše vrijeme prožeto je krizom morala i pastorala, krizom obitelji i vrijednosti, krizom autoriteta i identiteta, krizom života i svjedočenja, krizom poslanja i zvanja, jednom riječju iskazano: krizom vjere. U svemu se osjeća velika nejasnoća cilja, metode, puta i sredstva. To čini ljude našega vremena nesigurnima, nezadovoljnima, nesretnima. Takvo stanje jasno pokazuju parametri povećanog kriminala i korupcije, ravnodušja i besciljnosti. Jednom riječju: kriza je doista globalna. Zahvatila je sve u svijetu i društvu, vjeri i religiji. Zato bi se moglo reći da je naše vrijeme zahvatila „krizomanija“. I kriza ima najmanje dvije strane. S pozitivne strane kriza je nova šansa. Ona želi nešto reći, nešto polučiti, nešto poboljšati. U tom smislu kriza je izazov kako za društvo i politiku, tako i za Crkvu i teologiju. Nemoguće je u malo riječi detaljnije i dublje opisati današnje krizno društveno i teološko ozračje, a pogotovo nije jednostavno elaborirati njegove uzroke. Na teološkom planu njih bi se moglo sažeti u raznoraznim suprotstavljanjima naravnog onom nadnaravnom, znanstvenog onom 13

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO

vjerskom, crkvenog onom društvenom i obratno. Živimo u ozračju oštre polarizacije i konfrontacije koje je proželo sve djelatnosti ljudskog duha. S crkvenog stajališta gledano, moglo bi se povući paralele s nekim sličnim prošlim vremenima. Ovdje neka budu spomenute one značajke koje je komprimirao Strossmayer za svoje vrijeme. Neke slične značajke naziru se i u našem vremenu i prostoru. Društveno-teološke tendencije njegova vremena on karakterizira kao želju stvaranja države bez Boga, braka bez sakramenta, škole bez religije, društva bez vjere, Crkve bez svećenika.1 Ovome bi se moglo također dodati ono što je prvi vrhbosanski nadbiskup Josip Stadler poručivao svojim svećenicima. On je na svoje vrijeme gledao kao na „pokvarenu pokrajinu“, u kojoj krepost nema časti, gdje se stide pobožnosti, u kojoj se hvali što evanđelje kudi, gdje se smatra one svetima koje evanđelje osuđuje, u kojoj se kreposnima smatra ono najgore, gdje se častohleplje gleda kao vrlinu, oholost kao velikodušje, škrtost kao mudru opreznost, varanje kao vještinu, bludnost kao naravnu potrebu a raskošnost kao način života.2 I mi živimo u vremenu sličnih procesa u kojemu se nastoji ono nemoralno predstaviti moralnim, kao recimo varanje vještinom, blud naravnom potrebom, siromaštvo nesnalažljivošću i sl. Općenito u našem vremenu žeđ za subjektivitetom prelazi u subjektivizam, a glad za slobodom ravna se samo kriterijem omiljenosti, neovisnosti, koristi i hedonizma. Živimo u vremenu identiteta bez pečata. Ne zaboravljajući da ima doista lijepih stvari u svijetu našega vremena i prostora, ipak su ove predstavljene sličice bitna stvarnost našega svijeta. Upravo ovakvu svijetu želimo govoriti o svetome i sakramentalnome, duhovnome i transcendentnome. Želimo govoriti o najsvetijim tajnama, o samim sakramentima. Možda izgleda uzaludno, svejedno, upravo desakraliziranom svijetu vrijedi pokušati govoriti o svetome. Postavlja se pitanje: kako ovakvu svijetu govoriti o svetome? Jednostavno rečeno snagom vjere i teologije. Teologija se proteže koliko i vjera, ali ne treba teologiju poistovjetiti s vjerom, kao ni s učiteljstvom. Sve spomenute instancije govore o vjeri i svetome, ali s različitih pozicija i na različite načine. Riječ je o bliskim, ali ipak razlikovnim stvarnostima. Teologija, a posebice dogmatika, ima zadaću pripomoći učiteljstvu da u Crkvi sazrije sud o nekim stvarnostima, procesima, istinama, spoznajama, zabludama, herezama i sl. U teologiji valja dobro razlikovati teološko mišljenje od vjerske istine. U interpretacijama vjerskih istina moguće su nijansirane različitosti, ali to ostaje u rangu teološkog mišljenja pojedinih teologa. S druge strane neke različite teološke interpretacije, npr. konzervativne i progresivne, ne 1

Usp. STROSSMAYER, J. J., „Korizmena poslanica“, Glasnik Đakovačke i Srijemske biskupije (GĐB) 3 (1885.), 30. Cijela poslanica na str. 17-60. O sličnoj temi također piše Korizmenu poslanicu 1889. god., usp. GĐB 4 (1889.) 25-74. Usp. STADLER, J., „Poslanica kleru“, Vrhbosna (VRHB), 5 (1899.), 66-68.

Preliminarna razmišljanja

treba shvaćati kao da se radi o dvije stranke unutar teologije. Ipak poštujući slobodu teološkog istraživanja, teolozi ne bi smjeli olako postati širitelji diskutabilnih i spornih mišljenja. Teolozi, kao i sva Crkva i svi u Crkvi, trebaju biti sluge Riječi.3 Teologija se oslanja prvenstveno na biblijske izvore i učiteljsko naučavanje, koje može biti formulirano ex cathedra, što najčešće predstavlja formu naučavanja općih crkvenih sabora, dakle naučavanje kolegija biskupa na čelu s Papom ili papinskim odobrenjem kao najvišom crkvenom instancijom. Ovakvo naučavanje Crkve uživa rang najvišeg redovnog crkvenog učiteljstva i obdareno je karizmom nezabludivosti. Drugim riječima: takvo naučavanje je nezabludivo autentično. Ipak valja istaknuti da i niži rang redovitog učiteljstva, kao npr. biskupske sinode, koje same po sebi nisu nezabludive, ali imaju određenu autentičnost, pa je također riječ o autentičnom ali nedefinitivnom učiteljstvu i takvo naučavanje zahtijeva religioznu odanost. U rečenom biblijsko-teološko-učiteljskom kontekstu treba gledati cjelokupnu teologiju, a dogmatiku posebno kao onu disciplinu koja ima svoju specijalnu zadaću u svakom vremenu i prostoru u otkrivanju temeljnih istina o Bogu, čovjeku, svijetu, pa kao takva i ona zahtijeva ozbiljan napor i dužno štovanje. Dogma dolazi od grčkog glagola dokein, što znači učiti, vjerovati, misliti, odlučiti. Dokein pak znači i činiti se, izgledati, na temelju čega su doketi dobili ime budući da su držali da je Isus imao samo prividno tijelo zbog nauka da je materija u sebi zla. Iz teološkog kuta dogma označava nauk o nekoj istini vjere utemeljenu na Svetom pismu i predaji, koju je proglasio crkveni autoritet. U tom smislu dogma je odredba, poučak, postavka. Prema Tamarutu dogma je putokaz vjere koji pomaže onima koji su na putu vjere da dođu do cilja, tj. zajedništva s Bogom.4 U takvu teološkom kontekstu ovdje predstavljamo našem vremenu i prostoru cjelokupnu teologiju sakramenata, kao i dogme o sakramentima. Prvo govorimo o općoj sakramentologiji (in genere) kao temelju i okviru onoj pojedinačnoj (in specie). Slikovito gledamo teologiju sakramenata kao zgradu, tj. Crkvu. Unutar zgrade imamo veliko ovalno predvorje i sedam različitih apartmana. Svi imaju izlaz u predvorje iz kojega se pak može ući u svaki apartman. Ovalno predvorje neka predstavlja sve sakramente općenito, a pojedini apartmani pojedine sakramente. Apartmani nisu iste veličine, neki su međusobno povezaniji, ali su svi sastavni i konstitutivni dio zgrade. Prije nego što uđemo u predvorje i pojedine apartmane, moramo baciti pogled na duhovni prostor oko zgrade. 3

Usp. Talijanski biskupi, Učiteljstvo i teologija u Crkvi, pismo talijanskog episkopata, potpisao patrijarh mletački Giovanni kard. Urbani 16.1.1968. god., KS, Zagreb, 1968., Dokumenti 16, str. 12-15, te 18-20. Usp. TAMARUT, A., „Sakramente se ne smije instrumentalizirati“, 50-51.

