g - το 2ο τεύχος του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή by B&E Goulandris Foundation

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2013

Διμηνιαίο ηλεκτρονικό περιοδικό Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή

Τ 210 - 7252896 www.moca-andros.gr | www.goulandris.gr

Επιμέλεια - σχεδιασμός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Του Κυριάκου Κουτσομάλλη, διευθυντή του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή

Ι Σ ΤΟ Ρ Ω Ν ΤΑ Σ Τ Η Ν Υ Π Ε Ρ Β Α Σ Η

Παρουσίαση της έκθεσης από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Με την αρχιτέκτονα φωτισμού του νέου Μουσείου του Ιδρύματος, Farah Barnes

Γ Ν Ω Ρ Ι Μ Ι Α Μ Ε Τ Η Μ Ο Ν Ι Μ Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Η Τ Ο Υ Ι Δ Ρ Υ Μ ΑΤ Ο Σ Jean-Louis Forain, Χορεύτρια

Π Ο Ρ Τ Ρ Ε Τ Α Π Α Λ Α Ι Ω Ν Υ Π Ο Τ Ρ Ο Φ Ω Ν Ι . Β . Ε . Γ. Γιώργος Ζώης

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΑΤ Ζ Ε Ν ΤΑ Παρουσίαση σημαντικών εικαστικών εκθέσεων από όλο τον κόσμο

ΑΝΤΙ

ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Προβαίνοντας στη δεύτερη έκδοση του ηλεκτρονικού περιοδικού χαιρετίζουμε με ιδιαίτερη χαρά τη συνέντευξη της κυρίας Farah Pourbabai Barnes, η οποία με άριστη κατάρτιση και διεθνή μουσειακή πείρα επιμελείται τον εκθεσιακό σχεδιασμό και το φωτισμό του νέου μουσείου στην Αθήνα, οι εργασίες του οποίου ήδη ξεκίνησαν. Σε ότι αφορά την εκθεσιακή δραστηριότητα του Ιδρύματος ενημερώνουμε τους αναγνώστες μας ότι για την καλοκαιρινή περίοδο (30 Ιουνίου- 29 Σεπτεμβρίου 2013) στο Μουσείο του Ιδρύματος στη Χώρα της Άνδρου παρουσιάζεται ένα εικαστικό αφιέρωμα με τίτλο «Ιστορώντας την Υπέρβαση- από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεώτερη τέχνη». Σκοπός του αφιερώματος είναι να αναζητηθούν οι επιρροές που δέχθηκαν διακεκριμένοι Έλληνες ζωγράφοι –Παρθένης, Κόντογλου, Τσαρούχης, Εγγονόπουλος, Παπαλουκάς, Βασιλείου, Αστεριάδης, Κοψίδης κ.α.– από τη βυζαντινή τέχνη και ο τρόπος με τον οποίο την ενέταξαν στους εικαστικούς τους προβληματισμούς. Παραμένουμε πάντα στη διάθεσή σας σε όλα τα social media, ώστε να μοιραζόμαστε μαζί τις εντυπώσεις και τις όποιες παρατηρήσεις θα θέλετε να μας κάνετε. Κυριάκος Κουτσομάλλης Διευθυντής

Στέφανος Αλμαλιώτης χριστοφοροσ αναστασακησ Κωνσταντίνος Αρτέμης Αγήνωρ Αστεριάδης Σπύρος Βασιλείου Νίκος Εγγονόπουλος παντολεων και ΝΙΚΟΛΑΟΣ ζωγραφοσ Φώτης Κόντογλου Ράλλης Κοψίδης ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ ΛΕΜΠΕΣΗΣ Αναστάσιος Λουκίδης ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΠΙΣΚΙΝΗΣ Νίκος Νικολάου Σπύρος Παπαλουκάς Κωνσταντίνος Παρθένης Δημήτριος Πελεκάσης Πολύκλειτος Ρέγκος Γιάννης Τσαρούχης Κωνσταντίνος φανελλησ αναστασιοσ αλεβιζοσ (τασσοσ) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΑΛΑΝΗΣ βασω κατρακη ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΟΓΕΒΙΝΑΣ ευθυμησ παπαδημητριου ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ - ΑΝΔΡΟΣ

ΙΣΤΟΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ Από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεωτερη τέχνη 30 ΙΟΥΝΙΟΥ - 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013, AΝΔΡΟΣ

Το Σάββατο 29 Ιουνίου πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης με τίτλο «Ιστορώντας την υπέρβαση - Από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεώτερη τέχνη» που οργανώνει για φέτος το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Πρόκειται για μια φιλόδοξη διοργάνωση που αναδεικνύει την επιρροή της βυζαντινής παράδοσης στους νεοέλληνες ζωγράφους και χαράκτες. Η έκθεση, την οποία επιμελήθηκε ο Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Νικόλαος Ζίας, θα περιλαμβάνει έργα των εξής καλλιτεχνών, οι οποίοι ζωγράφισαν με θρησκευτική ευαισθησία, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη βυζαντινή τέχνη: Κωνσταντίνου Παρθένη, Φώτη Κόντογλου, Νίκου Εγγονόπουλου, Νίκου Νικολάου, Γιάννη Τσαρούχη, Σπύρου Παπαλουκά, Σπύρου Βασιλείου, Πολύκλειτου Ρέγκου, Κωνσταντίνου Αρτέμη, Δημήτριου Πελεκάση, Αγήνωρα Αστεριάδη, Πολυχρόνη Λεμπέση, Δημήτρη Μπισκίνη, Στέφανου Αλμαλιώτη, Αναστάσιου Λουκίδη, Ράλλη Κοψίδη, Κωνσταντίνου Φανέλλη, Χριστόφορου Αναστασάκη, Παντολέωνα και Νικόλαου Γ. Ζωγράφου και των χαρακτών Δημήτριου Γαλάνη, Λυκούργου Κογεβίνα, Ευθύμιου Παπαδημητρίου, Αλεβίζου Αναστάσιου (Τάσσου), Γιώργου Σικελιώτη, Βάσως Κατράκη. Τα 130 και πλέον έργα προέρχονται από Κρατικά και Εκκλησιαστικά Μουσεία, Ιδρύματα, Ιερούς Ναούς και ιδιωτικές συλλογές. Την έκθεση συνοδεύει τεκμηριωμένος τόμος την επιμέλεια του οποίου έχει ο Χρ. Μαργαρίτης. Περιλαμβάνει εισαγωγικό κείμενο του Διευθυντή του Μουσείου Κυριάκου Κουτσομάλλη και των εξής επιστημόνων: Νικολάου Ζία, Νικολάου Γραίκου, Σπύρου Μοσχονά, Γιώργου Μυλωνά, Ιωάννη Φριλίγκου, Ιωάννας Στουφή-Πουλημένου, Γεώργιου Τσιγάρα, Ανδρομάχης Κατσελάκη, Μαρίας Νάνου, Γιάννη Κολοκοτρώνη, Μελίτας Εμμανουήλ, Νεκτάριου Μαμάη, Ειρήνης Οράτη, γλωσσάρι, βιβλιογραφία και έγχρωμες αναπαραγωγές όλων των εκθεμάτων, αλλά και έργων αναφοράς. Ο κατάλογος της έκθεσης σχεδιάστηκε και εκδόθηκε από τη Μικρή Άρκτο. Χορηγοί Επικοινωνίας της έκθεσης είναι οι: ΣΚΑΪ, ΣΚΑΪ 100,3, SKAI.GR, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ΑΘΗΝΑ 984, MINDRADIO.GR, MONOPOLI.GR, CULTURENOW.GR

ΙΣΤΟΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ Από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεωτερη τέχνη

