Kukësi i Kulturës është një shëtitje e shkurtër në disa prej veçantive historike, kulturore, artistike dhe të artizanatit që e pasurojnë qytetin.
Shëtitja synon t’i njohë vizitorët me tre nivele të jetës së qytetit: nënujë – ku shtrihej qyteti i vjetër; nëndhè – ku zgjaten rreth 7 km tunele; dhe mbitokë – ku njerëzit vazhdojnë ta modernizojnë jetën tradicionale.
Ndalesat e përzgjedhura për këtë shëtitje janë renditur sipas ecurisë historike, mirëpo vendndodhja e disa prej tyre mund të rezultojë në ndërrimin e rendit të mëposhtëm gjatë rrugëtimit në qytet.
‘Kukes of Culture’ is a short walk to some historical, cultural, artistic, and crafts specialties that enrich the city.
The walk aims to introduce visitors to three levels of the city’s life: underwater - where the old city lies; underground – where about 7 km of tunnels extend; and above ground –where people continue modernizing their traditional life.
The selected destinations for this walk are listed chronologically, but the location of some of them may change the following order during the journey in the city.
Gjurma e shëtitjes “Kukësi i Kulturës” mbi hartën italiane të vitit 1940 për të kuptuar zhvendosjen e qytetit. The path of the “Cultural Kukes” walk on the Italian map of 1940 to understand the displacement of the city.
Gjurma e shëtitjes “Kukësi i Kulturës” mbi një hartë topografike të ditëve të sotme. Me vija të ndërprera - shtrati i vjetër i Lumit Drin.
The path of the “Kukes of Culture” walk on a topographical map of today. Dashed lines - the former bed of Drin River.
Gjatësia:
Kohëzgjatja:
Ecje aktive:
Vështirësia:
2.8 km
2-3 orë
40 minuta
E lehtë
Pajisjet: Çfarëdo veshjeje
Sinjalistika: Të gjitha ndalesat e përfshira
në këtë tur janë të njohura dhe lehtësisht
të identifikueshme në qytet, si dhe të pajisura me emërtimet përkatëse. Gjurma
e shëtitjes gjithashtu është shenjuar në platformat e posaçme online.
Uji, streha, shërbimet: Duke qenë një shëtitje qytetse (guidë urbane), “Kukësi i
Kulturës” ofron mundësi të larmishme për plotësimin e nevojave të vizitorëve.
Stina e përshtatshme: Gjatë gjithë vitit.
Ora e përshtatshme: 08:00-16:00.
1. Kukësi i Vjetër , fq.15
2. Muzeu Etnografik, fq.23
3. Skënderbeu, fq.27
4. Monumenti i Shote Galicës, fq.33
5. Radio Kukësi, fq.41
6. Kukësi i nëndhèshëm, fq.47
7. Busti i Hafzi Nelës, fq.55
8. Kulla e Eksodit, fq.59
9. Artizanati H&M, fq.63
Distance:
Time:
Active
Difficulty:
Equipment: Any outfit
Signage: All the tour stops are known and easily identified in the city, well furnished with relevant labels. The trail is also marked on special online platforms.
Water, accommodation, and services:
As a city tour, “Kukes of Culture” has many opportunities to meet visitors’ needs.
Suitable time: throughout the entire year
Suitable hours: 08:00-16:00.
1. Old Kukes, pg.15
2. Ethnographic Museum, pg.23
3. Skanderbeg, pg.27
4. Shote Galica’s Monument , pg.33
5. Radio Kukësi, pg.41
6. Underground Kukës, pg.47
7. Bust of Hafzi Nela, pg.55
8. Exodus Tower, pg.59
9. H&M Handicrafts, pg.63
Kukësi i Vjetër
Për nga mënyra se si u ndërtua, Kukësi është qyteti më i veçantë në
Shqipëri. Me fillesa që nga epoka e gurit (Çinamak, Kënetë), deri në mesin e viteve ’60 të shekullit XX, vendbanimi historik shtrihej në skajin veriperëndimor të një pllaje ndërmjet Drinit të Bardhë në veri dhe Drinit të Zi në perëndim. Ndërsa në lindje rridhte Luma. Një nga stacionet e rrugës antike Lissus-
Old Kukes
Kukes is the most unique city in Albania in terms of its construction and layout. Dating back to the Stone Age (Çinamak, Kënetë), the historical settlement was situated on the northwestern edge of a plateau, nestled between the White Drin to the north and the Black Drin to the west, with the Luma River flowing along the eastern side. It is believed that Gabuleo, an ancient Roman settlement along the Lissus-Naissus
Kukësi i Vjetër, 1934.
Rrënojat e Kukësit të Vjetër, 2004
Kukësi i Vjetër, 1960.
Naissus që kalonte përgjatë Luginës së Drinit - Gabuleo mendohet se ishte afër Kukësit. Qyteti lidhej me brigjet matanë me nga një urë për secilin lumë, më e madhja e të cilave - Ura e Vezirit pranë Kolshit qe ndërtuar në fillim të shek. XVII. Në mesjetën e vonë njihej me emrin Coccus, ndërsa më 1938 kishte 1200 banorë. Deri në Luftën e Dytë Botërore kishte linjë ajrore me Tiranën dhe Shkodën. Pas kësaj periudhe vendbanimi nisi të merrte tipare qyteti, duke u pasuruar me ura moderne, vepra arti, shkolla, spitale, ujësjellës, elektrifikim, radio, qendra kulture etj, duke u bërë qendër prefekture. Edhe pse vendi për ndërtimin e Kukësit të Ri qe diskutuar në qeveri që në Mars 1956, qyteti i vjetër e vazhdoi jetën më vete deri më 1962. Ai bashkë me 27 fshatra të afërt të Luginës
road that ran through the Drin Valley, was located near Kukes. Each river was connected by a bridge, with the largest being the Vezir Bridge near Kolsh, built in the early 17th century. By the late Middle Ages, the area was referred to as Coccus, and in 1938, it had a population of 1,200. Before World War WII, Kukes had an airline connections to Tirana and Shkodra. After the war, the settlement began to evolve into a city, developing modern infrastructure such as bridges, art installations, schools, hospitals, water supply systems, electrification, radio, cultural centres, and becoming one of the centres of the prefecture. Although discussions about constructing New Kukes with the government took place in March 1956, the original town of Old Kukes continued to thrive independently until 1962. The old town and 27 nearby villages in the Drin
Kukësi i Ri mbi liqen, rreth vitit 1980, dy vjet pas përmbytjes së qytetit të vjetër nga ndërtimi i hidrocentralit të Fierzës.
