1
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2016 Διμηνιαίο ηλεκτρονικό περιοδικό Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή
Σ Ε Α Υ Τ Ο Τ Ο Τ Ε Υ Χ Ο Σ Σ Υ Ν Ε Ρ ΓΑ Σ Τ Η Κ Α Ν
Γεωργία Αλεβιζάκη, Παρασκευή Γερολυμάτου, Ανδρέας Γεωργιάδης, Μαρία Κουτσομάλλη, Αλεξάνδρα Παπακωστοπούλου, Κλειώ Πανουργιά, Ειρήνη Στρατή Επιμέλεια - σχεδιασμός:
Τ 210 - 7252896 www.moca-andros.gr | www.goulandris.gr
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ
5
Του Κυριάκου Κουτσομάλλη, διευθυντή του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
6
με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της ΕΛΣ, κο Μύρωνα Μιχαηλίδη
Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η ΤΑ
16
Επίσκεψη στο Μουσείο της Άνδρου και το χειμώνα
Γ Ν Ω Ρ Ι Μ Ι Α Μ Ε Τ Η Μ Ο Ν Ι Μ Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Η Τ Ο Υ Ι Δ Ρ Υ Μ ΑΤ Ο Σ
18
Παναγιώτης Τέτσης
Π Ο Ρ Τ Ρ Ε Τ Α Π Α Λ Α Ι Ω Ν Υ Π Ο Τ Ρ Ο Φ Ω Ν Ι . Β . Ε . Γ.
20
Γεωργία Λαλέ
Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΑΤ Ζ Ε Ν ΤΑ Παρουσίαση σημαντικών εικαστικών εκθέσεων από όλο τον κόσμο
22
4
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ
Προβαίνοντας στη 15η ηλεκτρονική περιοδική έκδοση με την οποία επικοινωνούμε ανά δίμηνο με τους φίλους μας προκειμένου να τους κρατούμε ενήμερους για τις δραστηριότητες του Ιδρύματός μας δραττόμεθα της ευκαιρίας να σας εκφράσουμε τις πλέον εγκάρδιες ευχές μας για τον καινούριο Χρόνο. Υγεία πρωτίστως και ό,τι το καλύτερο ο καθένας μας επιθυμεί. Στο πρώτο τεύχος του 2016 έχουμε την χαρά να δημοσιεύουμε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη την οποία ζητήσαμε από τον κύριο Μύρωνα Μιχαηλίδη, άξιο και ικανό διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής λίγο πριν τη μετεγκατάστασή της στο υπό ανέγερση Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο Φαληρικό Δέλτα, όπου το Εθνικό Λυρικό Θέατρο θα συνεχίσει με τις ανέσεις που θα παρέχουν οι σύγχρονες εγκαταστάσεις να αναπτύσσει δραστηριότητες που θα το καταστήσουν ισάξιο των μεγάλων θεάτρων της Ευρώπης. Η μικρή αριστουργηματική ελαιογραφία του μεγάλου δασκάλου Παναγιώτη Τέτση, είναι δωρεά του διακεκριμένου ζωγράφου προς το Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή. Είναι ένα μικρό σε διαστάσεις έργο το οποίο προσφέρει όμως μεγάλη οπτική απόλαυση. Το δημοσιεύουμε ως δείγμα ευγνωμοσύνης και θερμών ευχαριστιών για τις πολλαπλές δωρεές του που κοσμούν τη συλλογή του Ιδρύματος. Η Γεωργία Λαλέ ανήκει στην χορεία των υποτρόφων μας που διαπρέπουν τόσο στην Ελλάδα όσο και το εξωτερικό. Από την Νέα Υόρκη όπου διαμένει μας έδωσε την συνέντευξη που δημοσιεύουμε. Η performance στην οποία μετέχει αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εφόσον το θέμα διαπραγματεύεται ενός επίκουρου ζητήματος που είναι η προσφυγική κρίση. Πρόσφατο δημοσίευμα στον Αθηναϊκό Τύπο το 32ο κατά σειρά πρόγραμμα των μεταπτυχιακών υποτροφιών, τις οποίες προκηρύσσει ανά έτος το Ίδρυμα. Οι υποτροφίες παρέχονται για θέματα που αφορούν την Τέχνη σε όλες τις κατηγορίες. Τα θέματα για το Ακαδημαϊκό Έτος 2016-2017 αφορούν: 1. Πνευματική Ιδιοκτησία 2. Εσωτερική Αρχιτεκτονική, Διακόσμηση και Σχεδιασμός 3. Διεύθυνση Φωτογραφίας Κινηματογράφου. Ευχαριστούμε για το ενδιαφέρον σας. Με ειλικρινή αισθήματα αγάπης. Κυριάκος Κουτσομάλλης Διευθυντής
5
6
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Μ Ε ΤΟ Ν Κ Α Λ Λ Ι Τ Ε Χ Ν Ι Κ Ο Δ Ι Ε ΥΘ Υ Ν Τ Η ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ
ΜΥΡΩΝΑ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ
Ο πολιτισμός είναι το ισχυρότερο εργαλείο ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής σε μια χώρα. 7
Προγενική πρόβα Τριστάνου και Ιζόλδης. Αν Πέτερσεν, Τόρστεν Κερλ, Καταρίνα Νταλάυμαν © Stefanos
Παρότι τα τελευταία χρόνια υπήρχε διάχυτη η εικόνα πως ό,τι κι αν γίνει, οι Έλληνες δεν θα αγκαλιάσουν ποτέ το λυρικό θέατρο, εσείς δημιουργήσατε τη συνθήκη μιας ανατροπής. Πώς τα καταφέρατε; Εδώ στη Λυρική θεωρούμε πως η "δύσκολη σχέση των Ελλήνων με την όπερα" είναι απλώς ένα κλισέ που καλλιεργήθηκε τα τελευταία χρόνια, ως ένα σύμπτωμα της κρίσης αξιών που βιώνει η χώρα μας. Στον στρατηγικό μας σχεδιασμό, κινηθήκαμε πάντα με βάση την παραδοχή ότι το ελληνικό κοινό αγαπά το λυρικό θέατρο και έχει δημιουργήσει μια ισχυρή σχέση μαζί του, καθ' όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, καθώς και στα πρώτα χρόνια του 21ου. Τα τελευταία χρόνια, ένας από τους σημαντικότερους στόχους μας ήταν να καταρρίψουμε το κλισέ που θέλει την όπερα να απευθύνεται σε λίγους θεατές, με ειδικές γνώσεις και συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά. Θεωρούμε πως η όπερα είναι ένα μαγικό είδος τέχνης που μπορεί να απευθυνθεί σε όλους. Έχοντας υπόψη μας όλα αυτά τα δεδομένα, αποφασίσαμε να δώσουμε ιδιαίτερο βάρος στην εξωστρέφεια της Λυρικής και στο άνοιγμα της στο ευρύ κοινό. Ο συνδυασμός των υψηλής αισθητικής παραγωγών όπερας, οπερέτας, μπαλέτου, με τις καλλιτεχνικές δράσεις εκτός των παραδοσιακών χώρων της ΕΛΣ, είχε ως αποτέλεσμα μια νέα επικοινωνία με το κοινό και την θεαματική αλλαγή της εικόνας του οργανισμού μας, ο οποίος πλέον έχει εδραιωθεί στην συνείδηση των θεατών μας ως "η Λυρική μας". Φαντάζομαι πως συμφωνείτε, πως στα ζητήματα της τέχνης και του πολιτισμού επιτελεί έναν νευραλγικό κόμβο το φλέγον ζήτημα της εκπαίδευσης. Μέσα από ποια πολιτική και πρωτοβουλίες η ΕΛΣ αντιλαμβάνεται το δικό της εκπαιδευτικό ρόλο; Η εκπαίδευση είναι η αρχή όλων και δυστυχώς η έλλειψη της είναι βασική αιτία για τα
8
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Προγενική πρόβα Τριστάνου και Ιζόλδης. Αν Πέτερσεν, Τόρστεν Κερλ, Καταρίνα Νταλάυμαν © Stefanos
μεγαλύτερα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Εδώ στην ΕΛΣ, αντιμετωπίζουμε την εκπαίδευση με τη στενή αλλά και την ευρεία έννοια ως τον πιο βασικό μας ρόλο. Σε ότι αφορά την εκπαίδευση των επαγγελματιών, η ΕΛΣ όπως γνωρίζετε, διαθέτει την Ανώτερη Σχολή Επαγγελματικού Χορού, η οποία προετοιμάζει τους χορευτές του αύριο, το Στούντιο Όπερας, στο οποίο φοιτούν νέοι τραγουδιστές της όπερας, καθώς και την Παιδική Χορωδία, η οποία από το 2012 που ξεκίνησε έχει δώσει την ευκαιρία σε πάνω από 200 παιδιά να ζήσουν μια μαγική εκπαιδευτική εμπειρία συμμετέχοντας σε παραγωγές του θεάτρου μας. Από την άλλη τα εκπαιδευτικά μας προγράμματα συναντούν τους μαθητές όλης της χώρας, με στόχο να τους διδάξουν, με πρωτότυπους τρόπους, την τέχνη της όπερας. Το μεγάλο μας εκπαιδευτικό πρόγραμμα "η όπερα διαδραστικά στα δημοτικά σχολεία", έχει ταξιδέψει τα τελευταία χρόνια σε δεκάδες δημοτικά σχολεία σε όλη την Ελλάδα και έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια πρωτόγνωρη καλλιτεχνική και εκπαιδευτική εμπειρία για χιλιάδες μαθητές. Επιπλέον, αυτή τη στιγμή καταστρώνεται ένα σχέδιο δράσης για τα εκπαιδευτικά προγράμματα που θα φιλοξενηθούν στους χώρους των νέων εγκαταστάσεων της ΕΛΣ στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.
Η «δύσκολη σχέση των Ελλήνων με την όπερα» είναι απλώς ένα κλισέ που καλλιεργήθηκε τα τελευταία χρόνια, ως ένα σύμπτωμα της κρίσης αξιών που βιώνει η χώρα μας.