Eισαγωγή ΤΟΥ Κ ΥΡΙΑΚΟΥ ΚΟΥ Τ ΣΟΜΑ Λ ΛΗ

Στην αέναη αναπλαστική και αναμορφωτική ροή προσέγγισης του αρχετυπικού μοτίβου που ο άνθρωπος ανέκαθεν, από την εποχή των σπηλαίων, επιχειρεί προκειμένου να δώσει σχήμα και μορφή σε προσωπικά του βιώματα, σε υπαρξιακές αγωνίες και στους φόβους του κενού που αυτές δημιουργούν γύρω του, να αποκρυσταλλώσει το εφήμερο και φευγαλέο του «μυστικού κάλλους» των απλών πραγμάτων που τον περιβάλλουν, να φιλοτεχνήσει φυσιογνωμικούς χαρακτηρισμούς, ώστε να ιστορήσει τα περί της ιερότητας του Θείου «πιστεύω» του, ο βυζαντινός «καλλιτέχνης» –ο ζωγράφος της εικόνας κατά το πλείστον– ενήργησε σε έναν χώρο υπερβατικής μυστηριακής σιγής και με έναν τρόπο στοχαστικού εικαστικού μυστικισμού, ώστε να αναχθεί το τελούμενο σε είδος μυσταγωγικής ιερουργίας, προκειμένου να εικονοποιηθεί το «άρρητον» και να καταστεί κατά την πατερική ορολογία «νοούμενον το ορώμενον», «άκτιστον το κτιστόν», «άφθαρτον το φθαρτόν». Η ζωγραφική της εικόνας επόμενο είναι να μην προσεγγίζεται, συνεπώς, με κριτήρια μόνο κοσμικά. Η θέασή της προϋποθέτει τη νοητή προέκταση, η οποία ορίζεται και καθορίζεται από δογματικές δεσμεύσεις και ομολογιακούς περιορισμούς, η δε ανάγνωσή της από τη χρήση κωδίκων για την αποκρυπτογράφηση εννοιών, μηνυμάτων και συμβολισμών, που θα εισάγουν τον αποδέκτη του ορωμένου στα ενδότερα του μυστηρίου, το οποίο εγκλείεται στην εικονογραφική ιστόρηση. Η εικονιστική αφήγηση «του ιστοριτή του Θείου» ορίζεται άρα από προδιαγραφές αυστηρών προτύπων, όπου ο αισθητικός αισθησιασμός δεν αποτελεί το κυρίως ζητούμενο. Με υπερβατολογικές αναγωγές, το αισθητικά ωραίο είναι προϋπόθεση να αναζητηθεί στην πνευματική διάσταση της ύλης. Εκεί όπου αυτή εξαϋλώνεται, αποϋλοποιείται ή, έστω, εξιδανικεύεται. Το πνεύμα είναι ανάγκη να διεκδικήσει έναντι του νου τη δική του αυτονομία και ισοτιμία. Οι μορφές, για να ενδυθούν την ευαγγελική αρετή και να καταυγασθούν από το ευφρόσυνο ιλαρό φως της γαλήνιας πληρότητας, είναι ανάγκη να προβάλλουν ασκητικές, ώστε να εκφράζουν ένα πνεύμα άρνησης του εγκόσμιου ευζωισμού. Η ιστορική έρευνα τεκμηριώνει το ότι, παρόλο που το Βυζάντιο παρήγαγε αριστουργήματα σε όλα τα πεδία του πνεύματος και της τέχνης, παρέμεινε επί μακρόν ένας κόσμος κλειστός και ίσως άγνωστος για τους πολλούς. Θα ήταν ανεδαφικό, ωστόσο, να καταλογισθεί το ελλιπές της γνώσης και

ΙΣΤΟΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ Από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεωτερη τέχνη

το μειωμένο, ως εκ τούτου, ενδιαφέρον, όχι μόνο των ξένων, οι οποίοι ήθελαν, μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, να πιστεύουν ότι ο ελληνικός πολιτισμός δεν κατάφερε να υπερβεί τα όρια της αρχαίας Ελλάδος, αλλά και ημών των ιδίων, οι οποίοι, εγνωσμένα ή από άγνοια, αποκόπτοντας τους δεσμούς μας από την παράδοσή μας, προσπεράσαμε τη σημασία και το μέγεθος της ιστορικής συμβολής του Βυζαντίου στη διάπλαση της πολιτιστικής μας ταυτότητας μόνο για το γεγονός της ταύτισής του με τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα. Το υποτιμημένο ενδιαφέρον ίσως να οφείλεται και στο ότι το Βυζάντιο, αν και δανείσθηκε πολλά στοιχεία από την κλασική Αρχαιότητα, αρνήθηκε να προσδώσει σε αυτά την έκταση που οι περί του κλασικού αντιλήψεις προσέλαβαν στη Δύση κατά την Αναγέννηση. Σε αντίθεση με τη θρησκευτική αναγεννησιακή τέχνη, η οποία ασπάσθηκε τον αισθησιασμό και την εγκοσμιότητα, το Βυζάντιο δεν δέχθηκε την τέχνη ως αξία αυτόνομη, αλλά ως αισθητικό αποτέλεσμα με προέκταση και νοήματα υπερφυσικά. Μέσα σε ένα λιτό, απέριττο και αποψιλωμένο, από ό,τι το περιττό, δισδιάστατο χώρο υποδοχής, οι ασκητικές μορφές ζωγραφίζονται μετωπικά, με έκφραση πνευματικής πληρότητας και με τρόπο που να δίνεται έμφαση στο βλέμμα, στην πραότητα, την προσήνεια και τη μειλιχιότητα του αγιογραφούμενου προσώπου.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ - ΑΝΔΡΟΣ 30 ΙΟΥΝΙΟΥ - 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013

Η βυζαντινή τέχνη, σε όλες της τις εκφάνσεις, είναι δεδομένο ότι επηρέασε τη νεώτερη και τη σύγχρονη εικονογραφική ιστοριογραφία με πλείστα εικονιστικά και τεχνοτροπικά στοιχεία, με τον τρόπο που και η εκκλησιαστική ποίηση και υμνολογία τροφοδότησε τη νεώτερη λογοτεχνική έκφραση και η ψαλτική βυζαντινή μουσική τα νεώτερα μουσικά ακούσματα, ιδιαίτερα της Ανατολής. Το αμιγές και μονοσήμαντο είναι άλλωστε έννοιες που δεν συμβιβάζονται με την εξέλιξη στην τέχνη. Η αισθητική, ή η όποια άλλη καλλιτεχνική συγκίνηση, δεν προκαλείται από μονοδιάστατες εκδοχές, αλλά από τη μείξη στοιχείων τα οποία, με συγκλίσεις ή αποκλίσεις, δημιουργούν εφαλτήρια για νέα αισθητικά δεδομένα, νέες σχολές σκέψης και νέα καλλιτεχνικά ρεύματα. Οι έντονες χρωματικές κλίμακες, οι γραμμικές εκτελέσεις και τα γεωμετρικά μοτίβα, η μετωπική διάταξη των μορφών, η απουσία τρίτης διάστασης, η σχηματοποιημένη γεωμετρίζουσα πτυχολογία, οι στερεομετρικοί όγκοι και η κατανομή τους στον χώρο είναι χαρακτηριστικά που ως προδρομικά ζωγραφικά στοιχεία ευθέως παραπέμπουν σε θεμελιακές αρχές νεώτερων και σύγχρονων εικαστικών ρευμάτων, όπως του Κυβισμού, του Φωβισμού, του Υπερρεαλισμού ή και του Εξπρεσιονισμού. Είναι στοιχεία τα οποία από τότε επινοήθηκαν, όχι για να δώσουν δυνατότητα φυγής προς τον Αφαιρετισμό, αλλά για να επιτευχθεί η καθαρά αισθητική πληρότητα της εικόνας και να

ΙΣΤΟΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ Από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεωτερη τέχνη

ιστορηθεί το ζητούμενο που είναι η αγιοπνευματική θεώρηση των εικόνων του κόσμου. Ευνόητο είναι ότι ο σκοπός αυτού του αφιερώματος δεν αφορά στο να επαναληφθούν στερεότυπες θέσεις που αφορούν στη βυζαντινή τέχνη, αλλά στην ανάδειξη των επιδράσεων και επιρροών που δέχθηκαν νεώτεροι Έλληνες ζωγράφοι από τα βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά πρότυπα και στον τρόπο με τον οποίο τα συνέδεσαν με τις ανατρεπτικές αλλαγές που γνώρισε η τέχνη κατά τον περασμένο αιώνα. Στόχος είναι να αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο καλλιτέχνες της νεώτερης γενιάς, που είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν και να βιώσουν από κοντά αυτές τις ριζικές αλλαγές, διαμένοντας ή απλώς ταξιδεύοντας σε μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα, όπως το Παρίσι, το Μόναχο, τη Βιέννη, τη Νέα Υόρκη αλλά και στην Ελλάδα, στις κοιτίδες του βυζαντινού πολιτισμού, όπως το Άγιον Όρος, τα Μετέωρα ή τον Μυστρά, προσέλαβαν, αφομοίωσαν, αξιοποίησαν και ενέταξαν στους εικαστικούς τους προβληματισμούς στοιχεία της παράδοσης και του Μοντερνισμού, συμβάλλοντας έτσι και στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη βυζαντινή τέχνη. Κατά την ταραγμένη περίοδο του Μεσοπολέμου, στα πλαίσια των περί ελληνικότητας συζητήσεων της περιλάλητης Γενιάς του ’30, πολλοί ήταν οι λόγιοι, οι ποιητές και οι συγγραφείς που τροφοδότησαν και τους εικαστικούς

ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ - ΑΝΔΡΟΣ 30 ΙΟΥΝΙΟΥ - 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013