New Kukes looking over the lake, around 1980, two years after the flood of the old town from the construction of the Fierza hydropower plant.
së Drinit do të shpërnguleshin
për t’ia lënë vendin Liqenit 80km
të gjatë që do të krijohej për Hidrocentralin e Fierzës. Pas
përurimit të punimeve me 22 Korrik 1962 nga zëvëndëskryeministri i kohës S. Koleka, ndërtimi i vërtetë i
Kukësit të Ri pranë fshatit Ramhas, nisi dy muaj më vonë dhe zgjati
16 vjet. Sipas Planit Urbanistik të miratuar më herët, Varrezat e
Dëshmorëve në veri të qytetit të ri u ndërtuan përpara përfundimit
të apartamenteve të banimit.
Ndërsa Kukësi, bashkë me varrezat shekullore u zhytën përfundimisht
nën ujë më 1978, vetëm 3 km larg, me sipërfaqe 144ha dhe 1600
ndërtime, qyteti i ri u ngjit rreth 100-150m lartësi mbidetare mbi të vjetrin. Megjithatë gjatë stinës së thatë, ndodh që rrënojat e qytetit të vjetër të shfaqen mbi liqen, rreth 1.5-2km në veriperëndim të ndërtesës së hotel-turizmit.
Valley, were relocated to make way for an 80km long lake created by the Fierza Hydropower Plant. Following the inauguration of the construction on July 22nd, 1962, by the Deputy Prime Minister of that time S. Koleka, the real construction of New Kukes near the village of Ramhas began two months later and lasted for 16 years. According to the previously approved Urban Plan, the Heroes’ Cemetery was constructed in the northern part of the new town before the completion of the residential apartments. In 1978, Kukes, along with its centuries-old cemetery, was finally submerged underwater. The new city was located 3km away, covered 144ha, including 1,600 buildings, rising about 100150m a.s.l. compared to the old town. Nevertheless, during the dry season, the ruins of the old city occasionally emerge above the lake, about 1.5-2 km northwest of the hotel-tourism complex.
Dy foto ajrore të Kukësit të Ri më 1972: ndërtesat kanë nisur të mbijnë mbi tokat tradicionalisht bujqësore në jug të Ramhasit të dikurshëm, Revista “Ndërtuesi”.
Two aerial photos of New Kukes in 1972: buildings have begun to sprout on the traditionally agricultural lands south of the former Ramhas, ‘Ndërtuesi’ Magazine.
Interior view of the Ethnographic Museum. Photo: B.Halilaj, 2024. Pamje e brendshme e Muzeut Etnografik. Foto:
B.Halilaj, 2024.
Muzeu Etnografik
Muzeu i parë në Kukës u hap në qytetin e vjetër më 22 Korrik 1962, ndërsa 20 vjet më vonë, punimet për ndërtimin e muzeut në jug të Kukësit të Ri, nuk kishin mbaruar ende. Që nga mesi i dekadës së fundit të shek. XX, vetëm disa eksponate u ruajtën në Pallatin e Kulturës. Muzeu i sotëm Etnografik
Ethnographic Museum
The first museum in Kukes was inaugurated in the old town on July 22, 1962. However, 20 years later, the museum construction in southern New Kukes was still unfinished. Since the mid-1990s, only a few exhibits have been preserved in the Palace of Culture. The current Ethnographic Museum was built during 2011-
Pamje e Sheshit “Skënderbej” me bustin dhe Muzeun Etnografik. Foto: I panjohur.
View of ‘Skanderbeg’ Square, the bust and the Ethnographic Museum. Photo: Uknown.
u ndërtua gjatë viteve 2011-2012.
Pajisja e tij me artefakte mori edhe
një vit kohë dhe rreth 30% të fondit të përgjithshëm në dispozicion.
Modest nga jashtë, Muzeu synon të përmbledhë të gjithë historinë e zonës që nga antikiteti, si dhe elementë karakteristikë të 3 trevave etnografike: Malziut të
Pukës, Lumës që përfshin Kukësin si dhe të Gorës, në lindje. Interes të
veçantë paraqesin kostumet dhe kulinaria. Disa prej artefakteve me
rëndësi kombëtare janë ekspozuar në Muzeun Historik Kombëtar të
Tiranës, megjithatë fondi i Muzeut
Etnografik të Kukësit është mjaft i pasur me objekte të gjetura në
disa site arkeologjike të Kukësit, si varre, kala etj.
Muzeu ka gjithashtu edhe një pavion për biodiversitetin.
2012, and it took an additional year and about 30% of the total funds to equip it with artifacts.
Modest in appearance, the museum aims to encapsulate the entire history of the area from antiquity, as well as the characteristic elements of three ethnographic regions: Malziu of Puka, Luma belonging to the Kukes Region, and Gora in the east. Costumes and cuisine are of particular interest. Some artifacts of national significance are displayed in the National Historical Museum of Tirana; however, the collection of the Ethnographic Museum of Kukes is quite rich, featuring objects discovered at various archaeological sites in Kukës, including graves and castles.
Additionally, the museum includes a biodiversity pavilion.