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO

2. Duhovne, filozofske i teološke poteškoće govora o svetome

Već je donekle naznačeno da u našoj stvarnosti dva pojma vode ogorčenu borbu jedan protiv drugoga. To su pojam sakralno i pojam svjetovno. Oni kao da govore o postojanju dvaju svjetova. Prvi svijet neka bude okarakteriziran kao nešto sakralno i sveto, tajanstveno i znakovito, simbolično i transcendentno, čak magijsko i mitološko i sl. Naznačeni se pridjevi odnose na stvari, mjesta, osobe, pojave, božanstva i dr. Drugi svijet vrijedi kao nešto svjetovno i znanstveno, tehničko i pozitivno, racionalno i iskustveno, neduhovno i sl. Svjetovi se sukobljavaju, uklanjaju, udaljavaju. U svijetu se božansko i sakralno sve manje uviđa i cijeni. Svijet sve manje upućuje na Boga. Izgleda kao da su izbrisani Božji tragovi iz makrokozmosa i mikrokozmosa. Ljepota prirode i miris cvijeća sve manje upućuju ljude na sveto i božansko. Joseph Ratzinger5 konstatira u tom duhu da je sakrament daleko od osjećaja života i svijesti modernoga čovjeka. Za mnoge naše suvremenike sakrament ima nešto magično i mitološko. Sakrament je središnji pojam za Crkvu, a marginalan pojam za svijet, kaže on. U takvu svijetu teško je razumjeti zašto bi polijevanje vodom odlučivalo o spasenju čovjeka? Kako to da riječi donose npr. oproštenje krivnje. Takav govor razumije sve manje ljudi, navodi Ratzinger.6 U takvu svijetu čini se logičnim da se umjesto krštenja uvede javno pristupanje u zajednicu, a krštavanje male djece da se odbaci. Djecu bi se moglo u ime Crkve samo blagoslivljati. Uloga Crkve bi bila samo u hrabrenju odraslih da se svjesno učlanjuju u crkvene zajednice, sažima Franz Courth.7 U sličnom duhu konstatira Theodor Schnitzler da je krštenje postalo upisivanje u matice krštenih, da je potvrda postala primanje svjedodžbe male zrelosti, da je pokora skoro ukinuta, da je sveti red kao neki ugovor o punomoći te da je euharistija profano okupljanje.8 FranzJosef Nocke polazi od činjenice da je sve manje kršćana koji prakticiraju sakramente, budući da su premalo antropološki orijentirani. Ljudi se pitaju što im sakrament daje? Nocke navodi podatak da je u Münchenu 1977. god. bilo nekršteno čak 44,13 % djece do jedne godine života s najmanje jednim katoličkim roditeljem. Prema njemu distancija prema sakramentima ne mora eo ipso značiti nevjeru, štoviše pojavljuju se neki fenomeni religioznosti bez Crkve. S druge strane ističe da postoji sve veće razumijevanje za znakove i geste, kao što je npr. lomiti kruh, paliti svijeće, pisati grijehe na listiće i 5 6 7 8

Rođen je 1937. godine a 19. travnja 2005. god. izabran za papu (Benedikt XVI.). Pisao je svoju disertaciju o Augustinu, a svoju habilitaciju o Bonaventuri kod prof. Schmausa. Predavao je u Bonnu, Münsteru, Tübingenu i Regensburgu. Usp. RATZINGER, J., Theologische Prinziplehre, München, 1982., 29. Usp. COURTH, F., Sakramenti. Priručnik za teološki studij i praksu, Đakovo, 1997., 7-8. Usp. Schnitzler, t., O značenju sakramenata, Herder – Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1998., 8.

Preliminarna razmišljanja

spaljivati ih i sl. To govori da sakramentalni znak treba biti što bliži čovjeku.9 Prema Courthu sve poteškoće u teologiji sakramenata mogle bi se svesti na tri područja: duhovno-povijesne, filozofske i teološke.10 a) duhovno-povijesne poteškoće – Dok se prije sva zbivanja i cjelokupno događanje u Crkvi i društvu svodilo na Boga te je Bog bio prvotni uzrok zbivanja (causa prima), a sve ostalo je predstavljala causa secunda, dotle danas izgleda da nevolja više uči planirati nego moliti, da se umjesto škropljenja njiva danas više traga za umjetnim gnojivima, umjesto božanske providnosti danas se cijeni racionalno planiranje, umjesto pomoći odozgo traži se zaštita i preventiva, umjesto istjerivanja demona dolazi psihoterapija, ističe Zahrnt.11 Ono božansko je potisnuto iz svijeta, a transcendentno sve više blijedi, zaključuje Kehl.12 Svijet je nedvojbeno u procesu sekularizacije.13 Sažeto se može reći da moderni čovjek želi spoznavati sebe i svoj svijet samo snagom vlastite zakonitosti. Iz duhovno-povijesne perspektive dijagnoza stanja pokazuje kako je gore naznačeno, a zašto je to tako, to treba ispitati. Koliko je Crkva kriva za takvo stanje? Da li je sve sekularizirano istodobno i bezbožno? Uloga teologije sakramenata na duhovno-povijesnom području je ponovno otkrivati zatrpane tragove Božje transcendencije u svijetu. Svijet na svoj znakoviti način govori o svojemu Stvoritelju, a Stvoritelj na svoj simbolički način govori svijetu. Ovdje se mogu nazreti antropološki temelji naravne sakramentologije. b) filozofski prigovori – Polazišta su vrlo različita, a zaključci prilično slični. Nekima je teško objasniti kako to da Bog veže spasenje uz materijalne stvari kao što su voda, kruh, vino, ulje i dr. Pitaju se: nije li takva religiozna slika o Bogu arhaična, mitološka, naivna, prastara? Gdje je tu duhovno etička strana čovjeka? Bitni problem na filozofskoj razini svodi se na nerazlikovanje transcendencije i imanencije u današnjem svijetu. Zato neki tvrde da Bog nije nikakva transcendencija, nego vječni imanentni zahtjev. Za neke filozofe problem je i to što stare religije svijeta već prije kršćanstva imaju neke svoje obrede poput inicijacije, kultnog pranja, obrednog blagovanja, norme 9

10 11

12 13

Usp. NOCKE, F. J., Wort und Geste, Zum Verständnis der Sakramente, Kösel-Verlag, München, 1985., 12; 15-17. Usp. COURTH, F., Sakramenti, 9-14. Usp. ZAHRNT, H., Gott kann nicht sterben. Wieder die falschen Alternativen in Theologie und Gesellschaft, München, 1979., 33. Usp. KEHL, M., Die Kirche, Würzburg, 1992., 167-172. Latinska riječ saecula, -aris označava stoljeće, vijek, prolaznost, običaje nekog vremena, ovovremensko, duh vremena, svjetovno ponašanje, profano shvaćanje, svjetovno društvo. Kao pojam upotrijebljen 8.4.1646. god. pri sklapanju Westfalskoga mira, kada je država silom oduzimala crkvena imanja i predodredila ih za svjetovne namjene. Snažan vjetar u leđa pojam dobiva Francuskom revolucijom i Napoleonovom otimačinom crkvenih dobara.