Κακά τα ψέματα, αν δεν υπάρξει εθνική παραγωγή είναι πολύ δύσκολο να αρθρώσει λόγο και να εξελιχθεί το λυρικό θέατρο. Όμως τι είναι αυτό που συμβαίνει; Γράφονται σήμερα έργα που επιλέγουν αυτή την έκφραση
9
Φόνισσα, όπερα του Γιώργου Κουμεντάκη, βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη. © Βασίλης Μακρής
των παραστατικών τεχνών; Έχουν τη δυνατότητα να συνυπάρξουν με τη παγκόσμια εξέλιξη και πως; Είμαστε ευτυχείς γιατί το κομμάτι της σύγχρονης δημιουργίας αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα της ΕΛΣ τα τελευταία χρόνια. Η όπερα Φόνισσα του Γιώργου Κουμεντάκη, που βασίστηκε στο ομώνυμο αριστούργημα του Παπαδιαμάντη, αλλά και το Μπαλέτο Ταξίδι στην αιωνιότητα της Ελένης Καραΐνδρου και του Ρενάτο Τζανέλλα αποτελούν δύο σπουδαίες περιπτώσεις που αποδεικνύουν οτι η σύγχρονη ελληνική δημιουργία είναι παρούσα στο λυρικό μας θέατρο και κυρίως οτι το κοινό την ακολουθεί με πάθος. Οι προχωρημένες συζητήσεις μας μάλιστα, για παρουσίαση των έργων αυτών στο εξωτερικό δείχνει οτι μπορούν να έχουν θέση στην παγκόσμια δραματουργία. Η Arte Povera και το λυρικό θέατρο είναι εκ πρώτης όψεως ασυμβίβαστες αξίες. Υπάρχουν όμως περιθώρια να γίνουν «πολλά με λίγα;» Θεωρούμε ότι περισσότερη σημασία από ένα τεράστιο προϋπολογισμό για τη δημιουργία ενός καλλιτεχνικού έργου (εν προκειμένω μιας παραγωγής όπερας, οπερέτας ή μπαλέτου), έχει η καλλιτεχνική σύλληψη και η φροντίδα της υλοποίησης αυτής. Φυσικά δεν μπορεί να υπάρξει παραγωγή όπερας χωρίς προϋπολογισμό, όμως στο πλαίσιο της δύσκολης οικονομικής συγκυρίας, όλες μας οι δαπάνες για το καλλιτεχνικό έργο εξετάζονται πολύ αυστηρά, χωρίς ποτέ αυτό να επηρεάζει το υψηλό καλλιτεχνικό και αισθητικό αποτέλεσμα. Έχετε πρόσφατα πει πως «θεωρώ αδιαμφισβήτητο ότι ο πολιτισμός είναι το ισχυρότερο εργαλείο ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής σε μια χώρα». Υπό το φως των τελευταίων εξελίξεων δεν ακούγεται ως μια υπεραισιόδοξη θεώρηση των πραγμάτων; Θα μου επιτρέψετε να επιμένω ακόμα περισσότερο στην άποψη μου αυτή. Δεν είναι μια
10
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Ταξίδι στην Αιωνιότητα, Μπαλέτο ΕΛΣ, της Ελένης Καραΐνδρου και του Ρενάτο Τζανέλα. © Stefanos
11
12
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Οι παλιάτσοι, όπερα της Βαλίτσας. © Βασίλης Μακρής
άποψη ενός καλλιτέχνη που δεν πατά στη γη, αλλά άποψη που βασίζεται και σε οικονομικά, κοινωνικά δεδομένα. Αν δοθεί στον πολιτισμό η προσοχή που του αρμόζει, τα αποτελέσματα θα είναι θεαματικά για την οικονομία, την κοινωνία, την ανάπτυξη, τον τουρισμό. Μιλήστε μας για την «Όπερα της Βαλίτσας». Πρόκειται για την κορωνίδα των καλλιτεχνικών μας δράσεων, τη σημαία της εξωστρέφειάς μας. Πρόκειται για μια παραγωγή όπερας με πιάνο αντί για ορχήστρα, με τους τραγουδιστές της ΕΛΣ και με σκηνικά που μπορούν να χωρέσουν σε μια ...βαλίτσα! Η απόφαση μας ήταν να δημιουργήσουμε παραγωγές όπερας, οι οποίες να μπορούν να παρουσιαστούν σε μικρούς χώρους σε όλη την Ελλάδα. Ο στόχος μας ήταν να βγάλουμε την όπερα εκτός των τειχών και να την παρουσιάσουμε σε χώρους απρόσμενους, όχι απαραίτητα θεατρικούς, όπως μουσεία, πνευματικά κέντρα, βιβλιοθήκες κτλ. Από το 2011 που ξεκινήσαμε έχουμε παρουσιάσει με την μορφή της Όπερας της Βαλίτσας, την Τραβιάτα, τη Μποέμ, τον Ντον Τζοβάννι, την Κάρμεν και τους Παλιάτσους. Οι παραστάσεις μας έχουν ταξιδέψει σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, τις έχουν παρακολουθήσει χιλιάδες θεατές και πραγματοποιούνται με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και φέτος και με την χορηγία της Eurobank. Ας υποθέσουμε πως οι εσωτερικές περιπέτειες της χώρας ως δια μαγείας επιλύονται. Πώς θα φανταζόσασταν την Εθνική Λυρική Σκηνή σε μια πενταετία να επιτε-
13
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, μηχανισμός κεντρικής σκηνής. © Γιώργης Γερόλυμπος
λεί έναν κεντρικό ρόλο στην καλλιτεχνική και πολιτιστική ζωή του τόπου; Το όραμα μας για την ΕΛΣ, είναι να αναπτυχθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στις νέες της εγκαταστάσεις στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, να δημιουργεί σημαντικές παραγωγές για την Κεντρική Σκηνή των 1200 θέσεων, να επιτελέσει σπουδαίο εκπαιδευτικό και κοινωνικό έργο μέσα και από την Εναλλακτική Σκηνή των 400 θέσεων, να φέρει ακόμα περισσότερους νέους κοντά στο λυρικό θέατρο, να γίνει ισότιμος συνομιλητής ακόμα περισσότερων λυρικών θεάτρων της Ευρώπης και όχι μόνο, να γίνει το σπίτι και ο χώρος δημιουργίας ακόμα περισσότερων καλλιτεχνών και πάνω από όλα να μπορεί να προσφέρει ανεμπόδιστα τη μαγεία της τέχνης προς όλους τους Έλληνες και τους επισκέπτες της χώρας μας. Το επόμενο διάστημα η ΕΛΣ προετοιμάζεται για το μεγάλο άλμα, τη μεταφορά της στο ολοκαίνουργιο κτίριο του Φαλήρου; Πόσο έτοιμοι είστε εσείς και πόσο έτοιμο
