Stjepan Tomić HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
Stjepan Tomić HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
Zagreb, 2017.
Izdavač: Glas Koncila, Kaptol 8, Zagreb Tel.: 01/4874 300; faks: 01/4874 303 E-pošta: prodaja@glas-koncila.hr www:glas-koncila.hr Za izdavača: Mons. Ivan Miklenić Biblioteka: Teološke rasprave i komentari, knjiga 26 Urednik: Robert Holjevac Recenzenti: Fra Emanuel Hoško, Robert Holjevac Korektura: Sonja Tomić Grafičko oblikovanje: Blaženka Matić Tisak: Grafika Markulin, Lukavec Tiskano u listopadu 2017. Knjiga je objavljena uz financijsku potporu Ministarstva kulture Republike Hrvatske i Gradskog ureda za obrazovanje, kulturu i sport Grada Zagreba. ISBN 978-953-241-543-8 CIP zapis je dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 000974256.
STJEPAN TOMIĆ
HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
Glas Koncila Zagreb, 2017.
SADRŽAJ
SADRŽAJ UVODNE NAPOMENE........................................................................ 9 1. POGLAVLJE: Nekoliko napomena o društvenoj, misaonoj, vjerskoj i teološkoj situaciji u 19. stoljeću ..................................... 13 1.1. Klerička nesnalaženja u burnom stoljeću .............................. 13 1.2. Pojava novih religioznosti ....................................................... 14 1.3. Statičnost i dinamičnost i razdioba duhova .......................... 15 1.4. Ultramontanizam ...................................................................... 16 1.5. Evolucionizam ........................................................................... 18 1.6. Neoskolastika ............................................................................ 24 1.7. Modernizam............................................................................... 26 2. POGLAVLJE: Stoljeće polemika .................................................... 29 2.1. Polemike o celibatu .................................................................. 29 2.2. Ubijena knjiga Stjepana Ilijaševića......................................... 30 3. POGLAVLJE: Polemike o prijevodima Biblije ............................. 39 3.1. Oštar napad na Škarićev prijevod Biblije ............................. 41 3.2. Polemike o prijevodima Lekcionara...................................... 63 3.2.1. Ivekovićev Lekcionar.................................................... 63 3.2.2. Voršakov Lekcionar ...................................................... 71 3.3. Laušov napad na Stadlera....................................................... 75 3.3.1. Reakcija Gustava Barona.............................................. 78 3.4. Sovićevo (pre)žestoko obrušavanje na Čebušnikov prijevod Biblije.......................................................................... 85 3.5. Zagodina (suvišna) kritika Stadlerova prijevoda ................ 94 4. POGLAVLJE: Polemike o papinskoj nepogrešivosti ................ 101 5. POGLAVLJE: Polemike s pravoslavnima .................................. 119 5.1. Solidni spis Petra Stijića ........................................................ 120 5.2. Neki kraći spisi ....................................................................... 129 5.3. Frankijeve prosudbe .............................................................. 130 5.4. Polemika Solovjev-Marković-Franki ................................... 135 5.5. Strossmayerova pisma o pravoslavlju ................................ 141 5.6. Obračun Bauera i Radića ...................................................... 153
HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
5
H R VAT S K E T EO LO Š K E P O L EM I K E U 19 . S TO L J EĆ U
5.7. Daleki razgovori s protom Lebedevim ............................... 159 5.8. Bujanovićeva polemika sa Smirnovim ................................ 169 5.9. Krunoslav Kosta Bralić: Skromni nazori o sjedinjenju Crkava...................................................................................... 178 5.10. Vicko Palunko: “Bratski razgovor o grčkom odjeljenju, poziv na sjedinjenje” ............................................................ 185 5.11. Jovan Čokrljan: Pravoslavije ili koja Crkva pravije uči, Istočna ili Zapadna? ............................................................. 187 6. POGLAVLJE: Polemike s lažnim kršćanima.............................. 191 6.1. Belaj protiv Spevca ................................................................. 192 6.2. Bauer protiv Spevca ............................................................... 198 6.3. Posilović protiv Spevca ......................................................... 206 7. POGLAVLJE: Stepinčeve polemike ............................................. 211 7.1. Osvrt na fra Vladićeve propovijedi ..................................... 211 7.2. Polemika s “pokretaškim” antiteistima .............................. 216 7.3. Ostale Stepinčeve polemike .................................................. 229 8. POGLAVLJE: Polemike s učiteljima o odgoju ........................... 233 8.1. Josip Rieger na braniku kršćanstva ..................................... 