საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა 1918-1921

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

1918-1921 ოთარ ჯანელიძე

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

1918-1921

პროექტი განხორციელდა მთავრობის ადმინისტრაციის მხარდაჭერით.

საქართველოს პრემიერ-მინისტრი

1918 წელს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის გა­მოცხა­დე­ბა და ქვეყ­ნის სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­ რი­ვი სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტის და­ფუძ­ნე­ბა დღე­ვან­დე­ლი გა­და­სა­ხე­დი­დან კი­დევ ერთ მნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვან დატ­ვირ­თ­ვას იძენს. ეს იყო ერ­თ­-ერ­თი პირ­ვე­ლი დი­დი ნა­ბი­ჯი, რო­მე­ლიც სა­ქარ­თ­ვე­ლომ გა­დად­გა ქვეყ­ნის ევ­რო­პე­ი­ზა­ცი­ის გზა­ზე. 100 წლის წინ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პირ­ვე­ლი რეს­პუბ­ ლი­კა ჩა­მო­ყა­ლიბ­და მრა­ვალ­პარ­ტი­ულ დე­მოკ­რა­ტი­ად და ეს გახ­ლ­დათ ამ­გ­ვა­რი პო­ლი­ტი­ კუ­რი წყო­ბის ერ­თ­-ერ­თი პირ­ვე­ლი ქვე­ყა­ნა. მაშინ, როდესაც იმ­დ­რო­ინ­დე­ლი ევ­რო­პა ძი­რი­ თა­დად იმ­პე­რი­ე­ბის­გან შედ­გე­ბო­და, ქარ­თ­ვე­ლებ­მა, ამ მცი­რე­რიცხო­ვან­მა ერ­მა, მო­ა­ხერ­ხა, ალ­ღო აეღო ლი­ბე­რა­ლუ­რი, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი, პლუ­რა­ლის­ტუ­რი ღი­რე­ბუ­ლე­ბე­ბის­თ­ვის, რა­შიც დღე­ვან­დე­ლი ევ­რო­პის პო­ლი­ტი­კუ­რი არ­სი მდგო­მა­რე­ობს. ამ მხრივ, ჩვენ ოდ­ნავ გა­ვუს­წა­რით კი­დეც ევ­რო­პას. დღეს, რო­ცა სა­ქარ­თ­ვე­ლო ასე მყა­რად დგას ევ­რო­პუ­ლი და ევ­რო­ატ­ლან­ტი­კუ­რი ინ­ტეგ­რა­ცი­ის გზა­ზე, პირ­ვე­ლი რეს­პუბ­ლი­კის გა­მოც­დი­ლე­ბა და პა­ ტი­ვი, რო­მელ­საც მი­ვა­გებთ მის დამ­ფუძ­ნებ­ლებს, კი­დევ ერ­თი ძლი­ე­რი არ­გუ­მენ­ტია ჩვე­ნი ევ­რო­პუ­ლი იდენ­ტო­ბის დასადასტურებლად. თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სა და და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის­თ­ვის მებ­რ­ძო­ლი ჩვე­ნი ერის, პირ­ვე­ლი რეს­პუბ­ ლი­კის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი მა­მე­ბის სუ­ლის­კვ­ ე­თე­ბას უქ­მად არ ჩა­უვ­ლი­ა; ჩვენ­ში დღეს კი­დევ უფ­რო გაღ­ვივ­და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ზა­ცი­ი­სა და ევ­რო­პე­იზ­ ა­ცი­ის­კენ სწრაფ­ვის ჟი­ ნი, იმი­ტომ რომ ეს ჩვე­ნი კულ­ტუ­რუ­ლი, ცი­ვი­ლი­ზა­ცი­უ­რი იდენ­ტო­ბის მთა­ვა­რი ელე­მენ­ტი­ა.

100 წლის წინ დაწყე­ბუ­ლი საქ­მე დღეს ბო­ლომ­დე უნ­და მი­ვიყ­ვა­ნოთ და სა­ქარ­თ­ვე­ლო და­ ვამ­კ­ვიდ­როთ რო­გორც მდგრა­დი, შე­უქ­ცე­ვა­დი დე­მოკ­რა­ტი­ის­ ა და ევ­რო­პუ­ლი ტი­პის გან­ვი­ თა­რე­ბუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო. გიორგი კვირიკაშვილი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

5

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

1918-1921 ოთარ ჯანელიძე

წინასიტყვაობა

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის და­ფუძ­ნე­ბი­დან 100 წე­ლი გა­ვი­და. თა­ვის­ თა­ვად ცხა­დი­ა, თუ რამ­დე­ნად მნიშ­ნ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნია ეროვ­ნუ­ლი მუ­ზე­უმ­ ის­თ­ვის ქვეყ­ნის ამ უმ­ ნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვა­ნე­სი თა­რი­ღის აღ­ნიშ­ნ­ვა, რად­გან, რო­გორც წი­ნამ­დე­ბა­რე ნაშ­რო­მის ავ­ტო­ რი, ის­ტო­რი­ის მეც­ნი­ერ ­ ე­ბა­თა დოქ­ტო­რი, პრო­ფე­სო­რი ოთარ ჯა­ნე­ლი­ძე წერს, „ეს იუბი­ლე არის რო­გორც რეს­პუბ­ლი­კის იდე­ის უკ­ვ­დავ­ყო­ფა, ისე იმ ადა­მი­ა­ნე­ბის ღვაწ­ლის და­ფა­სე­ ბაც, რომ­ლე­ბიც აშე­ნებ­დნ­ ენ ქარ­თულ დე­მოკ­რა­ტი­ულ სა­ხელ­მ­წი­ფოს“. სწო­რედ ესაა მი­ზე­ზი იმი­სა, რომ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პირ­ვე­ლი დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რესპუბლიკის 100 წლის იუბილე ფარ­თოდ აღი­ნიშ­ნე­ბა, რო­გორც სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში, ისე მის ფარ­გ­ლებს გა­რეთ. ქვეყ­ნის წამ­ყ­ვა­ნი სა­მეც­ნი­ე­რო-­კვ­ ­ლე­ვი­თი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის ― სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი მუ­ ზე­უ­მის, ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მ­წი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის, კორ­ნე­ლი კე­კე­ლი­ძის სა­ხე­ლო­ბის ხელ­ნა­წერ­თა ეროვ­ნუ­ლი ცენ­ტ­რის, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი არ­ქი­ ვის, სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს პარ­ლა­მენ­ტის ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძის სა­ხე­ლო­ბის ეროვ­ნუ­ლი ბიბ­ლი­ო­თე­კის, გი­ორ­გი ლე­ონ­ ი­ძის სა­ხე­ლო­ბის ქარ­თუ­ლი ლი­ტე­რა­ტუ­რის სა­ხელ­მ­წი­ფო მუ­ზე­უ­მი­სა და საბ­ ჭო­თა წარ­სუ­ლის კვლე­ვის ლა­ბო­რა­ტო­რი­ის თა­ნამ­შ­რომ­ლო­ბით შე­საძ­ლე­ბე­ლი გახ­და წარ­ მოგ­ვედ­გი­ნა გა­მო­ფე­ნა „საქართველოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა ― 100“ და შეგვექმნა წინამდებარე პუბლიკაცია.

ვფიქ­რობ, ნაშ­რო­მი სა­ინ­ტე­რე­სო უნ­და იყოს რო­გორც ჩვე­ნი ქვეყ­ნის ახალგაზრდა თობისთვის, რომელიც ისტორიას ახლა სწავლობს, ასე­ვე ნე­ბის­მი­ე­რი და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ ლი ქარ­თ­ვე­ლი თუ უცხო­ე­ლი მკითხ­ვე­ლის­თ­ვის, რო­მელ­საც 1918-1921 წლე­ბის შე­სა­ხებ ობი­ექ­ტუ­რი, სამეცნიერო კვლევაზე დაფუძნებული ინფორმაციის მიღება უნდა. მინ­და მად­ლო­ბა გა­და­ვუ­ხა­დო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბის ად­მი­ნის­ტ­რა­ცი­ას გა­მო­ფე­ნი­სა და პუბ­ლი­კა­ცი­ის მომ­ზა­დე­ბა­ში გა­წე­უ­ლი დახ­მა­რე­ბის­თ­ვის, პარ­ტნ­ ი­ორ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს თა­ნამ­შ­რომ­ლო­ბი­სათ­ვის და, რა თქმა უნ­და, ბა­ტონ ოთარს პირ­ვე­ლი დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის ის­ტო­რი­ის ასე სა­ინ­ტე­რე­სოდ მოთხ­რო­ბის­თ­ვის. გი­ლო­ცავთ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პირ­ვე­ლი დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­არ­სე­ბის 100 წლის იუბი­ლეს.

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი მუ­ზე­უ­მის გე­ნე­რა­ლუ­რი დი­რექ­ტო­რი აკად. წევ­რ­-­კორ. და­ვით ლორ­თ­ქი­ფა­ნი­ძე

წიგ­ნშ­ ი და ექ­სპ­ ო­ზი­ცი­ა­ზე წარ­მოდ­გე­ნი­ლი დო­კუ­მენ­ტუ­რი მა­სა­ლა თე­მა­ტურ­-­ქ­რო­ნო­ლო­ გი­უ­რი პრინ­ცი­პით მოგ­ვითხ­რობს 1918 წლის 26 მა­ისს აღ­დ­გე­ნი­ლი ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­ წი­ფოს ის­ტო­რი­ას და გვაც­ნობს მი­სი გან­ვი­თა­რე­ბის სხვა­დას­ხ­ვა ას­პექტს. სა­ბო­ლოო ჯამ­ ში კი იქ­მ­ნე­ბა სუ­რა­თი, რო­მე­ლიც სა­ქარ­თ­ვე­ლოს­თვ­ ის ამ უნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნე­სი სა­მი წლის გა­აზ­რე­ბის სა­შუ­ალ ­ ე­ბას გვაძ­ლევს.

8 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

9

შინაარსი 12

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენა

20

სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის პროცესი

34

სამხედრო განვითარება

38

რელიგიური და ეთნიკური მრავალფეროვნება

44

აფხაზეთის საკითხი

48

ოსთა საკითხი

50

სამუსლიმანო საქართველოსა და საინგილოს (ზაქათალის ოლქის) საკითხი

54

საქართველო და გარე სამყარო

76

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საერთაშორისო აღიარება

82

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამხობა

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენა 1917 წლის თე­ბერ­ვ­ლის რე­ვო­ლუ­ცი­ამ სა­თა­ვე და­უ­დო რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის რღვე­ვას, ხო­ლო პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის შე­დე­გად, რუ­სე­თის მსგავ­სად, და­ი­შა­ლა ოს­მა­ლე­თის, გერ­მა­ნი­ ი­სა და ავ­ს­ტ­რი­ა­-უნ­გ­რე­თის იმ­პე­რი­ებ­ იც. მათ ნან­გ­რე­ვებ­ზე წარ­მო­შო­ბილ სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­თა შო­რის ერ­თ­-ერ­თი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კაც იყო. ახა­ლი ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფოს წარ­მო­შო­ბას წინ უს­წ­რებ­და რამ­დე­ნი­მე სა­გუ­ლის­ხ­მო ფაქ­ ტი: 1917 წლის 12 მარტს, მცხე­თა­ში, სვეტიცხოველში, სა­ეკ­ლე­სიო კრე­ბამ 10 ათა­სი კა­ცის თან­დას­წ­რე­ბით, სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს ეკ­ლე­სი­ის ავ­ტო­კე­ფა­ლი­ის აღ­დ­გე­ნა გა­მო­აცხა­და. იმა­ვე წლის სექ­ტემ­ბერ­ში სრუ­ლი­ად სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ეკ­ლე­სიო კრე­ბამ ავ­ტო­კე­ფა­ლუ­რი ეკ­ლე­ სი­ის მარ­თ­ვა-­გამ­გე­ობ­ ის დე­ბუ­ლე­ბა და­ამ­ტ­კი­ცა და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კა­თო­ლი­კოს­-­პატ­რი­არ­ ქად ეპის­კო­პო­სი კი­რი­ონ­ ი (გიორგი სა­ძაგ­ლიშ­ვი­ლი) აირ­ჩი­ა.

სვეტიცხოველი

კირიონ მეორე – ავროკეფალია აღდგენილი საქართველოს პირველი კათოლიკოს პატრიარქი

ეკ­ლე­სი­ის ავ­ტო­კე­ფა­ლი­ის აღ­დგ ­ ე­ნის შემ­დეგ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სა­კენ მი­მა­ვალ გზა­ზე მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი ნა­ბი­ჯი გა­და­იდ­გა თბი­ლი­სის უნი­ვერ­სი­ტე­ტის და­არ­სე­ბით. უმაღ­ლე­სი გა­ნათ­ლე­ ბის, მეც­ნი­ე­რე­ბი­სა და კულ­ტუ­რის ამ დი­დი კე­რის მე­სა­ძირ­კ­ვ­ლე ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლი იყო.

1917 წლის ნო­ემ­ბერ­ში, თბი­ლის­ში, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი ყრი­ლო­ბა შე­იკ­რი­ბა. ქარ­ თ­ველ თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღოლ­მა, კონ­ს­ტან­ტი­ნე აფხაზ­მა, თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის სა­ ხე­ლით, სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს ეროვ­ნულ ყრი­ლო­ბას თა­ვი­ან­თი კუთ­ვ­ნი­ლი კო­ლექ­ტი­უ­რი ქო­ ნე­ბა გა­დას­ცა. ყრილობამ საქართველოს ეროვნული საბჭო ჩამოაყალიბა, რომლის თავმჯდომარედ ნოე ჟორდანია აირჩიეს. ქარ­თ­ვე­ლი ერის ხან­გრ ­ ­ძ­ლი­ვი ბრძო­ლა თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­თ­ვის 1918 წლის გა­ზაფხულ­ზე წარ­მა­ტე­ბით დაგ­ვირ­გ­ვინ­და. ეს დიდ­მ­ნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი მოვ­ლე­ნა სა­ში­ნაო და სა­გა­რეო ფაქ­ ტო­რე­ბის ერ­თობ­ლი­ო­ბამ გა­ნა­პი­რო­ბა. 1918 წლის 11 მა­ისს ბა­თუმ­ში ოს­მა­ლეთ­-ა­მი­ერ­კავ­ ივანე ჯავახიშვილი

12 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

თბილისის უნივერსიტეტი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

13

ნოე ჟორდანია.

საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრები

კონსტანტინე აფხაზი.

კა­სი­ის სა­ზა­ვო კონ­ფე­რენ­ცია გა­ნახ­ლდ ­ ა. ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დე­ლე­გა­ცი­ას, რომ­ლის ქარ­თ­ ვე­ლი წევ­რე­ბი ნი­კო ნი­კო­ლა­ძე, ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი, სპი­რი­დონ კე­დია და სხვა­ნი იყ­ვ­ნენ, აკა­კი ჩხენ­კე­ლი ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლობ­და. მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ში მო­ნა­წი­ლე­ობ­და გერ­მა­ნი­ის სამ­თავ­რო­ბო დე­ლე­გა­ცია გე­ნე­რალ ფონ ლო­სო­ვის მე­თა­უ­რო­ბით. მას მრჩევ­ლის სტა­ტუ­სით თან ახ­ლ­და სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს გან­თა­ვი­ სუფ­ლე­ბის კო­მი­ტე­ტის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლი პეტ­რე სურ­გუ­ლა­ძე. ბა­თუმ­ში სა­გან­გე­ბოდ ჩა­ვი­და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭოს თავ­მ­ჯდ ­ ო­მა­რე ნოე ჟორ­და­ნი­ა. ფონ ლო­სოვ­მა და­არ­ წ­მუ­ნა ქარ­თვ­ ე­ლე­ბი, რომ გერ­მა­ნია სა­ქარ­თ­ვე­ლოს გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის კო­მი­ტეტ­თან ჯერ კი­დევ 1914 წელს გა­ფორ­მე­ბუ­ლი შე­თან­ხ­მე­ბის ერ­თ­გუ­ლი დარ­ჩე­ბო­და, რომ­ლის თა­ნახ­მა­

14 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ბათუმი. 1918 წ.

აკაკი ჩხენკელი

ფონ ლოსოვი

სპირიდონ კედია

პეტრე სურგულაძე

დაც გერ­მა­ნიამ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მი­ერ და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის გა­მოცხა­დე­ბის შემ­თხ­ვე­ვა­ში, მი­სი დაც­ვა იკისრა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ ფარ­თო დე­ბა­ტე­ბის შემ­დეგ მო­იწ­ ო­ნა სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­ რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის აღ­დ­გე­ნის იდეა და შე­ამ­ზა­და მი­სი გა­მოცხა­დე­ბის სა­ფუძ­ვლ ­ ე­ბი. ნი­კო ნი­კო­ლა­ძემ და ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვილ­მა ცალ­-­ცალ­კე შე­ი­მუ­შა­ვეს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის აქ­ტის პრო­ექ­ტე­ბი. მსგავ­სი დო­კუ­მენ­ტი მო­ამ­ზა­და ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭოს მი­ერ გა­მო­ყო­ფილ­მა სპე­ცი­ა­ლურ­მა კო­მი­სი­ამ გი­ორ­გი გვა­ზა­ვას, რაჟ­დენ არ­სე­ნი­ძი­სა და სხვა­თა შე­მად­გენ­ლო­ ბით, რო­მელ­საც სა­ბო­ლოო სა­ხე ნოე ჟორ­და­ნი­ამ მის­ცა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

15

გიორგი გვაზავა

ნიკო ნიკოლაძე

ზურაბ ავალიშვილი

დამოუკიდებლობის აქტის პროექტი

16 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

17

1918 წლის 26 მა­ისს ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­იმ­მა თვით­ლიკ­ვი­და­ცია გა­მო­აცხა­და. იმა­ვე დღეს, კავ­კა­სი­ის მე­ფის­ნაც­ვ­ლის ყო­ფილ რე­ზი­დენ­ცი­ა­ში, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო შე­იკ­ რი­ბა. ის­ტო­რი­ულ სხდო­მას საბ­ჭოს 42 წევ­რი და 36 კან­დი­და­ტი ეს­წრ ­ ე­ბო­და. საბ­ჭომ მი­იღ ­ ო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის აქ­ტი და ახა­ლი ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო – სა­ქარ­თ­ვე­ ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა შექ­მ­ნა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბა კო­ა­ლი­ცი­უ­რი პრინ­ცი­პით და­კომ­პ­ლექ­ტ­და. მთავ­რო­ ბის თავ­მ­ჯ­დო­მა­რედ და ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტ­რად სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტი ნოე რა­მიშ­ვი­ლი და­ი­ ნიშ­ნა. მი­ნის­ტ­რ­თა კა­ბი­ნეტ­ში შე­ვიდ­ნენ: სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტე­ბი – სამ­ხედ­რო მი­ნის­ტრ ­ ი გრი­გოლ გი­ორ­გა­ძე, სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტ­რი აკა­კი ჩხენ­კე­ლი, მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბის მი­ნის­ტ­რი ნოე ხო­ მე­რი­კი; ფი­ნან­ს­თა და ვაჭ­რო­ბა-­მ­რეწ­ვე­ლო­ბის მი­ნის­ტ­რი, ეროვ­ნულ­-­დე­მოკ­რა­ტი გი­ორ­გი ჟუ­რუ­ ლი; სო­ცი­ა­ლის­ტ­-­ფე­დე­რა­ლის­ტი­ე­ბი – გა­ნათ­ლე­ბის მი­ნის­ტ­რი გი­ორ­გი ლას­ხიშ­ვი­ლი, იუს­ტი­ცი­ის მი­ნის­ტ­რი შალ­ვა მეს­ხიშ­ვი­ლი და გზა­თა მი­ნის­ტ­რი, ესე­რი ივა­ნე ლორ­თ­ქი­ფა­ნი­ძე.

1918 წლის ივ­ნის­ში, მთავ­რო­ბა­ში ცვლი­ლე­ბის შე­დე­გად, თავ­მ­ჯდ ­ ო­მა­რის პოს­ტი სო­ცი­ალ­-­დე­ მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ლი­დერ­მა ნოე ჟორ­და­ნი­ამ და­იკ­ ა­ვა. ნ. რა­მიშ­ვი­ლი ში­ნა­გან საქ­მე­თა უწყე­ბის მე­თა­უ­რად დარ­ჩა.1 საგა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტ­რის პორ­ტფ ­ ე­ლი ოდ­ნავ მოგ­ვი­ა­ნე­ბით – 1918 წლის ნო­ემ­ბერ­ში სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რატ­მა ე. გე­გეჭ­კორ­მა მი­იღ ­ ო. ამ ცვლი­ლე­ბით აღ­მას­ რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის და­კომ­პ­ლექ­ტე­ბის კო­ა­ლი­ცი­უ­რი სა­ფუძ­ვე­ლი არ დარ­ღ­ვე­უ­ლა.

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­ რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის კო­ა­ლი­ცი­უ­რი მთავ­რო­ბა (მარცხნიდან მარ­ჯ­ვ­ნივ): ნოე რამიშვილი, გრიგოლ გიორგაძე, აკაკი ჩხენკელი, შალვა ალექსი-მესხიშვილი, გიორგი ლასხიშვილი, ნოე ხომერიკი, ივანე ლორთქიფანიძე.