14
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, πειραματική σκηνή. © Γιώργης Γερόλυμπος
το κοινό να δεχθεί και να στηρίξει αυτή την προσπάθεια; Η ΕΛΣ είναι έτοιμη για τη μετάβαση και θεωρούμε ότι και η Ελληνική Πολιτεία θα στηρίξει αυτή την ιστορική μετάβαση προς το νέο κτήριο. Σε ότι αφορά το κοινό, είμαστε σίγουροι ότι θα στηρίξει τη νέα εποχή της ΕΛΣ. Ποιες είναι οι προσωπικές δημιουργικές σας προκλήσεις-σχέδια για το επόμενο χρονικό διάστημα; Προσπαθώ να ισορροπώ ανάμεσα στην καλλιτεχνική και την διοικητική μου ιδιότητα. Η πρόοδος και η ανάπτυξη της ΕΛΣ είναι η διαχρονική πρόκληση για όλους μας, στον οργανισμό. Προσωπικά, η μετάβαση στο ΚΠΙΣΝ μου δημιουργεί ιδιαίτερη χαρά και προσμονή, ενώ παράλληλα προσπαθώ να ανταποκριθώ με τον καλύτερο τρόπο και στις υποχρεώσεις μου ως μαέστρος, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
15
Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ ΟΤ Η ΤΑ
16
ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΥΠΟΤΡΟΦΙΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2016-2017 ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΒΑΣΙΛΗ και ΕΛΙΖΑΣ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ και ΠΑΝΤΕΛΗ Π. ΚΑΡΑΔΟΝΤΗ Το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή προκηρύσσει το τριακοστό δεύτερο κατά σειρά πρόγραμμα μεταπτυχιακών υποτροφιών εξωτερικού για τους εξής κλάδους: 1. Πνευματική Ιδιοκτησία 2. Εσωτερική Αρχιτεκτονική, Διακόσμηση και Σχεδιασμός 3. Διεύθυνση Φωτογραφίας Κινηματογράφου Περισσότερες πληροφορίες παρέχονται τηλεφωνικώς στον αριθμό 210 72.52.896 σε εργάσιμες ημέρες (Δευτέρα-Παρασκευή) και ώρες (09:00-17:00) καθώς και στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος www.goulandris.gr. Προθεσμία υποβολής αιτήσεων με πλήρη δικαιολογητικά ορίζεται η 29η Φεβρουαρίου 2016 (διεύθυνση: Π. Αραβαντινού 6, 106 74 Αθήνα). Οι υποψήφιοι πρέπει να είναι έως 30 ετών. Εάν κάποιο από τα θέματα της προκήρυξης σας ενδιαφέρει και επιθυμείτε να υποβάλετε υποψηφιότητα για την χορήγηση της υποτροφίας, παρακαλούμε θερμά να επικοινωνήσετε με την Γραμματεία της Επιτροπής Υποτροφιών στο τηλέφωνο 210 72.52.896 προκειμένου να ενημερωθείτε εκτενώς σχετικά με τους όρους και τις προϋποθέσεις χορήγησης της υποτροφίας.
17
ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗ ΜΟΝΙΜΗ Σ ΥΛ Λ Ο Γ Η Τ Ο Υ Ι Δ Ρ Υ Μ Α Τ Ο Σ
Παναγιώτης Τέτσης (γ. 1925)
Χωρίς τίτλο, λάδι σε ξύλο, 49,3 x 34,9 εκ.
[…] Η ζωγραφική του Τέτση, είναι μια τελετουργία του χρώματος. Μια ελεγεία χρωματική. «Το χρώμα τον κατέχει» όπως έλεγε για τον εαυτό του ο Klée. Με τη συνεργία του φωτός, το χρώμα δομεί την ζωγραφική επιφάνεια όπου τελεσιουργείται όχι η απεικόνιση, αλλά η ανάπλαση και η αισθητική μεταμόρφωση του οπτικά ζητούμενου. Τόσο στη φυσική όσο και στη συμβολική του διάσταση το χρώμα αναδεικνύεται σε αυτόνομη ζωγραφική αξία. Μόνο που δεν ακολουθεί πάντα την «νοητική εξίσωση», όπως την ονομάζει ο ίδιος. Δηλαδή, η θάλασσα δεν ταυτίζεται απαραιτήτως με το μπλε, το θαλασσί και το γαλάζιο. Αυτές οι αποχρώσεις υποκαθίστανται κατά περίπτωση, από σκούρα χρώματα έως και το μαύρο. Από λαδιούς, σταχτιούς έως και πράσινους τόνους. Ανάλογα με το πώς βλέπει το αντικείμενο σε μια δεδομένη στιγμή. Οι έντονες χρωματικές εναλλαγές, ως αυτόνομες ζωγραφικές αξίες, μεταγράφουν τις εντυπώσεις μέσα από ένα παιχνίδι χρωματικών ιριδισμών, ωθώντας εκτός οπτικού πεδίου την προοπτική του βάθους. […] Όπως και ο Klée, δεν ζωγραφίζει για να απεικονίσει τα ορατά, αλλά για να καταστήσει τα ορώμενα περισσότερα ορατά. Γι’ αυτό και δεν ζωγραφίζει παρά μόνο αυτό που γνωρίζει κι ό,τι τον εμπνέει: έμψυχο ή άψυχο. Δεν ζωγραφίζει πορτρέτα αλλά ολόσωμες φιγούρες. «Τον άνθρωπο στο σύνολό του και με μοντέλα φίλους του, που τους γνωρίζει» όπως λέγει. Ζωγραφίζει τοπία και θάλασσες γνωστές. Οικείους χώρους της Ύδρας και της Σίφνου και της αθηναϊκής γειτονιάς του. Ή ακόμα, νεκρές φύσεις, με αντικείμενα του καθημερινού του περίγυρου με τα οποία διατηρεί μια διαρκή απτική και οπτική σχέση. […] Ο Τέτσης θέλει τον εαυτό του να μην ανήκει σε σχολές και κινήματα.Tον θέλει ζωγράφο του βλέμματος. Ζωγράφο των αισθήσεων και όχι του εννοιολογικού αποϋλοποιητικού θεωρήματος. Ζωγραφίζει με απληστία χρωματική για τη χαρά της ζωγραφικής. Θέλει το χρώμα να ταυτίζεται με το σχέδιο και η ματιέρα να εμψυχώνεται από το πνεύμα του βαθιά σκεπτόμενου και προβληματιζόμενου καλλιτέχνη. […] Απόσπασμα από κείμενο του Κ. Κουτσομάλλη
19
Π Ο Ρ Τ Ρ Ε ΤΑ Π Α Λ Α Ι Ω Ν ΥΠΟΤΡΟΦ ΩΝ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ
Γεωργία Λαλέ
Υπότροφος Ι.Β.Ε.Γ 2014-2015, στον τομέα της Γλυπτικής.