233 8.2. Stadlerovi obračuni s “naprednjacima” – Obračun s Glaserom ........................................................... 241 8.2.1. Stadlerova kritika Basaričeka .................................... 250 8.2.2. Protuodgovor na Basaričekov odgovor ................... 255 8.3. Obračun Đure Šimončića s Basaričekom ............................ 257 8.4. Polemika Feliksa Suka s Basaričekom................................. 267 9. POGLAVLJE: Bauerovi obračuni sa Šulekom ........................... 277 10. POGLAVLJE: Oštra prepiska Zagreba s Krkom ..................... 295 10.1. Barčeva obrana ..................................................................... 305 10.2. Mahnićeva prva kritika ....................................................... 309 10.3. Bauerova prva obrana ......................................................... 319 10.4. Mahnićeva druga kritika..................................................... 325 10.5. Druga Bauerova obrana ...................................................... 337 11. POGLAVLJE: Polemika Malta ili Mljet (Palunko-Vimer) ...... 359 11.1. Palunkova knjiga “Meleda del naufragio...” .................... 359 11.2. Vimerove primjedbe na Palunkove zamisli ..................... 366 6
STJEPAN TOMIĆ
SADRŽAJ
11.3. Tijek polemike Palunko-Vimer .......................................... 370 11.4. Najnovija istraživanja .......................................................... 373 11.5. Zaključak o polemici Palunko-Vimer ............................... 378 12. POGLAVLJE: Zaključak o polemikama i polemičnom stoljeću ........................................................................................... 381 13. POGLAVLJE: Polemičari i njihova djela................................... 387 14. POGLAVLJE: Literatura.............................................................. 427 1. Izvori ........................................................................................... 427 2. Knjige .......................................................................................... 434 3. Zbornici ...................................................................................... 443 4. Enciklopedije, leksikoni, bibliografije, spomenice, kalendari... .................................................................................. 448 5. Članci .......................................................................................... 449 6. Časopisi, novine i periodika .................................................... 464 POGOVOR .......................................................................................... 465
HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
7
U VO D N E N A P O M EN E
UVODNE NAPOMENE
Devetnaesto stoljeće bilo je po mnogočemu burno, u nekim elementima i ratničko, no ipak ratovalo se ponajviše riječima. Takva karakteristika gotovo podjednako vrijedi i za teološko područje. Bilo je mnogo razloga za takav pristup, no svakako jedan od najvažnijih bilo je “bistrenje pojmova” u situaciji kad mnogima, koji su se željeli istaknuti na javnoj sceni, nisu bila jasna neka temeljna značenja najsvakodnevnijih riječi, posebno pak onima koji su mislili da će “donijeti sreću i spas čovječanstvu” razbijanjem tzv. “vjekovnih okova”. Razbijači su nažalost bili u prednosti jer je publika (tzv. javno mnijenje) više-manje bila na njihovoj strani – 19. stoljećem u priličnoj je mjeri zavladao duh ateizma (i materijalizma), daleko više nego duh relativizma i ravnodušnosti, što je više značajka 20. stoljeća, tako da je kanonik Cvjetko Rubetić 1874. godine s pravom rekao: “Danas se naobraženim smatra onaj koji niječe Boga i govori protiv kršćanske vjere!”1 – Napredni su, naravno, pobijedili i donijeli nam u 20. stoljeću sto milijuna pobijenih ljudi, za što još uvijek ne haju, nego i dalje nasrću na vrednote. Nažalost, duh razaranja ne zastaje na pola puta jer želi sve uništiti. U 19. stoljeću bitno je bilo negirati tzv. skolastički svjetonazor, pa čak nije bilo važno ni čime ni u ime čega, jer su napredni smatrali da je sve što nije skolastika napredno, dobro, znanstveno itd. U tom smislu silno je napredan, dobar pa čak i znanstven bio npr. Rousseauov “Emil”, gdje se propagirala tzv. prirodnost, tj. čovjek je po svojoj prirodi dobar, a zlo dolazi od kulture i civilizacije (u što, naravno, spada i religija), tj. istočni grijeh je katolička laž. Branitelji tradicionalnih vrijednosti imali su doista mnogo posla, ali su ga, što im ne smijemo nikako zamjeriti, obavljali gotovo isključivo s tradicionalnih polazišta. Međutim, da su im na raspolaganju stajali i poneki moderniji sustavi (npr. dijaloški pristup), teško da bi imali išta većeg uspjeha jer razlog napada nije bila želja da se u polemičkoj razmjeni mišljenja bistre pojmovi i dođe do najboljih rješenja. (Ateistički) duh vremena zahtijevao je apsolutnu pobjedu “naprednih”, a nažalost taj je isti (borbeni i pobjednički) duh bio opsjeo i teologe pa se svaka kritika ili polemika svodila na želju za unište1
Josip BUTURAC: “Povijest Zbora duhovne mladeži zagrebačke (ZDMZ)”, Zagreb 1937., str. 64.
HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
9
H R VAT S K E T EO LO Š K E P O L EM I K E U 19 . S TO L J EĆ U
njem protivnika. Tako se kritiziralo i Ilijaševića, i Škarića, i Stadlera, i Palunka, i Barca, i Mahnića, i Taliju, i Čebušnika, s takvim polaznim stavom navaljivao je i Iveković na svoje oponente itd. Da bi se što bolje vidjelo kako je sve to teklo, nastojao sam donijeti što više originalnih tekstova sa što manje svojih intervencija2 ili prepričavanja. Držim da će biti korisno zaviriti u to kako su naši stari glačali riječi jer još uvijek vrijedi ona (pra)stara o povijesti kao učiteljici života, mada objektivno nitko za nju ne haje. Ako ništa drugo, onda barem da malo preciznije saznamo kakva nam je bila teološka prošlost. Ako za tu ima ikakvih interesa. Pod terminom “teološki” ovdje obuhvaćam ne samo polemike koje su se ticale striktno teološko-filozofske problematike, nego i one koje su vodili teolozi dotičući se i drugih područja (npr. evolucionizma, odgoja, društvenih kretanja, lingvističkih problema itd). Drugi terminološki problem odnosi se na samo tzv. dugo 19. stoljeće, koje je formalno počelo 1800. ili 1801., ali realni je početak osjetno raniji. U društvenom smislu neki ga stavljaju čak u 1776. godinu, godinu američke pobune protiv britanske vladavine, a slično misle i neki drugi: “Osamnaesto stoljeće (...) završilo je između 1770. i 1780. godine.”3 Neki mu početak vide u vremenima francuske revolucije, a poneki u 1799. godini kao autori “Povijesti teologije” koji, ipak pomalo neutemeljeno, tvrde da “teološko 19. stoljeće ima svoj nepobitan datum rođenja: 1799. godinu u kojoj je mladi berlinski pastor Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834) objavio svoje Govore o religiji, njezinim naobraženim podcjenjivačima.“4 U hrvatskim relacijama možda bi početak 19. stoljeća najbolje bilo staviti u godinu Vrhovčeva dolaska na zagrebačku biskupsku stolicu (1786) jer je upravo on nositelj novoga vremena. Sličan je problem i sa završetkom toga stoljeća. U društvenom smislu ono je završilo tek 1918. godine, a u teološkom mogući su različiti datumi, ovisno o zemlji o kojoj se govori. U našim relacijama mogli bismo reći da je 19. stoljeće završilo tek 1922. godine kad je Ivan Bujanović katedru dogmatske teologije, nakon punih četrdeset godina predavanja, prepustio Stjepanu Bakšiću, mada je i u našim relacijama ipak možda uputnije uzimati 1918. godinu, pa možda čak i 1914. kad je umrlo nekoliko značajnijih osoba i teologa 19. stoljeća 2 3
4
10
Čak i pravopisnih Louis MILLET: Nastanak filozofskih smjerova 19. stoljeća, u: Ch. Morazé i suradnici: Historija čovječanstva, kulturni i naučni razvoj, Devetnaesto stoljeće, treći dio, kulturni uspon u Europi, (svezak peti, knjiga druga), Naprijed, Zagreb 1976., str. 301. Usp. Jean-Yves LACOSTE: Povijest teologije, KS, Zagreb 2013., str. 277. STJEPAN TOMIĆ
U VO D N E N A P O M EN E
(Posilović, Iveković, Baron, Štiglić, fra Dobrović, biskupi Dvornik i Vučić, župnik Gruber, ali i Smičiklas, Zajc, filozof Marković, dok su Belaj, Butura, Suk i Košćak umrli godinu dana kasnije). Razlog za stavljanje u 1914. godinu leži u činjenici da se s početkom rata teološki interes okreće prema temama umnogome različitim od onih u ranijim vremenima. Tako 19. stoljeće u svojemu najduljem vremenskom rasponu traje umalo stotinu i pedeset godina. Gledamo li pak samo s teološkog aspekta situacija se osjetno mijenja, ali samo u hrvatskim relacijama. Naime, u teološkom kontekstu hrvatsko 19. stoljeće počinje tek 1849. godine pojavom “Katoličkog lista” jer sve do toga vremena na našim prostorima prevladava teologija karakteristična za prosvjetiteljska vremena, tj. za 18. stoljeće, odnosno hrvatski teolozi iz prosvjetiteljskog sklada oltara i mača izravno uskaču u polemičko 19. stoljeće. U nekom još paradoksalnijem načinu razmišljanja mogli bismo čak ustvrditi da je u crkveno-teološkom smislu 19. stoljeće vladalo čak do 1962. godine, odnosno do početka II. vatikanskog sabora. Ali to bi, vjerojatno, ipak bilo blago pretjerivanje.
HRVATSKE TEOLOŠKE POLEMIKE U 19. STOLJEĆU
11