არ­ჩევ­ნე­ბის გზით შე­იქ­მ­ნა სა­ე­რო­ბო თვით­მ­მარ­თ­ვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბი – მრა­ვალ­პარ­ტი­უ­ ლი სა­ე­რო­ბო კრე­ბე­ბი და მა­თი გამ­გე­ო­ბე­ბი, გა­ტარ­და აგ­რეთ­ვე სა­ქა­ლა­ქო თვით­მ­მარ­თ­ ვე­ლო­ბის რე­ფორ­მა და ჩა­მო­ყა­ლიბ­და ქა­ლაქ­თა სა­თათ­ბი­რო­ე­ბი გამ­გე­ო­ბე­ბით სა­თა­ვე­ში. მუ­შა­თა, გლეხ­თა და ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭო­ებს მთლი­ა­ნად ჩა­მო­ერ­თ­ვათ მმარ­თვ­ ე­ლო­ბის ფუნ­ ქ­ცი­ა, რო­მე­ლიც ად­გი­ლებ­ზე სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბი­სა და სა­ქა­ლა­ქო სა­თათ­ბი­რო­ე­ბის ხელ­ში გა­და­ვი­და. ასე რომ, ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მ­მარ­თ­ვე­ლო­ბა თა­ვის კომ­პე­ტენ­ცი­ის ფარ­გ­ლებ­ ში იმავ­დ­რო­უ­ლად ად­გი­ლობ­რივ მმარ­თ­ვე­ლო­ბა­საც ახორ­ცი­ე­ლებ­და. ერო­ბე­ბი­სა და სა­ თათ­ბი­რო­ე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა­თა გა­უქ­მე­ბა მხო­ლოდ სა­სა­მარ­თ­ლოს შე­ეძ­ლო. ქვეყ­ნის უმაღ­ლე­სი სა­კა­ნონ­მ­დებ­ლო ორ­გა­ნოს სტა­ტუ­სით აღი­ჭურ­ვა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ ნუ­ლი საბ­ჭო, რო­მე­ლიც და­მა­ტე­ბი­თი წევ­რე­ბით შე­ივ­სო და 1918 წლის ოქ­ტომ­ბ­რი­დან სა­ ქარ­თ­ვე­ლოს პარ­ლა­მენ­ტად იწო­დე­ბო­და. კავკასიის ყოფილი მეფისნაცვლის სასახლე

18 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

19

სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის პროცესი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის უმაღ­ლეს სა­კა­ნონ­მ­დებ­ლო ორ­გა­ნოს 1919 წლის 12 მარ­ტი­დან დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა წარ­მო­ად­გენ­და. 1919 წლის თე­ბერ­ვალ­ში დამ­ ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი ჩა­ტარ­და. მას­ში 15 პო­ლი­ტი­კუ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცია იღებ­და მო­ნა­ წი­ლე­ო­ბას. ამომრჩეველთა რიცხ­ვი 876 910-ს შე­ად­გენ­და. ქა­ლებს, მა­მა­კა­ცე­ბის თა­ნაბ­რად, რო­გორც პა­სი­უ­რი, ისე აქ­ტი­უ­რი სა­არ­ჩევ­ნო უფ­ლე­ბა ჰქონ­დათ. ასარ­ჩე­ვი იყო 130 დე­პუ­ტა­ტი. ხმის მი­ცე­მა­ში მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ა მი­ი­ღო ამომ­რ­ჩე­ველ­თა, და­ახ­ლო­ებ­ ით, 60-მა პრო­ცენ­ტ­მა. არ­ჩევ­ნებ­ში დი­დი უპი­რა­ტე­სო­ბით გა­ი­მარ­ჯ­ვა სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ, რო­მელ­ მაც 109 მან­და­ტი მო­ი­პო­ვა. დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ბა­ში 8-8 დე­პუ­ტა­ტი გა­ვი­და ეროვ­ნულ­-­დე­ მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი და სო­ცი­ა­ლის­ტ­-­ფე­დე­რა­ლის­ტ­თა პარ­ტი­ე­ბი­დან. სო­ცი­ა­ლის­ტ­-­რე­ვო­ლუ­ცი­ო­ ნე­რებს 5 ად­გი­ლი ერ­გოთ. კრე­ბის და­მა­ტე­ბით არ­ჩევ­ნებს ძალ­თა გან­ლა­გე­ბა შე­სამ­ჩნ­ ე­ვად არ შე­უც­ვ­ლი­ა. დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა, რო­გორც მას უწო­დებ­დ­ნენ „საქართველოს ცნო­ბი­ე­რე­ბის გვირ­გ­ ვი­ნი“, რეს­პუბ­ლი­კის მთე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის ინ­ტე­რე­სებს ასა­ხავ­და. ქარ­თ­ველ­თა გარ­და, დე­პუ­ტა­ტე­ბად არ­ჩე­ულ­ნი იყ­ვ­ნენ სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი თით­ქ­მის ყვე­ლა ერის წარ­მო­ მად­გენ­ლე­ბი. სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტი­ის სი­ით დე­პუ­ტა­ტის მან­და­ტი ხუთ­მა ქალ­მა 2 მი­ი­ღო. დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის თავ­მ­ჯდ ­ ო­მა­რედ ნი­კო­ლოზ (კარლო) ჩხე­იძ­ ე აირ­ჩი­ეს, პირ­ველ მო­ად­გი­ლედ (მაშინდელი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ით – ამ­ხა­ნა­გად) – ალექ­სან­დ­რე ლომ­თა­ თი­ძე, მო­ად­გი­ლე­ებ­ ად – ექ­ვ­თი­მე თა­ყა­იშ­ვი­ლი (ეროვნულ-დემოკრატი), სი­მონ მდი­ვა­ნი (სოციალისტ-ფედერალისტი) და გრი­გოლ ნა­თა­ძე (სოციალისტ-რევოლუციონერი), მდივ­ ნე­ბად – კონ­ს­ტან­ტი­ნე ჯა­ფა­რი­ძე და ქრის­ტი­ნე შა­რა­ში­ძე (სოციალ-დემოკრატები).

20 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დამფუძნებელი კრების ბიულეტენები და სარეკლამო მასალები

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

საქართველოს დამფუძნებელი კრების სხდომა

23

მო­პო­ვე­ბულ­მა მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვან­მა გა­მარ­ჯვ­ ე­ბამ სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტი­ულ პარ­ტი­ას სა­შუ­ა­ლე­ბა მის­ცა, კო­ა­ლი­ცი­უ­რის ნაც­ვ­ლად ერ­თ­პარ­ტი­ულ ­ ი მთავ­რო­ბა შე­ედ­გი­ნა. მთავ­რო­ბის თავ­მჯ­ ­ დო­მა­რე­ო­ბა ნოე ჟორ­და­ნი­ამ შე­ი­ნარ­ჩუ­ნა. ნოე რა­მიშ­ვი­ლი სა­თა­ვე­ში ჩა­უდ­გა ში­ნა­გან საქ­ მე­თა, სამ­ხედ­რო და გა­ნათ­ლე­ბის სა­მი­ნის­ტ­რო­ებს, ევ­გე­ნი გე­გეჭ­კორს სა­გა­რეო საქ­მე­თა და იუს­ტი­ცი­ის მი­ნის­ტ­რო­ბა მი­ენ­დო, კონ­ს­ტან­ტი­ნე კან­დე­ლა­კი ფი­ნან­სთ ­ ა და ვაჭ­რო­ბა-­მ­რეწ­ვე­ ლო­ბის მი­ნის­ტ­რი გახ­და, ნოე ხო­მე­რიკ­მა მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბი­სა და შრო­მის მი­ნის­ტ­რის პორ­ ტ­ფე­ლი ჩა­ი­ბა­რა. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ცალ­კე გა­მო­ი­ყო სამ­ხედ­რო სა­მი­ნის­ტ­რო და შე­მო­ღე­ბულ იქ­ნა მთავ­რო­ბის თავ­მ­ჯ­დო­მა­რის მო­ად­გი­ლის თა­ნამ­დე­ბო­ბა. ორი­ვე ამ პოს­ტ­ზე გრი­გოლ ლორ­თ­ქი­ფა­ნი­ძე და­ი­ნიშ­ნა. შე­იქ­მ­ნა იუს­ტი­ცი­ის (მინისტრი რაჟ­დენ არ­სე­ნი­ძე), შრო­მი­სა და მო­მა­რა­გე­ბის (მინისტრი გი­ორ­გი ერა­ძე) სა­მი­ნის­ტ­რო­ე­ბი. 1920 წლის ბო­ლოს სამ­ხედ­რო მი­ნის­ტ­რი პარ­მენ ჭი­ჭი­ნა­ძე გახ­და, ხო­ლო მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბი­სა – და­ვით ონი­აშ­ვი­ლი.

საქართველოს დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმი

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის ერ­თ­პარ­ტი­უ­ლი (სოციალ-დემოკრატიული) მთავ­რო­ბა (მარცხნიდან მარ­­­ჯ­­­ვ­­­ნივ): ნოე ჟორდანია, გრიგოლ ლორთქიფანიძე, ევგენი გეგეჭკორი, ნოე რამიშვილი, ნოე ხომერიკი, რაჟდენ არსენიძე, გიორგი ერაძე, დავით ონიაშვილი.

24 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ელისაბედ ნაკაშიძე-ბოლქვაძე

ანა სოლოღაშვილი

მინადორა ორჯონიკიძე- ელეონორა ტოროშელიძე ტერ-ფარსეგოვა მახვილაძე

ქრისტინე შარაშიძე

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

25

დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ შექ­მ­ნა სა­კონ­სტ ­ ი­ტუ­ცი­ო, სა­რე­დაქ­ცი­ო, სა­ფი­ნან­სო-­სა­ბი­უჯ­ ე­ტო, სა­ ბიბ­ლი­ო­თე­კო, სა­მე­ურ­ნე­ო-­სა­გამ­გე­ო, იური­დი­უ­ლი, სა­მან­და­ტო, გა­რე­შე საქ­მე­თა, სამ­ხედ­ რო, აგ­რა­რუ­ლი, თვით­მმ­ არ­თვ­ ე­ლო­ბის, სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის, ჯან­მ­რ­თე­ლო­ბი­სა და სხვა კო­მი­სი­ე­ბი, რომ­ლებ­შიც, უმ­რავ­ლე­სო­ბის წევ­რებ­თან ერ­თად, ოპო­ზი­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ ლე­ბიც შე­დი­ოდ­ნენ. ოპო­ზი­ცი­ას სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის პო­ლი­ტი­კურ სის­ტე­მა­ში მნიშ­ვ­ ნე­ლო­ვა­ნი ად­გი­ლი ეკა­ვა. რო­გორც მე­მარ­ცხე­ნე – სო­ცი­ა­ლის­ტ­-­ფე­დე­რა­ლის­ტუ­რი, სო­ცი­ა­ ლის­ტ­-­რე­ვო­ლუ­ცი­ონ­ ერ­თა პარ­ტი­ე­ბი, ისე მე­მარ­ჯ­ვე­ნე – ეროვ­ნულ­-­დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტია – ოპო­ზი­ცი­ას ფრაქ­ცი­ებ­ ი ჰქონ­და ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭოს, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პარ­ლა­მენ­ტი­სა და დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში. მათ­ვე წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ჰყავ­დათ სა­ქარ­თ­ვე­ ლოს უმაღ­ლე­სი სა­კა­ნონ­მდ ­ ებ­ლო ორ­გა­ნოს პრე­ზი­დი­უმ­ში. ოპო­ზი­ცი­ურ ­ ი პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბი თა­ვი­სუფ­ლად გა­მოს­ცემ­დ­ნენ პე­რი­ოდ ­ ულ პრე­სას, სა­პარ­ლა­მენ­ტო ტრი­ბუ­ნის გარ­და, შე­უფ ­ ერ­ხებ­ლად იყე­ნებ­დ­ნენ სა­ჯა­რო სივ­რ­ცეს შეკ­რე­ბე­ ბის, მი­ტინ­გე­ბი­სა თუ სხვა პო­ლი­ტი­კუ­რი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბი­სათ­ვის. ეროვ­ნულ­-­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი მშე­ნებ­ლო­ბის პრო­ცეს­ში მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი მოვ­ლე­ნა იყო და­მო­უკ­ ი­დე­ბე­ლი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი სიმ­ბო­ლი­კის შე­მუ­შა­ვე­ბა. 1918 წლის სექ­ტემ­ბერ­ში ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ სა­ხელ­მ­წი­ფო დრო­შად და­ამ­ტ­კი­ცა სამ­ფე­რო­ვა­ნი (შვინდისფერი, შა­ვი, თეთ­რი) დრო­შა, ხო­ლო რეს­პუბ­ლი­კის გერ­ბად ურ­ჩხულ­თან მებ­რ­ძო­ ლი თეთ­რი გი­ორ­გი შვი­დი მნა­თო­ბით. დრო­შის პრო­ექ­ტი, ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის კონ­სულ­ ტა­ცი­ით – იაკობ ნი­კო­ლა­ძემ, ხო­ლო გერ­ბი­სა იოსებ შარ­ლე­მან­მა შექ­მნ­ ეს. სა­ხელ­მწ­ ი­ფო ჰიმ­ნის სტა­ტუ­სი შე­ი­ძი­ნა კო­ტე ფოცხ­ვე­რაშ­ვი­ლის „დიდებამ“. სა­ხელ­მ­წი­ფო ენად და­წეს­და ქარ­თუ­ლი ენა, სკო­ლა გა­ქარ­თულ­და, მი­იღ ­ ეს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ ლი­კის მო­ქა­ლა­ქე­ობ­ ის დე­ბუ­ლე­ბა და სხვ. სე­რი­ო­ზუ­ლი ყუ­რადღე­ბა და­ეთ­მო სა­სა­მარ­თ­ ლო რე­ფორ­მას: გა­უქ­მ­და რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი ტრი­ბუ­ნა­ლე­ბი და სა­გა­მომ­ძი­ებ­ლო კო­მი­სი­ე­ბი, ჩა­ტარ­და მომ­რი­გე­ბელ მო­სა­მარ­თლ ­ ე­თა და ნა­ფიც მსა­ჯულ­თა ინ­სტ ­ ი­ტუ­ტე­ბის რე­ორ­გა­ნი­ ზა­ცი­ა. ჩა­მო­ყა­ლიბ­და სა­მომ­რი­გებ­ლო და სა­ოლ­ქო სა­სა­მარ­თ­ლო­ე­ბი. ცალ­კე არ­სე­ბობ­და სამ­ხედ­რო სა­სა­მარ­თ­ლო. 1919 წლის ივ­ლის­ში შე­იქ­მ­ნა სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის უმაღ­ლე­სი სა­სა­მარ­თ­ლო ორ­გა­ნო – სე­ნა­ტი (თავმჯდომარე დავით ხელ­ თუფ­ლიშ­ვი­ლი).

26 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოპოზიციური სპექტრის ლიდერები (მარცხნიდან მარჯვნივ): სამსონ ფირცხალავა (სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია), გრიგოლ ვეშაპელი (მიწის მესაკუთრეთა ეროვნული პარტია), ლეო შენგელაია (ესერთა პარტია).

საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტთა გაზეთი („სახალხო საქმე“)

საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის გაზეთი („საქართველო“)

საქართველოს სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტიის გაზეთი (,,შრომა“)

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

27

კომპოზიტორი კოტე ფოცხვერაშვილი

მოქანდაკე იაკობ ნიკოლაძე

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სახელმწიფო გერბი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დროშის ესკიზი

28 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

მხატვარი იოსებ შარლემანი

ქართული ეროვნული ჰიმნი „დიდება“

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

29

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ეროვნული ვალუტა – ბონი, მიმოქცევაში იყო 1919-1921 წლებში

უდი­დე­სი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და ქვე­ყა­ნა­ში აგ­რა­რუ­ლი სა­კითხის მოგ­ვა­რე­ბას, რო­მე­ლიც სოფ­ლის მშრო­მელ­თა ინ­ტე­რე­სე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად გა­დაწყ­და – გლე­ხო­ბას მი­წა კერ­ძო სა­ კუთ­რე­ბა­ში გა­და­ე­ცა. სა­კუ­თა­რი ფუ­ლად­-­სა­ფი­ნან­სო სის­ტე­მის შე­მო­ღე­ბამ­დე სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში მი­მოქ­ცე­ვა­ში დარ­ჩა ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ა­ტის ბო­ნე­ბი, რომ­ლე­ბიც თბი­ლის­ში იბეჭ­დე­ბო­და. 1919 წლის ივ­ლის­ში დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დეკ­რე­ტით რეს­პუბ­ ლი­კის ბო­ნე­ბის ემი­სია და­იწყო. ქარ­თუ­ლი დრო­ებ­ ი­თი ბო­ნი ვერ ცვლი­და მყარ ვა­ლუ­ტას, მაგ­რამ იძ­ლე­ო­და ბი­უ­ჯე­ტის სტაბილიზაციის მეტ­-­ნაკ­ლებ შე­საძ­ლებ­ლო­ბას. 1919 წლის დე­ კემ­ბერ­ში და­ფუძ­ნდ ­ ა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სა­ხელ­მწ­ ი­ფო ბან­კი (თავმჯდომარე იასონ ლორ­თ­ქი­ფა­ნი­ძე). გა­ი­მიჯ­ნა სა­კა­ნონ­მ­დებ­ლო, აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი და სა­სა­მარ­თ­ლო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა. პო­ლი­ტი­ კუ­რი სის­ტე­მა პლუ­რა­ლიზ­მ­სა და მრა­ვალ­პარ­ტი­უ­ლო­ბის ლი­ბე­რა­ლურ პრინ­ცი­პებს და­ე­ ფუძ­ნა. და­წეს­და კა­ნო­ნის წი­ნა­შე მო­ქა­ლა­ქე­თა თა­ნას­წო­რო­ბა და სა­მარ­თლ ­ ებ­რი­ვი სა­ხელ­ მ­წი­ფო­სათ­ვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლი სხვა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი უფ­ლე­ბე­ბი. ყო­ვე­ლი­ვე ეს მკა­ფი­ოდ აისა­ხა სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ა­ში, რო­მე­ლიც დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ 1921 წლის თე­ ბერ­ვალ­ში და­ამ­ტ­კი­ცა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის ძი­რი­თა­დი კა­ნო­ნი და­სავ­ლე­თის ქვეყ­ნე­ბის ანა­ლო­გი­ით შე­მუ­შავ­და. მარ­თა­ლი­ა, ამ კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ამ მცი­რე ხანს იმოქ­მე­და, მაგ­რამ მას მა­ინც დი­დი ის­ტო­რი­უ­ლი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პირ­ვე­ლი კონ­ს­ტი­ტუ­ცია აშ­კა­რად იდ­გა თა­ვი­სი დრო­ის მო­წი­ნა­ვე დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო­ე­ბის კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ა­ თა დო­ნე­ზე, მოწ­მობ­და მის შემ­დ­გე­ნელ­თა მა­ღალ სა­მარ­თლ ­ ებ­რივ და პო­ლი­ტი­კურ კულ­ ტუ­რას და ცხად­ყოფ­და ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ხა­სი­ათს.

საქართველოს კონსტიტუცია, ბათუმი, 1921

32 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

33

სამხედრო განვითარება საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ თავიდანვე ნეიტრალიტეტის პოლიტიკა გამოაცხადა, მაგრამ ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის განმტკიცებაც ერთ-ერთ მთავარ სახელმწიფოებრივ ამოცანად დაისახა. მოკლე დროში მომზადდა სამართლებრივი ბაზა: გამოიცა კანონები სახალხო გვარდიისა და რესპუბლიკის რეგულარული არმიის ორგანიზაციის შესახებ, დამტკიცდა „სამხედრო ბეგარისა და მუდმივი ჯარის შევსების დებულება“. ოციდან ორმოც წლამდე ასაკის მამრობითი სქესის ყველა მოქალაქე ვალდებული იყო მუდმივ ჯარში სამსახურით მოეხადა სამხედრო ვალდებულება. ერთგვარ რეზერვს წარმოადგენდა ლაშქარი, რომელიც სამხედრო საფრთხის გაძლიერების ან ომის შემთხვევაში იკრიბებოდა. სამხედრო სამსახურის საერთო ვადა 25 წლით განისაზღვრებოდა (ფაქტობრივი სამხედრო სამსახური გრძელდებოდა 2 წელი, თადარიგში ყოფნა – 15 წელი, ხოლო ლაშქარში – 8 წელი).

ქართული გენერალიტეტი (მარცხნიდან მარ­­­ჯ­­­ვ­­­ნივ): გიორგი კვინიტაძე, გიორგი მაზნიაშვილი, ვასილ გაბაშვილი, ილია ოდიშელიძე, ალექსანდრე ზაქარიაძე.

34 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ქართული არმიის შენაერთი. 1918 წ.

იუნკერთა სკოლის აღლუმი

რე­გუ­ლა­რუ­ლი ჯა­რის ფორ­მი­რე­ბა ფი­ნან­სუ­რი დე­ფი­ცი­ტის, გა­მუდ­მე­ბუ­ლი სა­გა­რეო გარ­თუ­ ლე­ბე­ბი­სა და სამ­ხედ­რო შე­ტა­კე­ბე­ბის ვი­თა­რე­ბა­ში მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, თუმ­ცა მა­ინც შე­იქ­მნ­ ა მცი­რე­რიცხო­ვა­ნი მო­ბი­ლუ­რი არ­მი­ა.3 სა­ქარ­თ­ვე­ლოს რუ­სე­თის არ­მი­ა­ში ნამ­სა­ხუ­რე­ბი, ომებ­ ში გა­მოწ­რ­თო­ბი­ლი მრა­ვალ­რიცხო­ვა­ნი გე­ნე­რა­ლი­ტე­ტი და ოფიც­რო­ბა ჰყავ­და, რომ­ლის მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი ნა­წი­ლი უყოყ­მა­ნოდ ჩად­გა სამ­შობ­ლოს სამ­სა­ხურ­ში­. უმ­ცრ ­ ოს ოფი­ცერ­თა აღ­ზ­რ­დას თბი­ლის­ში და­არ­სე­ბუ­ლი იუნ­კერ­თა სამ­ხედ­რო სკო­ლა ემ­სა­ხუ­რე­ბო­და. სკო­ლას თავ­და­პირ­ვე­ლად მი­სი დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი, გე­ნე­რა­ლი გი­ორ­გი კვი­ნი­ტა­ძე მე­თა­უ­რობ­და, შემ­ დეგ – გე­ნე­რა­ლი ალექ­სან­დ­რე ან­დ­რო­ნი­კაშ­ვი­ლი, ბო­ლოს კი პოლ­კოვ­ნი­კი ალექ­სან­დ­რე ჩხე­ი­ძე ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლობ­და. იუნ­კ­რებს სხვებ­თან ერ­თად ლექ­ცი­ებს უკითხავ­დ­ნენ ცნო­ბი­ლი ის­ტო­რი­კო­სი, პრო­ფე­სო­რი ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლი, მწე­რა­ლი ვა­სილ ბარ­ნო­ვი და სხვ.

36 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

გენერალი ალექსანდრე ანდრონიკაშვილი

სახალხო გვარდიელები

პოლკოვნიკი ალექსანდრე ჩხეიძე

არმიის პარალელურად, არსებობას განაგრძობდა ჯერ კიდევ 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის გამარჯვებისთანავე სოციალ-დემოკრატების მიერ ჩამოყალიბებული წითელი გვარდია, რომელსაც დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან მალევე სახალხო გვარდია უწოდეს. გვარდიის მეთაურობა მინდობილი ჰქონდა ვალერიან (ვალიკო) ჯუღელს. სახალხო გვარდიაც რესპუბლიკის შეიარაღებულ ძალთა სისტემის ნაწილი და მისი ერთ-ერთ სტრუქტურა იყო, მაგრამ იგი თავისი მთავარი შტაბის მეშვეობით მთავრობის თავმჯდომარეს ექვემდებარებოდა და არა სამხედრო სამინისტროს. გვარდიას პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ცენტრალური კომიტეტი უწევდა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

37

რელიგიური და ეთნიკური მრავალფეროვნება სა­უკ­ უ­ნე­ე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ერ­თ­მა­ნე­თის გვერ­დით მშვი­დო­ბი­ა­ნად ცხოვ­ რობ­დ­ნენ და თა­ნა­არ­სე­ბობ­დნ­ ენ სხვა­დას­ხ­ვა რე­ლი­გი­ის­ ა და ეროვ­ნე­ბის ადა­მი­ა­ნე­ბი. მარ­ თ­ლ­მა­დი­დებ­ლუ­რი ეკ­ლე­სი­ე­ბის მახ­ლობ­ლად იდ­გა სი­ნა­გო­გა, მე­ჩე­თი, კა­თო­ლი­კუ­რი თუ სომ­ხურ­-­გ­რი­გო­რი­ა­ნუ­ლი ტაძ­რე­ბი. სა­ქარ­თ­ვე­ლო ეთ­ნი­კუ­რი, კულ­ტუ­რუ­ლი და რე­ლი­გი­უ­ რი თვალ­საზ­რი­სით მრა­ვა­ლე­რო­ვა­ნი სა­ხელ­მწ­ ი­ფო იყო 1918-1921 წლებ­შიც.