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO

okajavanja krivnje, neka kultna obilježja ženidbe, posebna slavlja povezana uz bolest, smrt, pa onda otuda teško mogu otkriti poseban smisao kršćanske sakramentalnosti. c) teološki problemi - Odnos vjere i znanosti bio je i ostao problematičan. Vjera nije znanost, a u znanosti ima vjere kao i u vjeri znanosti. Vjera je u znaku pitanja budući da teži za znanošću. Za mnoge je vjera u Boga danas problematična budući da današnji čovjek nema budne svijesti o osobnome Bogu. Čovjek osjeća prazan prostor u koji se uvlači nesvjesno ili polusvjesno spiritualizam svih vrsta, kao i moderni gnosticizam.14 Sve gore grupirane poteškoće otežavaju čovjekov pristup Bogu. Ali određeni problemi dolaze također iz različitih teoloških interpretacija. Neka ovdje bude malo naznačena protestantsko-katolička različitost u nekim važnim teološkim pogledima, a posebice na području teologije sakramenata, kao što su različitost u razumijevanju, broju i kriterijima sakramenata, o čemu će više govora biti na stranicama ovog priručnika. Za početak istaknimo da je jedno od najspornijih pitanja osobna veza s Bogom preko Crkve i u Crkvi ili mimo Crkve i izvan Crkve? Protestantski teolozi općenito, među kojima se može spomenuti npr. Emila Brunnera, zastupaju tzv. personalistički pristup po kojemu se svaka osoba sama za sebe povezuje sa svojim Bogom. Ako se pristup Bogu mjeri samo iz personalističkog kuta, onda je jasno da na prvom mjestu dolazi riječ kao most prema Bogu a manje ili nikako gozba. Ako stavimo u prvi plan eklezijalnoeuharistijski pristup, onda je gozba u središtu čovjekova odnosa prema Bogu, te je gozba most prema Bogu. Sve drugo je usmjereno prema gozbi.15 Slično rezonira Rudolf Bultmann koji je zagovornik tzv. demitologizacije. Njegovo polazište ima korijen u starim poganskim religijama i njihovim kultnim obredima. On povezuje sakramentalnost gozbe i Crkve s tim starim poganskim kultnim tajnama, kao što su npr. Eleuzijski misteriji,16 egipatski kult Izisi i Ozirisu,17 perzijski misteriji bogu

14 Usp. SCHULTE, R., „Die Einzelsakramente als Ausgliederung des Wurzelsakramentes“, Mysterium salutis – Grundriß heilsgeschichtlichen Dogmatik IV./2, izd. FEINER, J. – LÖHRER, M., Benzinger Verlag, Einsiedeln – Zürich – Köln, 1974., 55. 15 Usp. BRUNNER, E., Dogmatik III., Zürich-Stuttgart, 1964., 83. 16 Nazvane prema gradu u Atici, 22 km od Atene, povezan sa „svetom ulicom“, koji leži u eleuzijskom zaljevu. U njemu se razvio poseban misterijski kult, koji je i Atena preuzela kao državni kult, nakon što su zauzeli gradić u 7. stolj. pr. Kr. Kult se praktično naslanja na stari agrarni kult. U kultnom obredu aludira se na kidnapiranje Persefone, kćerke božice plodnosti Demetrije, koja žali za kćerkom koju su pronašli te se ponovno susreće s majkom. Misteriji su se slavili 19. rujna, a pristup su imale samo posvećene osobe kada se u procesiji išlo iz Atene. Arheološka iskapanja su pronašla kultni hram. 17 Izis (ili Izida) je stara egipatska majka božica, kćerka boga zemlje. Ona je istodobno žena i kćerka egipatskog boga plodnosti i predsjednika suca mrtvima Ozirisa. Oziris biva usmrćen i bačen u Nil od boga pustinje, ali ga Izis ponovno oživljuje pa im se kasnije rodio bog Horos, bog kraljeva u obliku orla s ljudskom glavom. Taj kult, proširen i izvan Egipta (Asuan) po Grčkoj i Rimu, čak u Germaniji, simbolizirao je godišnje polaganje u zemlju i ustajanje. Iz ovoga naslućujemo misao uskrsnuća, a Izis je čašćena kao pomoćnica pri ustajanju na život.

Preliminarna razmišljanja

Mitri18 i sl. Prema Bultmannu upravo se u teologiji sakramenata posebno nakupilo nekih mitoloških natruha koje treba demitologizirati. On drži da je gozbena dimenzija Crkve proizašla iz tih misterija.19 Mitološka povijest kod mnogih naroda upućuje na neke obrede u kojima možemo pretpostaviti neki stupanj sakramentalnog obilježja. Zato se s katoličke strane naglašava da se u mitovima mogu naći sjemenke i tragovi istine.20 Za Jürgena Moltmanna obećana riječ je most, pa zbog toga dosta naglašava eshatološku dimenziju ekleziologije. Čovjek već sada ima udio u anticipaciji božanskog. U tom sklopu sakramenti nisu samo znakovi nade nego i njihova ispunjenja. Dakle, spasenje je postignuto krštenjem. Krštenik je novo nebesko biće koje na zemlji ima svoj novi identitet.21 Više nego li očito teologija sakramenata ima poteškoća na sve strane i svih vrsta. Problemi, pitanja i izazovi su tu. Naša je zadaća tražiti moguće odgovore. 3. Subjekti, mjesto i zadaća teologije sakramenata

Subjekti teologije sakramenata su Bog i čovjek. Bog djeluje spasenjski, a čovjek je potreban Božjeg spasonosnog djelovanja. U novije vrijeme se naglašava interaktivni odnos koji uključuje odnos Boga prema čovjeku i taj vid predstavlja silazni put, a odnos čovjeka prema Bogu predstavlja uzlazni put. Zbog ta dva glavna subjekta dogmatska disciplina ne može zaobići uz teološki ni antropološki vidik teologije sakramenata. Ona je u jednu ruku teološka antropologija spasenja. U okviru silaznog i uzlaznog puta sakramente možemo gledati u slici ljestava (lojtri) po kojima Bog silazi u susret čovjeku, a čovjek se istodobno penje prema Bogu. Teologija sakramenata je jedno od sržnih područja katoličke dogmatike. Jedna od osnovnih karakteristika ove discipline je njezina interdisciplinarnost. Među dogmatskim predmetima ona daje prednost nauku o Bogu npr. De Deo uno, De Deo trino, nadalje nauku o Kristu -