42°04’36”N 20°25’00”E
Skënderbeu
Busti i Skënderbeut është e para vepër arti kushtuar Heroit
Kombëtar Gjergj Kastrioti e vendosur në një hapësirë publike në Shqipëri. Vepra e themeluesit të skulpturës shqiptare Odhise Paskali u përurua më 28 Nëntor 1939. Busti u vendos nga pushtuesit italianë po aty ku që nga 8 Tetori 1932 kishte qenë busti i Mbretit Zog, përuruar me rastin e
Skanderbeg
The Bust of Skanderbeg is the first artwork dedicated to the National Hero Gjergj Kastrioti, displayed in a public space in Albania. Created by Odhise Paskali, the founder of Albanian sculpture, it was inaugurated on November 28, 1939. The bust was installed by the Italian invaders in the same location where the bust of King Zog had stood since October 8, 1932, commemorating
37-vjetorit të lindjes së tij, në prag të 20-vjetorit të Pavarësisë.
Në piedestal, brenda një rrethi ishte gdhendur koka dybrirëshe e dhisësimbol i huazuar nga përkrenarja e Skënderbeut. Ndonëse ka pak të dhëna, mendohet se autor i bustit mund të jetë skulptori Kolë Shala. Piedestali kishte dy grupe tekstesh, një djathtas dhe një poshtë bustit, ku shkruhej:
O MBRET!
ENGJELL SHPETIMTAR I KOMBIT T’ONE
ME ZJARRM DASHUNIJE TE ZEMRES
ARBNORE
ME KRENARI KOSOVA KET PERMENDORE T’A KUSHTON
L.M. TIJ
ZOG I
BASHKIA E KUKËSIT
ME 8 TETUER 1932
the 37th anniversary of his birth, shortly before the 20th anniversary of Albania’s Independence. The pedestal features a two-horned goat’s head— borrowed from Skanderbeg’s helmet. Although information on the artist is limited, it is believed that the sculptor Kolë Shala may have created the bust of King Zog. The pedestal is inscribed with two sets of texts, one on the right and one below the bust, which read:
O KING!
SAVIOR ANGEL OF OUR NATION WITH THE FIRE OF LOVE OF THE ALBANIAN HEART WITH PROUD KOSOVO DEDICATES THIS MEMORIAL TO YOU
H.M. ZOG I
KUKES MUNICIPALITY
OCTOBER 8, 1932
Busti i Skënderbeut qëndroi në qytetin e vjetër deri në vitin 1977, kohë kur u krijua liqeni për HECin e Fierzës. Me këtë rast, busti u zhvendos në Kukësin e Ri në Janar 1978, në krye të një lulishteje të vogël trekëndore në sheshin përpara stadiumit të qytetit. Mirëpo Skënderbeu u zhvendos përsëri në Mars 1991 – këtë herë për t’u vendosur në piedestalin e bustit të saporrëzuar të diktatorit Enver Hoxha, në qendër të qytetit. Ndërkohë, përurimi i katërt dhe i fundit deri tani i bustit në Kukës u bë në 550-vjetorin e vdekjes së
Heroit Kombëtar, më 17 Janar 2018, pak muaj pas përfundimit të punimeve rikualifikuese të sheshit qendror të qytetit, që u pagëzua me emrin Sheshi Skënderbej.
I përdorur si model për shumë vepra të tjera arti kushtuar
Skanderbeg’s bust remained in the old town until 1977 when the lake for the Fierza Hydropower Plant was created. Subsequently, the bust was relocated to New Kukes in January 1978, where it was placed at the head of a small triangular flower garden in the square in front of the city’s stadium. However, in March 1991, Skanderbeg was again located in the centre of the city, replacing the pedestal of the bust of the deposed dictator Enver Hoxha. The fourth and most recent unveiling of the bust in Kukes occurred on January 17th, 2018, commemorating the 550th anniversary of the National Hero’s death, Skanderbeg. This unveiling took place just a few months after the completion of the renovations to the central square, which was named ‘Skanderbeg Square’.
Used as a model for many other
Busti i diktatorit në Kukës, 1985.
Busti i Zogut, 1935.
Busti i Skënderbeut, 1939.
Skënderbeut në Shqipëri dhe jashtë, busti i derdhur në bronz, me lartësi 65 cm, aktualisht qëndron mbi një bazament vertikal betoni, të veshur me pllaka mermeri. Në faqen e përparme të mermerit, me shkronja bronzi shkruhet:
artworks dedicated to Skanderbeg in Albania and abroad, the 65 cm high cast bronze bust currently rests on a vertical concrete plinth covered with marble tiles. On the front side of the marble, the following is inscribed in bronze letters:
GJERGJ KASTRIOTI SKËNDERBEU
Monumenti i Shote Galicës Shote Galica’s monument
I përuruar në vitin 1968, monumenti i Shote Galicës është ndër veprat e para të artit të vendosura në
Kukësin e Ri, bashkë me bustin e diktatorit Enver Hoxha, lapidarin, e më vonë edhe partizanin në
Varrezat e Dëshmorëve. Në total, në qytet u vendosën 6 vepra arti, përfshi edhe Përmendoren e
Inaugurated in 1968, Shote Galica’s monument is one of the earliest works of art in New Kukes, alongside the bust of dictator Enver Hoxha, the headstone (lapidary), and later the partisan in the Heroes’ Cemetery. In total, six artworks were placed in the city, including the Memorial of the League of Prizren, which was
Lidhjes së Prizrenit, përuruar në
vitin 1978. I derdhur në bronz me përmasa mbinatyrale, monumenti i Shote Galicës vlerësohet edhe sot si një nga veprat më të arrira të autorit Kristaq Rama. E paraqitur si luftëtare, pozicioni i trupit ka megjithatë elementë të theksuar femërorë, që së bashku me zhdërvjelltësinë e duarve të mbërthyera te armët dhe kokën e kthyer mënjanë për të mundësuar shikimin e thellë drejt Kosovës, janë elementë që konfirmojnë përfshirjen emocionale të autorit në realizimin e kësaj vepre. Vetë autori u frymëzua për këtë vepër nga rrëfimet e kuksianëve gjatë disa muajve të qëndrimit të tij
në këtë zonë, në vitin 1953, kur kryente shërbimin ushtarak, ndërsa modelimi dhe derdhja e monumentit u përfundua nga
inaugurated in 1978 and cast in bronze with impressive proportions. Shote Galica’s monument is still regarded as one of the most accomplished works by the sculptor Kristaq Rama. Depicted as a warrior, the figure features distinct feminine elements. These are highlighted by the graceful positioning of the hands gripping the weapons and the head turned slightly to allow a contemplative gaze toward Kosovo. These details reflect the artist’s emotional engagement in creating this piece of art. Rama drew inspiration for this work from the stories shared by the people of Kukes during his several months staying in the area in 1953 while serving in the military; he completed the modeling and casting of the monument in 1964. Since its inauguration, the monument has remained on the
Rama në vitin 1964. Që prej përurimit monumenti qëndron në
të njëjtin bazament, por shkronjat e bronzta që e identifikonin veprën:
HEROINA E POPULLIT
QERIME - SHOTA - GALICA 1895-1927
janë zhdukur prej dekadash e nuk
janë zëvendësuar më.