Tι είναι το #OrangeVest Action; Το #OrangeVest είναι ένα εικαστικό δρώμενο, μια performance που διαδραματίζεται στον δημόσιο και διαδικτυακό χώρο. Η #OrangeVest performance λαμβάνει χώρα στην Νέα Υόρκη όπου κατοικώ, και ο σκοπός της είναι η ευαισθητοποίηση της τοπικής και παγκόσμιας κοινής γνώμης απέναντι στην προσφυγική κρίση που υπάρχει στην Ευρώπη τους τελευταίους μήνες. Η εικαστική γλώσσα του έργου είναι επηρεασμένη από το ταξίδι των προσφύγων από τα παράλια της Τουρκίας προς τα ελληνικά νησιά. Η performance αποτελείται από μια ομάδα ατόμων, οι οποίοι είναι ντυμένοι στα μαύρα, προς μνήμην αυτών που έχασαν και χάνουν τις ζωές τους σε καθημερινή βάση καθώς προσπαθούν να διασχίσουν το Αιγαίο πέλαγος. Πάνω από τα ρούχα τους φορούν ένα πορτοκαλί σωσίβιο, το οποίο είναι το κατ’ εξοχήν αντικείμενο που χαρακτηρίζει αυτή την προσφυγική κρίση. Ένα αντικείμενο που συμβολίζει την ελπίδα για ζωή και επιβίωση. Περπατάμε σαν ομάδα μέσα σε διάφορους πολυσύχναστους δημόσιους χώρους (Metropolitan Museum of Arts, Times Square, Brooklyn Bridge, United Nations), δεν μιλάμε, δεν κρατάμε πανό, δεν μοιράζουμε προκηρύξεις, είμαστε απλά παρόντες. Είμαστε εκεί για να θυμίζουμε στους περαστικούς, τους τουρίστες και τους κατοίκους της Νέας Υόρκης, τι συμβαίνει στην άλλη άκρη του Ατλαντικού Ωκεανού. Η #OrangeVest Action συνυπάρχει μεταξύ του δημόσιου και διαδικτυακού χώρου. Μέσω των κοινωνικών μέσων δικτύωσης (Social Media) συναντά ένα καινούργιο κοινό, μια παγκόσμια κοινότητα που ενημερώνεται, ευαισθητοποιείται και δρα κοινωνικά μέσω του διαδικτύου. Χρησιμοποιώντας λοιπόν δημοφιλείς πλατφόρμες όπως (Facebook, Twitter, Instagram) δημιούργησα ένα πεδίο ενημέρωσης και διάδρασης σε σχέση με την προσφυγική κρίση. Μέσω αυτών των κοινωνικών δικτύων και με την χρήση του hashtag (#),
20
ο κάθε χρήστης του διαδικτύου μπορεί να ενημερωθεί για τα νεοτέρα σε σχέση με την προσφυγική κρίση στο Αιγαίο και την Ευρώπη μέσω άρθρων από έγκαιρα δίκτυα ενημέρωσης (New York Times, The Guardian,The Huffington Post) και να παρακολουθεί τις #OrangeVest Actions. Τέλος, μην ξεχνάμε ότι αυτή είναι η πρώτη προσφυγική κρίση, ντοκουμέντα της οποίας έχουν διαρρεύσει σε τόσο μεγάλη κλίμακα μέσω των Social Media.
Να υποθέσουμε πως υιοθετείτε την άποψη ότι ο καλλιτέχνης οφείλει με το έργο του να υψώνει τη φωνή του απέναντι στα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα… Κάθε μέλος της κοινωνίας έχει υποχρέωση ως πολιτικό ον, να προσφέρει με όποιον τρόπο μπορεί και με τα μέσα που διαθέτει στην κοινωνία. Ο καλλιτέχνης έχει την δυνατότητα να δημιουργεί έντονες εικαστικές εικόνες και να αφυπνίζει το συναίσθημα του θεατή, μέσω της ομορφιάς ή της ωμότητας του εικαστικού του έργου. Η αφύπνιση του συναισθήματος είναι κοινωνικό έργο, γιατί μας υπενθυμίζει ότι είμαστε άνθρωποι, ότι φοβόμαστε, κρυώνουμε, πεινάμε και αγωνιούμε για το αύριο. Το συναίσθημα μας βοηθά να ταυτιστούμε με τον πόνο του άλλου, να συνειδητοποιήσουμε ότι έχουμε περισσότερα κοινά να μοιραστούμε παρά διαφορές. Μας θυμίζει ότι το 1922 ήμασταν εμείς στην θέση των Σύριων, παγωμένοι, βρεγμένοι, φοβισμένοι, χωρίς σπίτια, με χαμένες οικογένειες και με μοναδική μας αποσκευή την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Συμμερίζονται αυτή την αντίληψη οι καλλιτέχνες της γενιάς σας; Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η τέχνη των ημερών ή και του αύριο έχει ή δείχνει να διαμορφώνει έντονες κοινωνικές και πολιτικές αιχμές; Είμαστε μια σοκαρισμένη γενιά. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες μεγαλώσαμε δεν μας προετοίμασαν για την πραγματικότητα με την οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι σήμερα. Ανεργία, οικονομική κρίση, δάνεια, κατασχέσεις, capital controls κτλ. Σαν γενιά αργήσαμε να ωριμάσουμε και τώρα καλούμαστε να επιβιώσουμε μέσα σε ένα όχι φιλικό προς το χρήστη περιβάλλον. ‘Όμως είναι ήδη αποδεδειγμένο από την εποχή της Guernica του Picasso, ότι κάτω από τις πιο δύσκολες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες
21
γεννιούνται τα πιο σημαντικά έργα τέχνης. Και είναι σημαντικά, γιατί αντανακλούν τις δυσκολίες της κοινωνίας μέσα στην οποία γεννήθηκαν. Συνειδητά ή ασυνείδητα ο καλλιτέχνης πάντα αντικατοπτρίζει την κοινωνία μέσα από το έργο του, γιατί ζει μέσα σε αυτήν και από αυτήν. Με βάση την πρόσφατη εμπειρία του #ΟrangeVest διακρίνατε κάποιους επικοινωνιακούς κόμβους-κλειδιά, χαρακτηριστικά αν θέλετε, που οφείλει να έχει το καλλιτεχνικό έργο για να μπορεί να ανοίγει έναν ουσιαστικό διάλογο με την κοινωνία; Όπως προανέφερα, το καλλιτεχνικό έργο φέρει πάντα κοινωνικό σχόλιο, είτε ως συνειδητή επιλογή του καλλιτέχνη, είτε ως ασυνείδητη. Οι βασικές προϋποθέσεις για να δημιουργηθεί ουσιαστικός διάλογος μεταξύ του καλλιτεχνικού έργου και της κοινωνίας είναι τρεις. Πρώτον, η κοινωνία και η πολιτεία πρέπει να θέσει ως στόχο της, την έμπρακτη υποστήριξη των καλλιτεχνών και του έργου τους. Καθώς μέσω αυτού του καλλιτεχνικού έργου αντανακλάται ο πολιτισμός της κάθε κοινωνίας. Δεύτερον, θα πρέπει να αφήσουμε πίσω μας την λογική ότι η τέχνη δεν είναι για όλους και αν ήταν για όλους δεν θα ήταν τέχνη. Η πρόσβαση στην ποιοτική τέχνη είναι δικαίωμα του κάθε πολίτη. Και τρίτον, οι ίδιοι οι καλλιτέχνες πρέπει να καταλάβουμε πως δεν μπορεί να υπάρξει διάλογος μεταξύ του έργου μας και της κοινωνίας-θεατή, άμα το έργο μας δεν είναι προσβάσιμο. Ένα έργο που υπάρχει μόνο μέσα στο εργαστήριο του καλλιτέχνη, είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ. Το έργο χρειάζεται να εκτεθεί. Μουσεία, Χώροι Τέχνης και Φεστιβάλ είναι ένα πολύ καλό περιβάλλον για την προβολή του εικαστικού έργου. Αλλά ο καλλιτέχνης στην εποχή μας οφείλει να πάρει στα χέρια του την προβολή του έργου του, και το διαδίκτυο είναι εδώ για να τον υπηρετήσει. Το ίντερνετ είναι η μεγαλύτερη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης που υπήρξε ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο καλλιτέχνης που επιθυμεί ουσιαστικό διάλογο με την κοινωνία οφείλει να έχει ενεργή παρουσία στο διαδίκτυο. Η λεγόμενη δυσκολία ανάγνωσης του έργου τέχνης ή και η αμφισημία του απο-
22
Π Ο Ρ Τ Ρ Ε ΤΑ Π Α Λ Α Ι Ω Ν ΥΠΟΤΡΟΦ ΩΝ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ τελούν για σας εστία προβληματισμού για την χρήση των εικαστικών σας μέσων; Η δυσκολία ανάγνωσης του έργου και η αμφισημία του νοήματός του είναι για μένα εργαλεία που με βοηθούν να κεντρίσω το ενδιαφέρον του θεατή και να του θέσω ερωτήματα. Αυτό είναι κάτι που συμβαίνει συχνά κατά την διάρκεια των #OrangeVest Actions. Όταν ο καλλιτέχνης παίρνει ένα έργο τέχνης και το μεταφέρει στον δημόσιο χώρο, αναζητώντας ένα κοινό το οποίο δεν είναι εξοικειωμένο με μορφές τέχνης όπως η performance ή τα ζωντανά γλυπτά, τότε ο σκοπός του είναι να προβληματίσει αυτό το κοινό. Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια των δράσεων δεν είναι λίγοι αυτοί που μας ρωτάνε τι κάνουμε, ενώ άλλοι αναζητούν τον τίτλο της δράσης στο ίντερνετ και μαθαίνουν μέσω αυτού ποιος είναι ο σκοπός της. Ο στόχος μου είναι η δράση να μένει στο μυαλό του θεατή παρέα με ένα μεγάλο ερωτηματικό. Να του θέτει ερωτήματα. Να τον προκαλεί να ερευνήσει και να ανακαλύψει το νόημα της. Το #OrangeVest, πέραν των άλλων, είχε και έναν χαρακτήρα συλλογικότητας. Πιστεύετε πως θα είχε ενδιαφέρον αυτή η εμπειρία να επεκταθεί και σε άλλες καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες που θα άλλαζαν αυτή την εικόνα της μοναχικότητας (με ό,τι αυτό συνεπάγεται) που έχουμε για τον εικαστικό καλλιτέχνη; Κατά την άποψή μου η εικόνα της μοναχικότητας του καλλιτέχνη είναι ένας μύθος. Ο καλλιτέχνης χωρίς την βοήθεια και την υποστήριξη ενός δικτύου καλλιτεχνών, τεχνιτών και υποστηρικτών του έργου του, δεν μπορεί να υπάρξει και παράξει έργο. Ειδικά στην εποχή μας, λόγω των περιορισμένων οικονομικών πόρων οι καλλιτέχνες τείνουν να δουλεύουν περισσότερο σαν ομάδες, μοιράζονται χώρους εργαστηρίων, ανταλλάσσουν δεξιότητες και αλληλοϋποστηρίζονται. Σας απασχολεί το ζήτημα της «νέας γλώσσας» που συχνά μονοπωλεί το ενδιαφέρον των νέων καλλιτεχνών; Ειλικρινά δεν με προβλημάτισε ποτέ η εύρεση μιας «νέας γλώσσας». Όπως μου δίδαξε και ο δάσκαλος μου, Δημήτρης Αληθεινός, η τέχνη πάντα θα εκφράζει τις ανησυχίες και τον φόβο του ανθρώπου γύρω από την Γέννηση, τον Έρωτα και τον Θάνατο. Από κει και πέρα ο κάθε καλλιτέχνης είναι παιδί της εποχής του και ως τέτοιο θα δημιουργήσει την δική του εικαστική γλώσσα με τα μέσα που του διαθέτει η εποχή του. Όσο για την αυθεντικότητα και την μοναδικότητα του κάθε καλλιτέχνη αυτό είναι κάτι που δεν τίθεται καν προς συζήτηση. Δεν έχω αγωνία να παράξω μια «νέα γλώσσα» γιατί γνωρίζω ότι το DNA μου είναι μοναδικό. Είμαι μοναδική, όπως και κάθε πλάσμα σε αυτό τον πλανήτη, οπότε και η εικαστική γλώσσα που θα δημιουργηθεί μέσω του έργου μου θα είναι και αυτή νέα και μοναδική, είναι νόμος της φύσης. Ποιο είναι το αντικείμενο που διερευνάτε αυτό το χρονικό διάστημα; Το αντικείμενο που διερευνώ αυτό το διάστημα είναι πως το εικαστικό έργο μπορεί να συνυπάρξει μέσα στον δημόσιο χώρο ως κοινωνικό σχόλιο διατηρώντας την αισθητική του ομορφιά και ποιότητα. Καθώς και πως το ίδιο έργο θα μπορούσε να υπάρξει μέσα στα πλαίσια ενός καλλιτεχνικού φορέα (μουσείο, γκαλερί), χωρίς να χάσει τον κοινωνικό και δημόσιο χαρακτήρα του. 23
Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΑΤ Ζ Ε Ν ΤΑ
ΛΟΝΔΙΝΟ
National Gallery: DELACROIX and the rise of Modern Art
Η έκθεση αυτή είναι ένας φόρος τιμής στον κορυφαίο εκφραστή της Γαλλίας του Ρομαντισμού. Η βρετανική τέχνη και η λογοτεχνία, τα πραγματικά ή φανταστικά ταξίδια του στη Βόρεια Αφρική, οι βιβλικές σκηνές, τα ανθρώπινα πάθη ήταν η έμπνευσή του. Διάρκεια έκθεσης: 17/02 -26/05/2016 www.nationalgallery.org.uk
ΛΟΝΔΙΝΟ
Royal Academy of Arts Painting the Modern Garden: Μοnet to Matisse
Η έκθεση αυτή μας μυεί στον κόσμο των κήπων μέσα από τα έργα μερικών από τους σημαντικότερους ιμπρεσιονιστές, μετα - ιμπρεσιονιστές και καλλιτεχνών της πρωτοπορίας των αρχών του εικοστού αιώνα. Για αυτούς τους καλλιτέχνες,ο κήπος τους έδωσε την ελευθερία σε νέους δρόμους και την εξερεύνηση ενός συνεχώς μεταβαλλόμενου κόσμου γύρω τους. Διάρκεια έκθεσης: 30/01 -20/04/2016 www.royalacademy.org.uk
24
ΛΟΝΔΙΝΟ
Tate Britain Frank Auerbach
Γεννημένος το 1931 στο Βερολίνο, ο Βρετανός καλλιτέχνης εστιάζει στα έργα του στις απεικονίσεις ανθρώπων και αστικών τοπίων με επαναστατική πινελιά που συχνά συγκρίνεται με του Francis Bacon και Lucian Freud. Στην έκθεση αυτή εκτίθενται έργα ζωγραφικής και σχέδια του από το 1950 έως σήμερα. Διάρκεια έκθεσης: 9/10/2015-13/3/2016 www.tate.org.uk
Β ρυξέλλες
Royal Museums of Fine Arts of Belgium: From Floris to Rubens
Η έκθεση περιλαμβάνει ενενήντα σχέδια από ολλανδούς καλλιτέχνες του 16ου και 17ου αιώνα, προερχόμενα από ιδιωτικές συλλογές. Σχέδια, πίνακες ζωγραφικής, βιτρώ, ταπετσαρίες καθώς και προσχέδια καλλιτεχνών όπως ο Frans Floris και Peter Paul Rubens, Hendrick Goltzius, Cornelis De Vos, Pieter Stevens και Adriaen Frans Boudewijns. Διάρκεια έκθεσης: 20/1 - 15/5/2016 www.fine-arts-museum.be
Π αρίσι
Grand Palais Picassomania
Η έκθεση αυτή ανατρέχει στους σημαντικότερους σταθμούς της καλλιτεχνικής του διαδρομής και στα στοιχεία εκείνα της προσωπικότητας του που έπλεξαν τον μύθο γύρω από το όνομά του. Οι μεγάλες στυλιστικές φάσεις και τα εμβληματικά έργα του εκτίθενται μαζί με έργα πιο σύγχρονων καλλιτεχνών και ομαδοποιούνται ανά καλλιτέχνη (Hockney, Johns, Lichtenstein, Kippenberger, κλπ), ή ανά θέμα.