προβληματισμούς μιας μερίδας αξιόλογων καλλιτεχνών της ίδιας Γενιάς και ενεθάρρυναν την αισθητική στροφή τους προς το Βυζάντιο. Ο Κωνσταντίνος Παρθένης υπήρξε ο πρώτος από τους νεώτερους που μελέτησε και ενέταξε στη ζωγραφική του στοιχεία της αρχαίας, της βυζαντινής και της μοντέρνας τέχνης. Εγκαινιάζοντας, με τον τρόπο αυτό, έναν γόνιμο διάλογο ανάμεσα στη δική του παράδοση και τις πολύμορφες και πολύτροπες επιρροές που δέχθηκε κατά τη διαμονή του στο Παρίσι από τα σύγχρονα ευρωπαϊκά πρωτοποριακά κινήματα. Συμβιβάζοντας την πνευματικότητα της παράδοσης με την ελευθερία που του προσέφερε η τέχνη των πρωτοποριών, δημιούργησε ένα έργο με τη δική του σφραγίδα, όπου τα θρησκευτικά θέματα κατέχουν μια σημαντική θέση. Το έργο του στον Άγιο Αλέξανδρο του Παλαιού Φαλήρου αποτελεί δείγμα της βαθιάς γνώσης του ευρωπαϊκού Μοντερνισμού και σηματοδοτεί την επιβαλλόμενη από τους νέους καιρούς ανάγκη ανανέωσης της νεοελληνικής εκκλησιαστικής τέχνης. Ο Φώτης Κόντογλου, από τους αντιπροσωπευτικότερους της γενιάς του, ως αδιαμφισβήτητο πνευματικό μέγεθος με τάσεις αναχωρητικές, με στέρεη πίστη και πιστότητα στην παράδοση, χωρίς να αγνοεί τη δυτική τέχνη, επηρέασε τη ζωγραφική πολλών διαπρεπών ζωγράφων, όπως του Νίκου Εγγονόπουλου, του Γιάννη Τσαρούχη, του Γιάννη Μόραλη, του Γιώργου Χοχλιδάκη, του Γιάννη Καρούσου, αποκαλύπτοντας με ιδιαίτερο προσωπικό τρόπο την ιερότητα των εικόνων του κόσμου.

ΙΣΤΟΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ Από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεωτερη τέχνη

Ο Σπύρος Παπαλουκάς, με βαθιά γνώση των κινημάτων του Μοντερνισμού σε συζευκτική πορεία με τα διδάγματα που αποκόμισε από τη γόνιμη διαμονή του στο Άγιον Όρος, δημιούργησε ένα αξιόλογο καινοτόμο έργο με μείξη στοιχείων βυζαντινής και νεοϊμπρεσιονιστικής τέχνης. Ο Σπύρος Βασιλείου, με συμβολικές αφηγηματικές τάσεις και ιδιαίτερα μορφοπλαστικά χαρακτηριστικά, που παραπέμπουν στη μεταβυζαντινή αλλά και τη λαϊκή τέχνη, σε συμπρακτικό συνδυασμό με νεωτερικά στοιχεία της δυτικής τέχνης, δημιούργησε με υπερρεαλιστική, ενίοτε, διάθεση πρωτότυπες θρησκευτικές συνθέσεις. Η αγιογράφηση του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτη στο Κολωνάκι αποτελεί τολμηρό δείγμα νεοβυζαντινής εκκλησιαστικής τέχνης. Ο Γιάννης Τσαρούχης, από τους αντιπροσωπευτικότερους της Γενιάς του ’30, πιστός στις παραδόσεις του Γένους, με λόγο αινιγματικό και θυμόσοφο, κατάφερνε να μεταλλάσσει σε παρόν το παρελθόν, υπεραμυνόμενος της ελληνικότητός του με πνεύμα κοσμοπολιτισμού. Με νεοβυζαντινά τεχνοτροπικά ιδιώματα τίμησε με τον δικό του τρόπο τη μεγάλη βυζαντινή παράδοση, ιδιαίτερα κατά το διάστημα της μαθητείας του κοντά στον Κόντογλου. Ο Νίκος Εγγονόπουλος, ανάμεσα στο Βυζάντιο, τις επιρροές των δασκάλων του Παρθένη και Κόντογλου, τη μεταφυσική ζωγραφική του Giorgio de Chirico και τη συμβολική γραφή του Υπερρεαλισμού, πέτυχε να αρθρώσει έναν δικό του ευφάνταστο εικαστικό λόγο, πιστεύοντας ότι ιδιοσυγκρασιακά ενυπήρχε έμφυτο το στοιχείο που τον κατηύθυνε σε επιδόσεις συνδυασμού του Υπερρεαλισμού με το ελληνικό παρελθόν και τη βυζαντινή τέχνη, την οποία θεωρούσε άλλωστε ιδιαίτερα υπερρεαλιστική. Ο Πολύκλειτος Ρέγκος, επαΐων της δυτικής τέχνης και των εμπειριών που απέκτησε κατά τη μακρά διαμονή του στο Παρίσι και τη Νέα Υόρκη, συνέβαλε σε μέγιστο βαθμό στην ανανέωση της εκκλησιαστικής τέχνης, ιδιαίτερα σε ναούς της Βόρειας Ελλάδας. Ο Κωνσταντίνος Αρτέμης, με έντονες επιρροές από τη ζωγραφική των Ναζαρηνών, αγιογράφησε δυτικότροπα πλήθος ναών σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Ο Ράλλης Κοψίδης, ζωγράφος με ιδιαίτερο εκφραστικό ύφος, συνέβαλε στο ανανεωτικό ρεύμα με προτάσεις που χαρακτηρίζονται από τον συνδυα-

ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ - ΑΝΔΡΟΣ 30 ΙΟΥΝΙΟΥ - 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013

σμό μιας ρεαλιστικής βιωματικής καταγραφής και αντιρρεαλιστικής απόδοσης βυζαντινών και λαϊκότροπων στοιχείων. Ο Στέφανος Αλμαλιώτης, από τον χώρο της κινηματογραφικής γιγαντοαφίσας αρχικά, από το 1956 και έπειτα στράφηκε στην αγιογράφηση πολλών ναών με εκτελέσεις μνημειακών διαστάσεων. Ο Νίκος Νικολάου, γνώστης και έμπειρος τεχνίτης της τοιχογραφίας, συνέβαλε με τον δικό του τρόπο στο ανανεωτικό πνεύμα εναρμονίζοντας τις προτάσεις του με το βυζαντινό ύφος. Ο Δημήτριος Πελεκάσης έβαλε το δικό του ιδιόμορφο στίγμα στον χώρο της νεώτερης εκκλησιαστικής τέχνης, εικονογραφώντας άλλοτε με νεοβυζαντινά πρότυπα και άλλοτε με δυτικότροπα. Ζακυνθινός στην καταγωγή, μεγαλωμένος μέσα στο κλίμα κοσμοπολιτισμού της γενέτειράς του, από πατέρα λόγιο, ζωγράφο και εικονογράφο, είχε τη δυνατότητα να μελετήσει και να δεχθεί τις επιρροές τόσο της Επτανησιακής Σχολής, όσο και της ιταλικής τέχνης, την οποία μελέτησε κατά την τριετή διαμονή του στη Ρώμη και στη Φλωρεντία. Αποδέκτες του αφιερώματος αυτού θέλουμε να είναι οι πάντες. Ανεξάρτητα από δεσμεύσεις δογματικές και ομολογιακές κατατάξεις. Ο αφηγητής του Θείου θέτει δεσμεύσεις δογματικές στον ίδιο. Δεν δεσμεύει, όμως, την ελευθερία της πρόσληψης από τον παραλήπτη, ο οποίος είναι ελεύθερος να αξιολογήσει το προτεινόμενο με κριτήρια δικά του. Σε καιρούς διαψεύσεων, αρνήσεων, αμφισβητήσεων και ανατροπών, αναδρομές και αναφορές αυτού του είδους, όσο και αν θεωρηθούν παράκαιρες και παράταιρες με το πνεύμα αποϊεροποίησης των αξιών, είναι βέβαιο ότι ενισχύουν τον συνεκτικό μας ιστό, αυτόν που μας ενώνει με τους μύθους και τα περί του Θείου «πιστεύω» μας· στηρίζουν τη συγκίνηση, ώστε να αναζητήσει την υψηλή της ισοτιμία με τον νου και να αποτελέσουν εφαλτήρια προς εναργέστερες περί τέχνης αντιλήψεις και αναζητήσεις, οι οποίες συμβάλλουν στη σφαιρικότερη θεώρηση των εικόνων του κόσμου που μας περιβάλλει. [Ο Κυριάκος Κουτσομάλλης είναι Διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Άνδρου]

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΙTEK TONA ΦΩΤΙΣΜOY ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟY Τ Ο Υ Ι Δ Ρ Υ Μ Α Τ Ο Σ Σ Τ Η Ν Α Θ Η Ν Α , F A R A H B ar n e s