18 Mitra je indoiranski bog svjetla. Kult se počeo širiti oko 400. pr. Kr. a oko 70. posl. Kr. u Rimskom Carstvu bio je vrlo proširen i postao je glavni suparnik kršćanstvu. Kult je koncipiran na izbavljenju od zloga. Ulijeva veliku nadu. Iz kulta su žene bile potpuno isključene. Najčešće se odvijao u špiljama. Na rođendan boga Mitre (25.12.) prinosili su bikove i stavljali naglasak na ubijanje žrtve po bogu Mitri. Krv je bila simbol života. Mitru su očekivali kao uništavača zla. U kultu su imali sedmerostruke obrede u kojima su prinosili vodu, vino, kruh i sl., pri čemu se jasno mogu nazreti neke paralele s kršćanskom sakramentalnosti. Stare arheološke iskopine u Jajcu svjedoče da je tamo postojao hram boga Mitre. 19 Usp. BULTMANN, R., Theologie des Neuen Testamentes, Tübingen, 1953., 146. 20 Usp. SEKRETARIJAT ZA NEKRŠĆANE, Prema susretu religija, KS, Zagreb, 1967., Dokumenti 9., 17. 21 Usp. MOLTMANN, J., Theologie der Hoffnung, München, 1968., 140.

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO

kristologiji, nauku o milosti - de gracia, nauku o Crkvi - ekleziologiji i sl. Ove spomenute discipline su za nauk o sakramentima njezino ishodište, polazište i njezin temelj. Teologija sakramenata je nerazdvojno povezana sa središnjim vjerskim istinama, naravno u okviru Crkve. Zato je teologija sakramenata kao posebna disciplina usko povezana s kristologijom, pneumatologijom, eshatologijom. Ona ima dodirne točke s liturgikom, moralkom, pravom, ekumenizmom i sl.22 Zadaća i cilj teologije sakramenata je teološko osvjetljavanje Božjeg milosnog djelovanja u procesu spasenja čovjeka, koje se događa u znakovitom i interakcijskom smislu između Stvoritelja i stvorenja. Objavljujući se, Bog nudi svoje spasenje čovjeku u Isusu Kristu po Duhu Svetomu unutar Crkve po sakramentima. Nauk o sakramentima ima za Katoličku crkvu središnje dogmatsko značenje, zbog čega je od nekih nazvana Crkvom sakramenata, nasuprot protestantskim zajednicama koje sebe smatraju Crkvom riječi.23 Budući da je Crkva „opći sakrament spasenja“, slijedi da je dvostruka zadaća teologije sakramenata. Cilj je s jedne strane osvijetliti sakramentalno djelovanje Crkve za čovjeka, a s druge strane čovjeku otvarati oči za sakramentalno djelovanje Crkve.

4. Važnost znakovitosti u teologiji sakramenata i karakteristike znaka

Čovjek je u svojoj cjelovitosti duhovno-tjelesno biće. Duhovna dimenzija karakterizira njegovu nutrinu, a tjelesna njegovu vanjštinu. Ove dvije komponente ljudske naravi nije moguće rastavljati. Ono duhovno u čovjeku pokazuje se kroz ovo tjelesno ili otjelovljeno. U tom smislu ljudsko tijelo predstavlja vrata ljudske duše, ono je realni simbol čovjeka koji se ostvaruje kroz samopriopćavanje ili izricanje, tj. želju da ga se prepozna i prihvati kao osobu. Kroz čovjekovo tijelo izražava se njegova duša i njegova bit. Svojim priopćavanjem drugome, najčešće znakovima i simbolima, čovjek izaziva (pro-vocare) drugoga, te se tako uspostavlja temeljna relacija (invokacija) dvaju subjekata. Ovakav antropološki model bitan je za teologiju sakramenata.24 Na pitanje „što je znak“, može se ponuditi više odgovora. Grčki pojam symbolon od glagola syn-ballein, koji u hrvatskom možemo prevesti kao znak, znamen, znamenje i sl., u antici je označavao ugovoreni predmet kao znak raspoznavanja. Dogovoreni znak raspoznavanja pretpostavlja dva dijela koji se slažu i čine jednu cjelinu. Prošireno značenje pak dobio je

22 Jedinstvo u sakramentima je središnje ekumensko pitanje i cilj sveukupnog ekumenskog nastojanja. 23 Usp. NOCKE, F. J., Wort und Geste, 33. 24 Usp. MATELJAN, A., Otajstvo susreta, temeljna sakramentologija, CuS, Split, 2010., 18-20.

Preliminarna razmišljanja

kao materijalni ili apstraktni znak koji ili označuje neki pojam ili na njega podsjeća. Znak je stvarno iskustvo koje čovjeka upućuje na nešto drugo. Znak je stvarnost čiji je smisao neka druga stvarnost. Naravni znak je odskočna daska sakramentalnom znaku, koji nam daruje sjedinjenje s nadnaravnim, definira Testa.25 U ovom značenju symbolon naznačuje neki prikriveni ili pritjelovljeni smisao. Znak omogućuje i olakšava spoznati smisao. U tom duhu znak postaje sredstvo i put spoznavanja. Koji puta su takvi znakovi shvatljiviji od riječi. Zato se danas sve više upotrebljava znakovni govor, govor simbola, koji je razumljiv na svim jezicima, a prevladava posebno na digitalnom području. Takav govor je duboko antropološki. On potječe od čovjeka i namijenjen je čovjeku. Pomislimo samo na snažan govor ljudskog tijela, snagu ljudske geste. Suzne oči na licu nekog čovjeka jasno govore o njegovoj nevolji. Sklopljene ruke nekog vjernika puno govore o njegovoj vjeri. Osim antropološke dimenzije znakovi mogu biti u službi transcendencije. Biblija je puna takvih znakova koji govore o Božjoj ljubavi da spasi posrnulog čovjeka.26 U hrvatskom bilo bi poželjno razlikovati znak i simbol. Znak označava, a simbol ispunja.27 Dakle označena stvarnost znaka ispunjena je u simbolu. Simbol označava odnos, a znak je više most prema naznačenome. Da bi se razumio govor znakova, mora se poznavati rječnik i sustav simbola. Izražajna snaga govora simbola i proširena moć čitanja simbola omogućuju komunikaciju. Polazeći od ovakve ukorijenjenosti i važnosti znaka za život i spoznavanje čovjeka, nije čudo da se simbol ugnijezdio u sve religije svijeta. Freiburški filozof i teolog Bernard Welte (1906.-1983.) uočava da su se sve stare religije služile simbolima i znakovima u svojim kultnim obredima. Tako su one znakovima ukazivale na nešto sveto i božansko. Prema Welteu stvari se najbolje i najdublje spoznaju po svojoj stvorenoj neposrednosti. Prvi uvjet u tom pravcu jest da se znakove ili stvari oslobodi od njihove funkcionalne usmjerenosti. Što su stvari potrebnije i rasprostranjenije, to su veći potencijalni znakovi. Uzmimo npr. vodu.28 Tako važna za običan život postala je nezaobilaznim kultnim znakom pri krštenju, a ne parfem ili votka. Ili npr. vatra i svjetlo su znakovi koji govore, a ne elektricitet. Isto tako kruh i

25 Usp. TESTA, B., Sakramenti Crkve, KS, Zagreb, 2009., 46-47. 26 Za neke od tih znakova upotrebljava se naziv seimeia u smislu čudesa, koja ovdje ostavljamo po strani. Više o biblijskim znakovima usp. LEON-DUFOUR, X., ur., Rječnik biblijske teologije, stupci 1523-1531. 27 Usp. TABORDA, F., Sakramente: Praxis und Fest, Patmos, Düsseldorf, 1988., 60-68. Usp. TESTA, B., Sakramenti Crkve, 48. Usp. MATELJAN, A., Otajstvo susreta, 21. 28 Jedan od 107 elemenata, iako neživa, ali nikada ne umire, u službi je života, 70% zemaljske površine je pod vodom, ona čini 63% do 75% ljudskog organizma, kod slona je 80% a kod rajčice 95%. Usp. PERIĆ, R., Dekalog – deset Božjih zapovijedi, drugo izdanje, Mostar, 2004., 21. Čak je u krvi 50% vode, usp. SOLAKOVIĆ, E., Ti možeš sačuvati svoje srce, Sarajevo, 2006., 62.