მეჩეთი და მართლმადიდებლური ეკლესია თბილისში

38 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

კათოლიკური ეკლესია

თბილისის დიდი სინაგოგა

თბილისის ლუთერანული ეკლესია

ნორაშენის გრიგორიანული ეკლესია თბილისში

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

39

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

სოხუმი. 1918 წ.

41

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა რეს­პუბ­ლი­კამ რუსეთის იმპერიისგან ეროვნულ საკითხებში რთუ­ლი მემ­კვ­ იდ­რე­ო­ბა მი­იღ ­ ო; ამიტომ ეს ფაქტორი გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლ ყუ­ რადღე­ბა­სა და ფრთხილ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას იმ­სა­ხუ­რებ­და. „დამოუკიდებლობის აქ­ტშ­ ი” ხაზ­გას­მუ­ლი იყო, რომ სა­ქარ­თ­ვე­ლო თა­ნას­წო­რად უზ­რუნ­ველ­ყოფს რეს­პუბ­ლი­კის ყვე­ლა მო­ქა­ლა­ქის სა­მო­ქა­ლა­ქო და პო­ლი­ტი­კურ უფ­ლე­ბებს, გან­ვი­თა­რე­ბის თა­ვი­სუ­ფალ ას­პა­ რეზს შე­უქ­მ­ნის მის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მო­სახ­ლე ყვე­ლა ერს. ეს და­პი­რე­ბა­ნი სრუ­ლად აისა­ხა ქვეყ­ნის კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ა­შიც. ეროვ­ნულ უმ­ცი­რე­სო­ბებს თა­ვი­სუ­ფა­ლი სო­ცი­ა­ლუ­რი, ეკო­ნო­მი­კუ­რი და კულ­ტუ­რუ­ლი გან­ ვი­თა­რე­ბის, ქარ­თ­ვე­ლებ­თან ჰარ­მო­ნი­უ­ლი თა­ნაცხოვ­რე­ბის, სა­მო­ქა­ლა­ქო ინ­ტეგ­რა­ცი­ის სრუ­ლი შე­საძ­ლებ­ლო­ბა ჰქონ­დათ. სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში მცხოვ­რებმა ეთ­ნი­კურმა უმ­ცი­რე­სო­ ბებმა შექ­მ­ნეს სა­კუ­თა­რი ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო­ე­ბი, ყო­ველ­გ­ვა­რი შეზღუდ­ვის გა­რე­შე მოღ­ვა­წე­ ობ­დ­ნენ ეთ­ნი­კუ­რი ნიშ­ნით აღ­მო­ცე­ნე­ბუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი თუ გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ ბი, მა­გა­ლი­თად, სომ­ხუ­რი დაშ­ნაკ­ცუთი­უნ­ ი, მუს­ლი­მან­თა ჯგუ­ფი, ელინ­თა დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი ჯგუ­ფი; ფუნ­ქც ­ ი­ო­ნი­რებ­და 80 სომ­ხუ­რი, 60 რუ­სუ­ლი, 31 თათ­რუ­ლი სკო­ლა, აფხა­ზუ­რი და ოსუ­რი4 დაწყე­ბი­თი სას­წავ­ლებ­ლე­ბი და სხვ., რო­მელ­თა მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი ნა­წი­ლი სა­ხელ­მ­ წი­ფო ბი­უ­ჯე­ტი­დან ფი­ნან­ს­დე­ბო­და.

საქართველოს დამფუძნებელი კრების ბერძენი დეპუტატის მოწმობა

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ატა­რებ­და ტო­ლე­რან­ტულ პო­ლი­ტი­კას – დაშ­ვე­ბუ­ლი იყო რწმე­ნი­სა და რე­ლი­გი­ის თა­ვი­სუფ­ლე­ბა, მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და სე­კუ­ლა­რი­ზა­ცი­ის პრო­ცე­სი – „სახელმწიფო და ეკ­ლე­სია გან­ცალ­კე­ვე­ბულ­ნი და და­მო­კი­დე­ ბულ­ნი არი­ან; არც ერთ სარ­წმ­ უ­ნო­ე­ბას არ აქვს უპი­რა­ტე­სო­ბა“, – აღ­ნიშ­ნუ­ლი იყო რეს­პუბ­ ლი­კის კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ა­ში. უმ­ცი­რე­სო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი შე­დი­ოდ­ნენ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნულ საბ­ჭო­ში. აზერ­ ბა­ი­ჯა­ნე­ლი, სო­მე­ხი, რუ­სი, ბერ­ძე­ნი, გერ­მა­ნე­ლი, ებ­რა­ე­ლი, აფხა­ზი და ოსი ეროვ­ნე­ბის მო­ქა­ლა­ქე­ებს სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის სი­ით სა­დე­პუ­ტა­ტო მან­და­ტე­ბი ჰქონ­დათ დათ­მო­ბი­ლი სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს უმაღ­ლეს სა­კა­ნონ­მ­დებ­ლო ორ­გა­ნო­ში – დამ­ფუძ­ნე­ბელ კრე­ ბა­ში5 და სხვ. ამ მი­ზან­მი­მარ­თუ­ლი პო­ლი­ტი­კის მი­უ­ხე­და­ვად, არა­ქარ­თ­ველ­თა სა­მო­ქა­ლა­ქო ინ­ტეგ­რა­ცი­ის პრო­ცე­სი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში წი­ნა­აღ­მდ ­ ე­გობ­რი­ ვად ვი­თარ­დე­ბო­და.

42 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

გერმანელი მწერალი არტურ ლაისტი და მისი გაზეთი „კაუკაზიშე პოსტ“ (მარჯვნივ)

საქართველოს დამფუძნებელი კრების ქართველი ებრაელი დეპუტატის მოწმობა

აფხაზეთის საკითხი

ცა­რიზ­მის დამ­ხო­ბის შემ­დეგ, აფხა­ზეთ­ში,6 პო­ლი­ტი­კუ­რი ორი­ენ­ტა­ცი­ის კუთხით, რამ­დე­ნი­ მე მიმ­დი­ნა­რე­ობ­ ა გა­მო­იკ­ვე­თა. ერ­თი პრო­ოს­მა­ლურ მიდ­რე­კი­ლე­ბას ამ­ჟ­ღავ­ნებ­და, მე­ო­რე სიმ­პა­თი­ას მთი­ელ­თა კავ­ში­რი­სად­მი იჩენ­და, მე­სა­მე ბოლ­შე­ვი­კურ მო­წო­დე­ბებს თა­ნა­უგ­რ­ ძ­ნობ­და. არ­სე­ბობ­და აფხა­ზე­თის და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის მომ­ხ­რე ჯგუ­ფიც. მთე­ლი სა­მურ­ზა­ყა­ ნო, გუ­და­უ­თელ გლეხ­თა და სო­ხუ­მის მუ­შა­თა ნა­წი­ლი კი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს­თან შე­ერ­თე­ბას მო­ითხოვ­და. ქარ­თ­ვე­ლი პო­ლი­ტი­კო­სე­ბი ჯერ კი­დევ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უკ­ ი­დებ­ ლო­ბის გა­მოცხა­დე­ბამ­დე გეგ­მავ­დ­ნენ აფხა­ზე­თი­სათ­ვის ფარ­თო თვით­მ­მარ­თვ­ ე­ლო­ბის მი­ ნი­ჭე­ბას. 1918 წლის 9 თე­ბერ­ვალს, თბი­ლის­ში, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭოს აღ­ მას­კომ­სა და აფხა­ზე­თის სა­ხალ­ხო საბ­ჭოს შო­რის მიღ­წე­ულ იქ­ნა შე­თან­ხ­მე­ბა აფხა­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­ის შე­სა­ხებ.

ვალიკო ჯუღელი

გენერალი ალექსანდრე კონიაშვილი

გენერალი გიორგი მაზნიაშვილი

1918 წლის გა­ზაფხუ­ლი­დან რე­გი­ონ­ში მდგო­მა­რე­ო­ბა უკი­დუ­რე­სად და­იძ­ ა­ბა. საბ­ჭო­თა რუ­ სე­თის მხარ­და­ჭე­რით ბოლ­შე­ვი­კურ­მა რაზ­მებ­მა სო­ხუ­მი და­იკ­ ა­ვეს, სამ­ხედ­რო რევ­კო­მე­ბი ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბეს და ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას და­ე­უფ­ლ­ნენ მთელ აფხა­ზეთ­სა და სა­მურ­ზა­ყა­ნო­ში. აფხაზ­თა სა­ხალ­ხო საბ­ჭომ დახ­მა­რე­ბის­ათ­ვის სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნულ საბ­ჭო­სა და ამი­ ერ­კავ­კა­სი­ის სე­იმს მი­მარ­თა. საბ­ჭოს პრო­ო­ს­მა­ლუ­რად გან­წყო­ბილ წევ­რ­თა ჯგუ­ფი ბოლ­შე­ ვი­კუ­რი ძალ­მომ­რე­ო­ბის ალაგ­მ­ვას თურ­ქე­თის მეშ­ვე­ო­ბით შე­ე­ცა­და. წეს­რი­გის აღ­სად­გე­ნად თბი­ლი­სი­დან სო­ხუ­მის მი­მარ­თუ­ლე­ბით გა­იგ­ზავ­ნა სამ­ხედ­რო შე­ ნა­ერ­თე­ბი სა­ხალ­ხო გვარ­დი­ის მე­თა­უ­რ ვა­ლი­კო ჯუ­ღე­ლი­სა და გენერალ ალექ­სან­დ­ რე კო­ნი­აშ­ვი­ლის მე­თა­უ­რო­ბით. ერ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში აფხა­ზე­თი ბოლ­შე­ვიკ­თა­გან გაიწმინდა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დე­ბლო­ბის გა­მოცხა­დე­ბის შემ­დეგ, 1918 წლის 6 ივ­ნი­სი­დან თბი­ლის­ში მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და მო­ლა­პა­რა­კე­ბა აფხაზ­თა სა­ხალ­ხო საბ­ჭოს დე­ლე­გა­ცი­ა­სა და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბას შო­რის, რო­მე­ლიც 11 ივ­ნისს დას­რულ­და ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ზე ხელ­მო­წე­რით.7 ამ დო­კუ­მენ­ტის ძა­ლით, აფხა­ზე­თი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს შე­ მად­გენ­ლო­ბა­ში რჩე­ბო­და და მას სრუ­ლი ში­ნა­გა­ნი ავ­ტო­ნო­მია ენი­ჭე­ბო­და.

არზაყან ემხვარი

44 |

ვარლამ შერვაშიძე

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

აფხაზური არისტოკრატიის წარმომადგენლები

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

45

მა­ლე ბოლ­შე­ვიკ­თა შე­ი­ა­რა­ღე­ბულ­მა რაზ­მებ­მა აფხა­ზეთ­ში ისევ არი­ეს სი­ტუ­ა­ცი­ა. მათ აფხა­ ზე­თის სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა­გან მოწყ­ვე­ტა და საბ­ჭო­თა რუ­სეთ­თან ინ­ტეგ­რა­ცია უნ­დო­დათ. აფხაზ­თა სა­ხალ­ხო საბ­ჭოს ხე­ლა­ხა­ლი თხოვ­ნის სა­ფუძ­ველ­ზე, 1918 წ. 11 ივ­ნი­სის ხელ­ შეკ­რუ­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, სო­ხუმ­ში გა­იგ­ზავ­ნა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სამ­ხედ­რო ძა­ლა გე­ნე­რალ გი­ორ­გი მაზ­ნი­აშ­ვი­ლის მე­თა­ურ ­ ო­ბით. გ. მაზ­ნი­აშ­ვი­ლი აფხა­ზე­თის გე­ნე­რალ­-­გუ­ბერ­ნა­ტო­ რად და სო­ხუ­მის გარ­ნი­ზო­ნის უფ­რო­სად და­ინ­ იშ­ნა. აფხაზ­თა სა­ხელ­და­ხე­ლოდ შექ­მნ­ ილ 300-კაციან კა­ვა­ლე­რი­ას­თან ერ­თად ქარ­თულ­მა ნა­წი­ლებ­მა მე­ამ­ბო­ხე ბოლ­შე­ვი­კე­ბი აფხა­ ზე­თი­დან გან­დევ­ნეს. ასე­თი­ვე ბე­დი ეწია ბა­თუ­მი­დან მდი­ნა­რე კო­დო­რის მი­და­მო­ებ­ში გად­ მოს­ხ­მულ ოს­მა­ლე­თის ათას­კა­ცი­ან დე­სან­ტ­საც.8 საბ­რ­ძო­ლო მოქ­მე­დე­ბი­სას და­ზა­რა­ლე­ბულ მშვი­დო­ბი­ან მცხოვ­რებ­ლებს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ზა­რა­ლი აუნაზღა­უ­რა. საქ­მი­ან­ ო­ბის კო­ორ­დი­ნა­ცი­ის მიზ­ნით, სო­ხუმ­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­ კის რწმუ­ნე­ბუ­ლი, ხო­ლო სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს მთავ­რო­ბას­თან აფხა­ზე­თის საქ­მე­თა მი­ნის­ტ­რი მოღ­ვა­წე­ობ­და. აფხაზ­თა სა­ხალ­ხო საბ­ჭო არ სარ­გებ­ლობ­და აფხა­ზე­თის მთე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის მხარ­და­ ჭე­რით, რად­გან იგი ასა­ხავ­და მხო­ლოდ აფხა­ზი ხალ­ხის ნე­ბას და არ ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და აქა­ურ ქარ­თვ­ ელ­თა, სო­მეხ­თა, ბერ­ძენ­თა და სხვა­თა ინ­ტე­რე­სებს. 1918 წლის აგ­ვის­ტო­ში, ში­და და­პი­რის­პი­რე­ბის გა­მო, სა­ხალ­ხო საბ­ჭო ფაქ­ტობ­რი­ვად და­ი­შა­ლა. სოხუმის ერთ-ერთი ქუჩა

1918 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბამ სო­ხუმ­ში აღ­კ­ვე­თა პო­ლი­ტი­კუ­რი გა­დატ­ რი­ა­ლე­ბის მცდე­ლო­ბა, რო­მე­ლიც სა­ქარ­თ­ვე­ლო­დან აფხა­ზე­თის ჩა­მო­შო­რე­ბას ისა­ხავ­და მიზ­ ნად.9 აფხაზ­თა სა­ხალ­ხო საბ­ჭო დათხოვ­ნი­ლად გა­მოცხად­და. სა­ნაც­ვ­ლოდ, მომ­დევ­ნო წლის თე­ბერ­ვალ­ში, დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი არ­ჩევ­ნე­ბის გზით ჩა­მო­ყა­ლიბ­და აფხა­ზე­თის სა­ხალ­ხო საბ­ჭო, რო­მე­ლიც მრა­ვალ­პარ­ტი­ულ ­ იც იყო და მრა­ვა­ლე­როვ­ნუ­ლიც. საბ­ჭოს თავ­ჯდ ­ ო­მა­რედ აირ­ჩი­ეს დი­მიტ­რი ემ­ხ­ვა­რი, რო­მე­ლიც მა­ლე სა­თა­ვე­ში ჩა­უდ­გა აფხა­ზე­თის კო­მი­სა­რი­ატს (მთავრობას). საბ­ჭოს თავ­მჯ­დო­მა­რის პოს­ტი ყო­ფილ­მა თავ­მ­ჯდ ­ ო­მა­რემ ვარ­ლამ შერ­ვა­ში­ძემ და­ი­კა­ვა.

1919 წლის 20 მარტს სა­ხალ­ხო საბ­ჭომ ხმე­ბის აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბით მი­ი­ღო „აქტი აფხა­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­ის შე­სა­ხებ“,10 რომ­ლის პირ­ველ მუხ­ლ­ში აღ­ნიშ­ნუ­ლი იყო: „აფხაზეთი შე­დის სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს და­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში, რო­გორც მი­სი ავ­ ტო­ნო­მი­ურ ­ ი ერ­თე­უ­ლი“.

46 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

აქ­ტი მო­ი­წო­ნა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ. 1920 წლის ბო­ლოს­თ­ვის სა­ ქარ­თ­ვე­ლოს უმაღ­ლეს სა­კა­ნონ­მდ ­ ებ­ლო ორ­გა­ნოს სა­კონ­სტ ­ ი­ტუ­ციო კო­მი­სი­ამ შე­ი­მუ­შა­ ვა „აფხაზეთის ავ­ტო­ნო­მი­ურ ­ ი მმარ­თ­ვე­ლო­ბის დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი“, რო­მე­ლიც 1921 წლის 21 თე­ბერ­ვალს დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ას­თან ერ­ თად და­ამ­ტ­კი­ცა. დე­ბუ­ლე­ბა­ში ხაზ­გას­მუ­ლი­ა, რომ „აფხაზეთი მდი­ნა­რე მე­ხა­დი­რი­დან მდი­ნა­რე ენ­გუ­რამ­დე, შა­ვი ზღვის სა­ნა­პი­რო­დან კავ­კა­სი­ო­ნამ­დე ით­ვ­ლე­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ ლოს რეს­პუბ­ლი­კის გა­ნუ­ყო­ფელ ნა­წი­ლად და ამ საზღ­ვრ ­ ებ­ში ავ­ტო­ნო­მი­უ­რად მარ­თავს თა­ვის ში­ნა­გან საქ­მე­ებს“. კონ­ს­ტი­ტუ­ცია კი აკა­ნო­ნებ­და: სა­ქარ­თ­ვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის გა­ნუ­ყო­ფელ ნა­წილს – აფხა­ზეთს (სოხუმის ოლ­ქი) ად­გი­ლობ­რივ საქ­მე­ებ­ში ენი­ჭე­ბა ავ­ ­ 11 ტო­ნო­მი­უ­რი მმარ­თ­ვე­ლობა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

47

ოსთა საკითხი

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ფარ­გლ ­ ებ­ში კომ­პაქ­ტუ­რად მცხოვ­რებ­მა ოსებ­მა ეროვ­ნუ­ლი თვით­გა­მორ­ კ­ვე­ვი­სა­კენ მის­წ­რა­ფე­ბა ჯერ კი­დევ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ა­ტის მმარ­თვ­ ე­ლო­ბის პე­ რი­ოდ­ში გა­მო­ხა­ტეს და მი­სი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა ოს­თა ეროვ­ნულ საბ­ჭოს მი­ან­დეს. ოსებ­მა თავ­და­პირ­ვე­ლად ცალ­კე სა­ე­რო­ბო ად­მი­ნის­ტ­რა­ცი­ულ­-­ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლის შექ­მნ­ ა გა­ნიზ­რა­ხეს, შემ­დეგ კი სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში სამ­ხ­რეთ ოსე­თის პო­ლი­ტი­კუ­რი ავ­ტო­ნო­მი­ის მოთხოვ­ნა წა­მო­ა­ყე­ნეს. ეს პრე­ტენ­ზი­ებ­ ი არა­რე­ა­ლუ­რი იყო. ოსებს სამ­შობ­ ლო ჩრდი­ლო­ეთ კავ­კა­სი­ა­ში ჰქონ­დათ, ამი­ტომ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ში მათ ახალ სა­ხელ­მ­წი­ფოს არა­ვინ და­უ­კა­ნო­ნებ­და. ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კი­სად­მი ლო­ი­ა­ლუ­რად გან­წყო­ბილ ოსო­ბას კულ­ტუ­რულ ავ­ტო­ნო­მი­ას სთა­ვა­ზობ­და.

1919 წელს გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და ოსუ­რი სოფ­ლე­ბის ერთ ად­მი­ნის­ტ­რა­ცი­ულ ერ­თე­ულ ­ ად ჩა­მო­ ყა­ლი­ბე­ბი­სა და ოს­თათ­ვის სა­ე­რო­ბო თვით­მ­მარ­თ­ვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხი. მის სა­ ხელ­წო­დე­ბად შერ­ჩე­ულ იყო „ჯავის მაზ­რა“ და არა „სამხრეთ ოსე­თის12 ოლ­ქი“ ცენ­ტ­რით ცხინ­ვალ­ში, რო­გორც ამას ოს­თა ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო ეს­წ­რა­ფო­და. ოს­თა მოძ­რა­ო­ბა­ში, ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭოს გარ­და, არ­სე­ბობ­და სხვა, უფ­რო რა­დი­კა­ლუ­რი ნა­ კა­დიც, რო­მე­ლიც გა­ცი­ლე­ბით აგ­რე­სი­ულ მიზ­ნებს ისა­ხავ­და და მათ რე­ა­ლი­ზე­ბას ძა­ლა­ დობ­რი­ვი სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბით ცდი­ლობ­და. სე­პა­რა­ტის­ტუ­ლად გან­წყო­ბი­ლი ოსი ბოლ­შე­ვი­კე­ბი და მათ­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი მე­ამ­ბო­ხე­თა ჯგუ­ფე­ბი ქარ­თვ­ ე­ლი კო­მუ­ნის­ტი ლი­დე­რე­ბის მო­ ნა­წი­ლე­ო­ბით იბ­რ­ძოდ­ნენ „სამხრეთ ოსე­თის“ სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა­გან ჩა­მო­შო­რე­ბი­სა და საბ­ჭო­ თა რუ­სეთ­თან უშუ­ა­ლოდ შე­ერ­თე­ბი­სათ­ვის. რუ­სე­თის ბოლ­შე­ვი­კუ­რი ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ბის მი­თი­თე­ბი­თა და ხელ­შეწყო­ბით მათ 1918-1920 წლებ­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში სა­მი შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ ლი გა­მოს­ვ­ლა მო­აწყ­ვეს.