Monumenti i kushtohet Heroinës
së Popullit Shote Galica (Qerime
Radisheva), lindur në Drenicë
të Kosovës më 10 Nëntor 1895
dhe vdekur më 1 korrik 1927 në
fshatin Derven të Fushë-Krujës në
Shqipëri. Ajo ishte një luftëtare për
çlirimin kombëtar të Shqipërisë, pjesëmarrëse në disa beteja
kundër forcave pushtuese të
Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene
në zonën e Kukësit, në çerekun e parë të shekullit XX. Pas LDB,
same base, although the bronze letters identifying the work have since faded. For decades, they have faded
THE PEOPLE’S HEROINE
QERIME - SHOTA - GALICA 1895-1927 into obscurity and have not been replaced.
This monument is dedicated to the People’s Heroine, Shote Galica (Qerime Radisheva), born in Drenica, Kosovo, on November 10th, 1895, and died on July 1st, 1927, in the village of Derven, Fushë-Kruja, Albania. She was a fierce advocate for Albania’s national liberation, participating in several battles against the invading forces of the Serbo-Croatia-Slovenia Kingdom in the Kukes area during the early 20th century. After World War II, Shote
Monumenti i Shote Galicës / Monument of Shote Galica, 1981.
figura e Shote Galicës është
trajtuar gjerësisht në artet pamore, kinematografi, letërsi etj. Trimëria në betejë dhe njëkohësisht ndjeshmëria për të birësuar
4 fëmijë jetimë të luftëtarëve
shqiptarë të çetës së burrit të saj Azem Galica, vdekja në moshë të
re dhe të harruar nga pushteti i kohës, e kanë kthyer Shote Galicën në një legjendë.
Konsideruar simbol modern i vajzës së emancipuar që zgjedh të jetojë dhe të luftojë përkrah dashurisë së saj – emrin Shota e mbajnë sot qindra vajza shqiptare kudo nëpër botë.
Galica’s image became a prominent subject in visual arts, film, literature, etc. Her courage in battle, combined with her compassion for adopting four orphaned children of Albanian fighters from her husband Azem Galica’s squad, has transformed her into a legendary figure. Her early death and time itself have contributed to her becoming a symbol of resilience.
Shote Galica is regarded as a modern emblem of the emancipated woman who chooses to live and fight alongside her love. Today, the name ‘Shota’ is carried by hundreds of Albanian girls around the world.
Ndërtesa e historike e Radio Kukësit, tashmë edhe e RTSH Kukësit, me basorelievin identifikues - vepër tipike e artit të realizmit socialist. The historic building of Radio Kukes, now RTSH Kukes, with the identifying bas-relief - a typical work of socialist realism art.
Radio Kukësi
Hapja e një stacioni radiofonik
në një qytezë të vogël sa Kukësi
i 4 Korrikut 1959 (me rreth 4 mijë banorë) dëshmon rëndësinë që
diktatura i kushtonte propagandës, çka u përforcua një dekadë më vonë me hapjen e gazetës lokale
“Kukësi i Ri” (1970). Përtej këtij qëllimi, me transmetimet fillimisht
njëorëshe dhe me programacionin gjithnjë e më të pasur, Radio
The establishment of a radio station in a small town like Kukes on July 4th, 1959, with a population of around 4,000, underscores the significance the dictatorship placed on propaganda. This emphasis was further reinforced a decade later with the launch of the local newspaper “Kukësi i Ri” in 1970. Beyond its propaganda goals, Radio Kukësi, which began with one-hour
Dhoma muze e Radio Kukësit. Foto: B.Halilaj, 2024.
Radio Kukësi, 1970.
Folëse e Radio Kukësit, 1977.
Kukësi kontribuoi në mënyrë thelbësore në emancipimin dhe ngritjen e përgjithshme kulturore të mijëra shqiptarëve në një hapësirë të gjerë që nga Dibra e Maqedonia e deri në Tropojë e Kosovë. Në qytetin e vjetër radioja nisi me kushte modeste dhe për një dekadë i vazhdoi transmetimet me fuqi 1KW, ndërsa që prej vitit 1969 ajo u fuqizua me 16KW, me aparaturat e prodhuara në
Politeknikumin “7 Nëntori” (sot “Harry Fultz”) të Tiranës. Deri në fund të viteve 1980 Radio Kukësi transmetonte rreth 6 orë program ditor, ndërsa sinjali i saj mbulonte të gjithë territorin e Republikës. Audiencën maksimale dhe misionin e informimit e të rritjes së vetëdijes kombëtare Radio Kukësi e pati në dekadën 1990-2000 dhe arsyeja ishte Kosova. Pas mbylljes
broadcasts and gradually expanded its programming, played a vital role in the cultural emancipation and upliftment of thousands of Albanians across a vast area, from Dibra and Macedonia to Tropoja and Kosovo. In its early days, the radio station operated under modest conditions and broadcast with 1 kW of power for the first decade. In 1969, it was upgraded to 16 kW, using equipment produced at the Polytechnic Institute ‘7 November’ (now known as ‘Harry Fultz’) in Tirana. By the late 1980s, Radio Kukësi was broadcasting approximately six hours of daily programming, with its signal reaching across the entire territory of the Republic. The station experienced its peak audience and fulfilled its mission of informing and raising national awareness during the 1990s and early 2000s, largely
së Radio Televizionit të Prishtinës
nga autoritetet jugosllave më
5 Korrik 1990, Radio Kukësi
mbushi boshllëkun informativ të shqiptarëve të Kosovës, ndërsa gjatë eksodit të kosovarëve në pranverën e vitit 1999, në Radio Kukësi, gjatë transmetimit 24 orësh, u lexuan rreth 20 mijë njoftime të refugjatëve që kërkonin familjarët e tyre të humbur apo të zhdukur nga pushtimi serb. Një pjesë e këtyre njoftimeve të shkruara me dorë në copa letrash të çfarëdoshme ruhen ende në arkivin e pasur të dhomës muzeale të Radio Kukësit. Që prej ndërtimit të qytetit të ri, ky transmetues publik është në të njëjtën godinë, strehimi nëntokësor i së cilës synohet të kthehet në një muze të veçantë. Fasada ballore e godinës është e zbukuruar me
due to the situation in Kosovo. After the Yugoslav authorities closed Radio Television of Prishtina on July 5th, 1990, Radio Kukësi stepped in to fill the information void for of Albanians of Kosovo. During the spring exodus of Kosovars in 1999, approximately 20,000 announcements were broadcast on Radio Kukësi, helping refugees search for lost or missing family members during the Serbian occupation. Many of these handwritten messages, often scribbled on scraps of paper, are still preserved in the rich archive of the Radio Kukës museum.