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO

vino, a ne krafne i pjenušac. Ovi osnovni elementi upućuju na darovanost života, na ljudsku narav u njezinim osnovnim potrebama. Te znakove povezuje i izriče riječ. Zato Romano Guardini (1885.-1968.) snažno ističe simboličku vrijednost stvari. Na toj razini one nemaju potrebu za pozitivističkim brojenjem, mjerenjem ili za anatomskom definicijom. Za njega je nakon čovječjeg lica ljudska ruka, bez obzira na to koliko je stara ili kako zdrava, najduhovniji dio tijela, navodi Courth.29 Ona je znak koji govori. Ona se grči od bola i širi u radosti. Iz dosad rečenoga jasno proizlazi da je ljudsko spoznavanje upućeno na simbole. Taj put spoznaje može biti nerazumljiv, nejasan, ali je on poznat otkad je čovjeka. Ne može ga se zanijekati ili kao mogućnost ukloniti. Kad se od znakova uklone, kategorije pragmatizma i funkcionalnosti mogu postati neposredni način spoznavanja. Spoznajni put simbolizmom prisutan je čak i u prirodnim znanostima, koje se terminološki rjeđe služe simbolima a više modelima, kao npr. Bohrov model atoma. Uspjesi prirodnih znanosti doveli su do teze da se stvarnost adekvatno spoznaje samo prirodoznanstvenim metodama. Ali upravo sve savršenija daljnja istraživanja, sva najnovija otkrića i dostignuća, upućuju da je ono jučerašnje, za što se znanstveno mislilo da je do kraja znanstveno spoznato, da se to danas pokazuje kao snijeg prohujalih stoljeća. Znanstvenici su u svojim istraživanjima stalno vođeni znakovima i simbolima do dublje i nove spoznaje. Na temelju takve čovjekove osobine njemački filozof Ernst Cassirer ga naziva prvo animal symbolicum, a tek onda animal rationale.30 Čovjek spoznaje na razne načine. Simbolizam je jedna od mogućih formi spoznavanja. Različitim formama spoznavanja čovjek se služi slično kao i stranim jezicima u različitim zemljama. Simbolični način spoznavanja ukorijenjen je u ljudskoj svijesti, a simbolika kultnog obreda doista je drevna. To još ni izdaleka ne znači da je ljudska svijest ipso facto religiozna, ali ni to da su sakramenti sa svojom simbolikom neutemeljeni. Iz opisnih definicija znaka općenito proizlaze važne značajke simbola. Po svojoj naravi znak, a posebice sakramentalni znak, otkriva i sakriva. Da bi bio što lakše razumljiv i prihvatljiv, da bi imao što jaču snagu govora, mora biti ukorijenjen u kulturi vremena i prostora, mora biti blizak religiji i načinu mišljenja jedne sredine, uzet iz sredine, mora odskakati od nje, ne smije biti identičan sredini, mora biti vidljiv, prihvatljiv, uočljiv sa svih strana poput grada na gori. Nadalje, znak mora voditi k cilju, ukazivati na opasnosti, na njih upozoravati i sl. Ako pođemo od prometnih znakova, lako je razumljivo da su posebno važni na opasnim i nepoznatim područjima. To pak ne vrijedi samo za prometne znakove nego i za sve ostale. Što je opasnost veća, to je znak važniji i osmišljeniji.

29 Usp. COURTH, F., Sakramenti, 14-15. 30 Usp. CASSIRER, E., Was ist der Mensch, Stuttgart, 1960., 40.

Preliminarna razmišljanja

Poput općih i prometnih znakova tako i sakramentalni imaju svoje posebne karakteristike. Ne smiju postati rutina, navika, površinski, magični, puki obred ili radnja. Moraju izražavati osobni susret iz vjere. Znakom može biti osoba, radnja, tvar, Krist, Crkva i sl. Sakramentalni znakovi upućuju na skrivenu stvarnost u kojima se označena stvarnost na svoj način ostvaruje, događa ili produbljuje. Za razliku od prometnih znakova, sakramentalni znakovi imaju djelatnu uzročnost. Oni posreduju milost svojom znakovitošću. Ono što naznačuju, to i proizvode i naznačuju što posreduju. To izražavaju poznati aksiomi: sacramenta gratiam effitiunt quod significant i sacramenta gratiam significant quod effitiunt, te gratia se significando se efficit, koje donosi Rahner.31 Augustin je postavio temelj takvu aksiomu. On je isticao da sacramenta efficiunt quod figurant.32 Sakramentalni znakovi uvijek imaju kolektivno značenje budući da naznačuju i posreduju zajedništvo. Sakramentalni znakovi su usmjereni na posvećenje ljudi, izgradnju Kristova Tijela, na štovanje Boga. Sakramentalni znak ima svoju materiju i formu. Ostaje otvoreno pitanje kako povezati znak i milost, a da znak ne bude puki i prazni simbol, a da se milost ne mitologizira? Patristika, i nešto modificirano skolastika, povezuje ih i izražava uobičajenom relacijom uzora i odraza. Uzor je nazočan u odrazu, a odraz je dio uzora, objašnjava Gerken.33 U skolastičkoj terminologiji možemo zajedno s Tomom istaknuti četiri sastavnice sakramentalnih znakova: • Sakrament je signum (re)memorativum passionis Christi – spomenčin, znak spomena koji čini prošlost sada prisutnom, po kojima središnji događaj spasenja, posebice pashalni misterij Isusa Krista, biva nastavljen na sakramentalan način. • Nadalje, sakrament je za Tomu signum demonstrativum dininae gratiae – znak pokazivanja plodova posvećenja Kristove muke, tj. milosti, budući da nas ucjepljuju i uglavljuju u Kristov misterij, zato bi trebali zahvatiti cijeli ljudski život. • Nadalje, sakrament je signum prognosticum (praenuntiativum) futurae gloriae - znak nagovješćivanja buduće eshatološke slave, budući da anticipiraju buduće spasenje, te nas čine Božjom djecom koja u zametku već sada posjeduju buduću slavu. • Nadalje, prema skolastici sakrament je signum configurativum - znak suobličenja (prisličenja), budući da se po njima primatelji suobličuju Kristu u Crkvi, to jest u svojemu vjerskom životu. Tako sakramenti

31 Usp. RAHNER, K., „Zur Theologie des Symbols“, Schriften zur Theologie IV., Einsiedeln – Zürich - Köln 1962., 299-300. Usp. također Lexikon für Theologie und Kirche (LThK), Herder, Freiburg, 1986., stupac 228. 32 Usp. MÜLLER, G. L., Katholische Dogmatik, für Studium und Praxis in der Theologie, Herder, Freiburg – Basel – Wien, 2007., 633. 33 Usp. GERKEN, A., Theologie der Eucharistie, München, 1973., 65-74.