Το φυσικό φως είναι μια υπερβατική πηγή πνευματικών αξιών, ένα σύμβολο της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής Αγαπητή κυρία Barnes, θέλουμε πρώτα από όλα να μας μιλήσετε για την ιδιότητά σας. Είστε αρχιτέκτων φωτισμού σε μουσεία και δημόσια κτίρια. Τι σημαίνει αυτό; Εκπαιδεύτηκα και εργάστηκα ως αρχιτέκτων, ασχολούμενη στην πρακτική μου με ένα ευρύ πεδίο κατασκευών που περιλάμβανε μεταξύ άλλων εμπορικά κτίρια, γέφυρες και εσωτερικούς χώρους. Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, κατανόησα την κρισιμότητα του φωτισμού για τον δομημένο χώρο και ειδικεύτηκα σε αυτόν τον τομέα. Αρχικά, η δουλειά μου εστίασε στο περιβάλλον των μουσείων. Αργότερα, όμως, συνειδητοποίησα ότι οι ικανότητες και το όραμά μου μπορούσαν να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο πολλών και διαφορετικών δημόσιων κτιρίων, όπως είναι τα ξενοδοχεία, τα κτίρια γραφείων και τα σχολεία, στα οποία εφάρμοσα τα όσα με δίδαξε η ενασχόλησή μου με το μουσειακό περιβάλλον. Από καιρού εις καιρόν, αναλαμβάνω και τον σχεδιασμό του φωτισμού σε κατοικίες συλλεκτών τέχνης. Η δραστηριότητά μου δεν περιορίζεται στα σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά εκτείνεται σε όλο τον κόσμο. Έχω αναλάβει πολλά έργα στη Μέση Ανατολή, ενώ ελπίζω σύντομα να εγκαινιάσω ένα παράρτημα του γραφείου μου στο Αμπού Ντάμπι. Ανέκαθεν υπήρξα λάτρης της αρχιτεκτονικής και των τεχνών. Στα πρώτα επαγγελματικά βήματά μου, αμέσως μετά τις σπουδές μου στην αρχιτεκτονική, είχα την τύχη να εργαστώ ως υπεύθυνη εκθεσιακού σχεδιασμού στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον, όπου καταπιανόμουν με όλες τις πτυχές της οργάνωσης μιας έκθεσης, από την αρχική ιδέα μέχρι και τα εγκαίνια. Για μια νεαρή αρχιτέκτονα-σχεδιάστρια, όπως ήμουν εγώ τότε, ήταν απολαυστική και πολύτιμη η εμπειρία της εργασίας στο εσωτερικό κτιρίων τόσο όμορφων όσο η Ανατολική Πτέρυγα της εν λόγω Πινακοθήκης, που έχει σχεδιαστεί από τον I. M. Pei, αλλά και το κεντρικό κτίριο, το σχεδιασμένο από τον John Russell Pope. Η δουλειά μου στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον υπήρξε ένα θαυμαστό ταξίδι από το οποίο αποκόμισα πολλά διδάγματα για την παρουσίαση του έργου τέχνης, τον φυσικό και τεχνητό φωτισμό και τη σχέση τους με τον χώρο. Η πρωινή περιήγηση στους διαδρόμους της, όταν κανείς άλλος δεν βρισκόταν ακόμη εκεί, η μελέτη της ζωγραφικής, των αντικειμένων, της αρχιτεκτονικής, ήταν σαν ένα όνειρο. Ανέπτυξα ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο κριτήριο για την παρουσίαση του αντικειμένου και την τέχνη του φωτισμού. Ένιωσα μεγάλη υπερηφάνεια, όταν μου είπαν από το σχεδιαστικό τμήμα του μουσείου μας, ότι ο ρόλος μου στην κατάκτηση του Προεδρικού Βραβείου Σχεδιασμού το 1989 είχε υπάρξει καίριος. Παρ’ όλα αυτά, ήθελα να δημιουργήσω τη δική μου δουλειά. Έτσι, το 1990, ιδρύθηκε στην Ουάσινγκτον το Γραφείο Αρχιτεκτονικού και Εκθεσιακού Σχεδιασμού APV (APV Architectural and Exhibition Design). Μέσω αυτού πραγματοποίησα μια επαγγελματική μετατόπιση από την αρχι-

[1,2] Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον, ανατολική πτέρυγα.

τεκτονική στους εσωτερικούς χώρους, τις εκθέσεις και τον αρχιτεκτονικό φωτισμό. Ταξιδεύοντας στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική γνώρισα εκπληκτικούς ιστορικούς τόπους, παλάτια και χώρους-κιβωτούς της παγκόσμιας ιστορικής κληρονομιάς, μουσεία και οίκους λατρείας, βασικό στοιχείο των οποίων ήταν όχι μονάχα ο φυσικός αλλά και ο τεχνητός φωτισμός. Το ενδιαφέρον μου άρχισε να συγκεντρώνει ο φυσικός φωτισμός στα κτίρια και η επίδρασή του στον εσωτερικό χώρο. Κατανοώ πλέον την αλληλεπίδραση, το παιχνίδι μεταξύ των δομικών στοιχείων κτιρίων και εσωτερικών χώρων, ενώ συνεργάζομαι με αρχιτέκτονες, μηχανικούς, καλλιτέχνες και ιδιοκτήτες για να υλοποιήσω μια αρχική σύλληψη μέσω εμπεριστατωμένων τεχνικών λύσεων. Το φως αποκαλύπτει τη γεωμετρία και έχει την ικανότητα να δημιουργεί μια ποιητική σύνθεση που περιέχει πολλαπλά αντιληπτικά επίπεδα. Στην τελική μορφή τους, τα έργα μας συνδυάζουν μέσω του φωτισμού την τέχνη με τις τελευταίες εξελίξεις στην τεχνολογία και την επιστήμη. Πότε ήρθατε για πρώτη φορά σε επαφή με το Ίδρυμα και τα σχέδιά του για ένα Μουσείο Σύγχρονης τέχνης στην Αθήνα; Εσείς είχατε εξαρχής αναλάβει το σχεδιασμό του φωτισμού για το Μουσείο; Φοιτήτρια ακόμη της αρχιτεκτονικής, επισκέφτηκα αρκετές φορές την Ελλάδα και ερωτεύτηκα τον τόπο, τους ανθρώπους, τον πολιτισμό της – και, φυσικά, την Ακρόπολη! Το Ίδρυμα Γουλανδρή το πρωτάκουσα στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 χάρη στη δουλειά μου στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον με την οποία αυτό είχε δεσμούς. Το 1993 επισκέφτηκα το Μουσείο της Άνδρου για να δω το αφιέρωμα στον Paul Klee. Μέσω κοινών γνωστών στην Πινακοθήκη ήταν που έμαθα και για τα σχέδια δημιουργίας ενός νέου μουσείου στην Αθήνα. Οι αρχικές επαφές έγιναν μέσω τηλεφώνου, αλλά κατόπιν ταξίδεψα στην Αθήνα όπου και έγινα δεκτή από την κυρία Γουλανδρή, για να συζητήσουμε λεπτομερώς για το νέο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης που θα σχεδίαζε ο I. M. Pei. Λίγο αργότερα, το Ίδρυμα Γουλανδρή ζήτησε από το γραφείο μας να συμμετάσχει στη σχεδιαστική ομάδα του νέου Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αναθέτοντάς μας τον σχεδιασμό του φωτισμού και της παρουσίασης των έργων. Προσωπικά χρίστηκα επικεφαλής σχεδιασμού στο πλαίσιο του συγκεκριμένου έργου. Η πρώτη συνάντησή μου με την Ελίζα Γουλανδρή ήταν σαγηνευτική και στάθηκε η αρχή μιας φιλίας που διατηρήθηκε ακόμη και μετά το ναυάγιο του αρχικού σχεδίου για το μουσείο. Η ίδια είχε ενεργό ρόλο στη χάραξη της πορείας του σχεδιασμού. Οι συναντήσεις μας λάμβαναν χώρα κυρίως στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη, αλλά υπήρξε και μία που πραγματοποιήθηκε στην Άνδρο, κατά την οποία συζητήσαμε το πλάνο της παρουσίασης των έργων. Η γνωριμία με την κα Γουλανδρή, έναν άνθρωπο γλυκομίλητο, εκλεπτυσμένο, μετρημένο, γεμάτο ευγένεια και χάρη, ήταν ένα σπάνιο προνόμιο.

[3, 4, 5] Σχέδια για το πρώτο Μουσείο που σχεδίασε ο I. M. Pei για την οδό Ρηγίλλης.

Πως ήταν το πρώτο Μουσείο που σχεδίασε ο Pei για την οδό Ρηγίλλης, το οποίο και ναυάγησε τελικά; Η κυρία Γουλανδρή είχε ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο και θαύμαζε την αρχιτεκτονική της Ανατολικής Πτέρυγας της Εθνικής Πινακοθήκης της Ουάσινγκτον που είχε σχεδιαστεί από τον I. M. Pei. Οραματιζόταν να προσφέρει στην Ελλάδα ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης παρόμοιας κλίμακας και ύφους. Όπως και στην περίπτωση της Ανατολικής Πτέρυγας, το βασικό μοτίβο όλων των κατόψεων και προσόψεων του κτιρίου συνίστατο σε έναν ιστό διαπλεκόμενων ισοσκελών τριγώνων, παρότι το οικόπεδο της οδού Ρηγίλλης ήταν ορθογώνιο, σε αντίθεση με το δύσκολο τριγωνικό οικόπεδο της Ουάσινγκτον που αποτελούσε και τη μεγαλύτερη πρόκληση του εκεί σχεδιασμού.