Since the establishment of the new city, this public broadcaster has remained in the same building, which includes an underground shelter slated to be converted into a special museum. The front facade of the building features a prominent
një basoreliev me përmasa të përafërta 3.6x5.5m. Basorelievi paraqet një burrë të fuqishëm që valëvit në erë flamurin kombëtar shqiptar. Në qendër të një modeli të valëve radiofonike shfaqet ylli me pesë cepa dhe simbole të tjera të zakonta për periudhën totalitariste. Mbi këtë basoreliev të skulptorit Hilmi Hoxha, shkruhet me gërma kapitale:
bas-relief measuring approximately 3.6x5.5 meters. This striking artwork depicts a powerful figure waving the Albanian national flag in the wind, surrounded by a pattern of radio waves. At the centre, a five-pointed star and other symbols from the totalitarian era are visible. The wellpreserved bas-relief by the sculptor Hilmi Hoxha, bears an inscription in capital letters:
Kukësi është i veçantë jo vetëm për mënyrën se si u ndërtua mbi tokë, por edhe për galeritë e nëndhèshme që i bien kryq e tërthor qytetit.
Për shkak se gjendet në rrugën automobilistike që lidhte verilindjen e vendit me Jugosllavinë, sipas udhëheqjes politike të Tiranës, Kukësi mund të ishte
Underground Kukës
Kukes is special not only for the way it was built above ground but also for the underground galleries that cross the city. Because it is located on the highway that connected the northeast of the country with Yugoslavia, according to the political leadership of Tirana, Kukes could be the first objective of Tito’s
objektivi i parë i ushtrisë së Titos në rast të një mësymje tokësore
ndaj Shqipërisë. Për këtë arsye, paralelisht me ndërtimin e qytetit mbitokësor, u punua për hapjen e rreth 7km tunele të nëndhèshme.
Sipas një harte sekrete ushtarake
të punuar në fillim të viteve ’70 të shekullit të kaluar dhe të
përditësuar me detaje më 1 Shtator 1975, tunelet e projektuara kishin
një gjatësi të përgjithshme mbi
6km, ndërsa të përfunduara ishin më pak se 600m tunele. Vetëm hyrjet në tunele, të mbledhura së bashku ishin gati 1km të gjata. Në
të njëjtën hartë janë shënuar mbi
9000m2 strehime nëntokësore poshtë 8 ndërtesave publike (ishkomiteti i Partisë – sot Gjykata, Radio Kukësi, spitali, gjimnazi etj.), si dhe 15 vendstrehime individuale për rojet. Ndërkaq, në një hartë të
army in case of a land attack on Albania. For this reason, in parallel with the construction of the aboveground city, work was done to open about 7 km of underground tunnels. According to a secret military map made in the early 70s of the last century and updated in detail on September 1st, 1975, the projected tunnels had a total length of over 6km, while less than 600m of tunnels were completed. The entrances to the tunnels alone, put together were nearly 1km long. On the same map, over 9,000 m2 of underground shelters are marked under 8 public buildings (former Party committee - today the Court, Radio Kukësi, hospital, gymnasium, etc.), as well as 15 individual shelters for guards. Meanwhile, in a recent map, about 35 tunnel entrances have been identified, all in residential areas, as
kohëve të fundit, janë identifikuar rreth 35 hyrje në tunele, të gjitha në zonat e banuara, si dhe 7 dalje –në periferinë jug-perëndimore dhe perëndimore të qytetit, në brigjet e liqenit. Me gjerësi rreth 3m, hyrjet e tuneleve janë segmente relativisht të shkurtëra që shtrihen rreth 2.5m nën sipërfaqe, ndërsa galeritë me gjerësi mbi 5m, janë gërrmuar 30m nën sipërfaqe. Të gjitha muret anësore si dhe pjesa më e madhe e mureve ndarës të tuneleve janë prej betoni me gjerësi deri në
50cm, ndërsa trashësia e shtresës së betonit në tavan shkon deri në
1.5m. Sistemi i tuneleve përfshinte korridore kalimi nga një segment në tjetrin, puse vertikale me shkallë për zbritje në nivele të ndryshme të tunelit, si dhe një infrastrukturë të plotë për të siguruar mbijetesën e gati 10 mijë banorëve të Kukësit.
well as 7 exits – in the southwestern and western suburbs of the city, on the shores of the lake.
The entrances to the tunnels, approximately 3 meters wide, are short segments that extend about 2.5 meters below the surface. In contrast, the galleries, which exceed 5 meters in width, are excavated 30 meters below ground level. The side walls and most of the dividing walls of the tunnels are constructed from concrete up to 50 centimeters thick, while the ceiling features a concrete layer that can be as thick as 1.5 meters.