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO

postaju smislom života vjernika, koji pritjelovljuju Crkvi, pa su onda znak jedinstva i zajedništva Crkve. Snagom tog jedinstva i zajedništva i tog suobličenja oni su snaga pomoći i solidarnosti. Također oni daju da raste tijelo Kristovo. Sakramenti daju postojanost u vjeri koja se očituje u slobodnom nasljedovanju.34 Postoje dakle različiti znakovi poput informirajućih (prometni) i realizirajućih ili performirajućih. Nocke govori o informativnim i performativnim znakovima, naročito riječima. Kod prvih stvarnost postoji izvan znaka, kod drugih naznačena stvarnost se ostvaruje u znaku, kao npr. pomirenje pružanjem i prihvaćanjem ruke kao pomirujuće geste. Pomirenje se prije začelo u srcu i duši, a ostvaruje se vanjskim znakom.35 Ovakve geste nisu samo informirajući nego ostvarujući znakovi. Sakramenti nisu samo čini nego radnje, samoostvarujuće geste. Prema Nockeu pojam gesta bi mogao vidljivije objediniti informaciju i performaciju (ostvarenje), iako i taj pojam ima svoje ograničenosti i nedostatke, zbog čega gesta mora biti uvijek teološko-biblijski uokvirena. Sakramenti su znakovi komunikacije koje imaju svoju antropološku i nadnaravnu dimenziju. Istini za volju može biti i praznih gesta. Tako ima i neplodnih sakramenata. To znači da može biti sakramenata bez milosti, ili milosti bez sakramenata, ali to ne isključuje da sakramenti kao znakovi i geste ostvaruju milost koju naznačuju, ako nema bitnih zapreka.36 Mateljan vidi antropološko utemeljenje sakramenata već u ljudskoj naravi i načinima na kojima se čovjek ostvaruje kao osoba. U tom smislu sakramenti su prema njemu komunikacije, odnosno susreti ili put do sreće. Autor je u tom duhu naslovio svoju temeljnu sakramentologiju Otajstvo susreta, zato što se ključ kršćanske vjere i teologije nalazi u osobnom susretu s Kristom kojeg sakramenti antropološki i otajstveno ostvaruju. Sakramenti su ljudski način susreta s Bogom.37 Tajna sakramenata u vjeri ostvaruje se u susretu, a susret koji se događa u zajednici vodi k spasenju. Zato su mjesto susreta, dijaloga i životnog dodira s Kristom u Crkvi, ističe Dušan Moro.38 Izražajni način tog susreta iz ljudske perspektive, kao npr., jezik, gesta, radnja i sl. ili jednim pojmom religiozna slavlja, protkana su simbolima i znakovima. Ovdje znak i simbol često dolaze kao sinonimi budući da nam primarno nisu toliko važne nijanse, nego njihova rasprostranjenost i snaga izraza.

34 Usp. TOMA AKVINSKI, Summa theologiae III., 60, 3. Usp. VEREŠ, T. ur., Toma Akvinski, izabrano djelo, Globus, Zagreb, 1981., 310-312. 35 Usp. NOCKE, F. J., Wort und Geste, 23-24. 36 Usp. NOCKE, F. J., Wort und Geste, 27-29. 37 Usp. MATELJAN, A., Otajstvo susreta, 7-8 i 17-18. 38 Usp. MORO, D., „Krist – Crkva – sakramenti. Komunitarni smisao i određenost sakramenata“, SB 1 (1991.), 13.

SADRŽAJ Proslov ....................................................................................................................................... 5 Uvod ............................................................................................................................................ 9

TEOLOGIJA SAKRAMENATA OPĆENITO ................................................................. 13 I. Preliminarna razmišljanja ............................................................................ 13 1. Teologija, kriza i naučavanje ..................................................................... 13 2. Duhovne, filozofske i teološke poteškoće govora o svetome ................................................................................................................. 16 3. Subjekti, mjesto i zadaća teologije sakramenata ........................... 19 4. Važnost znakovitosti u teologiji sakramenata i karakteristike znaka .................................................................................... 20 5. Terminološka problematika ..................................................................... 25 II. Sakramentalnost Krista i Crkve .............................................................. 27 1. Isus – Sakrament Boga - Prasakrament .............................................. 27 1.1. Izrael kao starozavjetni sakramentalni znak? .................................. 27 1.2. Isus sakrament Boga u Novom zavjetu ................................................ 28 2. Crkva – Sakrament Krista ili opći sakrament .................................. 30 2.1. Biblijsko i učiteljsko svjedočanstvo o Crkvi kao općem sakramentu .................................................................................................... 34 2.2. Univerazalnost Crkve iz kristološko – pneumatološke perspektive ..................................................................................................... 38 3. Duh i sakramenti – pneumatološka dimenzija ............................... 39 III. Pojam sakrament u teološkoj povijesti .............................................. 41 1. Pojam sacramentum u patrističkom razdoblju .............................. 42 2. Pojam sacramentum u skolastičkom razdoblju ............................. 47 2.1. Skolastičko opravdavanje sedam sakramenata ............................... 49 2.2. Skolastičko grupiranje sakramenata i pristup pitanju nužnosti za spasenje ................................................................................. 52 3. Firentinski i Tridentski sabor o sakramentima ............................. 54 4. De sacramentis in genere - iz moderne perspektive ................... 56 IV. Sustavna teologija sakramenata ............................................................. 58 1. Sakramenti kao izravna i neizravna Kristova ostavština ................. 2. Odnos i uloga sakramentalnog znaka i sakramentalne riječi ....................................................................................................................... 64 2.1. Klasični pokušaji približavanja simbolizma i realizma ................. 66 2.2. Pokušaji interakcijskog i korelacijskog povezivanja modernih teologa ....................................................................................... 70 495

3. Sakramentalna djelotvornost ex opere eperato – ex opere operantis ................................................................................................ 76 3.1. Tridentski nauk na skolastičkim temeljima ....................................... 77 3.2. Ex opere operato kroz povijest teologije ............................................. 80 3.3. Ex opere operato prema mišljenjima modernih teologa .............. 83 4. Kako djeluje sakramentalna milost? ................................................... 85 4.1. Klasični stavovi o načinu djelovanja sakramentalne milosti ....... 87 4.2. Suvremeni pokušaji objašnjenja načina djelovanja sakramentalne milosti ............................................................................... 88 4.3. Trinitarni aspekt djelotvornosti ............................................................. 89 5. Sakramentalni učinci .................................................................................... 91 6. Character indelebilis – neizbrisivi pečat ............................................. 95 7. Djeliteljsko-primateljska sakramentalna komunikacija ...........98 8. Sakramenti u ekumenskoj relaciji ...................................................... 102 V. Sakramenti i sakramentali ........................................................................ 110 Umjesto zaključka ............................................................................................. 112 Izbor proširene literature općenito o sakramentima ................... 113