48 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ძველი ცხინვალის უბანი

გან­სა­კუთ­რე­ბით მძი­მე შე­დე­გე­ბი მოჰ­ყ­ვა ოს­თა 1920 წლის აჯან­ყე­ბას, რო­მე­ლიც რკპ(ბ) კავ­კა­სი­ის სამ­ხა­რეო კო­მი­ტეტ­მა და­გეგ­მა და გა­ნა­ხორ­ცი­ელ ­ ა. ამ­ბო­ხე­ბუ­ლებ­მა და­ხო­ცეს სა­ ხალ­ხო გვარ­დი­ის მებ­რძ­ ო­ლე­ბი, გა­უს­წორ­დ­ნენ ად­გი­ლობ­რი­ვი ად­მი­ნის­ტ­რა­ცი­ის­ ა და მთავ­ რო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს, გა­ძარ­ც­ვეს და და­არ­ბი­ეს მრა­ვა­ლი ქარ­თ­ვე­ლის ოჯა­ხი. ძა­ლა­ უფ­ლე­ბას სა­გან­გე­ბოდ შექ­მ­ნი­ლი „სამხრეთ ოსე­თის რევ­კო­მი” და­ე­უფ­ლა, რო­მელ­მაც 8 ივ­ნისს საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის დამ­ყა­რე­ბა გა­მო­აცხა­და. რევ­კომ­მა მიღ­წე­უ­ლი წარ­მა­ტე­ბა მოს­კოვს უდე­პე­შა და აც­ნო­ბა, რომ „სამხრეთ ოსე­თის მშრო­მელ­თა სურ­ვი­ლია რუ­სეთ­თან შე­ერ­თე­ბა“. მთავრობის გან­კარ­გუ­ლე­ბით აჯან­ყე­ბა ჩაახშვეს. რე­გი­ონ­ში სრუ­ლად აღ­დ­გა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს იურის­დიქ­ცი­ა. წყა­რო­ე­ბი მოწ­მობს, რომ გვარ­დი­ის მე­თა­ურ­მა ვ. ჯუ­ღელ­მა ზედ­მე­ტი სი­სას­ ტი­კეც გა­მო­ი­ჩი­ნა, მაგ­რამ მას არ მო­უწყ­ვია ოსი ხალ­ხის გე­ნო­ცი­დი. ამ­ბო­ხე­ბუ­ლე­ბი და­სა­ჯეს ან­ტი­სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი, და­ნა­შა­უ­ლებ­რი­ვი ქმე­დე­ბი­სათ­ვის და არა ეთ­ნი­კუ­რი ნიშ­ნით.13 მარ­თა­ლი­ა, ოსი მო­სახ­ლე­ო­ბის ნა­წი­ლი, ძი­რი­თა­დად შე­ი­არ ­ ა­ღე­ბუ­ლი რაზ­მე­ბის მო­ნა­წი­ ლე­ნი, ჩრდი­ლო­ეთ ოსეთ­ში გა­ი­ხიზ­ნა, მაგ­რამ აჯან­ყე­ბი­სა­გან გან­ზე მდგო­მი, სა­ხელ­მწი­ ფო­სად­მი ლო­ი­ალ ­ უ­რად გან­წყო­ბი­ლი არც ერ­თი ოსის­თ­ვის მთავ­რო­ბას ხე­ლი არ უხ­ლი­ა. ისი­ნი კვლავ რჩე­ბოდ­ნენ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სრუ­ლუფ­ლე­ბი­ან მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ად, თუმ­ცა მა­თი ავ­ტო­ნო­მი­ი­სა და ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თ­ვე­ლო­ბის სა­კითხი დღის წეს­რი­გი­დან მო­იხ­ს­ნა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

49

სამუსლიმანო საქართველოსა და საინგილოს (ზაქათალის ოლქის) საკითხი სამუსლიმანო ის­ტო­რი­ულ ­ ი სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს სამ­ხ­რეთ­-­და­სავ­ლე­თის იმ კუთხე-­პ­რო­ვინ­ცი­ებს და­ერ­ქ­ვა, რომ­ლე­ბიც სხვა­დას­ხ­ვა დროს ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ამ მი­ი­ტა­ცა და მის მკვიდრთ ქრის­ტი­ა­ნუ­ლი სარ­წ­მუ­ნო­ე­ბა ის­ლა­მის რჯუ­ლით შე­უც­ვა­ლა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბ­ჭო და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბა, იღებ­დ­ ნენ რა მხედ­ვე­ლო­ბა­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა­გან ხან­გ­რ­ძ­ლი­ვად მოწყ­ვე­ტი­ლი ძირ­ძ­ვე­ლი კუთხის მო­სახ­ლე­ო­ბის რე­ლი­გი­ურ გა­უცხო­ე­ბას, სო­ცი­ა­ლურ­-ე­კო­ნო­მი­კუ­რი და კულ­ტუ­რუ­ლი გან­ ვი­თა­რე­ბის თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბებს, მი­სა­ღე­ბად მი­იჩ­ნევ­დ­ნენ ბა­თუ­მის ოლ­ქი­სათ­ვის ავ­ტო­ნო­მი­უ­ რი მმარ­თ­ვე­ლო­ბის აღი­ა­რე­ბას, რა­საც ამ მხა­რის სა­ქარ­თ­ვე­ლოს წი­აღ­ში უმ­ტ­კივ­ნე­ულ ­ ოდ დაბ­რუ­ნე­ბა უნ­და გა­ეა­ დ­ვი­ლე­ბი­ნა. ოფი­ცი­ა­ლუ­რად დეკ­ლა­რი­რე­ბუ­ლი ამ იდე­ის გან­ხორ­ ცი­ე­ლე­ბა არ იყო მარ­ტი­ვი. 1918 წლის ბო­ლო­დან ბა­თუმ­სა და მის ოლქს მო­კავ­ში­რე­თა უმაღ­ლე­სი საბ­ჭოს სა­ხე­ლით დი­დი ბრი­ტა­ნე­თის სამ­ხედ­რო სარ­დ­ლო­ბა აკონ­ტრ ­ ო­ლებ­და.

სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტის გაზეთი

1919 წლის იან­ვარ­ში აღ­მო­ცენ­და ე.წ. სამ­ხ­რეთ­-­და­სავ­ლეთ კავ­კა­სი­ის, იგი­ვე ყარ­სის რეს­ პუბ­ლი­კა, რომ­ლის ერ­თ­-ერ­თ­მა მეს­ვე­ურ­მა სერ­ვერ ბეგ ათა­ბაგ­მა ახალ­ცი­ხე­ში აჯან­ყე­ბა მო­ აწყო. აჯან­­­ყე­­ბუ­­ლებ­­­მა ქა­­ლა­­ქის ად­­­მი­­ნის­­­ტ­­­რა­­ცია გა­­ა­­უქ­­­მეს და ხე­­ლი­­სუფ­­­ლე­­ბას და­­ე­­უფ­­­ლ­­­ნენ. სა­­ქარ­­­თ­­­ვე­­ლოს დე­­მოკ­­­რა­­ტი­­უ­­ლი რეს­­­პუბ­­­ლი­­კის ჯა­­რის ნა­­წი­­ლებ­­­მა შეძ­­­ლეს ახა­­­ლ­­­ცი­­ხის გან­­­ თა­­ვი­­სუფ­­­ლე­­ბა და, ბრი­­ტა­­ნელ­­­თა წი­­ნა­­აღ­­­მ­­­დე­­გო­­ბის მი­­უ­­ხე­­და­­ვად, ფოცხოვ­­­-არ­­­ტა­­ა­­ნი ბრძო­­ ლით და­­ი­­კა­­ვეს. ინ­­­გ­­­ლი­­სის სარ­­­დ­­­ლო­­ბა იძუ­­ლე­­ბუ­­ლი გახ­­­და, და­­ეთხო­­ვა ყარ­­­სის მეჯ­­­ლი­­სი, ხო­­ლო მთავ­­­რო­­ბის წევ­­­რე­­ბი კუნ­­­ძულ მალ­­­ტა­­ზე გა­­და­­ე­­სახ­­­ლე­­ბი­­ნა.

მემედ აბაშიძე

50 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

რაფიელ ივანიცკი-ინგილო

ქურმუხის წმინდა გიორგის ეკლესია. საინგილო

1920 წლის თე­ბერ­ვალ­ში მო­კავ­ში­რე­თა უმაღ­ლე­სი საბ­ჭო გა­ნი­ხი­ლავ­და ერ­თა ლი­გის მან­ და­ტის ქვეშ ბა­თუ­მის სა­ერ­თა­შო­რი­სო თა­ვი­სუ­ფალ ნავ­სად­გუ­რად გა­მოცხა­დე­ბის სა­კითხს.14 ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა უკ­მა­ყო­ფი­ლოდ შეხ­ვ­და ამ ცნო­ბას. მრა­ვალ ქა­ლაქ­სა და და­ბა­ში გა­ი­მარ­თა საპ­რო­ტეს­ტო მი­ტინ­გი. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­გან მო­ითხოვ­დ­ნენ ქმე­ დით ზო­მებს ბა­თუ­მის და­საბ­რუ­ნებ­ლად. სამ­ხ­რეთ­-­და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მას­შტ ­ ა­ბით ქარ­თუ­ლი ორი­ენ­ტა­ცი­ის ძა­ლე­ბის და­ რაზ­მ­ვას სა­თა­ვე­ში ედ­გა ჯერ კი­დევ 1918 წლის მა­ის­ში ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი „სამუსლიმანო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს გან­მა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტი” (ჰაიდარ აბა­ში­ძე, ზია აბა­ში­ძე, ყა­დირ შერ­ვა­ში­ძე და სხვ.) მე­მედ აბა­ში­ძის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლო­ბით. გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და კო­მი­ტე­ტის თა­ოს­ნო­ბით 1919 წლის 31 აგ­ვის­ტოს ბა­თუმ­ში მოწ­ვე­ულ ქარ­თ­ველ მაჰ­მა­დი­ან­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ყრი­ლო­ბას, რო­მელ­მაც და­ად­გი­ნა ამ მხა­რის სა­ქარ­თ­ვე­ ლოს­თან „სამარადისო შე­ერ­თე­ბა“.15 1920 წლის ივ­ლის­ში ბრი­ტა­ნე­თის ჯა­რებ­მა ბა­თუ­მი და­ტო­ვეს. ბა­თუმ­სა და მის ოლ­ქზ­ ე აღ­დ­ გა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის იურის­დიქ­ცი­ა. 1921 წლის თე­ბერ­ვალ­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ით სამუსლიმანო საქართველოს (ბათომის მხარე) ავ­ტო­ნო­მია მი­ე­ნი­ჭა. ცენ­ტ­რი­სა და ავ­ტო­ნო­მი­ის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა­ნი სპე­ცი­ა­ლურ კა­ნონს უნ­და გა­ნე­ საზღ­ვ­რა, მაგ­რამ მი­სი მი­ღე­ბა ვე­ღარ მო­ეს­წ­რო. ერ­თობ მტკივ­ნე­უ­ლი იყო სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს კი­დევ ერ­თი გა­ნა­პი­რა კუთხის – სა­ინ­გი­ლოს (ჭარბელაქანის) მდგო­მა­რე­ობ­ ა 1918-1921 წლებ­ში. კა­ხე­თის ჩრდი­ლო­-აღ­მო­სავ­ლე­თით მდე­ ბა­რე ეს მი­წა-­წყა­ლი ის­ტო­რი­უ­ლად ქარ­თულ პრო­ვინ­ცი­ას წარ­მო­ად­გენ­და. მას შემ­დეგ, რაც ეს მხა­რე რუ­სეთ­მა და­იპყ­რო, სა­ინ­გი­ლო ჯერ ჭარ­-­ბე­ლაქ­ნის ოლ­ქის, ხო­ლო 1860 წლი­დან ზა­ქა­თა­ლის ოკ­რუ­გის სა­ხელ­წო­დე­ბით თბი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­ში იყო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი. XIX სა­უკ­ უ­ნის შუა ხა­ნებ­ში ათა­სო­ბით ინ­გი­ლო16 კვლავ ქრის­ტი­ა­ნულ სარ­წ­მუ­ნო­ე­ბას და­უბ­რუნ­და.

52 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის გა­მოცხა­დე­ბის­თა­ნა­ვე ინ­გი­ლო­ებ­ მა ითხო­ვეს ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქის მი­ღე­ბა ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფოს შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში, რა­ ზე­დაც თან­ხ­მო­ბა მი­ი­ღეს,17 მაგ­რამ 1918 წლის ზაფხულ­ში ზა­ქა­თა­ლა ოს­მა­ლე­თის კავ­კა­ სი­ის ის­ლა­მურ­მა არ­მი­ამ და­ი­კა­ვა, რო­მელ­შიც იმ­ხა­ნად ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი აზერ­ბა­იჯ­ ა­ნის რეს­პუბ­ლი­კის სამ­ხედ­რო შე­ნა­ერ­თე­ბიც შე­დი­ო­და. მარ­თა­ლი­ა, მუდ­რო­სის ზავ­მა ოს­მა­ლებს სამ­ხ­რეთ კავ­კა­სი­ი­დან ფე­ხი ამო­უ­ძირ­კვ­ ა, მაგ­რამ სა­ინ­გი­ლო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ ულ რეს­პუბ­ლი­კას არ გა­დას­ცე­მი­ა. იგი ფაქ­ტობ­რი­ვად აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის გამ­გებ­ლო­ბა­ში დარ­ჩა, რად­გა­ნაც ოლქს თურ­ქ­თა წას­ვლ ­ ის შემ­დეგ აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის ჯა­რის ნა­წი­ლე­ბი აკონ­ტ­რო­ლებ­ დ­ნენ. ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არ შე­რი­გე­ბია სა­ინ­გი­ლოს ოკუ­პა­ცი­ას. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ ლე­ბა დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბით ცდი­ლობ­და ის­ტო­რი­უ­ლი სა­მარ­თ­ლი­ან­ ო­ბის აღ­დ­ გე­ნას, ეს­წ­რა­ფო­და, შე­მო­ემ­ტ­კი­ცე­ბი­ნა მი­სი კუთ­ვნ­ ი­ლი მი­წა-­წყა­ლი და გა­ნევ­რ­ცო მას­ზე თა­ ვი­სი იურის­დიქ­ცი­ა. მნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვა­ნი იყო, რომ ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­ კის სრულ სა­კუთ­რე­ბად ცნო საბ­ჭო­თა რუ­სეთ­მაც, რაც აისა­ხა 1920 წლის 7 მა­ისს მოს­კოვ­ში გა­ფორ­მე­ბულ რუ­სეთ­-­სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ზა­ვო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ში.18 1921 წლის თე­ბერ­ვალ­ში დამ­ტ­კი­ცე­ბულ­მა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ამ სა­ინ­გი­ლოს (ზაქათალის ოლქს), რო­გორც ქვეყ­ნის გა­ნუ­ყო­ფელ ნა­წილს, ად­გი­ლობ­რივ საქ­მე­ებ­ში ავ­ ტო­ნო­მი­უ­რი მმარ­თ­ვე­ლო­ბა მი­ა­ნი­ჭა, მაგ­რამ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პირ­ვე­ლი რეს­პუბ­ლი­კა ისე და­ე­ცა, მი­სი იურის­დიქ­ცია ამ მხა­რე­ზე არ გავ­რ­ცე­ლე­ბუ­ლა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

53

საქართველო და გარე სამყარო ურთიერთობა მეზობელ კავკასიურ სახელმწიფოებსა და ოსმალეთთან სა­ქარ­თ­ვე­ლო და აზერ­ბა­ი­ჯა­ნი. ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­იმ­ ის დაშ­ლის შემ­დეგ აზერ­ბა­იჯ­ ა­ნი­სა და სომ­ხე­თის სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბაც თბი­ლის­ში გა­მოცხად­და. ორი­ვე მათ­გა­ნის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა გარ­კ­ვე­ულ ­ ი დრო­ით სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­და­ქა­ლაქ­ში მოღ­ვა­წე­ობ­ 19 და. აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის მთავ­რო­ბა შემ­დეგ ჯერ გან­ჯა­ში, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით კი ბა­ქო­ში დამ­კ­ვიდ­რ­ და20, ხო­ლო სომ­ხე­თის მთავ­რო­ბა ერე­ვან­ში გა­და­ვი­და.21 მე­ზო­ბელ­მა სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­მა დე ფაქ­ტო ცნეს ერ­თ­მა­ნე­თის სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტი. სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს ოფი­ცი­ალ ­ ურ წარ­მო­მად­გენ­ლად აზერ­ბა­ი­ჯან­ში ნი­კო­ლოზ ქარ­ცი­ვა­ძე,22 ხო­ლო სომ­ხეთ­ში სი­მონ მდი­ვა­ნი და­ი­ნიშ­ნა (აზერბაიჯანის დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა თბი­ლის­ში მინ­დო­ბი­ლი ჰქონ­და მ. ჯა­ფა­როვს, სომ­ხე­თი­სა კი – ა. ჯა­მა­ლი­ანს). სამ­ხ­რეთ კავ­კა­სი­ის მე­ზო­ბე­ლი სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ე­ბის ურ­თი­ერ­თო­ბის ხა­სი­ათ­ზე, სა­გა­რეო ფაქ­ ტო­რე­ბის გარ­და (მსოფლიო ომი და მის­გან გა­მომ­დი­ნა­რე შე­დე­გე­ბი), გავ­ლე­ნას ახ­დენ­და რუ­სე­თის მძი­მე კო­ლო­ნი­უ­რი მემ­კვ­ იდ­რე­ო­ბა, სა­ხელ­დობრ, მო­უ­წეს­რი­გე­ბე­ლი საზღ­ვ­რე­ბი,23 რომ­ლე­ბიც და­პი­რის­პი­რე­ბი­სა და კონ­ფ­ლიქ­ტე­ბის წყა­როდ იქ­ცა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა სომ­ხეთ­-ა­ზერ­ბა­ი­ჯან­სა და მთი­ელ­თა რეს­პუბ­ ლი­კას­თან მჭიდ­რო თა­ნამ­შრ ­ ომ­ლო­ბის, კავ­კა­სი­ის ეკო­ნო­მი­კუ­რი და სამ­ხედ­რო-­თავ­დაც­ვი­ თი შე­კავ­ში­რე­ბის კურსს ახორ­ცი­ე­ლებ­და.24 გე­ოს­ტ­რა­ტე­გი­უ­ლი ინ­ტე­რე­სე­ბი, სა­მე­ურ­ნეო და ეკო­ნო­მი­კუ­რი სა­ჭი­რო­ე­ბა­ნი ყვე­ლა მათ­განს ურ­თი­ერ­თ­და­ახ­ლო­ე­ბი­სა და პარ­ტ­ნი­ო­რო­ბი­სა­ კენ უბიძ­გებ­და, თუმ­ცა პო­ლი­ტი­კუ­რი ორი­ენ­ტა­ცი­ის სხვა­დას­ხ­ვა­ობ­ ა და ერ­თ­მა­ნე­თის უნ­დობ­ ლო­ბა ამ პრო­ცესს აძ­ნე­ლებ­და.

54 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

მარცხნიდან მარ­ჯვ­ ­ნივ: ალიმარდან ბეგ თოფჩიბაში – აზერბაიჯანის პარლამენტის თავმჯდომარე; მამედ ემინ რასულზადე – აზერბაიჯანის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარე; ფატალი ხან-ხოისკი – აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის პირველი პრემიერი; გრიგოლ ალშიბაია – საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ელჩი აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში; აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის წევრები, 1919 წ.

მე­ტად მნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვა­ნი იყო აზერ­ბა­იჯ­ ა­ნი­სა და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს თა­ნამ­შ­რომ­ლო­ბა თავ­დაც­ ვის სფე­რო­ში, რაც 1919 წლის ივ­ნის­ში ამ სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა სამ­ხედ­რო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით დაგ­ვირ­გ­ვინ­და.25 ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მოქ­მე­დე­ბის ვა­დად 3 წე­ლი გა­ნი­საზღ­ვ­რა. ხელ­მომ­წე­რი მხა­რე­ე­ბი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბას კის­რუ­ლობ­დ­ნენ, სა­გა­რეო საფ­რ­თხი­სა და აგ­რე­სი­ის შემ­თხ­ვე­ვა­ში საკუთარი შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი ძა­ლე­ბით ერ­თად გა­მო­სუ­ლიყ­ვ­ნენ თა­ვი­ან­თი სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ებ­რი­ ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის ან ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი ხელ­შე­უ­ხებ­ლო­ბის და­სა­ცა­ვად. ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სპე­ცი­ა­ლუ­რი პუნ­ქ­ტი სა­ქარ­თ­ვე­ლო­-ა­ზერ­ბა­ი­ჯა­ნის თავ­დაც­ვით კავ­შირ­თან შე­სა­ერ­თებ­ლად ად­გილს ტო­ვებ­და სომ­ხე­თი­სათ­ვი­საც, მაგ­რამ სომ­ხე­თი ამ ალი­ანსს არ შე­ერ­თე­ბი­ა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

55

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვით 1919 და 1920 წ. წ. აპ­რილ­ში ორ­ჯერ იქ­ნა მოწ­ ვე­ულ ­ ი კავ­კა­სი­ურ რეს­პუბ­ლი­კა­თა კონ­ფე­რენ­ცი­ა. ტე­რი­ტო­რი­ულ პრობ­ლე­მა­თა გარ­და, გა­ ნი­ხი­ლე­ბო­და ეკო­ნო­მი­კუ­რი, სა­გა­რეო პო­ლი­ტი­კა­ში შე­თან­ხ­მე­ბუ­ლი მოქ­მე­დე­ბის სა­კითხე­ბი და სხვ. პა­რი­ზის სამ­შ­ვი­დო­ბო კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე წარ­გ­ზავ­ნი­ლი კავ­კა­სი­ურ სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­თა ოფი­ცი­ა­ლუ­რი დე­ლე­გა­ცი­ე­ბი პო­უ­ლობ­დ­ნენ სა­ერ­თო ენას, ახერ­ხებ­დ­ნენ კონ­სტ ­ ­რუქ­ცი­ულ თა­ნამ­შრ ­ ომ­ლო­ბას, აქ­ვეყ­ნებ­დნ­ ენ ერ­თობ­ლივ მი­მარ­თ­ვებს, გან­ცხა­დე­ბებ­სა და სხვა დო­კუ­ მენ­ტებს.26 სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა და აზერ­ბა­ი­ჯანს შო­რის მდგო­მა­რე­ო­ბა მა­ინც და­ი­ძა­ბა გან­სა­კუთ­რე­ ბით მას შემ­დეგ, რაც 1920 წლის აპ­რი­ლის ბო­ლოს ბა­ქო­ში საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის შექ­მ­ნა გა­მოცხად­და და ქვე­ყა­ნა­ში მთელ ძა­ლა­უფ­ლე­ბას ბოლ­შე­ვი­კე­ბი და­ე­პატ­რო­ნენ. აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე რუ­სე­თის წი­თე­ლი არ­მი­ის ინ­ტერ­ვენ­ცი­ის­ათ­ვის რეს­პუბ­ლი­ კის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას დი­დი წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბა არ გა­უ­წე­ვი­ა. ბოლ­შე­ვი­კუ­რი პარ­ტი­ისა­თ­ვის მმარ­თ­ვე­ლო­ბის გა­და­ცე­მას მხა­რი და­უ­ჭი­რა აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის პარ­ლა­მენ­ტის წევ­რთ ­ ა აბ­სო­ ლუ­ტურ­მა უმ­რავ­ლე­სო­ბამ.27 ასეთ ვი­თა­რე­ბა­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ ლი­კას აღარ მო­ეთხო­ვე­ბო­და აზერ­ბა­ი­ჯან­თან თავ­დაც­ვი­თი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით ნა­კის­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბის დაც­ვა. ქარ­თუ­ლი სამ­ხედ­რო შე­ნა­ერ­თე­ბის აზერ­ბა­იჯ­ ან­ში გაგ­ზავ­ნი­სა­ გან სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს მთავ­რო­ბამ თა­ვი შე­ი­კა­ვა, მაგ­რამ ბოლ­შე­ვიკ­თა­გან დევ­ნილ აზერ­ ბა­ი­ჯა­ნის დამ­ხო­ბი­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს პო­ლი­ტი­კუ­რი თავ­შე­სა­ფა­რი მის­ცა.