This tunnel system includes passage corridors connecting different segments, vertical shafts with stairs for descending to various levels, and a complete infrastructure designed to support nearly 10,000 inhabitants of Kukes.
Punonjës të Ndërmarrjes së Ndërtimit Kukës, 1962. Sektori i Punimeve Mbrojtëse të kësaj ndërmarrjeje punoi për tunelet.
Employees of the Kukes Construction Company, 1962. It was the Division of Defence Labour of this enterprise that worked for tunnels.
Përveç segmenteve në funksion të hierarkisë politike dhe ushatarake të kohës, brenda tuneleve kishte hapësira të përshtatura për spital me rreth 250 shtretër, furrë buke, central elektrik, kinema e madje edhe për shtypshkronjë – dhe sigurisht shumë dhoma për strehimin e banorëve. Në atë kohë, kuksianët ishin në dijeni të ekzistencës së strehimeve dhe tuneleve të nëndhèshme, por jo të kapaciteteve e në mënyrë absolute – të planimetrisë së këtij sistemi mbrojtës. Rreth 30 punëtorë të zgjedhur vazhduan me punimet ndërtuese deri në prag të rënies së sistemit totalitar. Pak vjet pas kësaj periudhe, të braktisura në pjesën e tyre më të madhe edhe nga vetë ushtria, tunelet u dëmtuan rëndë sidomos në rrjetin elektrik, por edhe në pajisje të tjera.
Beyond the segments that served the political and military hierarchy of the time, the tunnels contained spaces adapted for various functions, including a hospital with approximately 250 beds, a bakery, a power plant, a cinema, and even a printing house, as well as numerous rooms for residents.
While the people of Kukes were aware of the existence of shelters and underground tunnels, they were largely unaware of their full capacities and the overall layout of this defense system. Around 30 selected workers continued construction until just before the fall of the totalitarian regime. A few years later, the tunnels, largely abandoned even by the army, suffered significant damage, particularly to the electrical network and other equipment.
Pamje e brendshme e tuneleve në Kukës.
Interior view of the tunnels in Kukës.
Busti i Havzi Nelës
Busti i Havzi Nelës përpara
gjimnazit me të njëjtin emër
është vepër e skulptorit kuksian
Hilmi Hoxha. Busti prej bronzi me përmasa paksa mbinatyrale, paraqet poetin kuksian Havzi
Nela me shikim të ngultë përpara, ndërsa të veshur mban një këmishë me jakë të gjerë, sipas
Bust of Havzi Nela
The bust of Havzi Nela, located in front of the gymnasium named after him, is the work of Kukesian sculptor Hilmi Hoxha. This slightly oversized bronze bust depicts the Kukesian poet Havzi Nela gazing straight ahead while dressed in a widecollared shirt reminiscent of the 1970s-1980s. The bust is mounted
modelit të dekadave ’70-’80 të shekullit të kaluar. Torsi qëndron mbi një bazament të lartë betoni të veshur me mermer. Në pjesën e përparme të bazamentit janë shënuar emri, datat e lindjes dhe varjes në litar, një strofë me 4 vargje, si dhe poshtë tyre, inicialet e poetit:
HAVZI NELA
U lind më 20 shkurt 1934.
U ekzekutua me varje në litar nga regjimi komunist më 10 gusht 1988.
on a tall, marble-clad concrete plinth. The front of the plinth features the poet’s name, his birth date, and a four-line stanza suspended from a rope. On the front of the plinth are marked the name, dates of birth and hanging on the rope, a stanza with 4 lines, and below them, the poet’s initials:
HAVZI NELA
Born on February 20th, 1934. Executed by hanging by the communist regime on August 10th, 1988.
* * *
Thoni: “Dritë ai kërkoi, E vetë dritë nuk pa me sy”.
Thoni: “Për njerëzinë këndoi, E për vete mbajti zi”.
H.N.
* * *
Say: “He sought the light, Yet with his eyes, no light he saw.”
Say: “For mankind he sang, But for himself, he wore mourning’s shawl.”
H.N.
Busti u përurua më 12 Qershor 2018, në prag të 30-vjetorit të varjes së poetit, me ç’rast u rindërtua edhe shtëpia e tij e lindjes në fshatin Kollovoz. I njohur si poet sidomos gjatë dy dekadave të fundit, Havzi Nela (Kollovoz, 20 shkurt 1934 - Kukës, 10 gusht 1988) ishte mësues në disa shkolla fillore të fshatrave të Matit dhe Kukësit. Pas një arratisjeje të pasuksesshme
10-ditore drejt Jugosllavisë në pranverën e vitit 1967, së bashku me gruan, ai dënua me 17 vjet burg, ndërsa e shoqja me 10 vjet. Në vitin 1975 u dënua përsëri dhe nga burgu doli në fund të vitit 1986, por u arrestua përsëri brenda 10 muajve. Këtë herë dënimi ishte kapital. Ai u var
mëngjesin e 10 Gushtit 1988, ndërsa që të nesërmen e deri
The bust was inaugurated on June 12th, 2018, just before the 30th anniversary of the poet’s execution, coinciding with the reconstruction of his birthplace, Kollovoz village, Kukes. Havzi Nela (Kollovoz, February 20th, 1934 - Kukes, August 10th, 1988) gained recognition as a poet, especially in the last 2 decades. He worked as a teacher in several primary schools in the villages of Mat and Kukes. In the spring of 1967, he and his wife attempted to escape to Yugoslavia but were unsuccessful. As a result, he was sentenced to 17 years in prison, while his wife received a 10-year sentence.
In 1975, he was convicted again and was released from prison at the end of 1986. However, within 10 months, he was arrested once more, this time facing a death sentence. He was executed by hanging on the morning of August 10th, 1988. His body remained
më 20 Gusht 1993, trupi i tij qëndroi në një gropë vertikale në afërsi të fshatit Kolsh të Kukësit. Po atë ditë, Havzi Nela u nderua me medaljen “Dëshmor i Demokracisë” (pas vdekjes).
in a vertical pit near the village of Kolsh in Kukes from the following day until August 20th, 1993. On the same day, Havzi Nela was posthumously awarded the “Martyr of Democracy” medal.