SAKRAMENT KRŠTENJA ............................................................................................. 121 Uvodne misli ........................................................................................................ 121 I. Biblijsko utemeljenje ...................................................................................... 123 1. Izvan biblijske tradicije ............................................................................ 123 2. Predslika krštenja u Starom zavjetu .................................................. 124 3. Shvaćanje krštenja Ivana Krstitelja ................................................... 125 4. Novozavjetno utemeljenje krštenja ................................................... 125 4.1. Pavlova teologija krštenja ...................................................................... 127 4.2. Teologija krštenja Ivana evanđelista ................................................. 130 5. Ustanovljenje od Krista – kada i gdje? ............................................... 131 II. Povijesno-dogmatski razvoj teologije krštenja ......................... 134 1. Najranija svjedočanstva trinitarne formule .................................. 134 2. Pitanje valjanosti krštenja “u ime Isusovo” u vrijeme skolastike ......................................................................................................... 136 2.1. Što je forma a što formula krštenja? ................................................... 138 2.2. Materijalni sakramentalni znak krštenja ......................................... 139 2.3. Teološka kontroverza Kartage i Rima u teologiji instrumentalne komunikacije krštenja ............................................ 141 III. Sustavna teologija krštenja ................................................................... 148 1. Okvirne smjernice Drugog vatikanskog sabora ......................... 148 2. Učinci krštenja ............................................................................................... 149 3. Nužnost krštenja za spasenje ................................................................. 158 4. Pitanje krštavanja male djece ................................................................ 163 496

5. Primatelj - djelitelj i kum krštenja ...................................................... 167 6. Krštenja - temelj ekumenizma .............................................................. 170 Umjesto zaključka ............................................................................................. 171 Izbor proširene literature o krštenju ..................................................... 172

SAKRAMENT SVETE POTVRDE ................................................................................ 175 Uvodna pitanja ................................................................................................... 175 I. Poimanje sakramenta potvrde .................................................................. 177 II. Pitanje sakramentalnosti potvrde ..................................................... 179 1. Razlozi protiv odjeljivanja ....................................................................... 179 2. Svetopisamsko utemeljenje posebnosti sakramenta potvrde .............................................................................................................. 180 3. Polaganje ruku i pomazanje – znak potvrde .................................. 182 III. Sakrament potvrde u povijesno-teološkoj refleksiji ........... 184 1. Teološko razumijevanje u patrističkom razdoblju .................... 184 2. Skolastički naglasci za posebnost sakramenta potvrde ......... 187 3. Osamostaljenje potvrde ne znači teološko udaljavanje od krštenja ....................................................................................................... 188 4. Reformatorsko osporavanje i učiteljsko dokazivanje .............. 189 5. Stavovi Drugog vatikanskog sabora i Pavla VI. o sakramentu potvrde ................................................................................... 192 IV. Sustavna teologija .......................................................................................... 193 1. Pogled modernih teologa na sadržaj i učinak potvrde kao dokaz posebnosti ............................................................................... 193 2. Načela kojih se valja držati ...................................................................... 195 3. Učinci sakramenta potvrde ..................................................................... 196 4. Nužnost potvrde za spasenje .................................................................. 199 5. Materija i forma potvrde ........................................................................... 199 6. Primatelj i djelitelj sakramenta potvrde ......................................... 200 7. Potvrda u ekumenskom okviru ............................................................ 203 Umjesto zaključka ............................................................................................. 204 Izbor proširene tematske literature o potvrdi .................................. 205

SAKRAMENT EUHARISTIJE ....................................................................................... 207 I – Preliminarna razmišljanja ........................................................................ 207 1. Euharistija - središte vjere i života ...................................................... 207 2. Ugroženo ispovijedanje euharistije ................................................... 208 3. Nauk i misterij ................................................................................................ 209 4. Euharistijske slike i pojmovi .................................................................. 210 II. Biblijsko utemeljenje Isusove ostavštine ........................................ 214 1. Često slavljenje euharistije novozavjetne Crkve ......................... 214 497

2. Biblijski izvještaji o posljednjoj večeri ............................................. 215 3. Teološki naglasci biblijskih izvještaja .............................................. 217 3.1. Sinoptička teologija euharistije ........................................................... 217 3.2. Pavlova teologija euharistije ................................................................. 219 3.3. Ivanovo poimanje euharistije ............................................................... 221 III. Euharistija u povijesti teologije ......................................................... 224 1. Apologetska teologija euharistije ....................................................... 224 2. Patristička kontroverza o Kristovoj nazočnosti u euharistiji ......................................................................................................... 227 2.1. Aleksandrijska i Antiohijska škola ....................................................... 228 2.2. Pitanje prisutnosti kod latinskih otaca .............................................. 229 3. Skolastička teologija o euharistiji ....................................................... 234 3.1. Ranoskolastički ekstremizmi ................................................................ 234 3.2. Skolastički nauk o transsupstancijaciji ............................................. 235 3.3. Teologija euharistije u kasnom srednjem vijeku ............................ 240 4. Euharistija i reformacija .......................................................................... 241 4.1. Kristova nazočnost u teologiji reformatora ..................................... 241 4.2. Tridentski nauk o euharistiji ................................................................. 244 4.2.1. Pitanje realne nazočnosti ............................................................... 245 4.2.2. Pitanje žrtvenog karaktera euharistije ..................................... 246 5. Transsupstancijacija u modernoj teologiji .................................... 248 IV. Postkoncilska sustavna teologija euharistije ........................... 256 1. Euharistija je žrtva Isusova samopredanja – kristološka dimenzija .......................................................................................................... 257 2. Pneumatološka dimenzija euharistije ............................................. 258 3. Euharistija je žrtva Crkve – ekleziološka dimezija ..................... 259 4. Crkva je nositelj euharistije – subjekt liturgije ............................ 261 5. Službena uloga svećenika ........................................................................ 263 6. Učinci euharistije ......................................................................................... 265 7. Duhovnost i štovanje euharistije ......................................................... 267 8. Euharistija i ekumenizam ........................................................................ 269 Umjesto zaključka ............................................................................................. 275 Izbor proširene literature o euharistiji ................................................ 277

SAKRAMENT POMIRENJA .......................................................................................... 283 Uvodni aktualni izazovi u odnosu na sakrament pomirenja ..... 283 I. Biblijsko utemeljenje sakramenta pomirenja ................................. 290 1. Pomirenje u starozavjetnim tekstovima ......................................... 290 2. Pomirenje u novozavjetnim tekstovima .......................................... 292 II. Pomirenje u povijesno-teološkoj perspektivi ............................... 302 1. Proces pomirenja u ranokršćanskom razdoblju ......................... 302 498