1920 წლის მა­ი­სის დამ­დეგს საბ­ჭო­თა აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის საზღ­ვ­რე­ბი­დან სა­ქარ­თ­ვე­ლოს წი­ნა­აღ­ მ­დეგ რუ­სე­თის ჯა­რის ნა­წი­ლებ­მა გა­ი­ლაშ­ქ­რეს. დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა რეს­პუბ­ლი­კამ მო­ა­ხერ­ ხა თავ­დაც­ვა და აგ­რე­სო­რი მო­ი­გე­რი­ა. იმის მი­უხ­ ე­და­ვად, რომ ამ შე­ტა­კე­ბით ერ­თ­მა­ნეთს რუ­სე­თი და სა­ქარ­თ­ვე­ლო და­უ­პი­რის­პირ­დ­ნენ, მა­თი და­ზა­ვე­ბის შემ­დეგ სამ­შვ­ ი­დო­ბო ხელ­ შეკ­რუ­ლე­ბა აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის საბ­ჭო­თა სო­ცი­ა­ლის­ტურ რეს­პუბ­ლი­კა­სა და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­ მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას შო­რი­საც და­ი­დო.28 ზა­ვი 1920 წლის 12 ივ­ნისს აღ­ს­ტა­ფა­ში გა­ ფორ­მდ ­ ა. აღ­ს­ტა­ფის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბამ მე­ტი სიცხა­დე შე­ი­ტა­ნა სა­ქარ­თვ­ ე­ლო­-ა­ზერ­ბა­იჯ­ ა­ნის საზღ­ვ­რე­ბის გა­მიჯ­ვ­ნა­ში. საზღ­ვა­რი ცა­რიზ­მის დრო­ინ­დელ თბი­ლი­სი­სა და გან­ჯის გუ­ბერ­ნი­ ე­ბის გამ­ყოფ სა­ად­მი­ნის­ტ­რა­ციო ხაზ­ზე გა­ევ­ლო, მაგ­რამ მხა­რე­ე­ბი კვლავ ვერ შე­თან­ხ­მ­დ­ნენ ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქზ­ ე. სა­კითხის გა­დაწყ­ვე­ტა სა­არ­ბიტ­რა­ჟო კო­მი­სი­ას მი­ენ­დო.

56 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

სა­ქარ­თვ ­ ე­ლო და სომ­ხე­თი. სომ­ხეთ­მა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს­თან საზღ­ვ­რე­ბის სა­კითხის გა­დაწყ­ ვე­ტა იარა­ღის მეშ­ვე­ო­ბით და­ა­პი­რა. 1918 წლის 9 დე­კემ­ბერს სომ­ხე­თის რე­გუ­ლა­რუ­ლი შე­ნა­ერ­თე­ბი ბორ­ჩა­ლოს მხრი­დან სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ფარ­გ­ლებ­ში შე­მო­იჭ­რ­ნენ. სომ­ხურ­მა ქვე­ და­ნა­ყო­ფებ­მა იერი­ში მი­ი­ტა­ნეს ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რის სოფ­ლებ­ზეც. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბამ 18 დე­კემ­ბერს მო­ბი­ლი­ზა­ცია გა­მო­აცხა­და და სა­ხალ­ხო გვარ­ დი­ი­სა და ჯა­რის ნა­წი­ლე­ბი ფრონ­ტის ხა­ზის­კენ დაძ­რა. და­იწყო მო­ხა­ლი­სე­თა რაზ­მე­ბის შედ­გე­ნაც. ქარ­თ­ვე­ლე­ბის მხარ­დამ­ხარ მო­ხა­ლი­სე­თა რი­გებ­ში ერ­თი­ან­დე­ბო­და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რის აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბაც. მა­ლე ფრონ­ტ­ზე ქარ­თ­ველ­თა უპი­რა­ტე­სო­ბა გა­ მო­იკ­ვე­თა. შუ­ლა­ვერ­თან გა­დამ­წყ­ვეტ ბრძო­ლა­ში მო­წი­ნა­აღ­მ­დე­გემ მი­ა­ტო­ვა პო­ზი­ცი­ე­ბი და უკან და­იხ­ ი­ა. მო­კავ­ში­რე­თა არ­მი­ის სარ­დ­ლო­ბამ მე­დი­ატ ­ ო­რო­ბა იკის­რა. მი­სი შუ­ა­მავ­ლო­ბით, 1918 წლის 31 დე­კემ­ბერს სა­ო­მა­რი მოქ­მე­დე­ბე­ბი შეწყ­და. ომ­მა ვერ გა­დაჭ­რა მე­ზო­ბელ სა­ხელ­მ­წი­ფო­ თა წი­ნა­აღ­მდ ­ ე­გო­ბა­ნი. საზღ­ვ­რე­ბის სა­კითხი კვლავ ღი­ად დარ­ჩა იმ იმე­დით, რომ მას პა­ რი­ზის სამ­შ­ვი­დო­ბო კონ­ფე­რენ­ცია გა­დაწყ­ვეტ­და.

1919 წლის 9-17 იან­ვარს თბი­ლის­ში გა­ი­მარ­თა სომ­ხეთ­-­სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კონ­ფე­რენ­ცი­ა, რომ­ლის მუ­შა­ო­ბა­ში მო­კავ­ში­რე სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც მო­ნა­წი­ლე­ობ­დ­ნენ. მიღ­წე­უ­ლი შე­თან­ხ­მე­ბით, ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რის სა­და­ვო ტე­რი­ტო­რია ლო­რეს ნე­იტ­რა­ლურ ზო­ნად გა­მოცხად­და.

1919 წლის 3 ნო­ემ­ბერს სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა და სომ­ხეთს შო­რის თბი­ლის­ში ორი ხელ­შეკ­რუ­ ლე­ბა და­ი­დო. პირ­ვე­ლი დო­კუ­მენ­ტი მხა­რე­ებს ყვე­ლა სა­და­ვო სა­კითხის ურ­თი­ერ­თ­შე­თან­ხ­ მე­ბით ან არბიტრაჟის მეშ­ვე­ო­ბით გა­დაწყ­ვე­ტას ავალ­დე­ბუ­ლებ­და, ხო­ლო მე­ო­რე – მე­ზო­ ბელ რეს­პუბ­ლი­კებს შო­რის სა­მი წლის ვა­დით თა­ვი­სუ­ფალ ტრან­ზიტს ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და.29 1919 წლის 23 ნო­ემ­ბერს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის თა­ოს­ნო­ბით მიღ­ წე­ულ იქ­ნა აზერ­ბა­ი­ჯან­-­სომ­ხე­თის შე­თან­ხ­მე­ბა სა­და­ვო სა­კითხე­ბის არბიტრაჟით გა­დაწყ­ვე­ ტის თა­ო­ბა­ზე. კავ­კა­სი­ურ სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა ურ­თი­ერ­თ­და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა­ში თან­და­თან გა­მო­ იკ­ვე­თა მშვი­დო­ბი­ა­ნი თა­ნაცხოვ­რე­ბის კურ­სი, რაც უდა­ვოდ გა­მარ­თ­ლე­ბუ­ლი იყო და ყვე­ლა მათ­გა­ნის სა­არ­სე­ბო ინ­ტე­რე­სებს შე­ე­სა­ბა­მე­ბო­და.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

57

საგაზეთო ინფორმაცია

ნიკო კეცხოველი – შემდეგში ავეტის აგარონიანი – სომხეთის აკადემიკოსი, თსუ რექტორი. რესპუბლიკის პირველი პრემიერი 1918 წ. დაიჭრა სომხეთთან ომში

მოხალისე ჯარისკაცებს ლოცავს სომხეთის კათოლიკოსი

ალექსანდრ ხატისიანი – სომხეთის რესპუბლიკის პრემიერი 1919-1920 წწ.

ჰოვანეს თუმანიანი – სომეხი პოეტი. მოუწოდებდა ომის შეწყვეტისაკენ

სიმონ მდივანი – საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ელჩი სომხეთში

სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას­თან სომ­ხე­თის ტე­რი­ტო­რი­ულ ­ ი პრე­ტენ­ზი­ე­ბის სა­ერ­თა­შო­რი­სო დო­ნე­ზე გა­დაწყ­ვე­ტის იმე­დი ამაო გა­მოდ­გა. სომ­ხე­თი მე­ზო­ბე­ლი ქვეყ­ნე­ბი­ სა­გან გან­მარ­ტო­ე­ბუ­ლი დარ­ჩა. მე­ტიც, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს შემ­დეგ მას 1920 წლის გა­ზაფხულ­ზე სამ­ხედ­რო კონ­ფ­ლიქ­ტი აზერ­ბა­ი­ჯან­თა­ნაც მო­უ­ვი­და.30 ამი­ტო­მაც იყო, რომ, რო­დე­საც 1920 წლის ნო­ემ­ბერ­ში თურ­ქე­თის ჯა­რე­ბი ყარ­ს­სა და ალექ­სან­დ­რო­პოლ­ში შე­იჭ­რ­ნენ, გან­წი­რუ­ ლი მე­ზობ­ლის და­სა­ცა­ვად სა­ქარ­თვ­ ე­ლო­სა და აზერ­ბა­ი­ჯანს ხე­ლი არ გა­უნ­ძ­რე­ვი­ათ. სომ­ ხეთს „შემწედ” მხო­ლოდ ბოლ­შე­ვი­კუ­რი რუ­სე­თი მო­ევ­ლი­ნა, რო­მელ­მაც თურ­ქ­თა აგ­რე­სია კი შე­აჩ­ ე­რა, მაგ­რამ სომ­ხე­თის სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ებ­რივ და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა­საც მო­უ­ღო ბო­ლო. კავ­კა­სი­ურ რეს­პუბ­ლი­კა­თა გე­ოს­ტ­რა­ტე­გი­უ­ლი ინ­ტე­რე­სე­ბის შე­უ­თავ­სებ­ლო­ბის, არას­ტა­ბი­ ლუ­რი ვი­თა­რე­ბის, რე­გი­ონ­ში გავ­ლე­ნის­თ­ვის დიდ სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა ურ­თი­ერ­თ­ჭი­დი­ლი­სა და სხვა გა­რე­მო­ე­ბე­ბის გა­მო 1918-1921 წლებ­ში „კავკასიური ერ­თო­ბა“ ვერ შედ­გა, თუმ­ცა მი­სი იდეა არ ჩამ­კ­ვ­და­რა.

58 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ლორეს ხეობა

სა­ქარ­თ­ვე­ლო და ოს­მა­ლე­თი. გერ­მა­ნი­ის შემ­დეგ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­ პუბ­ლი­კა დე ფაქ­ტო ოს­მა­ლეთ­მაც აღი­ა­რა. ეს მოხ­და 1918 წლის 4 ივ­ნისს ბა­თუმ­ში, სა­დაც ორი ქვეყ­ნის უფ­ლე­ბა­მო­სილ­მა წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა ხე­ლი მო­ა­წე­რეს ე.წ. „ზავისა და მე­ გობ­რო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას“. ეს არ ყო­ფი­ლა თა­ნას­წორ­თა შე­თან­ხ­მე­ბა. საზღ­ვ­რე­ბი ორ ქვე­ყა­ნას შო­რის გა­ი­მიჯ­ნა 1829 წლის ან­დ­რი­ა­ნო­პო­ლის ზა­ვის წი­ნა პე­რი­ო­დის რუ­სეთ­-ოს­ მა­ლე­თის სა­ხელ­მ­წი­ფო საზღ­ვ­რე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად.31 ძი­რი­თად ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას­თან ერ­თად გა­ფორ­მდ ­ ა და­მა­ტე­ბი­თი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, რო­მე­ლიც ასე­ვე არა­თა­ნა­ბარ პი­რო­ბებ­ში აყე­ ნებ­და ქარ­თულ მხა­რეს (საქართველოს ევა­ლე­ბო­და ჯა­რის დე­მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ა, რკი­ნიგ­ზე­ბის დათ­მო­ბა ოს­მა­ლე­თის სამ­ხედ­რო ნა­წი­ლე­ბის გა­და­სა­ად­გი­ლებ­ლად და სხვ.). სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ გა­აპ­რო­ტეს­ტა ბა­თუ­მის ზა­ვი და მო­ითხო­ვა მი­სი გა­და­ სინ­ჯვ­ ა ცენ­ტ­რა­ლურ სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით. კონფერენცია კონსტანტინოპოლში უნდა გამართულიყო გერმანიის თაოსნობით, მაგრამ მსოფლიო ომში ოთხთა კავშირის დამარცხების გამო იგი აღარ ჩატარებულა. ბა­თუ­მის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა სა­ჭი­რო­ებ­და რა­ტი­ფი­კა­ცი­ას ერ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში, მაგ­ რამ იგი არ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლა და ძა­ლა­შიც არა­სო­დეს შე­სუ­ლა. ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის ერ­თა­დერ­თი და­დე­ბი­თი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ლოსა­თ­ვის ის იყო, რომ ოს­მა­ლე­თი, რო­გორც აღი­ნიშ­ნა, ფორ­მა­ლუ­რად ცნობ­და ახ­ლად წარ­მო­შო­ბილ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­ მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას. ოფი­ცი­ალ ­ ურ­მა სტამ­ბოლ­მა თა­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლად თბი­ ლის­ში აბ­დულ ქე­რიმ ფა­შა და­ნიშ­ნა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა ოს­მა­ლეთ­ში გრი­გოლ რცხი­ლა­ძეს მი­ენ­დო.32 1918 წლის 30 ოქ­ტომ­ბერს ინ­გ­ლის­სა და ოს­მა­ლეთს შო­რის და­დე­ბულ­მა მუდ­რო­სის დრო­ ე­ბით­მა ზავ­მა ვი­თა­რე­ბა სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს­ათ­ვი­საც მნიშ­ვ­ნე­ლოვ­ნად შეც­ვა­ლა. ოს­მა­ლეთს ოკუ­პი­რე­ბუ­ლი სამ­ცხე-­ჯა­ვა­ხე­თი­დან სამ­ხედ­რო შე­ნა­ერ­თე­ბი უნ­და გა­ეყ­ვა­ნა.33 მა­ლე ოს­მა­ლეთს იმ­დე­ნად გა­ურ­თულ­და საქ­მე, რომ ძლე­ვა­მო­სილ­მა პორ­ტამ დაშ­ლა იწყო. 1920 წლის 10 აგ­ვის­ტოს სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა ოს­მა­ლე­თის სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ებ­რივ და­მო­უკ­ ი­დებ­ლო­ბას ფიქ­ტი­ურს ხდი­და. სულ­თან­მა ტახ­ტი შე­ი­ნარ­ჩუ­ნა, მაგ­რამ ძა­ლა­უფ­ლე­ ბას ან­გო­რა­ში (ანკარა) ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი დი­დი ეროვ­ნუ­ლი კრე­ბის მთავ­რო­ბა და­ეუ ­ ფ­ლა, 34 რო­მელ­საც სა­თა­ვე­ში მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლი (ათა თურ­ქი) ჩა­უდ­გა.

60 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

გენერალი მუსტაფა ქემალი

ქიაზიმ ყარაბექირ ფაშა

1920 წლის აპ­რი­ლი­დან ან­კა­რის მთავ­რო­ბამ პარ­ტ­ნი­ორ ­ უ­ლი ურ­თი­ერ­თო­ბა და­ამ­ყა­რა საბ­ ჭო­თა რუ­სეთ­თან. მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლი დი­დად იყო და­ვა­ლე­ბუ­ლი მოს­კო­ვი­სა­გან, რად­გან ან­ ტან­ტის წი­ნა­აღ­მდ ­ ეგ ბრძო­ლა­ში იქი­დან მნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვან შე­ია­ ­რა­ღე­ბა­სა და ფი­ნან­სებს იღებ­ 35 და. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­სა და ან­კა­რას შო­რის პირ­ვე­ლი ოფი­ცი­ალ ­ უ­რი კონ­ტაქ­ტე­ბი 1920 წლის ნო­ემ­ბ­რის შუა რიცხ­ვე­ბით თა­რიღ­დე­ბა, რაც რე­გი­ონ­ში შექ­მნ­ ი­ლი ახა­ლი რე­ა­ლო­ბით იყო გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი. კერ­ძოდ: 1920 წლის სექ­ტემ­ბერ­ში თურ­ქე­თის ჯა­რებ­მა იერი­ში მი­ი­ტა­ნეს სომ­ხეთ­ზე და არა­რა­ტის რეს­პუბ­ლი­კა საგ­რ­ძ­ნობ­ლად შე­ა­ვიწ­რო­ ვეს. შე­იქ­მ­ნა ამ ჯა­რე­ბის ქვეყ­ნის ფარ­გ­ლებ­ში უფ­რო ღრმად შეჭ­რის სა­შიშ­რო­ებ­ ა. სა­ქარ­ თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ სას­წ­რა­ფო მო­ბი­ლი­ზა­ცია გა­მო­ აცხა­და და თავ­დაც­ვი­სათ­ვის მზა­დე­ბას შე­უდ­გა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

61

მდგო­მა­რე­ო­ბის გან­მუხ­ტ­ვის მიზ­ნით და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კე­თილ­გან­წყო­ბის მო­სა­პო­ვებ­ლად თურ­ქე­თის მთავ­რო­ბამ თბი­ლის­ში ოფი­ცი­ა­ლუ­რი დე­ლე­გა­ცია გა­მოგ­ზავ­ნა. სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს ოკუ­პა­ცი­ის საფ­რთ ­ ხე მო­იხ­ს­ნა. ორ ქვე­ყა­ნას შო­რის დამ­ყარ­და დიპ­ლო­მა­ტი­ურ ­ ი ურ­თი­ერ­ თო­ბა. თურ­ქე­თის დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ქი­ა­ზიმ ბე­ის და­ე­ კის­რა. სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს ელ­ჩად ან­გო­რა­ში სვი­მონ მდი­ვა­ნი და­ინ­ იშ­ნა.

1921 წლის 25 თე­ბერ­ვალს წი­თე­ლი არ­მი­ის ნა­წი­ლებ­მა თბი­ლი­სი აიღეს და სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ ში საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის გა­მარ­ჯ­ვე­ბა გა­მო­აცხა­დეს. ან­კა­რის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ სა­ქარ­თ­ ვე­ლოს მთავ­რო­ბას ბოლ­შე­ვი­კუ­რი აგ­რე­სი­ის მო­გე­რი­ე­ბა­ში დახ­მა­რე­ბა აღუთ­ქვ­ ა, სა­ნაც­ვ­ ლოდ კი არ­და­გა­ნი­სა და არ­თ­ვი­ნის ოლ­ქე­ბის მის­თ­ვის გა­და­ცე­მა მო­ითხო­ვა. ულ­ტი­მა­ტუ­მის ფორ­მით წა­ყე­ნე­ბუ­ლი ეს მოთხოვ­ნა შეს­რუ­ლდა.36 1921 წლის 11 მარტს თურ­ქე­თის სამ­ ხედ­რო ქვე­და­ნა­ყო­ფე­ბი ბა­თუ­მის ოლ­ქ­შიც შე­ვიდ­ნენ, მაგ­რამ არა სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს და­სახ­მა­ რებ­ლად. მათ შე­თან­ხ­მე­ბის დარ­ღ­ვე­ვით ბა­თუ­მის ოკუ­პა­ცია გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლეს. ქი­ა­ზიმ ბეი ბა­თუ­მის ოლ­ქის გე­ნე­რალ­-­გუ­ბერ­ნა­ტო­რად და­ინ­ იშ­ნა, ხო­ლო დი­დი ეროვ­ნუ­ლი კრე­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბით სამუსლიმანო საქართველო თურ­ქე­თის ნა­წი­ლად გა­მოცხად­და.37

ურ­თი­ერ­თო­ბა და­სავ­ლე­თის ქვეყ­ნებ­თან სა­ქარ­თვ ­ ე­ლო და გერ­მა­ნი­ა. პირ­ვე­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო, რო­მელ­თა­ნაც სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­ მოკ­რა­ტი­ულ­მა რეს­პუბ­ლი­კამ პო­ლი­ტი­კუ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბა და­ამ­ყა­რა, კაიზერის გერ­მა­ნია იყო. გერ­მა­ნი­ამ იხ­ს­ნა სა­ქარ­თ­ვე­ლო თურ­ქე­თის ოკუ­პა­ცი­ის საფ­რ­თხი­სა­გან და ქარ­თ­ველ ხალხს შე­საძ­ლებ­ლო­ბა მის­ცა, აღედ­გი­ნა გა­უქ­მე­ბუ­ლი ეროვ­ნუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ო­ბა.

1918 წლის 28 მა­ისს ფოთ­ში გერ­მა­ნი­ა-­სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას ხელი მოეწერა, რო­მე­ლიც, ომის მდგო­მა­რე­ო­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, ორ ქვე­ყა­ნას შო­რის სამ­ხედ­რო, ფი­ნან­ სურ და სა­ვაჭ­რო პრობ­ლე­მებს აწეს­რი­გებ­და.

ვი­თა­რე­ბა ერ­თობ გარ­თულ­და. ბა­თუმ­სა და მი­სი ოლ­ქ­ში თურ­ქ­თა ხე­ლა­ხა­ლი გა­ბა­ტო­ნე­ბის საფ­რთ ­ ხე იმ­დე­ნად რე­ა­ლუ­რი გახ­და, რომ სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ უმ­ჯო­ბე­სად მი­იჩ­ნია ბოლ­შე­ვი­კებს და­ზა­ვე­ბო­და და მათ­თან ერ­თად ბა­თუ­მი გა­ და­ერ­ჩი­ნა.

1921 წლის 17 მარტს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბა ემიგ­რა­ ცი­აშ­ ი გა­ი­ხიზ­ნა. წი­ნა დღით, 16 მარტს, მოს­კოვ­ში და­ი­დო რუ­სეთ­-­თურ­ქე­თის „ძმობისა და მე­გობ­რო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა“, რომ­ლის თა­ნახ­მად ბა­თუ­მი სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს უნ­და დარ­ჩე­ნო­ და, არ­თ­ვი­ნი­სა და არ­ტა­ან­ ის ოლ­ქე­ბი კი თურ­ქ­თა მფლო­ბე­ლო­ბა­ში გა­და­დი­ო­და.38 ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, თურ­ქე­ბი ბა­თუ­მის დაც­ლას აჭი­ა­ნუ­რებ­დ­ნენ. ქა­ლა­ქის გან­ თა­ვი­სუფ­ლე­ბას რამ­დე­ნი­მედღი­ა­ნი ბრძო­ლა დას­ჭირ­და. ქარ­თულ­მა ჯარ­მა გე­ნე­რალ გი­ ორ­გი მაზ­ნი­აშ­ვი­ლის სარ­დლ ­ ო­ბით მო­ძა­ლა­დე­ნი გან­დევ­ნა და ბა­თუ­მი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს შე­ უ­ნარ­ჩუ­ნა.

საქართველოს დელეგაციის წევრები ბერლინში. მარცხნიდან მარჯვნივ, სხედან: ნიკო ნიკოლაძე, აკაკი ჩხენკელი, ზურაბ ავალიშვილი. დგანან: სპირიდონ კედია, გიორგი მაჩაბელი, მიხეილ (მიხაკო) წერეთელი.