Η Ελίζα Γουλανδρή θαύμαζε την αρχιτεκτονική της Ανατολ. Πτέρυγας της Εθνικής Πινακοθήκης της Ουάσινγκτον που είχε σχεδιαστεί από τον I. M. Pei. Οραματιζόταν να προσφέρει στην Ελλάδα ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης παρόμοιας κλίμακας και ύφους.

Το Πολιτιστικό Κέντρο Al Manara στο τεχνητό νησί Σααντίγιατ των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων

Ποιο ήταν το δυσκολότερο πρόβλημα στην έως τώρα εργασία σας; Τι λύση βρήκατε; Ο σχεδιασμός είναι μια διαδικασία δημιουργικής επίλυσης προβλημάτων. Μου αρέσουν οι προκλήσεις που προβάλλει, η χρήση τους ως κανάλι για τη δημιουργία ευκαιριών. Αυτό που κάθε σχεδιαστής επιθυμεί είναι η παρουσία του σε ένα έργο από τη στιγμή της σύλληψης της σχεδιαστικής ιδέας έως και την ολοκλήρωσή του. Στο στάδιο της σύλληψης η σχεδιαστική ομάδα επιδίδεται σε έναν συλλογικό, αυθόρμητο προβληματισμό και εξετάζει όλα τα ενδεχόμενα από διάφορες οπτικές γωνίες ώστε να καταλήξει στη βέλτιστη λύση. Εάν, ωστόσο, ο σχεδιαστής προσληφθεί σε ένα κατοπινό στάδιο στην πορεία ενός έργου, ενδέχεται τότε να βρεθεί αντιμέτωπος με μια σειρά περιορισμών στην υλοποίηση των δημιουργικών ιδεών του. Το Πολιτιστικό Κέντρο Al Manara στο τεχνητό νησί Σααντίγιατ των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων ήταν ένα έργο που υπαγόταν σε καθεστώς fast track και έπρεπε να ολοκληρωθεί σε χρόνο έξι μόλις μηνών. Έργα και προγράμματα αυτού του τύπου, που αλλάζουν διαρκώς ακόμη και κατά τη διάρκεια της κατασκευής –οι ρυθμοί της οποίας είναι ραγδαίοι– αποτελούν μεγάλη πρόκληση, αλλά μπορούν παράλληλα να προσφέρουν και μεγάλη ηθική ικανοποίηση. Όταν προκύπτουν αλλαγές της τελευταίας στιγμής, η σχεδιαστική ομάδα οφείλει να συνεργαστεί στενά ώστε οι αλλαγές αυτές να ενσωματωθούν με τρόπο συντονισμένο. Έτσι έγινε και στην περίπτωση του Πολιτιστικού Κέντρου Al Manara, που εγκαινιάστηκε το 2010. Ήμουν ικανοποιημένη από το τελικό αποτέλεσμα, που ενσωμάτωνε μεν σημαντικές αλλαγές στον αρχικό σχεδιασμό, περιλάμβανε δε εκθεσιακούς χώρους με φωτισμό τελευταίας τεχνολογίας, ενώ ο φωτισμός όλων των εξωτερικών επιφανειών ακολουθούσε το αρχικό σχεδιαστικό όραμα και όλα αυτά δίχως να ξεπεραστεί ο περιορισμένος προϋπολογισμός του έργου. Ο σχεδιαστής οφείλει να είναι ευπροσάρμοστος και να στοχεύει στο σχεδιαστικό κάλλος όποια και αν είναι τα εμπόδια και οι περιορισμοί που συναντά.

Παρότι το γραφείο σας εδρεύει στην Ουάσινγκτον, δραστηριοποιείστε σε όλο τον κόσμο. Σε ποια χώρα σας βοήθησε περισσότερο το φυσικό φως στην ανάδειξη της δικής σας εργασίας; Όπως θα έγραφε και ο αρχιτέκτονας Louis Khan «Από αρχιτεκτονικής απόψεως, κανένας χώρος δεν υφίσταται ως τέτοιος δίχως το φυσικό φως», ενώ ο Le Corbusier είπε ότι «η αρχιτεκτονική είναι το ειδήμον, ορθό και υπέροχο παιχνίδι των όγκων κάτω από το φως». Ένα καλό σχέδιο που αφήνει χώρο για το φυσικό φως θα αναδείξει τον χώρο, θα ενισχύσει την ατμοσφαιρικότητα του φωτισμού και θα συντείνει στην ευημερία του κοινού, περιστέλλοντας παράλληλα την ηλεκτρική δαπάνη. Προσωπικά, πιστεύω ότι η μεγαλύτερη κατά το δυνατόν ένταξη του φυσικού φωτός στον σχεδιασμό είναι ωφέλιμη για κάθε έργο. Στο πλαίσιο της δουλειάς μου πραγματοποιώ και διαλέξεις για το φυσικό φως και τα αποτελέσματα της παρουσίας του σε κτίρια και μουσεία. Οι διαλέξεις αυτές απευθύνονται σε αρχιτέκτονες και σχεδιαστές, επαγγελματίες σχεδιαστές φωτισμού, συλλέκτες τέχνης και εκπροσώπους μουσείων. Μπορούμε να μελετήσουμε ιστορικά παραδείγματα χρήσης του φυσικού φωτός σε κτίρια, παραδείγματα-ύμνους στις δυνατότητές του, και να διδαχτούμε από αυτά. Που θεωρείτε οτι επιτεύχθηκε ο συγκερασμός φυσικού και τεχνικού φωτισμού με τον πλέον δημιουργικό τρόπο; Θέλετε να μας δώσετε μερικά παραδείγματα; Μία από τις πρώτες επιτυχίες μου στον σχεδιασμό εκθέσεων για την Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον υπήρξε η έκθεση An American Sampler: Folk Art from the Shelburne Museum (Αμερικής δείγμα: Λαϊκή τέχνη από το Μουσείο Σέλμπορν). Η Εθνική Πινακοθήκη είναι εξοπλισμένη, τόσο στα κεντρικά αίθρια όσο και σε επιλεγμένες αίθουσες, με διάφορους φεγγίτες σχεδιασμένους από τον I. M. Pei. Μεταξύ των εκθέσεων που παρουσιάζονταν υπήρχαν συχνά εκείνες οι προδιαγραφές των οποίων απαγόρευαν την είσοδο του φυσικού φωτός στον εκθεσιακό χώρο. Στην περίπτωση της συγκεκριμένης έκθεσης, ωστόσο, το φυσικό φως διοχετεύτηκε στον εκθεσιακό χώρο με τον πλέον ασφαλή για τα εκθέματα, εκλεπτυσμένο και αποτελεσματικό τρόπο, έτσι ώστε να εμπλουτίζει την εμπειρία του θεατή και να ενισχύει την εικόνα του εκθέματος. Το φυσικό φως ζωντάνεψε τον εκθεσιακό χώρο και τον κατέστησε τόπο μαγικό. Το Μουσείο Walters Art στη Βαλτιμόρη του Μέριλαντ (2003) αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα της ασφαλούς χρήσης φυσικού φωτός στο εσωτερικό των εκθεσιακών χώρων. Στο Πολιτιστικό Κέντρο Al Manara που προανέφερα, στο τεχνητό νησί Σααντίγιατ των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων ο χώρος ωφελήθηκε από έναν συνδυασμό φιλτραρισμένου φυσικού φωτός και τεχνητού φωτισμού που ενίσχυσε τον ευέλικτο χαρακτήρα του. Ενίοτε, προτείνουμε τη δημιουργία μιας τεχνητά φωτισμένης οροφής που θα «αιχμαλωτίζει» το παιχνίδισμα του φυσικού φωτός και θα το διαχέει καλύτερα στον εσωτερικό χώρο. Πρόκειται για ένα στοιχείο που ενισχύει τη δυναμική του χώρου, προσδίδοντάς του κάτι το μαγικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τεχνικής εφαρμόστηκε στα κεντρικά γραφεία της ασφαλιστικής εταιρείας FGIC, στη λεωφόρο Παρκ της Νέας Υόρκης.

[1] Το καραβάν σαράι Sad-Al-Saltaneh στο Γκαζβίν του σημερινού Ιράν (17ος αιώνας). [2] Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον. [3, 4, 5] Μουσείο Walters Art, Βαλτιμόρη. [6] Τα κεντρικά γραφεία της ασφαλιστικής εταιρείας FGIC, στη λεωφόρο Παρκ της Νέας Υόρκης.