2. Procesi pomirenja u vrijeme kasne patristike ............................. 309 3. Skolastička sustavna teologija pomirenja ...................................... 312 4. Izazov reformatora i odgovor Tridenta ............................................ 316 III. Sustavni pogled na neka pitanja teologije pomirenja ............ 321 1. Bitni teološki sadržaji teologije pomirenja .................................... 321 1.1. Pokajanje – čin osobne transformacije .............................................. 321 1.2. Ispovijedanje grijeha je eklezijalni znak pokajanja ...................... 326 1.3. Zadovoljština ili pokora – znak zrelog pokajanja .......................... 329 1.4. Apsolucija je čin Crkve .............................................................................. 330 2. Pomirenje s Bogom i pomirenje s Crkvom ...................................... 333 3. Učinci sakramentalnoga pomirenja ................................................... 339 4. Djelitelj i primatelj sakramenta pomirenja ................................... 340 5. Teološki pogled na neka rubna pitanja teologije pomirenja ....... 342 5.1. Nužnost sakramentalnoga pomirenja ............................................... 342 5.2. Ispovijedanje iz pobožnosti .................................................................... 343 5.3. Teološki odnos sakramentalnoga pomirenja i pokorničkih pobožnosti ................................................................................................... 344 5.4. Indulgentia - teologija oprosta ............................................................. 346 5.5. Ekumenski vidici ........................................................................................ 350 IV. Važniji crkveni dokumenti o sakramentu pomirenja ............... 354 1. Srednjovjekovni dokumenti crkvenog učiteljstva ...................... 354 2. Noviji dokumenti s posebnim osvrtom na dokumente Drugog vatikanskog sabora i posljednjih papa .......................... 356 Umjesto zaključka ............................................................................................. 360 Izbor proširene literature o sakramentu pomirenja ..................... 362

BOLESNIČKO POMAZANJE ......................................................................................... 365 Uvod .......................................................................................................................... 365 I. Biblijski kontekst ............................................................................................. 365 1. Misterij bolesti ............................................................................................... 365 2. Biblijsko poimanje bolesti ....................................................................... 366 3. Prijenos skrbi na učenike – biblijsko utemeljenje bolesničkog pomazanja ........................................................................... 367 II. Povijesno teološki kontekst .................................................................... 370 1. Razumijevanje i praksa u ranokršćanskom razdoblju ............ 370 2. Bolesničko pomazanje u skolastičkom razdoblju ...................... 372 3. Firentinski i Tridentski sabor o bolesničkom pomazanju ..... 374 4. Drugi vatikanski sabor o bolesničkom pomazanju ................... 375 5. Bolesničko pomazanje u Katekizmu Katoličke crkve ............... 376 III. Sustavna teologija bolesničkog pomazanja .................................. 377 1. Novi teološki smisao patnje i trpljenja, bolesti i smrti te milosti ........................................................................................................... 378 499

2. Učinci bolesničkog pomazanja .............................................................. 379 3. Pitanje djelitelja i primatelja ................................................................. 380 4. Ekumenski pogledi i neke formule pomazivanja ........................ 382 Umjesto zaključka ............................................................................................. 383 Izbor proširene literature o bolesničkom pomazanju ................. 385

SVETI RED .......................................................................................................................... 387 I. Preliminarna pitanja teologije svetoga reda ................................ 387 1. Društvene i teološke tendencije ........................................................... 387 2. Jedinstvo službi u poslanju Crkve ........................................................ 389 II. Temeljne službe u novozavjetnom okviru ........................................ 392 1. Dvanaestorica ................................................................................................ 392 2. Apostoli .............................................................................................................. 393 3. Đakoni ................................................................................................................ 394 4. Prezbiteri i biskupi ...................................................................................... 395 III. Povijesno teološki razvoj sakramentalne službe .................... 400 1. Biskupski strukturirana služba u patrističkom razdoblju ...... 400 1.1. Klement Rimski .......................................................................................... 400 1.2. Ignacije Antiohijski (+ 107.) - tri stupnja ordo ................................ 401 1.3. Irenej Lionski (+ oko 202.) ...................................................................... 402 1.4. Hipolit Rimski (+ 235.) - tri stupnja ordinatio ................................ 402 1.5. Grgur Nazijanski (oko 335.-394.) ........................................................ 403 1.6. Augustin (354.-430.) ................................................................................ 404 2. Skolastika o sakramentalnim službama .......................................... 404 3. Tridentska slika svećenika ..................................................................... 406 3.1. Martin Luther ............................................................................................. 406 3.2. Trident ........................................................................................................... 407 IV. Sustavna teologija službe u Crkvi u svjetlu Drugog vatikanskog sabora ...................................................................................... 409 1. Kristocentričnost i eklezijalnost službe .......................................... 409 2. Kristovi posrednici ...................................................................................... 410 3. U službi zajednice ......................................................................................... 411 4. Sukcesija ............................................................................................................ 412 5. Odnos sakramentalnih službi prema krsnom svećeništvu ...... 413 6. Sakramentalna trijada .............................................................................. 415 6.1. Episkopat ..................................................................................................... 416 6.2. Prezbiterat ................................................................................................... 416 6.3. Đakonat ........................................................................................................ 418 7. Sakramentalnost i služba ......................................................................... 419 8. Učinci svetog reda ........................................................................................ 420 9. Materija i forma svetog reda ................................................................... 421 500

10. Djelitelj i primatelj svetog reda .......................................................... 422 11. Sveti red i ekumenizam .......................................................................... 427 V. Dodatak o pitanju đakonata žena ........................................................... 429 1. Pitanje đakonisa ............................................................................................ 429 2. Pitanje ređenja đakonisa u drugim Crkvama ................................ 433 3. Na putu traženja rješenja ......................................................................... 434 Umjesto zaključka ............................................................................................. 435 Izbor proširene literature o svetom redu ............................................. 437

SAKRAMENT SVETE ŽENIDBE ................................................................................. 441 Uvod .......................................................................................................................... 441 I. Preliminarni okviri teologije sakramenta ženidbe ................... 442 1. Posebne specifičnosti ovoga sakramenta ....................................... 442 2. Zadaća i cilj teologije sakramenta ženidbe .................................... 442 II. Biblijsko utemeljenje sakramenta ženidbe ..................................... 444 1. Stari zavjet o ženidbi ................................................................................... 444 2. Novozavjetni naglasci o ženidbi ............................................................ 446 2.1. Stvoriteljski karakter ženidbe ............................................................... 446 2.2. Pitanje nerazrješivosti i rastave ........................................................... 447 2.3. Različita praksa postupanja novozavjetnih zajednica ................ 448 2.4. Privilegium Paulinum i Pavlovo shvaćanje ženidbe ..................... 449 III. Teološko – povijesni razvoj sakramenta ženidbe ...................... 452 1. Teološki smisao ženidbe iz patrističke perspektive ................. 452 2. Skolastičko poimanje sakramentalnosti ženidbe ...................... 453 IV. Učiteljstvo Crkve o ženidbi ...................................................................... 456 1. Sinode, pape i sabori o ženidbi .............................................................. 456 2. Dogmatska svojstva i pastoralna pitanja sakramentalne ženidbe .............................................................................................................. 460 2.1. Jedna i nerazrješiva ................................................................................... 460 2.2. Nerazrješivost u problemu rastave i ponovne ženidbe ................. 461 V. Sustavna teologija sakramentalne ženidbe .................................... 464 1. Ženidba je znak Krista ................................................................................ 464 2. Ženidba je znak i sakrament Crkve ..................................................... 464 3. Milosni učinci sakramenta ženidbe .................................................... 466 4. Sakramentalna komunikacija djelitelj - primatelj ..................... 467 5. Problem mješovitih ženidbi ................................................................... 468 6. Ženidba u ekumenskom poimanju ..................................................... 469 Umjesto zaključka ............................................................................................. 472 Izbor proširene literature o ženidbi ....................................................... 473 KAZALO OSOBA ............................................................................................................... 477 SADRŽAJ .............................................................................................................................. 495 501

502