Π αρίσι
Centre Pompidou Anselm Kiefer
Αναδρομική έκθεση του διακεκριμένου γερμανού νεοεξπρεσιονιστή καλλιτέχνη από τα τέλη της δεκαετίας του ‘60 μέχρι και σήμερα -εξήντα πίνακες, εγκαταστάσεις, βιβλία- τονίζοντας τις δραματικές στιγμές στην καριέρα του καλλιτέχνη, μία έκθεση η οποία φέρει την απόλυτη έγκρισή του. Διάρκεια έκθεσης: 16/12/2015-18/04/2016 www.centrepompidou.fr
Διάρκεια έκθεσης: 7/10/2015-29/2/2016 www.grandpalais.fr
ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ
Louisiana Museum of Modern Art: Eye attack - Op Art and Kinetic Art 1950-1970
Μια ενδιαφέρουσα έκθεση που παρουσιάζει μέσα από 100 έργα από 40 καλλιτέχνες (συμπεριλαμβανομένων του Ούγγρου Victor Vasarely και του Άγγλου Bridget Riley) εστιάζει στο οπτικό πειραματικό εργαστήριο της Op art και της Kinetic Art. Διάρκεια έκθεσης: 4/2-5/6/2016 en.louisiana.dk
Άμστερνταμ
Rijksmuseum: Breitner - Girl in kimono
Οι αμέτρητες εκδοχές της σύνθεσης «’Ενα κορίτσι με κιμονό» του Breitner είναι η αφορμή για την έκθεση αυτή. Η έκθεση παρουσιάζει την πλήρη σειρά από 14 πίνακες, για πρώτη φορά. Εκτός από τα έργα ζωγραφικής, εκτίθενται σχέδια, σκίτσα και φωτογραφίες. Διάρκεια έκθεσης: 20/2 - 22/5/2016 www.rijksmuseum.nl
25
Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΑΤ Ζ Ε Ν ΤΑ
ΡΩΜΗ
Ιl Complesso del Vittoriano Dal Musée d’Orsay IMPRESSIONISTI - Tête à tête
Μία έκθεση που αναβιώνει το πνεύμα μιας εποχής, μια τοιχογραφία της γαλλικής κοινωνίας την περίοδο της άνθισης του ιμπρεσιονισμού. Τα έργα που επιλέχθηκαν είναι των Edouard Manet, Pierre-Auguste Renoir, Edgar Degas, Frédéric Bazille, Camille Pissarro, Paul Cézanne, Berthe Morisot και Auguste Rodin. Διάρκεια έκθεσης: έως 7/2/2016 www.comunicareorganizzando.it
ΡΩΜΗ
Museo of Ara Pacis Τoulouse Lautrec
Η έκθεση εστιάζει στη τελευταία δεκαετία του 1891-1900 του καλλιτέχνη με 170 έργα από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Βουδαπέστης (αφίσες, λιθογραφίες, εικονογραφήσεις βιβλίων, εξώφυλλα από παρτιτούρες κλπ.). Διάρκεια έκθεσης: έως 7/2/2016 www.arapacis.it
26
ΡΩΜΗ
MAXXI: Transformers
Μαζί με τη συμμετοχή του κοινού, τέσσερα “Transformers”, από διαφορετικά μέρη του κόσμου, σχηματίζουν ένα όραμα. Διασχίζοντας ένα ιπτάμενο δάσος από 3.000 πλαστικά σουρωτήρια, ακούγοντας μία μελωδία από ορχήστρα όπλων, καθισμένος σε μια καρέκλα από γυαλί και ύφασμα και άλλα έργα των Choi Jeong-Hwa, Didier Fiuza Faustino, Μartino Gamper και Pedro Reyes, τεσσάρων “transformers” καλλιτεχνών, που είναι ταυτόχρονα σχεδιαστές και ακτιβιστές. Διάρκεια έκθεσης: έως 28/3/2016 www.fondazionemaxxi.it
Μ αδρίτη
Prado museum: Ingres
Σε συνεργασία με το Μουσείο του Λούβρου, η έκθεση αυτή προσφέρει μια ακριβή χρονολογική παρουσίαση του έργου του Ingres, και με ιδιαίτερη προσοχή στην πολύπλοκη σχέση του με την προσωπογραφία. Διάρκεια έκθεσης: 24/11/2015–27/03/2016 www.museodelprado.es
Ε λβετία
Fondation Beyeler JEAN DUBUFFET
METAMORPHOSES OF LANDSCAPE Στην πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεσή του Jean Dubuffet στην Ελβετία, το Fondation Beyeler παρουσιάζει την πολυεπίπεδη βάση του έργου του μέσα από 100 έργα εστιάζοντας στην συναρπαστική ιδέα του Ντιμπιφέ όπου το τοπίο μεταμορφώνεται στους πίνακές του σε ένα σώμα, ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο.
Α μβούργο
Bucerius Kunst Forum From Poussin to Monet
Τον 17ο αιώνα, η γαλλική ζωγραφική άρχισε να θέτει νέα πρότυπα για όλη την Ευρώπη. Η έκθεση επικεντρώνεται στις επιδράσεις που επέφερε αυτή η κοινωνική αναταραχή κυρίως στην τέχνη. Διάρκεια έκθεσης: 17/1/2016 www.buceriuskunstforum.de
Διάρκεια έκθεσης: 31/1-8/5/2016 www.fondationbeyeler.ch
ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ
The Frick Collection Andrea del Sarto
Από το 1515 περίπου μέχρι το θάνατό του, το 1530, ο Andrea del Sarto είχε το πιο επιτυχημένο και παραγωγικό διάστημα της καλλιτεχνικής του πορείας. Η έκθεση (πρώτη μονογραφική του έκθεση στις ΗΠΑ) παρουσιάζει προσχέδια και μελέτες μαζί με ολοκληρωμένα έργα του καλλιτέχνη. Διάρκεια έκθεσης: έως 28/1/2016 www.frick.org
ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ
ΜΟΜΑ: Picasso Sculpture
Η έκθεση αυτή επικεντρώνεται στη μακρόχρονη σχέση του καλλιτέχνη με τη γλυπτική, με ιδιαίτερη έμφαση στη χρήση των υλικών και των τεχνικών. Πάνω από 100 γλυπτά, επιλεγμένα έργα σε χαρτί και φωτογραφίες, εκτίθονται για πρώτη φορά μετά από 50 χρόνια στην Αμερική. Διάρκεια έκθεσης: 14/9/2015-7/2/2016 www.moma.org
27
επισκεφθείτε τη νέα σελίδα μας στο facebook
B E Goulandris Foundation Ίδρυμα Β Ε Γουλανδρή 28