Επίσης, αυτή τη στιγμή ολοκληρώνονται στην ευρύτερη περιοχή της Ουάσινγκτον ένα ρετιρέ (penthouse) διακοσμημένο με έργα σύγχρονης αμερικανικής τέχνης, καθώς και η κατοικία ενός συλλέκτη. Και στις δύο περιπτώσεις, το φυσικό φως κατέχει κυρίαρχη θέση στον σχεδιασμό του φωτισμού των εσωτερικών χώρων. Στα μουσεία και τις κατοικίες συλλεκτών τέχνης όπου χρησιμοποίησα φυσικό φωτισμό συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων τα: Μουσείο Walters Art, Βαλτιμόρη, Μέριλαντ, ΗΠΑ (2003), Συλλογή Thaw-Tέχνη των ιθαγενών της Αμερικής, Μουσείο Fenimore, Κούπερσταουν (1998), Μουσείο Grand Rapids, Γκραντ Ράπιντς, Μίσιγκαν (1998), Οικία Mezzettie & Soldo, Τσέβι Τσέις, Μέριλαντ (2011), Οικία Harrington, Αλεξάντρια, Βιρτζίνια (2011). Όλα τα παραπάνω έργα βραβεύτηκαν από την Ένωση Μηχανικών Φωτισμού (IES – Illuminating Engineering Society). Να συμπληρώσω οτι το 2007 και 2008 παρέδωσα διαλέξεις στην ευρωπαϊκή Επαγγελματική Ένωση Σχεδιαστών Φωτισμού (PLDA – Professional Lighting Designers’ Association) με θέμα τα διδάγματα του παρελθόντος και την ανάγκη επιστροφής στη χρήση του φυσικού φωτός στη σύγχρονη αρχιτεκτονική μέσω του καλλιτεχνικού βιτρώ. Ποιά project βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην διαδικασία σχεδιασμού; Το 2010 σήμανε την αρχή της συνεργασίας μας με το αρχιτεκτονικό γραφείο Aedas International στο πλαίσιο υλοποίησης ενός εξαίσια ουτοπικού έργου, την κατασκευή της πόλης Μάσνταρ στο Αμπού Ντάμπι, έργο την οργάνωση του οποίου έχει αναλάβει ο κρατικός κατασκευαστικός φορέας Mubadala Development Company. Η πόλη Μάσνταρ δεν θα εξαρτάται από την κατανάλωση αερίου, ή πετρελαίου οπότε και η συμβολή της στην παραγωγή αερίων που ευθύνονται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα είναι μηδαμινή. Αποτελεί την αιχμή του δόρατος για τα σχέδια της κυβέρνησης του Αμπού Ντάμπι. Το όραμά μας για την πόλη προβλέπει τη χρήση φυσικού φωτός άριστης ποιότητας και του ελάχιστου δυνατού τεχνητού φωτισμού που θα αγκαλιάζει το βραδινό τοπίο της πόλης τυλίγοντας τις κατοικίες και τα επαγγελματικά κτίρια σε ένα ευχάριστο αίσθημα ζεστασιάς και άνεσης. Η θετική επίδραση του φωτισμού θα προσθέτει στα πλεονεκτήματα της πόλης, ασκώντας μια μαγνητική έλξη τόσο στους μόνιμους κατοίκους όσο και στους επισκέπτες και συμβάλλοντας παράλληλα στη δημιουργία ενός ασφαλούς αστικού περιβάλλοντος. Το φως είναι θελκτικό και όσοι θα θέλγονται από τις χάρες της πόλης Μάσνταρ θα παρατείνουν τη διαμονή τους σε αυτήν, ενισχύοντας έτσι τις επιχειρήσεις εστίασης και ψυχαγωγίας.

Το Πολιτιστικό Κέντρο Al Manara στο τεχνητό νησί Σααντίγιατ των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Αριστερή σελίδα: Συμφωνία φωτός της Farah Barnes.

Ποιος είναι ο ρόλος που έχουν παίξει οι διεθνείς κανόνες για την εξοικονόμηση ενέργειας στο σχεδιασμό φωτισμού των σύγχρονων κτιρίων; Οι νέοι διεθνείς κανόνες για την εξοικονόμηση ενέργειας τονίζουν την ανάγκη εξεύρεσης λύσεων για τη διοχέτευση φυσικού φωτός στα κτίρια και τη μείωση ως εκ τούτου της ενεργειακής σπατάλης. Οι περιορισμοί που επιβάλλουν τα νέα αυτά προγράμματα μπορούν να προωθήσουν την ανάδειξη εναλλακτικών μεθόδων μέσω των οποίων θα φέρουμε το φυσικό φως στο εσωτερικό των κτιρίων μας. Αντί να το δούμε αυτό ως πρόβλημα που θέτουν οι τρέχουσες τεχνολογίες, μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε ως ευκαιρία για επιστροφή σε αρχιτεκτονικά στοιχεία και τεχνικές του παρελθόντος, όπως η χρήση βιτρώ και ψηφιδωτών καθρεπτών. Το φως και η σκιά, το μεταξύ τους παιχνίδι, παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που ξυπνά τις αισθήσεις και μπορεί να είναι ανεπιθύμητα, αλλά ο πληκτικός, ομοιόμορφος φωτισμός μπορεί να κουράσει μειώνοντας δραστικά την παραγωγικότητα στο χώρο όπου επικρατεί. Όλα τα ζητήματα που άπτονται του φωτιστικού σχεδιασμού δεν αποτελούν εν τέλει παρά ζητήματα ισορροπίας. Τελικά κυρία Barnes τι θα μπορούσε να σημαίνει για σας ο φωτισμός ενός αρχιτεκτονικού χώρου; Ο φωτισμός γεμίζει το αρχιτεκτόνημα με το αίσθημα της χαράς και της απόλαυσης. Το φυσικό φως είναι μια υπερβατική πηγή πνευματικών αξιών, ένα σύμβολο της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής. Ο τεχνητός φωτισμός οφείλει να καλύπτει κοινωνικές και βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου, αλλά πάνω απ’ όλα να γεννά και ο ίδιος την απόλαυση. Πιστεύω ότι το φως είναι η ψυχή της αρχιτεκτονικής και των χώρων που αυτή δημιουργεί.

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗ ΜΟΝΙΜΗ Σ ΥΛ Λ Ο Γ Η Τ Ο Υ Ι Δ Ρ Υ Μ Α Τ Ο Σ

Jean-Louis Forain (1852-1931)

Χορεύτρια παστέλ σε γκρι χαρτί 35,5 x 28 εκ. π. 1900

«Γεννήθηκα στη Rheims, στις 23 Οκτωβρίου 1852 και μου αρέσει ο χορός», ήταν η απάντηση του Forain, όταν, το 1888, η εφημερίδα Le courier français του ζήτησε ένα βιογραφικό σημείωμα. Ο χορός είναι πραγματικά ένα από τα αγαπημένα του θέματα, όπως και του Degas τον οποίο ο καλλιτέχνης γνώρισε στα τέλη της δεκαετίας του 1870, συνδεόμενος μαζί του με φιλία γεμάτη θαυμασμό. Η ματιά, όμως, του Forain επάνω στον κόσμο αυτό του χορού και των χορευτών, όπως και η ματιά του γενικότερα επάνω στην κοινωνία και τους συγχρόνους του, είναι εντελώς προσωπική. Συχνά καυστική και σαρκαστική, αντανακλά τη σπιρτάδα του πνεύματος που τον έκανε περιζήτητο ως γελοιογράφο των διαφόρων σατιρικών εφημερίδων της εποχής και τον ωθούσε να παρατηρεί το θέαμα, όχι μόνο μέσα στην αίθουσα και το προσκήνιο, όπου φανερά εκτυλίσσεται, αλλά και στο παρασκήνιο, κυριολεκτικά και μεταφορικά για παράδειγμα, αυτά τα στιγμιότυπα πίσω από τη σκηνή, με τους ηλικιωμένους «προστάτες» που έρχονται να επισκεφτούν τα «φιντανάκια» τους, πλησιάζοντάς τα με οικείες χειρονομίες, που μιλούν από μόνες τους. Έτσι γίνεται ο χρονογράφος όλων των πλευρών της καθημερινότητας αυτής, ακόμα και των πιο σκοτεινών. Βεβαίως, ο χορός αυτός καθαυτός είναι το πάθος του, όπως εξάλλου και ολόκληρος ο μικρόκοσμός του, αλλά και οι εκφάνσεις της πολύμορφης πραγματικότητάς του παγιδεύουν την προσοχή του. Αν και μερικά από τα παστέλ του Forain, ο οποίος εργάστηκε πολύ με την τεχνική αυτή, ανακαλούν έργα του πρεσβύτερού του Degas, ο καλλιτέχνης δεν παύει να είναι ο δημιουργός ενός έργου που η πρωτοτυπία του σφραγίζεται από μια προσωπικότητα αμείλικτη απέναντι στον κόσμο που την περιβάλλει, αλλά συγχρόνως, βαθιά γενναιόδωρη και ευαίσθητη στην αθλιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης Στο παστέλ αυτό, το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη προσελκύει η στάση μιας μπαλαρίνας που αναπαύεται, στάση εξίσου χαριτωμένη με μια χορευτική κίνηση, ένα θέμα που εμφανίζεται στο έργο του Forain από το τέλος της δεκαετίας του 1870. Στο φόντο, κυριαρχούμενο από μια γκάμα ψυχρών χρωμάτων, μπλε και πράσινων, η οποία σκοτεινιάζει καθώς πλησιάζει τη φιγούρα, το λουσμένο στο φως πρόσωπο και στήθος του κοριτσιού διαγράφονται καθαρότερα, ενώ το χλωμό κίτρινο τούλι της φούστας, που οι γραμμές της έχουν σβηστεί για να αποδοθεί η αέρινη υφή της, προσδίνοντας έναν πιο θερμό τόνο στο σύνολο, τοποθετείται ακριβώς στο κέντρο της σύνθεσης.