Kulla e Eksodit
Kulla e Qëndresës me lartësi
23.5m u ndërtua përgjatë 6 viteve dhe u përurua më 16 Prill 2009.
Ajo shpreh falenderimin për mikpritjen që qyteti i vogël dhe i varfër i Kukësit me 15 mijë banorë, u bëri mbi 450 mijë refugjatëve të detyruar të largohen nga vendi i tyre për shkak të spastrimit etnik nga ushtria serbe në Kosovë në
Exodus Tower
Standing 23.5m tall, the Tower of Resistance was constructed over 6 years and inaugurated on April 16th, 2009. It symbolizes gratitude for the hospitality that the small, impoverished town of Kukes, with its 15,000 inhabitants, extended to over 450,000 refugees forced to flee their homes due to ethnic cleansing by the Serbian army in Kosovo in
Kulla e Qëndresës (Eksodit). Tower of Resistance (Exodus).
vitin 1999. Kulla është binjake më
një më të vogël të ngritur në fshatin
Xërxë të Kosovës.
E përshtatur si muze fotografik, Kulla i ngjan një arkivi me qindra imazhe nga tragjedia e Kosovës, eksodi dhe mikpritja e refugjatëve në Kukës. Pikërisht për këtë humanizëm, qyteti i Kukësit u kandidua për Çmimin Nobel për Paqe në vitin 2000.
1999. The tower is twinned with a smaller one located in the village of Xërxë in Kosovo. Now adapted as a photographic museum, the tower serves as an archive, featuring hundreds of images depicting the tragedy in Kosovo, the exodus, and the reception of refugees in Kukes. For its humanitarian efforts, the city of Kukes was nominated for the Nobel Peace Prize in 2000.
Artizanja Hate Ora në atelienë e saj.
Qilim në proces.
Sixhade e përfunduar.
Artizanati H&M H&M Handicrafts
Punimi i veshjeve të leshta si dhe thurja e qilimave është një ndër traditat e lashta të trevës së Kukësit, e diktuar nga pozicioni gjeografik dhe klima e ftohtë – dy faktorë që favorizonin mbarështimin e blegtorisë së të imëtave. Ndërsa faktor kryesor për ruajtjen e motiveve popullore vlerësohet të ketë qenë izolimi dhe distanca e madhe e Kukësit
The production of woolen clothing and the weaving of carpets are ancient traditions in the Kukes region, influenced by its geographical location and cold climate—two factors that favored the breeding of small livestock. The isolation and significant distance of Kukes from other cities in Albania have also played a crucial role in preserving folk motifs.
me qytetet e tjera të Shqipërisë. Mbi këtë traditë u bë organizimi i mjeshtërve në Kooperativën e Artizanatit, e cila më 1963 u kthye në një ndërmarrje të madhe shtetërore, që në vijim arriti të ketë 1000 punëtorë në qytet dhe 200 në fshatin Bicaj. Aq të njohura u bënë artizanet e kësaj treve për punimet e tyre të destinuara për eksport, sa në fillim të viteve ’70 të shekullit të kaluar, artisti tiranas Ramazan Zyberi shkroi dhe kompozoi këngën “Artizane e Lumës je”. Mirëpo ndërsa kënga është ende e famshme, vetëm pak artizane të kësaj treve e vazhduan profesionin pas vitit 1992, kur Ndërmarrja e Qilimave u mbyll përfundimisht. Më e suksesshmja prej tyre është artizanja Hate Ora, e cila për dekada punoi qilima dhe sixhade në vegat (tezgjahet)
Based on this tradition, craftsmen organized themselves into a Handicrafts Cooperative, which became a large state enterprise in 1963. At its peak, the cooperative employed 1,000 workers in the city and an additional 200 in the village of Bicaj. The artisans of this region gained significant recognition for their export-quality work, leading to the creation of the song “Artizane e Lumës je,” written and composed by the Tirana artist Ramazan Zyberi in the early 1970s. While the song remains popular today, only a few artisans continued the craft after 1992, when the Carpet Enterprise ultimately closed.
Among the most successful artisans is Mrs. Hate Ora, who has spent decades weaving carpets and tapestries on both vertical and horizontal looms. In the recent years,
vertikale dhe horizontale, ndërsa vitet e fundit ka hapur një punishte të vogël artizanati. Gjimnazistes që shkëlqente në olimpiadat e matematikës, në vitin 1974 iu refuzua e drejta për të vazhduar studimet universitare. Megjithatë ky pasion e ndihmoi atë për të realizuar në tezgjah figura dhe peizazhe që kërkojnë llogaritje të sakta të rreshtave, nyjeve e fijeve në vegë.
Komunikuese, mikpritëse dhe pozitive, Hate Ora është autorja e qindra veprave artistike unike në zejen e tezgjahut në mbarë vendin. Në këtë aspekt, Kukësi mund të konsiderohet dy herë me fat: sepse ka një artiste si Hate Ora dhe sepse ajo po ua trashëgon këtë mjeshtri brezave - së pari familjes. Sikurse asaj ia trashëguan të parët.
she has opened a small handicraft workshop to continue this cherished tradition. The high school student who excelled in mathematics competitions was denied the opportunity to continue her university studies in 1974. However, her passion for math enabled her to create intricate figures and landscapes on the loom, requiring precise calculations of rows, knots, and threads.
Communicative, welcoming, and positive, Hate Ora is the creator of hundreds of unique handloom artworks throughout the country. In this regard, Kukes is doubly fortunate: it boasts an artist like Hate Ora and benefits from her dedication to passing down her mastery to future generations, particularly to her own family, just as this talent has been inherited from her ancestors.