62 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

63

დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბის თან­ხ­მო­ბით, სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ორი ბა­ვა­რი­უ­ლი ათა­სე­ულ ­ ი შე­ვი­და, ხო­ლო თბი­ლის­ში ბი­ნა და­იდ ­ ო გერ­მა­ნი­ის სამ­ხედ­რო-­დიპ­ლო­მა­ტი­ურ­მა მი­ სი­ამ გე­ნე­რალ ფრიდ­რიხ ზიგ­მუნდ კრეს ფონ კრე­სენ­შ­ტა­ი­ნის მე­თა­უ­რო­ბით.39 მა­ლე ბერ­ლინს ეწ­ვია სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ოფი­ცი­ა­ლუ­რი დე­ლე­გა­ცია სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტ­რ აკა­კი ჩხენ­კე­ლის ხელ­მძ­ ღ­ვა­ნე­ლო­ბით. მომ­ზად­და სა­ქარ­თ­ვე­ლო-­გერ­მა­ნი­ის „სამეგობრო, ეკო­ნო­მი­კუ­რი და სა­ მარ­თ­ლებ­რი­ვი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა“. მიღ­წე­უ­ლი შე­თან­ხ­მე­ბით, გერ­მა­ნია ცნობ­და და აღი­ა­რებ­და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რივ და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბას.40 ამ კურსს წი­ნა­აღ­მდ ­ ე­გო­ბა არც გერ­ მა­ნი­ის რა­იხ­ს­ტაგ­ში შეხ­ვედ­რი­ა. სა­ფუძ­ვე­ლი ეყ­რე­ბო­და პარ­ტ­ნი­ორ ­ ულ ურ­თი­ერ­თო­ბას, რო­მე­ ლიც ორი­ვე ქვეყ­ნი­სათ­ვის მი­სა­ღებ და ხელ­საყ­რელ პრინ­ცი­პებს ეფუძ­ნე­ბო­და. მარ­თა­ლი­ა, ვილ­ჰელმ მე­ო­რეს სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს­თან და­კავ­ში­რე­ბით სა­ფუძ­ვ­ლი­ა­ნი სტრა­ტე­ გი­უ­ლი, ეკო­ნო­მი­კუ­რი და პო­ლი­ტი­კუ­რი ინ­ტე­რე­სე­ბი ამოძ­რა­ვებ­და, მაგ­რამ ეს ინ­ტე­რე­სე­ბი არ ლა­ხავ­და სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს სუ­ვე­რე­ნი­ტეტს, არ ეწი­ნა­აღ­მ­დე­გე­ბო­და ქარ­თ­ვე­ლი ხალ­ხის ეროვ­ნულ მის­წ­რა­ფე­ბებს. გერ­მა­ნე­ლე­ბი არ­სე­ბი­თად არ ჩა­რე­ულ ­ ან სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სა­ში­ ნაო საქ­მე­ებ­ში; მათ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის გა­რან­ტო­ბა იკის­რეს და და­ნა­პი­რე­ბი პა­ტი­ოს­ნად შე­ას­რუ­ლეს. რო­ცა 1918 წლის ივ­ნის­ში სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს სამ­ხ­რეთ­ში თურ­ქი ას­კე­ რე­ბი შე­იჭ­რ­ნენ, გერ­მა­ნელ­მა ჯა­რის­კა­ცებ­მა, ქარ­თვ­ ელ­თა მხარ­დამ­ხარ, სი­ცოცხ­ლეც შეს­წი­რეს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტი­სა და ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი მთლი­ა­ნო­ბის დაც­ვა-­შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბას. გერ­მა­ნი­ის დიპ­ლო­მა­ტი­ურ წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბას სა­ქარ­თვ­ ე­ლო­ში გრა­ფი შუ­ლენ­ბურ­გი ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლობ­და. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით იგი ამ პოს­ტ­ზე დოქ­ტორ­მა რა­უშ­ ერ­მა შეც­ვა­ლა. სა­ქარ­ თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სრუ­ლუფ­ლე­ბი­ან ელ­ჩად გერ­მა­ნი­ა­ში წარ­გ­ზავ­ ნილ იყო ვლა­დი­მერ ახ­მე­ტე­ლაშ­ვი­ლი. პირ­ველ მსოფ­ლიო ომ­ში ცენ­ტ­რა­ლურ სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა მარ­ცხ­მა და 1918 წლის ნო­ემ­ბერ­ ში ქვე­ყა­ნა­ში გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბულ­მა რე­ვო­ლუ­ცი­ამ გერ­მა­ნია იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­ადა, თა­ვი­სი სამ­ხედ­რო კონ­ტინ­გენ­ტი სა­ქარ­თვ­ ე­ლო­დან გა­ეყ­ვა­ნა. სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს მთავ­რო­ბამ ღირ­სე­უ­ ლად გა­აც ­ ი­ლა თბი­ლი­სი­დან მი­მა­ვა­ლი გერ­მა­ნუ­ლი ეშე­ლო­ნე­ბი. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­ წი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის დაც­ვა­ში შე­ტა­ნი­ლი წვლი­ლი­სათ­ვის მრა­ვა­ლი გერ­მა­ნე­ ლი ჯა­რის­კა­ცი და ოფი­ცე­რი და­ჯილ­დოვ­და თა­მარ მე­ფის ორ­დე­ნით.

64 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

მარცხნიდან მარ­ჯვ­ ­ნივ: საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და გერმანიას შორის გაფორმებული ხელშეკრულება. ფოთი, 1918 წ. 28 მაისი; გენერალი ფონ კრესი თბილისში; ულრიხ რაუშერი – გერმანიის ელჩი საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში; ვლადიმერ ახმეტელაშვილი – საქართველოს ელჩი გერმანიაში; გენერალი გიორგი კვინიტაძე ქართველ და გერმანელ ოფიცრებთან ერთად.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

65

სა­ქარ­თ­ვე­ლო და დი­დი ბრი­ტა­ნე­თი. დი­დი ბრი­ტა­ნე­თი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას ოფი­ცი­ა­ლუ­რად არ ცნობ­და და კავ­კა­სი­ის სხვა რეს­პუბ­ლი­კე­ბი­სად­მიც მის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას კარ­გა ხანს გამ­ჭვ­ ირ­ვა­ლო­ბა აკ­ლ­და. ამის გა­მო რე­გი­ონ­ში მყო­ფი მო­ კავ­ში­რე­თა სამ­ხედ­რო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა41 სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას სა­თა­ნა­დო ან­გა­რიშს არ უწევ­და და არც თუ იშ­ვი­ა­თად ქვეყ­ნის სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი ინ­ტე­რე­სე­ბის სა­წი­ ნა­აღ­მდ ­ ე­გოდ მოქ­მე­დებ­და. ეს გა­რე­მო­ე­ბა ქარ­თუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი სპექ­ტ­რის, მთლი­ა­ნად ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი აზ­რის უარ­ყო­ფით რე­აქ­ცი­ას იწ­ვევ­და. ინ­გ­ლი­სე­ლე­ბი და­ინ­ტე­რე­სე­ბულ­ნი იყ­ვ­ნენ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ჩარ­თ­ვით ან­ტი­ბოლ­შე­ვი­კურ ფრონ­ტ­ში, რის­თვ­ ი­საც მის და­ახ­ლო­ე­ბას ცდი­ლობ­დ­ნენ მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მი­ას­თან. ამო­ცა­ნა რთუ­ლი იყო, რად­გან სა­ქარ­თვ­ ე­ლო და­მო­უ­კი­დებ­ლ­ობას ეს­წ­რაფ­ო­და, მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მია კი მას კვლავ იმ­პე­რი­ის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში დაბ­რუ­ნე­ბას უპი­რებ­და. ოლივერ უორდროპი და ევგენი გეგეჭკორი

რო­ცა რუ­სეთ­ში სა­მო­ქა­ლა­ქო ომის სას­წო­რი ბოლ­შე­ვიკ­თა მხა­რეს გა­და­იხ­ ა­რა, ბრი­ტა­ნე­თის პო­ლი­ტი­კა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მი­მართ შე­იც­ვა­ლა. 1919 წ. აპ­რილ­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლო­დან ჯა­რის გაყ­ვა­ნის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბი­სა და 1919 წ. აგ­ვის­ტო­ში ამის პრაქ­ტი­კუ­ლი გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად,42 ლონ­დონ­მა გა­აძ­ლი­ე­რა პო­ლი­ტი­კუ­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ ლო­ში. თბი­ლის­ში გა­მო­იგ­ზავ­ნა დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი მი­სია ცნო­ბი­ლი ქარ­თ­ვე­ლო­ლო­გის, ქარ­ თ­ვე­ლი ხალ­ხის მე­გობ­რის, ჯონ ოლი­ვერ უორ­დ­რო­პის მე­თა­ურ ­ ო­ბით.43 1920 წლის იან­ვარ­ში ლორდ კერ­ზო­ნის წი­ნა­და­დე­ბით, მო­კავ­ში­რე­თა უმაღ­ლეს­მა საბ­ჭომ სა­ ქარ­თვ­ ე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა დე ფაქ­ტო ცნო. სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ბრი­ტა­ნელ­თა შე­ლა­ხუ­ლი პრეს­ტი­ჟი ნელ­-­ნე­ლა აღ­დ­გე­ნას იწყებ­და. გაჩ­ნ­და ბრი­ტა­ნეთ­-­სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ურ­

თი­ერ­თო­ბის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის პერ­სპ­ ექ­ტი­ვაც, მაგ­რამ კავ­კა­სი­ი­დან ჯა­რე­ბის გაყ­ვა­ნის შემ­დ­გომ სა­ქარ­თ­ვე­ლომ ბრი­ტა­ნე­თის ახლოაღმოსავლური პოლიტიკისათვის მნიშვნელობა დაკარგა. დიდ ბრი­ტა­ნეთს არ ეთ­მო­ბო­და მხო­ლოდ ბა­თუ­მი, არა­და, შა­ვი ზღვის ამ ერ­თ­-ერთ მნიშ­ ვ­ნე­ლო­ვან ნავ­სად­გურ­ზე თვა­ლი ან­ტან­ტის სხვა სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­საც ეჭი­რათ. ამით იყო გან­ პი­რო­ბე­ბუ­ლი, რომ 1920 წლის თე­ბერ­ვალ­ში მსჯე­ლობ­დ­ნენ ბა­თუ­მის სა­ერ­თა­შო­რი­სო თა­ ვი­სუ­ფალ ნავ­სად­გუ­რად გა­მოცხა­დე­ბის შე­სა­ხებ.44 ბათუმიდან ჯარის ევაკუაციის საკითხზე ბრი­ტა­ნე­თის მთავ­რო­ბა­ში გან­ს­ხვ­ ა­ვე­ბუ­ლი შე­ხე­დუ­ ლე­ბე­ბი არ­სე­ბობ­და. გა­ი­მარ­ჯ­ვა ლო­იდ ჯორ­ჯის თვალ­საზ­რის­მა და 1920 წლის ივ­ლის­ში ბრი­ტა­ნუ­ლი სამ­ხედ­რო კონ­ტინ­გენ­ტი ქა­ლა­ქი­დან გა­იწ­ვი­ეს. ბა­თუ­მი თა­ვის კა­ნო­ნი­ერ მე­პატ­ რო­ნეს, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს გა­და­ე­ცა. ბა­თუ­მის შე­მო­ერ­თე­ბა მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი იყო, მაგ­რამ ინ­გ­ლი­სელ­თა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­დან წას­ვ­ ლა რე­გი­ო­ნი­დან ევ­რო­პის წას­ვლ ­ ას და კავ­კა­სი­ის­თ­ვის ზურ­გის შექ­ცე­ვა­საც ნიშ­ნავ­და.45

გენერალი მილნი და მისი შტაბი

66 |

ბათუმის გადმოცემა საქართველოსათვის, 1920 წლის ივლისი

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

პოლკოვნიკი კ. სტოქსი

1921 წლის იან­ვარ­ში მო­კავ­ში­რე სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­თან ერ­თად დიდ­მა ბრი­ტა­ნეთ­მა დე იურე აღი­არ ­ ა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტი, მაგ­რამ ცო­ტა ხნით ად­რე, 1920 წლის დე­კემ­ბერ­ში, მხა­რი არ და­უ­ჭი­რა მის მი­ღე­ბას ერ­თა ლი­გა­ში.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

67

ბრიტანელი ჯარისკაცები საქართველოში

ურ­თი­ერ­თო­ბა რუ­სეთ­თან სა­ქარ­თ­ვე­ლო და თეთ­რგ ­ ­ვარ­დი­უ­ლი რუ­სე­თი. რუ­სე­თის ბოლ­შე­ვი­კურ რე­ჟიმ­თან და­პი­ რის­პი­რე­ბულ ერ­თ­-ერთ მთა­ვარ ძა­ლას მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მია წარ­მო­ად­გენ­და. ეს თეთ­რ­გ­ ვარ­დი­უ­ლი სამ­ხედ­რო შე­ნა­ერ­თი, გან­სა­კუთ­რე­ბით გე­ნე­რალ ანტონ დე­ნი­კი­ნის სარ­დ­ლო­ ბით, გაძ­ლი­ერ­და და გავ­ლე­ნა მთელ სამ­ხ­რეთ რუ­სეთ­ზე და­ამ­ყა­რა. მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მი­ას­თან სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას პირ­ვე­ლი შე­ხე­ბა მა­შინ მო­უხ­და, რო­დე­საც ქარ­თულ­მა ჯარ­მა აფხა­ზე­თი­დან ბოლ­შე­ვი­კუ­რი რაზ­მე­ბი უკუ­აქ­ცია და მათ დევ­ნა­ში 1918 წლის ივ­ლის­ში ქა­ლა­ქე­ბი ტუ­აფ­სე და სო­ჭი და­ი­კა­ვა. დე­­ნი­­კინ­­­მა სა­­ქარ­­­თ­­­ვე­­ლოს ხე­­ლი­­სუფ­­­ლე­­ბი­სა­­გან არა­­თუ მა­­თი და­­ტო­­ვე­­ბა, გაგ­­­რის ოლ­­­ქის გა­­და­­ცე­­ მაც მო­­ითხო­­ვა. 1918 წლის სექ­­­ტემ­­­ბერ­­­ში გა­­მარ­­­თულ მო­­ლა­­პა­­რა­­კე­­ბა­­ზე საზღ­­­ვ­­­რე­­ბის სა­­კითხი გა­­ და­­უჭ­­­რე­­ლი დარ­­­ჩა. მო­­ხა­­ლი­­სე­­თა არ­­­მი­­ა­­სა და სა­­ქარ­­­თ­­­ვე­­ლოს შო­­რის ურ­­­თი­­ერ­­­თო­­ბის მო­­წეს­­­რი­­გე­­ ბა კავ­­­კა­­სი­­ა­­ში ჩა­­მო­­სულ­­­მა დი­დი ბრი­ტა­ნე­თის სამ­ხედ­რო მი­სი­ამ ივალ­დე­ბუ­ლა. ამის მი­­უ­­ხე­­და­­ვად, 1919 წლის თე­­ბერ­­­ვალ­­­ში მო­­ხა­­ლი­­სე­­ნი აფხა­­ზეთ­­­შიც შე­­იჭ­­­რ­­­ნენ და მის და­­უფ­­­ლე­­ბას შე­­ე­­ცად­­­ნენ. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბამ გა­ბე­დუ­ლი ნა­ბი­ჯი გა­დად­გა და 1919 წლის აპ­რილ­ში მო­წი­ ნა­აღ­მ­დე­გე აიძუ­ლა, უკან და­ე­ხი­ა.46 მთავ­რო­ბის მოქ­მე­დე­ბა დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ მო­ი­ წო­ნა. მიღ­წე­ულ წარ­მა­ტე­ბას აღ­ფ­რ­თო­ვა­ნე­ბით შეხ­ვ­და მთე­ლი ქარ­თუ ­ ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა, თუმ­ცა დე­ნი­კი­ნის­გან მომ­დი­ნა­რე საფ­რ­თხე კვლავ რე­ა­ლუ­რი რჩე­ბო­და.47

გენერალი ანტონ დენიკინი და მოხალისეთა არმიის სხვა მეთაურები

მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მი­ამ მთი­ელ­თა რეს­პუბ­ლი­კა გა­ა­ნად­გუ­რა, აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის საზღ­ვ­რებს მი­უა­ ხ­ ლოვ­და და აფხა­ზე­თის მხრი­დან სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ზე თავ­დას­ხ­მაც და­ა­პი­რა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ სა­თა­ნა­დო ღო­ნის­ძი­ე­ბა­ნი გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა რო­გორც სამ­ხედ­რო, ისე დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი კუთხით. მო­კავ­ში­რე­თა გა­დაწყ­ ვე­ტი­ლე­ბით და­პი­რის­პი­რე­ბულ მხა­რე­თა შო­რის სა­დე­მარ­კა­ციო ხა­ზი და­წეს­და. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დაპყ­რო­ბის გან­ზ­რახ­ვა თეთ­რ­გ­ვარ­დი­ე­ლებ­მა ვე­ღარ აღის­რუ­ლეს. საბ­ჭო­ თა ჯა­რე­ბით შე­ვიწ­რო­ებ­ უ­ლი დე­ნი­კი­ნი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კი­სად­მი უფ­რო ლო­ია­ ­ლუ­რი გახ­და. 1920 წლის 11 თე­ბერ­ვალს მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მი­ამ სამ­ხრ ­ ეთ კავ­კა­სი­ის რეს­პუბ­ლი­კე­ბი, მათ შო­რის სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტი დე ფაქ­ტო აღი­ა­რა.

70 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

მოხალისეთა არმიის ნაწილი

სა­ქარ­თ­ვე­ლო და საბ­ჭო­თა რუ­სე­თი. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კი­სად­ მი საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა იმ­თა­ვით­ვე უარ­ყო­ფი­თი იყო. კრემ­ლი ქარ­თულ სა­ხელ­მ­წი­ფოს მტრულ ქვეყ­ნად მი­იჩ­ნევ­და, მაგ­რამ მის წი­ნა­აღ­მ­დეგ აქ­ტი­ურ მოქ­მე­დე­ბას სა­მო­ქა­ლა­ქო ომის გა­მო ვერ ახერ­ხებ­და. რუ­სე­თის აგ­რე­სი­ის შე­მა­კა­ვე­ბელ ფაქ­ტორს სა­ ქარ­თ­ვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ჯერ გერ­მა­ნი­ის, შემ­დეგ კი მო­კავ­ში­რე­თა სამ­ხედ­რო ნა­წი­ლე­ ბის ყოფ­ნაც წარ­მო­ად­გენ­და. სა­ქარ­თ­ვე­ლო ცდი­ლობ­და ჩრდი­ლო­ელ მე­ზო­ბელ­თან ურ­თი­ერ­თო­ბის დრო­ულ მო­წეს­რი­ გე­ბას, მაგ­რამ ბოლ­შე­ვი­კუ­რი რუ­სე­თი ამას გა­ურ­ბო­და – უარს ამ­ბობ­და ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­ წი­ფოს ცნო­ბა­ზე, აკ­რძ­ ა­ლა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა მოს­კოვ­ში, ხო­ლო დეს­პა­ნი გაბრიელ ხუნ­და­ძე და­ა­პა­ტიმ­რა და ცი­ხე­ში ჩას­ვა.48 1920 წლის და­საწყის­ში ლე­ნინ­მა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბას მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მი­ის წი­ნა­აღ­ მ­დეგ სამ­ხედ­რო კავ­ში­რის და­დე­ბა შეს­თა­ვა­ზა.49 ამ წი­ნა­და­დე­ბის მი­ღე­ბით სა­ქარ­თ­ვე­ლო ჩათ­რე­უ­ლი აღ­მოჩ­ნდ ­ ე­ბო­და რუ­სე­თის სა­მო­ქა­ლა­ქო ომ­ში, რაც და­არ­ღ­ვევ­და მის მი­ერ გა­ მოცხა­დე­ბულ ნე­იტ­რა­ლი­ტე­ტის პრინ­ციპს და რეს­პუბ­ლი­კას ახალ გარ­თუ­ლე­ბებს მო­უ­ტან­ და. თბი­ლის­მა კრემლს უარი შე­უთ­ვა­ლა.

1920 წლის აპ­რი­ლის ბო­ლოს რუ­სე­თის XI არ­მი­ამ ბა­ქო და­ი­კა­ვა და აზერ­ბა­ი­ჯან­ში საბ­ჭო­ თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა და­ამ­ყა­რა. კავ­კა­სი­ელ ბოლ­შე­ვიკ­თა ხელ­მ­ძღ­ვა­ნელ­მა ს. ორ­ჯო­ნი­კი­ძემ წი­თე­ლი ჯა­რის ნა­წი­ლე­ბი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს საზღ­ვ­რის­კე­ნაც დაძ­რა, მაგ­რამ კო­ნი­უნ­ქ­ტუ­რის შეც­ვ­ლამ შინ თუ გა­რეთ მას წა­მოწყე­ბულ მოქ­მე­დე­ბა­ზე ხე­ლი ააღე­ბი­ნა.50 თა­ვის მხრივ, სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა რეს­პუბ­ლი­კამ შეძ­ლო თავ­დაც­ვა და აზერ­ ბა­იჯ­ ა­ნი­დან შე­მოჭ­რი­ლი საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის სამ­ხედ­რო შე­ნა­ერ­თე­ბი უკუ­აქ­ცი­ა.51 მოს­კოვ­მა აქ­ცენ­ტი დრო­ე­ბით მშვი­დო­ბი­ან ურ­თი­ერ­თო­ბა­ზე გა­და­ი­ტა­ნა და და­თან­ხ­მ­და ქარ­თუ­ლი მხა­ რის ინი­ცი­ატ ­ ი­ვას, და­ეწყოთ მო­ლა­პა­რა­კე­ბა.

1920 წლის 7 მა­ისს რუ­სე­თის საბ­ჭო­თა სო­ცი­ა­ლის­ტურ და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კებს შო­რის მოს­კოვ­ში სა­ზა­ვო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა და­იდ ­ ო. დო­კუ­მენტს ხელს აწერ­ დ­ნენ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის წევ­რი გრიგოლ ურა­ტა­ძე და რუ­სე­თის სა­გა­

72 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

მარცხნიდან მარჯვნივ: გრიგოლ ურატაძე – საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი; ლევ კარახანი – რუსეთის საგარეო საქმეთა სახალხო კომისრის მოადგილე; საქართველო-საბჭოთა რუსეთის სამშვიდობო ხელშეკრულება. მოსკოვის 1920 წ. 7 მაისი; სერგეი კიროვი – რსფსრ-ის პირველი ელჩი საქართველოში; გერასიმე მახარაძე – საქართველოს ელჩი რუსეთში.

რეო საქ­მე­თა სა­ხალ­ხო კო­მის­რის მო­ად­გი­ლე ლევ კა­რა­ხა­ნი, რომ­ლე­ბიც თავ­თა­ვი­ან­თი მთავ­რო­ბე­ბის მი­ერ სა­თა­ნა­დო უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბით იყ­ვ­ნენ აღ­ჭურ­ვილ­ნი.52 ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით რუ­სე­თი უპი­რო­ბოდ ცნობ­და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რივ და­მო­ უ­კი­დებ­ლო­ბას, ხელს იღებ­და მის ში­ნა­ურ საქ­მე­ებ­ში ჩა­რე­ვი­სა­გან და უარს ამ­ბობ­და წი­ნან­ დელ უფ­ლე­ბებ­ზე სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და ხალ­ხის მი­მართ. საბ­ჭო­თა რუ­სე­თი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს უდა­ვო, გა­ნუ­ყო­ფელ ნა­წი­ლად აღი­არ ­ ებ­და ად­რე კავ­კა­სი­ის სა­მე­ფის­ნაც­ვ­ ლო­ში შე­მა­ვალ თბი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ე­ბის ყვე­ლა მაზ­რას, ასე­ვე ბა­თუ­მის, სო­ ხუ­მი­სა და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქებს.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

73

სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტის და­მა­დას­ტუ­რე­ბე­ლი ამ მუხ­ლე­ბის გვერ­დით, ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა შე­იც ­ ავ­და სა­ ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი ინ­ტე­რე­სე­ბის შემ­ლახ­ველ პუნ­ქ­ტებ­საც: კავ­კა­სი­ის უღელ­ ტე­ხი­ლე­ბის ნე­იტ­რა­ლი­ზე­ბა, კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის­ ათ­ვის ლე­გა­ლუ­რი მოღ­ვა­წე­ო­ბის უფ­ ლე­ბის მი­ნი­ჭე­ბა, სხვა სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­თან თა­ვი­სუ­ფა­ლი ურ­თი­ერ­თო­ბის შეზღუდ­ვა, რაც სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის­თ­ვის სა­ბე­დის­წე­რო გა­მოდ­გა. ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა და რუსეთს შო­რის დამ­ყარ­და დიპ­ლომ­ ატი­უ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბა. გა­იც­ვა­ლა ელ­ჩე­ბი. რსფსრ-ის სრუ­ლუფ­ლე­ბი­ან წარ­მო­მად­გენ­ლად სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ცნო­ბი­ლი ბოლ­შე­ვი­კი სერ­გეი კი­რო­ვი და­ინ­ იშ­ნა (მოგვიანებით მისი ად­გი­ ლი არონ შე­ინ­მან­მა და­ი­კა­ვა), ხო­ლო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბამ მოს­კოვ­ში ელ­ჩად დამ­ ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის წევ­რი, სო­ცი­ალ­-­დე­მოკ­რა­ტი გე­რა­სი­მე მა­ხა­რა­ძე მი­ავ­ლი­ნა. 1920 წლის ნო­ემ­ბერ­ში თბი­ლის­ში და­ი­დო სა­ვაჭ­რო-­სატ­რან­ზი­ტო შე­თან­ხ­მე­ბა.53 რუ­სეთ­მა და სა­ქარ­თ­ ვე­ლომ ერ­თ­მა­ნეთს თა­ვი­სუ­ფა­ლი ტრან­ზი­ტის უფ­ლე­ბა მი­ა­ნი­ჭეს, ისა­ხე­ბო­და ორი ქვეყ­ნის თა­ნამ­შ­რომ­ლო­ბის კონ­ტუ­რე­ბიც სხვა სფე­რო­ებ­შიც. სა­ქარ­თ­ვე­ლომ გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით ნა­კის­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა­ნი: კო­მუ­ნის­ ტუ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის ლე­გა­ლი­ზა­ცი­ა, უღელ­ტე­ხი­ლე­ბი­დან სა­გუ­შა­გო პუნ­ქ­ტე­ბის გად­ მო­ნაც­ვლ ­ ე­ბა და სხვ., მაგ­რამ საბ­ჭო­თა რუ­სეთ­თან მშვი­დო­ბი­ა­ნი ურ­თი­ერ­თო­ბა დიდ­ხანს აღარ გაგ­რ­ძე­ლე­ბუ­ლა. 1921 წლის თე­ბერ­ვალ­ში რუ­სეთ­მა ცალ­მ­ხ­რი­ვად და­არ­ღ­ვია მოს­კო­ვის სა­ზა­ვო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, ჯა­რით შე­მო­იჭ­რა სუ­ვე­რე­ნუ­ლი მე­ზო­ბე­ლი სა­ხელ­მ­ წი­ფოს ფარ­გ­ლებ­ში და ბო­ლო მო­უ­ღო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის არ­სე­ბო­ბას.

კრემლი, მოსკოვი

74 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

75

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საერთაშორისო აღიარება ახალ­გაზ­რ­და ქარ­თუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფოს­თ­ვის სა­სი­ცოცხ­ლო მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და მი­სი სუ­ ვე­რე­ნი­ტე­ტის აღი­ა­რე­ბას სა­ერ­თა­შო­რი­სო მას­შ­ტა­ბით. სა­ა­მი­სოდ სა­უკ­ ე­თე­სო გზა იყო სა­ ერ­თა­შო­რი­სო სამ­შვ­ ი­დო­ბო კონ­ფე­რენ­ცი­ა, რო­მე­ლიც 1919 წლის იან­ვ­რი­დან 1920 წლის დე­კემ­ბრ ­ ამ­დე პა­რიზ­ში მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე გა­საგ­ზავ­ ნად სო­ლი­დუ­რი დე­ლე­გა­ცია შე­არ­ჩი­ა. პო­ლი­ტი­კო­სე­ბით, დიპ­ლო­მა­ტე­ბით, მეც­ნი­ერ ­ ე­ბი­თა და ექ­ს­პერ­ტე­ბით და­კომ­პ­ლექ­ტე­ბულ დე­ლე­გა­ცი­ას სა­თა­ვე­ში ედ­გა დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის თავ­მ­ჯ­დო­მა­რე ნი­კო­ლოზ (კარლო) ჩხე­იძ­ ე.54 1919 წლის 14 მარტს სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს დე­ლე­გა­ცი­ამ კონ­ფე­რენ­ცი­ას წა­რუდ­გი­ნა მე­მო­რან­დუ­ მი, რო­მელ­შიც არ­გუ­მენ­ტი­რე­ბუ­ლი იყო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უკ­ ი­დებ­ ლო­ბის აუცი­ლებ­ლო­ბა. მე­მო­რან­დუმ­თან ერ­თად კონ­ფე­რენ­ცი­ას გა­და­ეც ­ ა ფრან­გულ ენა­ზე შედ­გე­ნი­ლი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის რუ­კა, რო­მელ­ზეც მკა­ფი­ოდ იყო მო­ხა­ზუ­ლი სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს ტე­რი­ტო­რია და საზღ­ვ­რე­ბი. სა­ქარ­თ­ვე­ლო რო­გორც ცალ­კე სა­ხელ­მ­წი­ფო და­სავ­ლე­თის­თ­ვის სა­ინ­ტე­რე­სო უნ­და ყო­ფი­ლი­ ყო მი­სი ეკო­ნო­მი­კუ­რი რე­სურ­სე­ბით – ტყე, მად­ნე­უ­ლი, წყლის ენერ­გია – ბა­თუ­მი­სა და ფო­თის ნავ­სად­გუ­რე­ბით, ასე­ვე სტრა­ტე­გი­უ­ლად ერ­თობ მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნი, სატ­რან­ზი­ტო ფუნ­ქც ­ ი­ით. მო­კავ­ში­რე სა­ხელ­მწ­ ი­ფო­ე­ბი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს პრობ­ლე­მას სა­ერ­თა­შო­რი­სო პო­ლი­ტი­კის ჭრილ­ში გა­ნი­ხი­ლავ­დ­ნენ, ან­გა­რიშს უწევ­დ­ნენ რე­გი­ონ­ში რუ­სე­თის რე­ა­ლურ ინ­ტე­რე­სებ­სა

76 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

პარიზის სამშვიდობო კონფერენციის მონაწილენი

მოკავშირე სახელმწიფოთა ოთხთა საბჭო: ვ. ვილსონი, ჟ. კლემანსო, ლ. ჯორჯი და ვ. ორლანდო.

და ძალ­თა ბა­ლანსს, აფიქ­რებ­დათ კავ­კა­სი­ის ქვეყ­ნე­ბის არას­ტა­ბი­ლუ­რი ვი­თა­რე­ბა, მა­თი შე­უ­თან­ხ­მებ­ლო­ბა საზღ­ვრ ­ ე­ბის გა­მო და სხვ. კონ­ფე­რენ­ცი­ის წარ­მ­მარ­თ­ვე­ლი ქვეყ­ნე­ბის მე­თა­უ­რე­ბი გან­სა­კუთ­რე­ბულ და­ინ­ტე­რე­სე­ბას იჩენ­დ­ნენ რუ­სე­თის მი­მართ. რუ­სე­თის სა­კითხი დიდ­წი­ლად გან­საზღ­ვ­რავ­და მთე­ლი კავ­კა­ სი­ის, მათ შო­რის სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მდგო­მა­რე­ო­ბა­საც. თუ რუ­სეთ­ში მო­კავ­ში­რე სა­ხელ­მ­წი­ფო­ თა ფა­ვო­რი­ტი ძა­ლა (კოლჩაკი, მო­ხა­ლი­სე­თა არ­მი­ა) გა­ი­მარ­ჯვ­ ებ­და, მა­შინ სა­ქარ­თ­ვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის ცნო­ბა სა­ეჭ­ვო იქ­ნე­ბო­და. ეს სა­კითხი კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე პრაქ­ტი­კუ­ლად არც დას­მუ­ლა, ვიდ­რე თეთ­რ­გ­ვარ­დი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბა უიმე­დოდ თავ­ქ­ვე არ და­ეშ­ვა. იმ შემ­თხ­ვე­ვი­სათ­ვის, თუ პა­რი­ზის კონ­ფე­რენ­ცია უარს იტყო­და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სუ­ვე­რე­ ნი­ტე­ტის აღი­ა­რე­ბა­ზე, დე­ლე­გა­ცი­ის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნელ ნ. ჩხე­ი­ძეს მთავ­რო­ბის თავ­მ­ჯ­დო­მა­რე ნ. ჟორ­და­ნი­ა­სა­გან მი­ცე­მუ­ლი ჰქონ­და ინ­ს­ტ­რუქ­ცი­ა, მი­ე­ღოთ ინ­გ­ლი­სის ან საფ­რან­გე­თის მფარ­ვე­ლო­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ში­ნა­ურ საქ­მე­ებ­ში ჩა­უ­რევ­ლო­ბის პი­რო­ბით.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

77

1919 წ. პარიზის კონფერენციაზე წარდგენილი „მემორანდუმი“

რად­გა­ნაც დიდ ბრი­ტა­ნეთს უკ­ვე მი­ღე­ბუ­ლი ჰქო­და კავ­კა­სი­ი­დან ჯა­რე­ბის გაყ­ვა­ნის გა­დაწყ­ ვე­ტი­ლე­ბა, ლო­იდ ჯორ­ჯ­მა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ზე მან­და­ტი იტა­ლი­ას შეს­თა­ვა­ზა. იტა­ლი­ის მთავ­ რო­ბამ და­იწყო მზა­დე­ბა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში სა­ექ­ს­პე­დი­ციო კორ­პუ­სის გა­საგ­ზავ­ნად, მაგ­რამ 1919 წლის ივ­ნის­ში ქვე­ყა­ნა­ში სამ­თავ­რო­ბო ცვლი­ლე­ბის გა­მო ექ­ს­პე­დი­ცი­ის სა­კითხი დღის წეს­რი­გი­დან მო­იხ­ს­ნა. იტა­ლი­ის მან­და­ტი სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ზე არ შედ­გა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის აღი­ა­რე­ბი­სათ­ვის ერ­თ­გ­ვა­რი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და ევ­ რო­პელ სო­ცი­ა­ლის­ტ­თა დე­ლე­გა­ცი­ის სტუმ­რო­ბას თბი­ლის­ში 1920 წლის სექ­ტემ­ბერ­ში.55 დე­ლე­გა­ცი­ის წევ­რებ­მა თა­ვი­ან­თი ქვეყ­ნე­ბის მთავ­რო­ბე­ბი­სა და პარ­ლა­მენ­ტე­ბის წი­ნა­შე დას­ ვეს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის იური­დი­უ­ლად აღი­ა­რე­ბის მოთხოვ­ნა.

1921 წლის 10 იან­ვარს მო­კავ­ში­რე სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა უმაღ­ლეს­მა საბ­ჭომ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა მი­ი­ღო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს და­მო­უკ­ ი­დებ­ლო­ბის დე იურე ცნო­ბის შე­სა­ხებ. მათ შო­რის, ვინც სა­ ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტი იური­დი­ულ ­ ად აღი­ა­რა, იყ­ვ­ნენ: საფრანგეთი, ინგლისი, იტალია, იაპონია, ბელგია, არგენტინა, პოლონეთი,56 ავ­ს­ტ­რი­ა, რუ­მი­ნე­თი, ლუქ­სემ­ბურ­გი, ჰა­ი­ტი, ლი­ბი­ა, მექ­სი­კა და სხვ.

78 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

1919 წ. პარიზის კონფერენციაზე წარდგენილი საქართველოს ფრანგულენოვანი რუკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

79

ამა­ვე პე­რი­ოდ­ში სამ­ხ­რეთ კავ­კა­სი­ა­ში ამე­რი­კის შე­ერ­თე­ბუ­ლი შტა­ტე­ბის ინ­ტე­რე­სე­ბიც თვალ­ნათ­ლივ გა­მო­იკ­ვე­თა. პრე­ზი­დენ­ტი ვ. ვილ­სო­ნი მზად იყო, აეღო მან­და­ტი სომ­ხეთ­ზე, რის­თ­ვი­საც რე­გი­ონ­ში რამ­დე­ნი­მე მი­სია მო­ავ­ლი­ნა, მათ შო­რის ჩი­კა­გოს უნი­ვერ­სი­ტე­ტის რექ­ტო­რი, პრო­ფე­სო­რი ჯედ­სო­ნი, კა­პი­ტა­ნი ბ. მუ­რი, გე­ნე­რა­ლი ჯ. ჰარ­ბორ­დი და სხვ.57 სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში ამე­რი­კის დახ­მა­რე­ბა სხვაგ­ვა­რად ჰქონ­დათ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი, კერ­ძოდ, ფი­ნან­სუ­რი თა­ნად­გო­მი­სა და დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი მხარ­და­ჭე­რის სა­ხით. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­ რო­ბას აშ­შ­-ის­თ­ვის სა­კუ­თარ ქვე­ყა­ნა­ზე მან­და­ტის და­წე­სე­ბა არ უთხო­ვი­ა. ნოე ჟორ­და­ნია მან­დატ­ში სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის ხელ­ყო­ფას ხე­დავ­და, მაგ­რამ მო­ელ ­ ო­ და, რომ სომ­ხე­თის ამე­რი­კის მფარ­ვე­ლო­ბა­ში შეს­ვ­ლა სა­ქარ­თ­ვე­ლო­საც გარ­კ­ვე­უ­ლად წა­ ად­გე­ბო­და. ეს მო­ლო­დი­ნი ამაო გა­მოდ­გა, რად­გან ვილ­სო­ნის გეგ­მა თვით აშ­შ­-ის სე­ნატ­მა არ გა­ი­ზი­ა­რა და სა­ბო­ლო­ოდ უარ­ყო. აშ­შ­-ის ად­მი­ნის­ტ­რა­ცია არ ცნობ­და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მის­წრ ­ ა­ფე­ბას თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სა­კენ. ეს მკა­ფი­ოდ იყო გა­მო­ხა­ტუ­ლი სა­ხელ­მ­წი­ფო მდივ­ნის, ბე­ინ­ბ­რიჯ კოლ­ბის 1920 წლის 10 აგ­ ვის­ტოს ნო­ტა­ში, რომ­ლის მი­ხედ­ვით აშშ არ იწო­ნებ­და პა­რი­ზის უმაღ­ლე­სი საბ­ჭოს გა­დაწყ­ ვე­ტი­ლე­ბას ე.წ. რეს­პუბ­ლი­კე­ბის – სა­ქარ­თ­ვე­ლო­სა და აზერ­ბა­იჯ­ ა­ნის ცნო­ბის შე­სა­ხებ.

1919 წლის აპ­რილ­ში, აშ­შ­-ის პრე­ზი­დენტ ვ. ვილ­სო­ნის იდე­ის თა­ნახ­მად, სა­ერ­თა­შო­რი­სო ორ­გა­ნი­ზა­ცია ერ­თა ლი­გა შე­იქ­მ­ნა. სა­ქარ­თ­ვე­ლომ იმ­თა­ვით­ვე გა­მოთ­ქვ­ ა სურ­ვი­ლი, შე­სუ­ ლი­ყო სა­ხელ­მ­წი­ფო­თა ახალ უნი­ვერ­სა­ლურ თა­ნა­მე­გობ­რო­ბა­ში, რო­მე­ლიც თა­ვი­სი და­მო­ უ­კი­დებ­ლო­ბის გან­მ­ტ­კი­ცე­ბის­ათ­ვის სა­იმ­ ე­დო გა­რან­ტად წარ­მო­ედ­გი­ნა. ამ­გ­ვა­რი ილუ­ზი­ის სა­ფუძ­ველს იძ­ლე­ოდ ­ ა ლი­გის წეს­დე­ბის მე­ა­თე მუხ­ლი, რო­მე­ლიც ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის წევ­რი ნე­ბის­მი­ე­რი ქვეყ­ნის დაც­ვას ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და გა­რე აგ­რე­სი­ის შემ­თხ­ვე­ვა­ში. სამ­წუ­ხა­როდ, სწო­რედ ეს მუხ­ლი, რო­მე­ლიც სა­ქარ­თ­ვე­ლოს­თ­ვის ხსნის ღუ­ზად მო­ჩან­და, ხე­ლის­შემ­შ­ლე­ ლი აღ­მოჩ­ნ­და ლი­გა­ში მის შე­სას­ვ­ლე­ლად. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­კითხის გან­ხილ­ვი­სას, კენ­ჭის­ყ­რა­ში მო­ნა­წი­ლე ერ­თა ლი­გის 24 სა­ხელ­მ­ წი­ფო­დან, უმ­რავ­ლე­სო­ბამ მი­იჩ­ნი­ა, რომ ლი­გა ვერ შეძ­ლებ­და ევ­რო­პის გა­ნა­პი­რა რთულ რე­გი­ონ­ში მდე­ბა­რე სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს დაც­ვას მო­ძა­ლა­დე­თა თავ­დას­ხ­მი­სა­გან. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კას მხო­ლოდ 10 მხარ­დამ­ჭე­რი აღ­მო­აჩ­ნ­და, რაც არ იყო საკ­მა­ რი­სი ერ­თა ლი­გა­ში მის მი­სა­ღე­ბად.

80 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ერთა ლიგის ოფიციალური გახსნა. 1920 წ. 10 იანვარი

ერთა ლიგის ასამბლეის მონაწილენი. 1921 წ.

მეორე ინტერნაციონალის ლიდერები დუშეთში. 1920 წ.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

81

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამხობა სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა აშ­კა­რად იდ­გა ომით, რუ­სეთ­თან სა­მე­ურ­ნეო კავ­ში­რე­ბის მოშ­ლი­თა და სხვა პრობ­ლე­მე­ბით გა­მოწ­ვე­უ­ლი ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სის წი­ნა­ შე, მაგ­რამ ამ ნი­ა­დაგ­ზე არ და­ცე­მუ­ლა. იგი მტრუ­ლი თავ­დას­ხ­მის, უცხო ქვეყ­ნის ძალ­მომ­ რე­ო­ბის მსხვერ­პ­ლი გახ­და. აგ­რე­სო­რი და მო­ძა­ლა­დე სა­ხელ­მ­წი­ფო საბ­ჭო­თა რუ­სე­თი იყო. მას შემ­დეგ, რაც რუ­სეთ­ში ბოლ­შე­ვი­კებ­მა სა­მო­ქა­ლა­ქო ომ­ში გა­ი­მარ­ჯ­ვეს და უცხო­ეთ ­ ის ინ­ტერ­ვენ­ცი­აც მო­ი­გე­რი­ეს, მოს­კოვ­მა მოქ­მე­დე­ბა გა­აძ­ლი­ე­რა სამ­ხ­რეთ კავ­კა­სი­ის მი­მარ­თუ­ ლე­ბით. რუ­სეთ­მა სა­ქარ­თვ­ ე­ლო­ზე შე­ტე­ვა, სამ­ხედ­რო-­პო­ლი­ტი­კურ­თან ერ­თად, დიპ­ლო­მა­ტი­ურ ­ ი კუთხი­თაც მო­ამ­ზა­და. ინ­გ­ლის­თან სა­ვაჭ­რო­-ე­კო­ნომი­კუ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბის აღ­დ­გე­ნით მოს­ კოვ­მა ამ ქვეყ­ნი­სა­გან სამ­ხ­რეთ კავ­კა­სი­ა­ში თა­ვი­სუ­ფა­ლი მოქ­მე­დე­ბის უფ­ლე­ბა მო­იპ­ ო­ვა, ხო­ლო რე­გი­ო­ნის გარ­კ­ვე­ულ ­ ი ტე­რი­ტო­რი­ის ქე­მა­ლი­სათ­ვის დათ­მო­ბის სა­ნაც­ვ­ლოდ, თურ­ ქე­თი ნე­იტ­რა­ლი­ტეტ­ზე და­ი­თან­ხ­მა.

1921 წლის 11 თე­ბერ­ვალს ლო­რეს სომ­ხურ და რუ­სი კო­ლო­ნის­ტე­ბით და­სახ­ლე­ბულ სოფ­ ლებ­ში ინ­სც ­ ე­ნი­რე­ბუ­ლი გა­მოს­ვ­ლა და­იწყო.58 რამ­დე­ნი­მე დღე­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლოს საზღ­ვ­რე­ბი XI წი­თელ­მა არ­მი­ამ აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის მხრი­და­ნაც გად­მო­ლა­ხა. არ­მი­ის სარ­დ­ლო­ბას პი­რა­ დად ლე­ნი­ნის­გან ჰქონ­და მი­ღე­ბუ­ლი დი­რექ­ტი­ვა, აეღო თბი­ლი­სი. მალე დარიალისა და მამისონის უღელტეხილების გავლით საქართველოსაკენ რუსეთის X არმიის შენაერთები დაიძრნენ, ხოლო კიდევ ერთი – IX არმია აფხაზეთის სანაპირო ზოლიდან მოიწევდა.

1921 წლის 16 თე­ბერ­ვალს „აჯანყების“ სა­ხელ­მძ­ ღ­ვა­ნე­ლოდ შუ­ლა­ვერ­ში სა­ქარ­თ­ვე­ლოს რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი კო­მი­ტე­ტი შე­იქ­მნ­ ა ფ. მა­ხა­რა­ძის ხელ­მძ­ ღ­ვა­ნე­ლო­ბით.

82 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ზემოთ: ქართველი რევოლუციონერ-ბოლშევიკი შალვა ელიავა და რუსეთის წითელარმიელები; მარცხნივ: პოეტ კოლაუ ნადირაძის ლექსი „25 თებერვალი“. ხელნაწერი; სერგო ორჯონიკიძე და მის მიერ 1921 წ. 25 თებერვალს კრემლში გაგზავნილი დეპეშა.

ძმები გოგუაძეები სახალხო გვარდიის ჯავშნოსან მატარებელზე

სახალხო გვარდიის ნაწილი

მარო მაყაშვილი – თსუ სტუდენტი, მოწყალების და. დაიღუპა ფრონტზე1921 წ. თებერვალში თბილისის მისადგომებთან. საქრთველოს ეროვნული გმირი

ქართველი მფრინავები

რუსეთ-თურქეთის საზავო ხელშეკრულების ხელმოწერა. მოსკოვი. 1921 წ. 16 მარტი

შალვა ერისთავი – კოჯორთან დაღუპული ქართველი იუნკერი

86 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საბჭოთა არმია თბილისში. 1921 წ. 25 თებერვალი

სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს მთავ­რო­ბამ რამ­დე­ნად­მე დაგ­ვი­ა­ნე­ბით, მაგ­რამ მა­ინც მი­ი­ღო სა­გან­გე­ბო ზო­მე­ბი – გა­მო­აცხა­და მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ა, გა­და­აჯ­გუ­ფა ჯა­რე­ბი, რომ­ლებ­საც სა­თა­ვე­ში ახა­ლი მთა­ვარ­სარ­და­ლი, გე­ნე­რა­ლი გი­ორ­გი კვი­ნი­ტა­ძე ჩა­უყ­ ე­ნა და სხვ.

18 თე­ბერ­ვალს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სამ­ხედ­რო ძა­ლებ­მა თბი­ლი­სის მი­სად­გო­მებ­თან მო­წი­ნა­აღ­ მ­დე­გეს სძლი­ეს, უკან და­ა­ხე­ვი­ნეს და ათას­ზე მე­ტი წი­თე­ლარ­მი­ელ ­ ი და­ატყ­ვე­ვეს. ქარ­თულ­მა შე­ნა­ერ­თებ­მა 20 თე­ბერ­ვალს კი­დევ ერთ შე­ტა­კე­ბა­ში იმარ­ჯ­ვეს სო­ფელ კო­ ჯორ­თან.59 ბრძო­ლა­ში თა­ვი გან­სა­კუთ­რე­ბით თბი­ლი­სის სამ­ხედ­რო სკო­ლის იუნ­კ­რებ­მა გა­ მო­იჩ­ნეს. იუნ­კერ­თა მხარ­დამ­ხარ თავ­და­დე­ბით იბ­რ­ძოდ­ნენ სა­ხალ­ხო გვარ­დი­ის, ქარ­თუ­ლი ჯა­რი­სა და ლაშ­ქ­რის მე­ომ­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც 24 თე­ბერ­ვ­ლამ­დე მა­მა­ცუ­რად უმ­კლ ­ ავ­დე­ბოდ­ ნენ მტრის მოზღ­ვა­ვე­ბულ და­მა­ტე­ბით ძა­ლებს.

24 თე­ბერ­ვალს მი­ღე­ბულ იქ­ნა თბი­ლი­სის და­ტო­ვე­ბი­სა და მცხე­თის­კენ უკან­და­ხე­ვის გა­ დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მთავ­რო­ბა და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში გა­და­ვი­და.

1921 წლის 25 თე­ბერ­ვალს თბი­ლი­სი XI წი­თელ­მა არ­მი­ამ და­ი­კა­ვა. ბა­ქო­ში მყოფ­მა კავ­ბი­ უ­როს თავ­მ­ჯ­დო­მა­რე ს. ორ­ჯო­ნი­კი­ძემ კრემლს უდე­პე­შა, რომ თბი­ლი­სის თავ­ზე საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის დრო­შა აფ­რი­ალ­და. დე­და­ქა­ლა­ქის და­ტო­ვე­ბის შემ­დეგ ქვეყ­ნის თავ­დაც­ვის სის­ტე­მას ბზა­რი გა­უჩ­ნ­და. სუ­რამ­თან და ოსი­ა­ურ­თან საბ­ჭო­თა ჯა­რე­ბის შე­ჩე­რე­ბა ვე­ღარ მო­ხერ­ხ­და, თუმ­ცა წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბა კი­ დევ ორი კვი­რის გან­მავ­ლო­ბა­ში გრძელ­დე­ბო­და.60 სა­ქარ­თ­ვე­ლოს გა­მო­უვ­ ა­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბა შე­უქ­მ­ნა თურ­ქეთ­მაც, რომ­ლის შე­ნა­ერ­თებ­მა, დახ­მა­რე­ბის ნაც­ვ­ლად, აჭა­რი­სა და ბა­თუ­მის და­სა­კუთ­რე­ბა მო­ინ­დო­მეს. ასეთ ვი­თა­რე­ბა­ ში დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი რეს­პუბ­ლი­კის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ბოლ­შე­ვი­კებ­თან და­ზა­ვე­ბა ამ­ჯო­ბი­ნა, ოღონდ ისე, რომ არც კა­პი­ტუ­ლა­ცი­ა­ზე მო­უ­წე­რია ხე­ლი და არც საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ლე­გი­ტი­მუ­რო­ბა უღი­ა­რე­ბი­ა. დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის მეს­ვე­უ­რებ­მა და­ნე­ბე­ბას ემიგ­რა­ცი­ა­ში გა­ხიზ­ვ­ნა და ქვეყ­ნის გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­თვ­ ის ბრძო­ლის უცხო­ე­თი­დან გაგ­რ­ძე­ლე­ბა ამ­ჯო­ბი­ნეს. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს

88 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

დამ­ფუძ­ნე­ბელ­მა კრე­ბამ ემიგ­რი­რე­ბუ­ლი მთავ­რო­ბა სა­ამ­ ი­სო მან­და­ტით სა­გან­გე­ბოდ აღ­ ჭურ­ვა.

1921 წლის 17 მარტს სა­ქარ­თ­ვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის დევ­ნილ­მა მთავ­რო­ბამ სამ­შობ­ლო და­ ტო­ვა და საზღ­ვარ­გა­რეთ გა­იხ­ იზ­ნა. ქარ­თუ­ლი ჯა­რის შე­ნა­ერ­თებ­მა ბოლ­შე­ვიკ­თა და­უხ­მა­ რებ­ლად თურ­ქი ას­კე­რე­ბი ბა­თუ­მი­დან გან­დევ­ნეს.61 ეს იყო სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის დრო­შით მო­პო­ვე­ბუ­ლო უკა­ნას­კ­ნე­ლი გა­მარ­ჯ­ვე­ბა. 18 მარტს წი­თე­ლი არ­მი­ის ნა­წი­ლე­ბი ბა­თუმ­ში შე­ვიდ­ნენ და ქვეყ­ნის ოკუ­პა­ცია და­ას­რუ­ლეს. მთელ სა­ქარ­თვ­ ე­ლო­ში საბ­ ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა დამ­ყარ­და; სი­ნამ­დ­ვი­ლე­ში ეს აქ რუ­სე­თის ხე­ლახ­ლა მობ­რუ­ნე­ბა იყო.

*** სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის არ­სე­ბო­ბი­სა და და­ცე­მის მთე­ლი ის­ტო­რია სულ რა­ღაც სამ­მა წელ­მა და­ი­ტი­ა. დრო­ის ამ მცი­რე მო­ნაკ­ვეთ­ში სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი აღ­მ­ შე­ნებ­ლო­ბის გზა­ზე იყო წარ­მა­ტე­ბე­ბი და იყო შეც­დო­მე­ბიც. რთუ­ლი სა­ერ­თა­შო­რი­სო ვი­თა­ რე­ბის, მე­ზო­ბე­ლი ქვეყ­ნე­ბის გა­მუდ­მე­ბუ­ლი აგ­რე­სი­ის, ეკო­ნო­მი­კუ­რი თუ ფი­ნან­სუ­რი პრობ­ ლე­მე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, სა­ქარ­თ­ვე­ლო 1918-1921 წლებ­ში შედ­გა რო­გორც სა­ხელ­მ­წი­ფო. მი­სი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა იური­დი­უ­ლად აღი­ა­რეს მსოფ­ლი­ოს წამ­ყ­ვან­მა ქვეყ­ნებ­მა. არა­ნაკ­ლებ მნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვა­ნი­ა, რომ ეს სა­ხელ­მ­წი­ფო თა­ვი­სი ბუ­ნე­ბით იყო დე­მოკ­რა­ტი­უ­ ლი და ამ­კ­ვიდ­რებ­და ლი­ბე­რა­ლურ ღი­რე­ბუ­ლე­ბებს: თა­ნას­წო­რო­ბას, თა­ვი­სუ­ფალ ბა­ზარს, მრა­ვალ­პარ­ტი­ულ პო­ლი­ტი­კუ­რი სის­ტე­მას, სა­ყო­ველ­თაო სა­არ­ჩევ­ნო უფ­ლე­ბას, კა­ნო­ნის უზე­ნა­ე­სო­ბას, პარ­ლა­მენ­ტა­რიზმს, პრე­სი­სა და გა­მო­ხატ­ვის თა­ვი­სუფ­ლე­ბას, სა­მო­ქა­ლა­ქო სა­ზო­გა­დო­ე­ბას და სხვ. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს სა­ხელ­მ­წი­ფო­ებ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის აღ­დ­გე­ნი­სა და პირ­ვე­ლი რეს­ პუბ­ლი­კის შექ­მ­ნი­დან 100 წე­ლი გა­ვი­და. ამ მოვ­ლე­ნის სა­უ­კუ­ნო­ვა­ნი იუბი­ლე ფარ­თოდ აღი­ნიშ­ნე­ბა არა მარ­ტო ჩვენს ქვე­ყა­ნა­ში, არა­მედ მის ფარ­გ­ლებს გა­რე­თაც. ეს იუბი­ლე არის რო­გორც რეს­პუბ­ლი­კის იდე­ის უკ­ვდ ­ ავ­ყო­ფა, ისე იმ ადა­მი­ან­ ე­ბის ღვაწ­ლის და­ფა­სე­ ბაც, რომ­ლე­ბიც აშე­ნებ­დ­ნენ ქარ­თულ დე­მოკ­რა­ტი­ულ სა­ხელ­მ­წი­ფოს და ამით ის­ტო­რი­აშ­ იც სა­თა­ნა­დო ად­გი­ლი და­იმ­კ­ვიდ­რეს.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

89

გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა

14 John D. Rose, Batum as Domino, 1919-1920: The Defence of India in Transcaucasia, The International History Review, Vol. 2, No. 2 (Apr., 1980), pp. 266-287.

15 მესხია ე., ბრძოლა საქართველოს ერთიანობისათვის, ბათუმი, 2004, გვ. 66, 81.

16 ინგილოებს ახალგამაჰმადიანებულ ქართველებს უწოდებდნენ.

17 გაზ. „საქართველო“, 1918 წ., 31 ოქტომბერი.

1 საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფ. 1861, ანაწ. 3, საქმ. 2, ფურც. 8. ასევე, ჯანელიძე ო., ნოე რამიშვილი – საქართველოს პირველი რესპუბლიკის პირველი პრემიერი, თბ., 2015, გვ. 73.

18 საზავო ხელშეკრულების დამატებითი შეთანხმებით, ზაქათალის ოლქის კუთვნილების საკითხი არბიტრაჟის გზით უნდა გადაეწყვიტა ქართულ-აზერბაიჯანულ შერეულ კომისიას საბჭოთა რუსეთის წარმომადგენლის თავმჯდომარეობით.

2 დამფუძნებელი კრების წევრად არჩეულ იქნა 5 ქალი: სოციალ-დემოკრატები – მინადორა ტოროშელიძე, ქრისტინე შარაშიძე, ელეონორა ტერ-ფარსეგოვა-მახვილაძისა, ელისაბედ ნაკაშიძე-ბოლქვაძე და ანა სოლოღაშვილი.

19 Janelidze O., Three States in One City, „Pro Georgia“. Jurnal of Kartvelological Sudies, Warshav, 2017, # 27, p. 239-240.

3 საქართველოს შეიარაღებული ძალები რეგულარული არმიისა და სახალხო გვარდიის ნაწილებისაგან შედგებოდა. პირველი დაახლოებით 26 000, ხოლო მეორე 8-10 000 კაცს ითვლიდა. იხ. Силакадзе Дм., К вопросу о численности вооруженных сил Грузии перед началом войны с Советской Россией в 1921г. Кавказский сборник, т. 8 (40), М., 2014, с. 239.

4 Дзидзоев В., Дзугаев К., Южная Осетия в ретроспективе грузино-осетинских отношений, Цхинвал, 2007, с. 80.

5 საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი 1834, ანაწ. 2, საქმ. # 17; ასევე, საქართველოს დამფუძნებელი კრება. 1919, თბ., 2016, გვ. 41.

6 ამ დროისათვის იწოდებოდა სოხუმის ოლქად და შედიოდა ქუთაისის გუბერნიის შემადგენლობაში.

7 აფხაზთა სახალხო საბჭო არ წარმოადგენდა სრულ ლეგიტიმურ ინსტიტუციას, მაგრამ ის იყო მთელ სოხუმის ოლქში ძირითადი გადაწყვეტილებების მიმღები ორგანო. 1918 წლისათვის აფხაზები ოლქის მოსახლეობის (დაახლოებით 146 000) მეხუთედს ოდნავ აღემატებოდნენ და 38121 მცხოვრებს ითვლიდნენ (21,4%). იხ. Ачугба Т., Этническая история абхазов, XIX-XX вв. Этнополитические и миграционные аспекты, Сухум, 2010, с. 141.

8 ამ საქმეში გარკვეული როლი მიუძღვის საქართველოში მყოფ გერმანიის სამხედრო და პოლიტიკურ მისიას, რომელსაც გენერალი ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინი მეთაურობდა. იხ. Friedrich Kress Freiherr von Kressenstein, Meine Mission im Kaukasus, Herausgegeben und mit einer Einleitung versehen von David Paitschadse, Tbilissi, 2001, s. 31-32. Hovannisian R., Armenia on the Road to Independence 1918, Los Angeles, 1969, pp.188-189.

9 ანდერსენი ე., აფხაზეთი და სოჭი. კონფლიქტის ფესვები. 1918-192, თბ., 2017, გვ. 65.

10 Гамахария Дж, Гогия Б., Абхазия – историческая область Грузии, Tб., 1997, с.105-106.

11 საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, ბათუმი, 1921.

12 ტერმინ „სამხრეთ ოსეთის“ წარმოშობა საქართველოში რუსეთის ბატონობის ხანას უკავშირდება, მაგრამ იგი არ ასახავდა რაიმე ეთნოპოლიტიკურ ან ეთნოისტორიულ ერთეულს და გამოიყენებოდა მხოლოდ კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებზე მდებარე ოსური თემების აღსანიშნავად.

13 Джанелидзе О., Осетинский вопрос в Демократической Республике Грузии (1918-1921), в книге – Некоторые вопросы истории Осетин Шида Картли, Тб., 2010, с. 380.

90 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

20 Векилов Р.А., История возникновения Азербайджанской Республики, Баку, 1998, с. 18, 22.

21 Мархулия Г., Армяно-грузинские взаимоотношения в 1918-1920 годах , Тб., 2007, с. 7-8.

22 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, Тифлис, 1919, с. 96. საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩის პოსტზე იგი ჯერ გერასიმე მახარაძემ, ხოლო შემდეგ გრიგოლ ალშიბაიამ შეცვალეს.

23 საზღვრების გამიჯვნას აზერბაიჯანის ხელისუფლება რელიგიური პრინციპით უდგებოდა და საქართველოს ზაქათალის ოლქს, ასევე მუსლიმანებით დასახლებულ ბორჩალოსა და ახალციხის მაზრების ნაწილს ეცილებოდა. სომხეთის მმართველი წრეები კი ტერიტორიულ გამიჯვნას ეთნიკური და რეალური მოსახლეობის პრინციპით მოითხოვდნენ. სომხეთი საქართველოს ლორე-ბორჩალოს, ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებს ეცილებოდა და ასევე პრეტენზიას აცხადებდა თბილისზე, გორზე, ბათუმსა და ბათუმის ოლქზე. იხ. Армянский вопрос. Энциклопедия, Ереван, 1991, с. 275-280.

24 საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა მთიელთა რესპუბლიკას, რომელიც რუსეთ-საქართველოს შორის ერთგვარი ბუფერის როლს ასრულებდა. საქართველო ეხმარებოდა ჩრდილოკავკასიელ ხალხებს როგორც დენიკინის, ისე ბოლშევიკური აგრესიის მოგერიებაში, მაგრამ მთიელთა სახელმწიფომ დამოუკიდებლობა დიდხანს ვერ შეინარჩუნა. იხ. ბახტაძე მ., მამულია გ., მასალები საქართველოსა და ჩრდილოეთ კავკასიის ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 2005, გვ. 47-50.

25 საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი 1833, ანაწ. 1, საქმ. # 96, ფურც. 2.

26 Авалов З., Независимость Грузии в международной политике 1918-1921 гг. Париж, 1924, с. 195.

27 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика (Документы и материалы), Баку, 1998, с. 537.

28 Asatiani N., Janelidze O., History of Georgia, Tbilisi, 2009, p. 318.

29 საქართველოს დამფუძნებელი კრება, 1919 წ. 14 ნოემბრის სხდომის სტენოგრაფიული ანგარიში, გვ. 4-20.

30 История Азербайджана, Баку, 1995 г. с. 372.

31 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии,Тифлис, 1919, с. 343-349.

32 საქართველოს დამფუძნებელი კრება. 1919, თბ., 2016, გვ. 350.

33 Рейфилд Д., Грузия. Перекресток империй. История длиной в три тысячи лет, М., 2017, с. 274.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

91

34 ქაზემზადე ფ., ბრძოლა ამიერკავკასიისათვის. 1917-1921, თბ., 2016, გვ. 356.

35 Документы внешней политики СССР, т. 3, М., 1959, с. 18.

36 Кемаль М., Путь новой Турции, т. III, М., 1934, с. 119; David Marshall Lang (Excerpt from the book „A Modern History of Georgia”/NY/1962) http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Lang_9a.htm 37 საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი 1872, ანაწ. 1, საქმ. 10, ფურც. 6.

38 Сборник действуюших договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР, вып. III, М., 1922.

39 მოგვიანებით გერმანული კონტინგენტი, რომელიც თითქმის მთლიანად ბავარიული ჯარებისაგან შედგებოდა, დაახლოებით 19 ათას მებრძოლამდე გაიზარდა. იხ. ასტამაძე გ., ქართულ-გერმანული ურთიერთობები 19181921 წლებში http://german-georgian.archive.ge/ka/blog/5 40 საქართველოს სუვერენიტეტი გერმანიამ დე იურე 1920 წლის სექტემბერში აღიარა.

41 ბრიტანელთა საქართველოში სამხედრო ყოფნის განმავლობაში სამხრეთ კავკასიაში მათი სამი სარდალი – ფორესტიე უოკერი, ტომსონი და კორი ენაცვლებოდნენ ერთნანეთს. იხ. ცუხიშვილი რ., ინგლის-საქართველოს ურთიერთობა 1918-1921 წწ., თბ., 1995, გვ. 36.

55 დელეგაციაში II ინტერნაციონალის ლიდერები და თვალსაჩინო წარმომადგენლები შედიოდნენ, კერძოდ: კარლ კაუცკი, ემილ ვანდერველდე, რამზეი მაკდონალდი, პიერ რენოდელი და სხვ.

56 საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და პოლონეთს შორის ორმხრივ ინტერესებზე დაფუძნებული, საქმიანი და პარტნიორული ურთიერთობა ჩამოყალიბდა. გაიცვალა დიპლომატიური წარმომადგენლობები და სხვ.

57 James G. Harbord, Conditions in the Near East: Report of the American Military Mission to Armenia. Washington Government Printing Office, 1920.

58 ბოლშევიკებმა ეს მოვლენა ხელისუფლების წინააღმდეგ „ქართველ მშრომელთა შეიარაღებულ აჯანყებად“ მონათლეს და საბჭოურ ისტორიოგრაფიაშიც ამ სახელწოდებით დაამკვიდრეს.

59 ბახტაძე მ., 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის საბრძოლო მოქმედების ისტორიიდან, თბ., 2013, გვ. 46, 57.

60 Janelidze O., The Bolshevik Aggression of 1921 and the Russian Embassy in Georgia, Certain Aspects of Georgian-Russian Relations in Modern Historiography, New York, 2014, Nova Publishers, p. 103-106.

61 ლორთქიფანიძე გ., ფიქრები საქართველოზე, თბ., 1995, გვ. 222.

42 მცირერიცხოვანი კონტინგენტი დარჩა მხოლოდ ბათუმში.

43 კობახიძე ბ., უცნობი: ოლივერ უორდროპი, ჟურნ. „ისტორიანი“, თბ., 2013, # 5 (29), გვ. 39-46.

44 Авалов З., Независимость Грузии в международной политике 1918-1921 гг. Париж, 1924, с. 317.

45 Asatiani N., Janelidze O., History of Georgia, Tbilisi, 2009, p. 325.

46 გაზ. „ერთობა“, 1919 წ.,24 აპრილი.

47 Деникин А., Очерки Русской Смуты, Берлин, 1925, с. 171.

48 Хундадзе Г., Отчет о деятельности Грузинской дипломатической миссии в России за 1918-1919 гг. Тб., 1999, с. 103.

49 საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფ. 1867, ანაწ. 1, საქმ. # 19, ფურც. 16; ასევე, .Ленин В. И.б, Полн. собр. соч., т. 40, с. 98.

50 სწორედ იმ დღეებში ბოლშევიკურ რუსეთს პოლონეთიდან პილსუდსკიმ შემოუტია და კიევი აიღო, ხოლო ვრანგელმა დესანტი ყუბანში გადასხა. ამას დაემატა დიდი ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ კერზონის მოთხოვნაც, რომ მოსკოვს შეეჩერებინა საომარი ოპერაციები ყირიმსა და კავკასიაში.

51 Квинитадзе Г., Мои воспоминания в годы независимости Грузии 1917-1921, Париж, 1985, с. 189-190.

52 საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ფონდი, მიკროფირები, საქმ. № 753.

53 გაზ. „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1920 წ., 16 ნოემბერი.

54 საქართველოს წარგზავნილთა სრული შემადგენლობით ევროპაში ჩასვლა ვერ მოხერხდა. კონფერენციის მუშაობაში მონაწილეობის ნება მხოლოდ ნ. ჩხეიძეს, ი. წერეთელსა და ზ. ავალიშვილს დართეს. დელეგაციის სხვა წევრები კონსტანტინოპოლიდან უკან დაბრუნდნენ.

92 |

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა |

93

პროექტი განხორციელდა მთავრობის ადმინისტრაციის მხარდაჭერით. © ავტორი: ოთარ ჯანელიძე სარედაქციო კოლეგია: მიხეილ წერეთელი, მიხეილ ბახტაძე, ეკატერინე გამყრელიძე, ნათია ხულუზაური კორექტურა: მანანა სანადირაძე დიზაინი: თორნიკე ლორთქიფანიძე პროექტის მენეჯერი: ნათია ხულუზაური ტექნიკური მენეჯერი: ნინო ჯიქიძე ფოტო: მირიან კილძე; საქართველოს ეროვნული მუზეუმი; საქართველოს პარლამენტის ილია ჭავჭავაძის სახელობის ეროვნული ბიბლიოთეკა; საქართველოს ეროვნული არქივი; კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი; გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმი; ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი; საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია. © საქართველოს ეროვნული მუზეუმი 0105 ფურცელაძის ქ. N 3, თბილისი, საქართველო გარეკანი: საქართველოს დამფუძნებელი კრების სხდომა, 1919 წელი.

ISNB: 978-9941-8-005-5 www.museum.ge info@museum.ge სტამბა: სეზანი