Π Ο Ρ Τ Ρ Ε ΤΑ Π Α Λ Α Ι Ω Ν ΥΠΟΤ ΡΟΦ ΩΝ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ

Γιώργος Ζώης Υπότροφος Ι.Β.Ε.Γ. το 2007, για σπουδές σκηνοθεσίας.

Είναι πράγματι Casus Belli η περίοδος που διανύουμε; Νομίζω πως ναι. Και αυτό που με συγκλονίζει περισσότερο είναι ότι δεν είναι στα μεγάλα θέματα της επικαιρότητας, εκεί άλλωστε γίνονται συναλλαγές και συμβιβασμοί, αλλά στα μικρά στιγμιότυπα της καθημερινότητας. Εκεί που οι άνθρωποι θεωρούν αιτία πολέμου τη παραμικρή αφορμή για να ξεσπάσουν. Θα μπορούσε να διακρίνει κανείς ότι στον ελληνικό τίτλο της νέας σας ταινίας «Τίτλοι τέλους», υπάρχει μια διαφορετική ίσως πιο οριστική φόρτιση από ότι στην διεθνή εκδοχή του “Out of Frame”. Αν αυτό ισχύει με κάποιο τρόπο, πώς διαβάζετε τους «Τίτλους τέλους» στην ελληνική πραγματικότητα του σήμερα; Ο τίτλος της ταινίας “ Τίτλοι Τέλους” λειτουργεί κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η κυριολεκτική της σημασία είναι γιατί ακολουθούν οι τίτλοι τέλους της ταινίας και η μεταφορική της γιατί μιλάει για τους τίλους τέλους ενός ολόκληρου συστήματος και μιας ολόκληρης εποχής. Δεν μπορώ να γνωρίζω όμως τι τίτλοι αρχής θα πέσουν. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου η εικόνα δεν είναι πλέον «χίλιες λέξεις» αλλά κυριαρχεί σχεδόν υποκαθιστώντας τη διατύπωση του νοήματος. Πώς σας φαίνεται ως δημιουργός ένας κόσμος μιας «μη γλώσσας»; Δεν γνωρίζω να σας απαντήσω. Η γλώσσα είναι κάτι που με απασχολεί χρόνια τώρα. Τελευταία σκέφτομαι τις εικόνες όχι σαν γλώσσα αλλά σαν απευθείας εκτύπωση στο νευρικό μας σύστημα. Αυτές που με ενδιαφέρουν περισσότερο είναι αυτές που σου δημιουργούν μια οντολογική αγωνία, χωρίς να συνειδητοποιείς το γιατί. Προσπαθώ να είμαι οργανικός με την πραγματικότητα, για να τις ανακαλύπτω. Και από τις δύο ταινίες σας είναι προφανές ότι εστιάζετε στα σημερινά κοινωνικά προβλήματα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι δυο ταινίες συνδέονται μεταξύ τους; Με κάποιο τρόπο αφηγούνται την ίδια ιστορία; Νομίζω ότι όχι. Η πρώτη είναι σαφώς μια αλληγορία για την κοινωνική κατάσταση, αλλά η δεύτερη για μένα είναι καθαρά μια προσωπική υπόθεση. Η εικόνα των άδειων διαφημιστικών πινακίδων, με στοίχειωσε τόσο βαθιά που τις κινηματογραφούσα για να πάρω μια απάντηση. Για μένα είναι μια ταινία για την ύπαρξη και όχι για την κρίση.

Φτάσατε στον κινηματογράφο μετά από σπουδές στα εφαρμοσμένα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες. Είναι δυο διαφορετικά κεφάλαια στη ζωή σας ή υπάρχει «η χρυσή κλωστή» που τα συνδέει; Είναι δυο διαφορετικά κεφάλαια αλλά όπως και σε μια κλασική μυθιστορηματική αφήγηση το

ένα ενυπάρχει μέσα στο άλλο, το ένα αντλεί από το άλλο, το ένα χρειάζεται το άλλο για να προχωρήσει. Άλλωστε ότι υπάρχει μέσα μας, ζυμώνεται και βγαίνει έξω ότι και να κάνουμε. Αμφότερες οι ταινίες σας ολοκληρώνουν την αφήγησή τους μέσα σε 10-12 λεπτά. Απορρέει από μια προσωπική επιλογή αυτό; Καμία. Ο μύθος έχει συγκεκριμένο μέγεθος και κάθε φορά το ίδιο το υλικό μου λέει και τον χρόνο που χρειάζεται για να αναπτυχθεί. Η εμπλοκή της τεχνολογίας στην τέχνη έχει δημιουργήσει ένα «καθεστώς» και πολύ περισσότερο μια «κουλτούρα ευκολίας» στην καλλιτεχνική παραγωγή. Την ίδια στιγμή, δύσκολα βλέπουμε έργα που μας ικανοποιούν, μας ξαφνιάζουν ή –πολύ περισσότερο- αλλάζουν τη ζωή μας. Πώς σχολιάζετε αυτή την αντίφαση. Στην τέχνη και στην επιστήμη η αποτυχία είναι ο κανόνας. Για κάθε δυνατό έργο τέχνης ή επιστημονικό επίτευγμα, χιλιάδες άλλα έχουν αποτύχει. Αλλά πολλές φορές αυτές οι αποτυχίες ανοίγουν τον δρόμο στους ίδιους τους δημιουργούς για να κάνουν κάτι σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Συμβαίνει πολλές φορές οι δημιουργοί να μην βρήκαν αυτό που έψαχναν αλλά να βρήκαν κάτι εκεί που δεν το περίμεναν. Και αυτό να φέρει τα πάνω κάτω στην επόμενη απόπειρα δημιουργίας. Ποιες υπήρξαν για σας οι πιο πολύτιμες οδηγίες από τους δασκάλους της κινηματογραφικής τέχνης που καθόρισαν την πορεία σας; Don’t talk about doing a film. Do it. Πώς φαντάζεστε τον κινηματογράφο του αύριο; Ή, διαφορετικά, πώς θα ευχόσασταν να είναι; Δεν φαντάζομαι, ούτε εύχομαι. Θέλω να ξαφνιάζομαι από τους άλλους και από μένα. Ότι και να κάνουμε, όσο και να θέλουμε να ξεφύγουμε, πάντα κάπως στο σινεμά βγαίνει αυτό που είμαστε. Το μόνο που θα ήθελα, είναι να είμαστε σε αυτή την τέχνη του ψεύδους, όσο πιο ειλικρινείς μπορούμε.

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΑΤ Ζ Ε Ν ΤΑ

Λ Ι Β Ε Ρ Π Ο ΥΛ

TATE LIVERPOOL CHAGALL: MODERN MASTER

Μεγάλη αναδρομική έκθεση του ρώσου ζωγράφου με περισσότερα από 60 έργα που ζωγράφισε στο Παρίσι το διάστημα πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο το 1914 και στα χρόνια που έζησε στη Ρωσία την περίοδο της Επανάστασης γύρω στο 1917. Είναι η περίοδος εκείνη που διαμόρφωσε την εικαστική του ματιά και αποτέλεσε τον πυρήνα της τέχνης του για το υπόλοιπο της μακράς σταδιοδρομίας του.