Skano për librin online / Scan for online book
WIKILOC ISSUU
Skano për itinerarin ndërveprues / Scan for interactive route
GOOGLE MAPS
OUTDOOR ACTIVE
Bibliografia Bibliography
A new landscape in the mountainous district of Kukës. (1976). New Albania, (6).
Aliaj, H. (1982). Nga diskutimet në Kongresin e 9-të të BPSH. Ndërtuesi, (3).
Andrea, Zh. (1971). Rezultatet e gërmimeve arkeologjike të vitit 1970. Iliria (1).
Annuario del Regno di Albania. (1940)
Bizzi, B. (1610). Report of a Visit to Parts of Turkey, Bar, Albania and Serbia. Blido, Ll. (1987). Shënime përr pikturën dhe skulpturën.
Blloshmi, B. (2018). Havzi Nela/ Dita e fundit në qeli para varjes në litar. Gazeta Shqiptare. Çabej, N. (Regjizor). (1962). Zhurnal Nr. 15, 1962 [Kronikë]. Kinostudio “Shqipëria e Re”. Çeli, V. (Regjizor). (1977). Kukësi i Ri [Dokumentar]. Kinostudio ‘Shqipëria e Re’. Elini, A. (1975). Qilimat tanë [Dokumentar]. Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Elini, A. (1978). Kinoditari Nr. 24, 1978 [Kronikë]. Kinostudio ‘Shqipëria e Re’.
Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist. (2012). 1.
Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist. (2013). 2.
Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist. (2014). 3.
Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist. (2015). 4.
Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist. (2016). 5.
Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist. (2017). 6.
Fjalori enciklopedik Shqiptar. (1985). Akademia e Shkencave, Tiranë.
Galardi, N. (1911). La costruzione di una variante della strada Tirana Kukës in Albania. L’Universo, 3. Gjeografia Fizike e Shqipërisë. (1985). Akademia e Shkencave, Tiranë.
Hoti, A. (1981). Gërmime të vitit 1977. Iliria, 11(1).
Ibro, E. & Dafa, Xh. (1985). Përballë një dimri të ashpër [Dokumentar]. Kinostudio ‘Shqipëria e Re’. Indicazioni practiche per il turista. (1937). Albania Turistica, (15).
Informacion i Ministrisë së Ndërtimit shqyrtuar në mbledhjen e Kryesisë së Këshillit të Ministrave datë 03.05.1956, mbi caktimin e vendit për ndërtimin e qytetit të ri të Kukësit. (1960). Dosja, 230
Jubani, B. (1983). Tumat ilire të Kënetës. Iliria, 13(2).
Keko, E. (Regjizor). (1952). Takim i përzemërt [Dokumentar]. Kinostudio “Shqipëria e Re”. Keko, Xh. (Regjizor). (1959). Zhurnal Nr. 19, 1959 [Kronikë]. Kinostudio “Shqipëria e Re”. Keko, Xh. (Regjizor). (1962). Zhurnal Nr. 22, 1962 [Kronikë]. Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinoditari Nr. 10, 1977 [Kronikë]. (1977). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinoditari Nr. 13, 1976 [Kronikë]. (1976). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinoditari Nr. 26, 1970 [Kronikë]. (1970). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinoditari Nr. 44, 1970 [Kronikë]. (1970). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinoditari Nr. 9, 1968 [Kronikë]. (1968). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinoditari ushtarak Nr. 2, 1969 [Kronikë]. (1969). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinokronika Nr. 17, 1975 [Kronikë]. (1975). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinokronika Nr. 6, 1974 [Kronikë]. (1974). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kinokronika Nr. 9, 1973 [Kronikë]. (1973). Kinostudio “Shqipëria e Re”.
Kote, N. (1978). Ndërtimi i urave të mëdha të Kuksit mbi Drin dhe vinçura 50-tonshe për montimin e trarëve të parafabrikuar betonarme të saj. Ndërtuesi, (4).
Kremtimet për 100-vjetorin e Lidhjes shqiptare të Prizrenit. (1978). Kinostudio ‘Shqipëria e Re’. Kuka, S. V. (2005). Kristaq Rama
Kukes Region Tourism and Environment Promotion KRTEP. (2008). United Nations Development Programme. Kukësi me një muze [Kronikë]. ABC News Albania. Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=DsFMvWF75gs Lajme të shkurta nga ndërtimi. (1974). Ndërtuesi, (1).
Lorenzoni, G. (1940). Peregrinazioni Albanesi. Rivista D’Albania, 5.
Llanaj, P. (1990). Liqenet e veriut [Dokumentar]. Kinostudio ‘Shqipëria e Re’.
Pasha, M. (2006). Gjeografia Ushtarake
Përtej kufinjve të imagjinatës [Dokumentar]. (2014). KTV. YouTube. https://www.youtube.com/ watch?v=KRQigJlWLlA
Përzhita, L. (2007). Fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit (Via Lissus-Naissus). Iliria, 33 Reborn villages. (1976). New Albania, (6).
Relacion i Ministrisë së Ndërtimit dhe korrespondencë e aparatit të Këshillit të Ministrave me aparatin e Komitetit Qendror të PPSH mbi planin urbanistik të përgjithshëm të qytetit të ri të Kukësit, së bashku me vendimin dhe planimetritë përkatëse. (1962). Dosja, 94
Relacion i Ministrisë së Ndërtimit vendim i Këshillit të Ministrave dhe materiale të tjera mbi caktimin e vendit të ri për ndërtimin e qytetit të ri të Kukësit. (1961). Dosja, 218.
Strazimiri, L., Aliaj, D. (1978). Urat e mëdha mbi Drin ne prag të përfundimit, disa çështje të projektimit e ndërtimit të tyre. Ndërtuesi, (2).
Ky botim është hartuar në kuadër të projektit “Programi Rajonal për Demokracinë Vendore në Ballkanin Perëndimor 2 -ReLOaD2”, i cili financohet nga Bashkimi Evropian (BE) dhe zbatohet nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP). Përmbajtja e këtij publikimi, si dhe gjetjet e paraqitura në të, janë përgjegjësi e GO2Albania; dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian (BE) ose Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP).