P E R R Y G R EEN

THE HENRY MOORE FOUNDATION MOORE - RODIN

Πρώτη παρουσίαση τόσο μεγάλης συλλογής έργων του Rodin, σε συνομιλία με τα έργα του Moore. Τα έργα της έκθεσης προέρχονται από το Μουσείο Rodin στο Παρίσι, αλλά και δημόσιες συλλογές (Victoria and Albert Museum, Fitzwilliam Museum κ.α.). Συνδιοργάνωση: Musée Rodin, Paris. Διάρκεια έκθεσης : 29/03 – 27/10/2013 www.henry-moore.org

Διάρκεια έκθεσης: Διάρκεια έκθεσης : 08/06 – 06/10/2013 www.tate.org.uk

ΛΟΝΔΙΝΟ

The Courtauld Gallery COLLECTING GAUGUIN SAMUEL COURTAULD IN THE ‘20S

Η Πινακοθήκη Courtauld παρουσιάζει την πλήρη συλλογή έργων του γάλλου καλλιτέχνη που διαθέτει, καθώς και 2 δάνεια ειδικά για την έκθεση. Διάρκεια έκθεσης: 20/06 – 08/09/2013 www.courtauld.ac.uk

ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ

MUSEU PICASSO SELF- PORTRAITS

Το Μουσείο της Βαρκελώνης γιορτάζει τα 50 χρόνια λειτουργίας του, με μια μεγάλη έκθεση αυτοπροσωπογραφιών του Picasso όπου καλύπτει σχεδόν 80 χρόνια δημιουργίας, από τα παιδικά του χρόνια (1894) μέχρι λίγο πριν το θάνατό του (1972). Διάρκεια έκθεσης: 31/05 – 01/09/2013 www.museupicasso.bcn

ΜΑΔΡΙΤΗ

Museo Thyssen-Bornemisza Reflections. From Van Eyck to Magritte

Συνεχίζοντας την σειρά «exchanging gazes», το ισπανικό Μουσείο παρουσιάζει έργα από τις μόνιμες συλλογές του, με θέμα τις αντανακλάσεις, αγαπημένο παιχνίδι των περισσότερων ζωγράφων, ειδικά μετά τον 14ο αιώνα. Μια πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία ανάμεσα σε έργα των τελευταίων 500 ετών. Διάρκεια έκθεσης: 10/06 – 15/09/2013 www.museothyssen.org

ΜΑΔΡΙΤΗ

MUSEO REINA SOFIA DALI

Η μεγάλη αναδρομική έκθεση που φιλοξενήθηκε την περασμέμη Άνοιξη στο Παρίσι, στο Centre Pompidou παρουσιάζει 200 περίπου έργα (πίνακες, γλυπτά, σχέδια, ταινίες και φωτογραφικό υλικό) μεταξύ των οποίων το διάσημο «Melting Watches », δάνειο από το ΜΟΜΑ. Διάρκεια έκθεσης : 27/04/2013 – 02/09/201 www.museoreinasofia.es

ΒΑΣΙΛΕΙΑ

FONDATION BEYELER MAX ERNST

Πρωτοπόρος καλλιτέχνης που ξεκίνησε από το κίνημα των Dada και σύντομα εντάχθηκε στο κίνημα του Σουρεαλισμού στο Παρίσι. Ο Max Ernst υπήρξε ακούραστος δημιουργός νέων μορφών, στοιχείων και τεχνικών, ενώ τα έργα του ήταν επηρεασμένα από την πολυτάραχη ζωή του στην Ευρώπη και την Αμερική. Διάρκεια έκθεσης: 26/05 – 08/09/2013 www.fondationbeyeler.ch

Μ Α ρτινύ

FONDATION PIERRE GIANADDA Modigliani et l’ Ecole de Paris

Η έκθεση αυτή σηματοδοτεί μια νέα συνεργασία του Ιδρύματος με το Centre George Pompidou. Ξεχωρίζουν τα εμβληματικά πορτρέτα και γυμνά του Modigliani της εποχής του Παρισιού, ενώ εκτίθενται επίσης έργα των καλλιτεχνών Chaim Soutine, Jules Pascin, Marc Chagall, Moïse Kisling κ.α. Επίσης εστιάζει ιδιαίτερα στη φιλία του Modigliani με τον Constantin Brancusi. Διάρκεια έκθεσης: 21/06 – 24/11/2013 www.gianadda.ch

Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η ΑΤ Ζ Ε Ν ΤΑ

ΠΑΡΙΣΙ

ΜUSEE-ORANGERIE Les Macchiaioli 1850-1874

ΠΑΡΙΣΙ

MUSEE D’ORSAY A Passion for France. The Marlene and Spencer Hays Collection

Μια σημαντική ιδιωτική συλλογή που δημιούργησε ένα ζευγάρι αμερικανών φιλότεχνων που θαύμαζε τη γαλλική κουλτούρα. Παρουσιάζονται οι ζωγράφοι: Vuillard (συμμετέχει μάλιστα ένα από τα 9 έργα της σειράς Public Gardens του, ενώ το Μουσείο Ορσέ διαθέτει ακόμη 5), Bonnard, Ranson, Roussel, Denis, Redon, Fantin-Latour, Tissot, Caillebotte, Morisot και Gonzalès. Η έκθεση ολοκληρώνεται χρονολογικά με έργα των Derain, Matisse και Modigliani. Τα περισσότερα από τα έργα που εκτίθενται, «επιστρέφουν» στη Γαλλία για πρώτη φορά. Διάρκεια έκθεσης: 16/04 – 18/08/2013 www.musee-orsay.fr

Des impressionnistes italiens? Μία έκθεση αφιερωμένη στο κίνημα των Macchiaoli από την Τοσκάνη, που δραστηριοποιήθηκε της δεκαετία του 1850. Οι Macchiaoli θεωρούνται οι θεμελιωτές της σύγχρονης ιταλικής ζωγραφικής και επηρρέασαν σημαντικά πολλούς Ιταλούς σκηνοθέτες όπως ο Luchino Visconti και ο Mauro Bolognini. Διάρκεια έκθεσης: 10/04 – 22/07/2013 www.musee-orangerie.fr

ΠΑΡΙΣΙ

Centre George Pompidou Lichtenstein: A Retrospective

Μετά την Tate modern του Λονδίνου, η σειρά του Centre Pompidou: η πληρέστερη έως σήμερα αναδρομική έκθεση του μεγάλου αμερικανού καλλιτέχνη του 20ου αιώνα, συγκεντρώνει 125 από τους πιο σημαντικούς πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά του. Συνδιοργάνωση: The Art Institute of Chicagο. Διάρκεια έκθεσης: 03/07 – 04/11/2013 www.centrepompidou.fr

A I X - EN - P R O V EN C E ΜΑΣΣΑΛΙΑ

LE GRAND ATELIER DU MIDI

MUSEE GRANET ΑΠΟ ΤΟΝ CEZANNE ΣΤΟΝ MATISSE Musée des Beaux-Arts, Palais Longchamp ΑΠΟ ΤΟΝ VAN GOGH ΣΤΟΝ BONNARD Υπό τον τίτλο «το μεγάλο εργαστήριο της υπαίθρου», επιχειρείται μια αναδρομή στα κινήματα που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα, από τον Ιμπρεσιονισμό στο Μετα-ιμπρεσιονισμό, το Φωβισμό, τον Κυβισμό, το Σουρεαλισμό και την Αφαίρεση. Η έκθεση παρουσιάζεται ταυτόχρονα στη Μασσαλία και την Aix-enProvence και συγκεντρώνει περίπου διακόσια αριστουργήματα, εκ των οποίων τα 115 εκτίθενται για πρώτη φορά.

ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ

THE MUSEUM OF MODERN ART Le Corbusier: An Atlas of Modern Landscapes

Μια σημαντική παρουσίαση του πολυδιάστατου έργου του Le Corbusier (κατά κόσμον Charles-Edouard Jeanneret), ως αρχιτέκτονα, σχεδιαστή εσωτερικών χώρων, πολεοδόμου, συγγραφέα και φωτογράφου. Η έκθεση αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ο Le Corbusier παρατηρούσε και φανταζόταν τα τοπία σε όλη τη σταδιοδρομία του, από τις νεανικές του υδατογραφίες στην Ιταλία, την Ελλάδα και την Τουρκία, τα μετέπειτα σκίτσα του στην Ινδία, έως τις φωτογραφίες του και τις ύστερες τρισδιάστατες μακέτες. Διάρκεια έκθεσης: 15/06 – 23/09/2013 www.moma.org

Διάρκεια έκθεσης: 13/06 – 13/10/2013 www.museegranet-aixenprovence.fr

ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ

Β Ο ΥΔ Α Π Ε Σ Τ Η

MUSEUM OF FINE ARTS EGON SCHIELE and His Age

Η έκθεση περιλαμβάνει 70 έργα που προέρχονται κυρίως από το Leopold Museum στη Βιέννη και συμπληρώνεται με σχέδια και ζωγραφικά έργα από άλλες σημαντικές συλλογές. Διάρκεια έκθεσης: 26/06 – 29/09/2013 www.szepmuveszeti.hu

Guggenheim Museum Kandinsky in Paris, 1934–1944

Έκθεση που παρουσιάζει έργα από τα τελευταία 11 χρόνια της ζωής του Kandinsky, στο παρισινό προάστιο Neuilly-sur-Seine. Εκεί, παρατηρείται αλλαγή στο εικαστικό του λεξιλόγιο, ενώ στην παλέτα του χρησιμοποιεί πιο μαλακά χρώματα, αποχρώσεις παστέλ ροζ, μοβ, τιρκουάζ, και χρυσό, θυμίζοντας έτσι την ρωσική καταγωγή του. Διάρκεια έκθεσης: 28/06 – 23/09/2013 www.guggenheim.org

find us on

Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή