ΤΟΠΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ: τόπος συναισθημάτων by GRADreview

ΤΟΡΟΣ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘΣ τόποσ ςυναιςκθμάτων

ΔΘΜΟΚ΢ΙΤΕΙΟ ΡΑΝΕΡΙΣΤΘΜΙΟ Θ΢ΑΚΘΣ ‫ ׀‬ΤΜΘΜΑ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΘΧΑΝΙΚΩΝ

ΤΟΡΟΣ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘΣ τόποσ ςυναιςκθμάτων

Μάρκα Μαφρθ

Νίκοσ Θωμάσ Γιϊργοσ Ραπαγιαννόπουλοσ Αντϊνθσ Μιχαθλίδθσ

ΔΙΑΛΕΞΘ ‫ ׀‬ΞΑΝΘΘ 2019

ς’ όςουσ με βοικθςαν ν’ αγγίξω τθν ουςία τθσ αρχιτεκτονικισ

περιεχόμενα αφορμι

αναηθτϊντασ το χϊρο ερμθνεφοντασ τθν ατμόςφαιρα αναηθτϊντασ τον τόπο θ ποιθτικότθτα του τόπου ςυνκζτοντασ τον τόπο

9 11 13 15 19

Notre Dame du Haut, Le Corbusier .............................................................................. 21 Water Temple, Tadao Ando ......................................................................................... 27 Bruder Klaus Chapel, Peter Zumthor ........................................................................... 33

αντί επιλόγου

βιβλιογραφία

ςυμπλθρωματικι βιβλιογραφία .................................................................................. 45 προζλευςθ φωτογραφικοφ υλικοφ.............................................................................. 47

αφορμι «Είναι προφανζσ – μα και τι δεν είναι; Κάπου κάπου, όμωσ, δε κα ‘βλαπτε ν’ αναρωτιόμαςτε ποφ είμαςτε, να ςτακμίςουμε τα πάντα.» Georges Perec, Χορείεσ Χϊρων

Σκόρπιεσ ςκζψεισ και ερωτιματα που γεννικθκαν κατά τθ διάρκεια τθσ φοίτθςθσ, από το πρϊτο ζωσ το τελευταίο ζτοσ, ζρχονται, ςαν κομμάτια ενόσ puzzle, να ενωκοφν προσ τθν αναηιτθςθ του τόπου τθσ αρχιτεκτονικισ. Θ αρχιτεκτονικι είναι θ τζχνθ του ςχεδιαςμοφ και τθσ καταςκευισ κτιρίων, ςφμφωνα με τον οριςμό τθσ. Για τον κακζνα όμωσ, αρχιτεκτονικι ςθμαίνει και κάτι άλλο. Για τον Louis Kahn αρχιτεκτονικι «είναι θ ςτοχαςτικι δθμιουργία χϊρου»1, για τον Heidegger είναι θ διδαςκαλία «του φψιςτου μακιματοσ: τι κα πει «διαμζνω» ςτον τόπο μου»2, ενϊ για το Le Corbusier είναι «ςυγκινθςιακό φαινόμενο»3, είναι «ςχζςεισ»4, όπωσ αναφζρει ςτο μανιφζςτο τθσ αρχιτεκτονικισ του κεωρίασ Για μια Αρχιτεκτονικι. Στα χρόνια των ςπουδϊν επιηθτοφςα μια προςωπικι ερμθνεία τθσ αρχιτεκτονικισ. Μζςα από μια ςυλλογι ςκζψεων και προβλθματιςμϊν προζκυψε με ζνα ςυνειρμικό τρόπο θ φράςθ πωσ: θ αρχιτεκτονικι είναι ςχζςεισ χωρικζσ, αποτελϊντασ τθ βακιά ςφνδεςθ ανκρϊπων και τόπων. Ωςτόςο, αυτι θ προςωπικι ερμθνεία για να αποκτιςει κάποια βαρφτθτα καλεί, για μια ακόμθ φορά, να ςυλλογιςτοφμε πϊσ νοοφμε το χϊρο, τον τόπο, τθ ςχζςθ τουσ με τθν 1

Kahn L. (1957), “Architecture is the thoughtful making of spaces”, Perspecta Vol. 4, Cambridge: MIT Press, ς.2 2 Τηαβάρασ Γ. (2006), «Ειςαγωγι του μεταφραςτι», Θ Τζχνθ και ο Χϊροσ, Ακινα: Κνδικτοσ, ς.18 3 Le Corbusier (2005), Για μια Αρχιτεκτονικι, Ακινα: Εκκρεμζσ, ς.9 4 Ο.π., ς.9

αρχιτεκτονικι και τθν ανκρϊπινθ φπαρξθ. Μζςα ςε αυτό το ταξίδι ςτοχαςμϊν που πρόκειται να ακολουκιςει ςτα επόμενα κεφάλαια προσ τθν αναηιτθςθ του τόπου τθσ αρχιτεκτονικισ, απϊτεροσ ςτόχοσ κα αποτελζςει, όχι μόνο θ εφρεςθ μιασ ερμθνείασ ςε κεωρθτικό επίπεδο, αλλά και θ ανάγνωςθ τθσ ςε πρακτικζσ εφαρμογζσ, ωσ μια προςπάκεια κακθςυχαςμοφ του βακιά ριηωμζνου προβλθματιςμοφ ςτθν καρδιά: πϊσ ςυνκζτουμε τον αρχιτεκτονικό τόπο.

αναηθτϊντασ το χϊρο «Είμαςτε θ υπόςχεςθ αγζννθτων περιςτάςεων˙ τθν παρουςία μασ χρειάηονται όλοι οι χϊροι.» Wystan Hugh Auden, Kairos and Logos

«Ο άνκρωποσ αντιλαμβάνεται μζςω τθσ φπαρξθσ του τθν φπαρξθ»5. Με αφορμι τα παραπάνω λόγια του Pallasmaa, κα γίνει μια προςπάκεια ερμθνείασ του χϊρου μζςα από τθ ςχζςθ του με τθν ανκρϊπινθ φπαρξθ. Σφμφωνα με τον Heidegger φφςθ τθσ ανκρϊπινθσ φπαρξθσ είναι το μεσ-ςτονκόςμο-Είναι. Το ανκρϊπινο Είναι βρίςκεται ςε άμεςθ ςχζςθ με το χϊρο κακϊσ «ςυγκροτείται και από χϊρο, είναι δθλαδι «χωρικό». Αυτι θ «χωρικότθτα» δεν είναι οφτε μια υποκειμενικι ιδιότθτα οφτε μια αντικειμενικι υπόςταςθ ολόγυρα μασ, αλλά ζνα υπαρκτικό χαρακτθριςτικό του Είναι μασ»6. Ο χϊροσ υπάρχει, για τον Γερμανό φιλόςοφο, επειδι το ανκρϊπινο Είναι ζχει τθν ικανότθτα να τον «διανοίγει»7. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ςκζψθσ, ο χϊροσ δεν μπορεί να νοθκεί ωσ κάτι ςτατικό αλλά ωσ κάτι μεταβλθτό, ωσ ζνα δυνθτικό κενό, που ςυγκροτείται μζςω ανκρϊπινων διαδικαςιϊν. «Τα ξφλα που ςτοιβάξαμε κάνουν μια καλφβα λφςτε τα και κα γίνουν ζνασ αγρόσ»8.

Pallasmaa J. (2018), Θ Τζχνθ και θ Αρχιτεκτονικι ωσ Εμπειρία: Θ Πνευματικι Πραγματικότθτα τθσ Τζχνθσ, (Διάλεξθ), Θεςςαλονίκθ 6 Τηαβάρασ Γ. (2006), «Ειςαγωγι του μεταφραςτι», Θ Τζχνθ και ο Χϊροσ, Ακινα: Κνδικτοσ, ς.9 7 Ο.π., ς.10 8 Tanizaki J. (2016), Το Εγκϊμιο τθσ Σκιάσ, Ακινα: Άγρα, ς.100

Στουσ ςτίχουσ αυτοφ του παλιοφ τραγουδιοφ, αποκαλφπτεται θ μεταβλθτότθτα του χϊρου μζςω δφο διαφορετικϊν διαδικαςιϊν, αυτι του κτίηειν και του κατεδαφίηειν. Γεννιζται όμωσ ςτο ςθμείο αυτό το ερϊτθμα ωσ προσ τι άλλαξε ο χϊροσ ςτισ δφο περιπτϊςεισ που περιγράφονται. «Ο χϊροσ είναι ουςιωδϊσ το παραχωρθμζνο, το αφθμζνο να ειςζλκει ςτο όριο του. Το παραχωρθμζνο εκχωρείται κάκε φορά και ζτςι ςυναρμόηεται, δθλαδι περιςυλλζγεται μζςω ενόσ τόπου, δθλαδι μζςω ενόσ πράγματοσ»9. Αναλογίηοντασ τα λόγια του Heidegger, το ερϊτθμα βρίςκει απάντθςθ πωσ αυτό που άλλαξε είναι το όριο του χϊρου εξαιτίασ τθσ αλλαγισ ςτθν δομι του πράγματοσ που τον περιςυλλζγει -από ξφλα ςτοιβαγμζνα, ςε ξφλα λυμζνα. Με ζνα διαιςκθτικό τρόπο κα μποροφςε να ειπωκεί ωςτόςο, πωσ ο χϊροσ δεν άλλαξε μόνο ωσ προσ το όριο του, αλλά και ωσ προσ τθν ποιότθτα του. Αν ςκεφτοφμε, παραδείγματοσ χάριν, πωσ ο χϊροσ των ςτοιβαγμζνων ξφλων, δθλαδι τθσ καλφβασ, δθμιουργεί ςκιά ςε ςχζςθ με το χϊρο που δθμιουργοφν τα λυμζνα ξφλα, δθλαδι τον αγρό, που είναι εκτεκειμζνοσ ςτο φωσ του ιλιου, διακρίνουμε και μια αλλαγι ωσ προσ τθν ατμόςφαιρα του χϊρου. Τι ακριβϊσ εννοοφμε όμωσ με τον όρο ατμόςφαιρα;

Heidegger M. (2009), Κτίηειν, Κατοικείν, Σκζπτεςκαι, Ακινα: Ρλζκρον, ς.12

ερμθνεφοντασ τθν ατμόςφαιρα «Αυτό που προςπακϊ να ςασ μεταφζρω είναι ακόμα πιο μυςτθριϊδεσ, μπλζκεται μζςα ςτισ ίδιεσ τισ ρίηεσ του είναι, ςτθν ανζγγιχτθ πθγι των αιςκιςεων.» Joachim Gasquet, Cézanne

Σφμφωνα με τον Mark Wigley, «το να μπαίνεισ ςε ζνα χϊρο ςθμαίνει να μπαίνεισ ςε μια ατμόςφαιρα»10. Ππωσ αναφζρει ο ίδιοσ, ατμόςφαιρα «είναι ζνα είδοσ αιςκαντικισ εκπομπισ ιχου, φωτόσ, ηζςτθσ, μυρωδιάσ και υγραςίασ˙ ζνα μεταβαλλόμενο κλίμα άυλων εντυπϊςεων που παράγεται από ζνα ςτακερό πράγμα»11. Με άλλα λόγια, ατμόςφαιρα είναι οι ςυνκικεσ εκείνεσ που υπάρχουν ςε ζνα χϊρο και γεννιοφνται μζςω του πράγματοσ που οριοκετεί το χϊρο. Οι ςυνκικεσ αυτζσ γίνονται αντιλθπτζσ ςτον άνκρωπο μζςω του ςϊματοσ του κακϊσ, «μζςω τθσ κατάςταςθσ και τθσ κζςθσ του ςϊματοσ μασ ςυλλαμβάνουμε τον εξωτερικό κόςμο»12. Το ανκρϊπινο ςϊμα ςυνδζεται με το χϊρο μζςω των αντιλθπτικϊν ςυςτθμάτων που αναφζρονται ςτισ αιςκιςεισ. Θ ατμόςφαιρα ενόσ χϊρου διεγείρει τισ αιςκιςεισ, παράγοντασ αιςκιματα, δθλαδι δθμιουργϊντασ εντυπϊςεισ ςτο νου. Πταν τα αιςκιματα είναι ικανά να προκαλζςουν ψυχικι διζγερςθ, γεννιοφνται ςυναιςκιματα, μζςω των οποίων ο χϊροσ καταλιγει να αποτελεί για τον κακζναν μασ μια προςωπικι εμπειρία, ζνα βίωμα. Το βίωμα εγγράφεται ςτθ μνιμθ και γίνεται ανάμνθςθ. Μ’ αυτόν τον τρόπο, ανά 10

Wigley M. (1998), “The Architecture of Atmosphere”, Daidalos 68, ς.18 Ο.π., ς.18 12 Μουρίκθ, Α. (1991), «Ειςαγωγι», Θ αμφιβολία του Σεηάν – Το μάτι και το πνεφμα, Ακινα: Νεφζλθ, ς.10 11

πάςα ςτιγμι, μζςω τθσ φανταςίασ ο χϊροσ μπορεί να ανακαλεςτεί. Ζνασ χϊροσ βιωμζνοσ «με όλεσ τισ μερολθψίεσ τθσ φανταςίασ»13. Συνεπϊσ όταν «μπαίνουμε ςε ζνα χϊρο, ο χϊροσ μπαίνει ςε εμάσ, μασ αλλάηει»14. Αναμφίβολα θ χωρικι εμπειρία εμπεριζχει μια υποκειμενικότθτα που εξαρτάται από τουσ προςωπικοφσ ςυςχετιςμοφσ του κάκε υποκειμζνου. Ωςτόςο αυτι θ υποκειμενικότθτα ενζχει μια αντικειμενικότθτα εφόςον χαρακτθρίηει τον τρόπο με τον οποίο κάκε ανκρϊπινθ φπαρξθ, αντιλαμβάνεται ζνα χϊρο μζςω τθσ ατμόςφαιρασ του. Θα μποροφςαμε να ποφμε λοιπόν, πωσ όπωσ θ μουςικι αγγίηει κατευκείαν τθν καρδιά, χωρίσ λζξεισ, ζτςι και θ ατμόςφαιρα ενόσ χϊρου, αγγίηει τισ αιςκιςεισ μασ, δθμιουργϊντασ ςυναιςκιματα, δθμιουργϊντασ τόπουσ ςτισ καρδιζσ μασ.

Bachelard, G. (1982), Θ Ποιθτικι του Χϊρου, Ακινα: Χατηθνικολι, ς.25 Pallasmaa J. (2018), Θ Τζχνθ και θ Αρχιτεκτονικι ωσ Εμπειρία: Θ Πνευματικι Πραγματικότθτα τθσ Τζχνθσ, (Διάλεξθ), Θεςςαλονίκθ 14

αναηθτϊντασ τον τόπο «Εδϊ πρζπει να προςανατολιςτεί κανείσ όχι από το βιβλίο, τθ διεφκυνςθ, αλλά από το περπάτθμα, τθν όραςθ, τθ ςυνικεια, τθ βιωματικι εμπειρία, εδϊ κάκε ανακάλυψθ είναι ζντονθ και εφκραυςτθ, δεν μποροφμε να τθν ξαναβροφμε παρά με τθν ανάμνθςθ τθσ εντφπωςθσ που άφθςε μζςα μασ: Επιςκζπτομαι ζναν τόπο για πρϊτθ φορά, ςθμαίνει λοιπόν αρχίηω να τον γράφω.» Roland Barthes Θ επικράτεια των ςθμείων

«Τι εννοοφμε, λοιπόν, με τθ λζξθ τόποσ;»15 Σφμφωνα με τον Αριςτοτζλθ «τόποσ δεν είναι κάτι διαφορετικό από ζνα υλικό πράγμα, και κανζνα τζτοιο πράγμα δεν βρίςκεται μζςα ςε τόπο, διότι τόποσ και πράγμα ςυμπίπτουν τόςο χρονικά όςο και κατά τα όρια τουσ»16. Αντιςτοίχωσ αποφαίνεται κι ο Heidegger, όπωσ αναφζρκθκε προθγουμζνωσ, πωσ «ο χϊροσ […] περιςυλλζγεται μζςω ενόσ τόπου, δθλαδι μζςω ενόσ πράγματοσ»17. Με βάςθ λοιπόν τα όςα αναφζρκθκαν, κα μποροφςαμε να ποφμε πωσ τόποσ είναι ζνα υλικό πράγμα που περιζχει εντόσ του χϊρο και λόγω τθσ υλικότθτασ και τθσ δομισ του διαμορφϊνει τισ ςυνκικεσ που επικρατοφν ςτο χϊρο, δθλαδι τθν ατμόςφαιρα. Ο τόποσ, μζςω τθσ ατμόςφαιρασ, ςυνδζεται με τον 15

Norberg – Schulz, C. (2009), Genius Loci, Το Πνεφμα του Τόπου: Για μια Φαινομενολογία τθσ Αρχιτεκτονικισ, Ακινα: Ρανεπιςτθμιακζσ εκδόςεισ ΕΜΡ, ς.9 16 Τηαβάρασ Γ. (2006), «Ειςαγωγι του μεταφραςτι», Θ Τζχνθ και ο Χϊροσ, Ακινα: Κνδικτοσ, ς.11-12 17 Heidegger M. (2009), Κτίηειν, Κατοικείν, Σκζπτεςκαι, Ακινα: Ρλζκρον, ς.12

τρόπο που αντιλαμβάνεται θ ανκρϊπινθ φπαρξθ το χϊρο μζςω του ςϊματοσ και των αιςκιςεων. Συνεπϊσ ο τόποσ ςυνδζεται ζμμεςα με ςυναιςκιματα και αναμνιςεισ, με προςωπικά βιϊματα. Ωςτόςο, ζχει επικρατιςει με τθ λζξθ τόποσ να εννοοφμε το βιωμζνο χϊρο, τον ταυτιςμζνο χϊρο με ςυναιςκθματικζσ καταςτάςεισ και μνιμεσ. Μ’ αυτό τον τρόπο ςκζψθσ τόποσ και χϊροσ δεν ςυνδζονται με μια ςχζςθ περιζχοντοσ – περιεχομζνου, αλλά ςαν όψεισ του ίδιου πράγματοσ, με τον τόπο να αποτελεί μια ανάγνωςθ, «μια εικόνα του χϊρου, ςα μζρθ ςφραγιςμζνα με βιϊματα»18. Επομζνωσ, αν προςπακοφςαμε να προςδιορίςουμε τθ ςχζςθ των εννοιϊν χϊροσ, ατμόςφαιρα και τόποσ με ζνα μακθματικό τρόπο κα λζγαμε πωσ:

(βίωμα)

χϊροσ = (και) ατμόςφαιρα => τόποσ

Σταυρίδθσ, Σ. (1990), Θ Συμβολικι Σχζςθ με το Χϊρο: Πωσ οι κοινωνικζσ αξίεσ διαμορφϊνουν και ερμθνεφουν το χϊρο, Ακινα: Κάλβοσ, ς.102

θ ποιθτικότθτα του τόπου «Γεμάτοσ μόχκο, κι όμωσ ποιθτικά, ο άνκρωποσ κατοικεί τοφτθ τθ γθ.» Friedrich Hölderlin, Σ’ ευφρόςυνο γλαυκό

«Ο χϊροσ ωσ κενό, ο χϊροσ που μασ περιβάλλει και μασ περιζχει είναι ο πρωταγωνιςτισ του αρχιτεκτονικοφ γεγονότοσ»19. Θ αρχιτεκτονικι ςυνδζεται άμεςα με χϊρουσ, κακϊσ γεννά «δοχεία ηωισ»20 όπωσ αναφζρει ο Κωνςταντινίδθσ, δθλαδι χϊρουσ ςτουσ οποίουσ εκτυλίςςεται θ ανκρϊπινθ ηωι. Πταν όμωσ ζνασ χϊροσ «πλθροφται με παρουςίεσ ανκρϊπινεσ, διακινιςεισ, δραςτθριότθτεσ, λειτουργίεσ, ανκρωποποίθτα ζργα, με πλθροφορίεσ και μθνφματα, με ιδζεσ, μνιμεσ, ςυναιςκιματα [...] αποκτά τότε τθ διάςταςθ του τόπου»21. Θα μποροφςαμε να ποφμε λοιπόν πωσ θ αρχιτεκτονικι είναι μια ποιθτικι χειρονομία που ανοίγει χϊρουσ για να γεννθκοφν τόποι. Ρότε όμωσ μποροφμε να χαρακτθρίςουμε ζνα αρχιτεκτονικό ζργο ωσ τόπο αρχιτεκτονικισ; Κάκε αρχιτεκτονικό ζργο είναι αποτζλεςμα επεξεργαςίασ τθσ φλθσ και «θ ςτερεότθτα του, ζγκειται ςτο ότι μια φλθ ςτζκεται μαηί με μια φόρμα» 22, κακϊσ

Zevi, B. (1957), Architecture as Space: How to Look at Architecture, New York: Horizon Press, ς. 84 20 Κωνςταντινίδθσ, Α. (2011), Θ Αρχιτεκτονικι τθσ Αρχιτεκτονικισ, Θράκλειο: Ρανεπιςτθμιακζσ εκδόςεισ Κριτθσ, ς.91 21 Στεφάνου, Ι. (1994), «Ψυχολογία των Τόπων: Από τον πραγματικό χϊρο ςτον φανταςτικό τόπο», Πυρφόροσ 13-14, Ακινα: ΕΜΡ, ς.86 22 Heidegger, M. (2018), Θ προζλευςθ του ζργου τζχνθσ, Ακινα: Δωδϊνθ, ς.43

«είναι αδιανόθτθ θ φλθ από μόνθ τθσ και θ φόρμα χωρίσ φλθ»23. Θ ςφνκεςθ φλθσ και φόρμασ αποτελεί το «καλοφπι» του αρχιτεκτονικοφ χϊρου προςδίδοντασ του μια αιςκθτι μορφι. Πμωσ «το εννοιολογικό ηευγάρι φλθ - φόρμα προζρχεται από τθν καταςκευι χρθςτικϊν πραγμάτων»24. Επομζνωσ κα μποροφςε να ειπωκεί, πωσ το αρχιτεκτονικό ζργο είναι προϊόν καταςκευισ και ωσ τζτοιο, θ μορφι του προκφπτει από τον ςκοπό που εξυπθρετεί. Σε τι όμωσ εξυπθρετεί το αρχιτεκτονικό ζργο; Θ αρχιτεκτονικι, και κατ’ επζκταςθ το αρχιτεκτονικό ζργο, εξυπθρετεί ςτθν κάλυψθ των ανκρϊπινων αναγκϊν. Οι ανάγκεσ αυτζσ δεν είναι μόνο πρακτικζσ αλλά και υπαρξιακζσ κακϊσ ο άνκρωποσ δεν είναι μόνο ςϊμα αλλά «ζνα ενςαρκωμζνο πνεφμα που βρίςκεται ςε αμφίςθμθ ςχζςθ με το ςϊμα του κακϊσ και με τα πράγματα που το περιβάλλουν»25. Συνεπϊσ το αρχιτεκτονικό ζργο εξυπθρετεί ςε κάτι παραπάνω από τθ ςωματικι ςτζγαςθ και είναι κάτι παραπάνω από μια καταςκευι˙ είναι προϊόν δθμιουργικισ διαδικαςίασ που «δονεί τα βακιά ςτρϊματα του είναι μασ»26, κακϊσ «ανορκϊνει ζνα κόςμο»27, δθλαδι «τθν ευρυχωρία με τθν οποία τα όντα αποκτοφν το χρόνο τουσ, το χϊρο τουσ, τισ διαςτάςεισ και το νόθμα τουσ»28. Ππωσ υποςτθρίηει ο Baudrillard το «να καταλιξεισ να πλάςεισ το κενό, είναι αναμφίβολα το προαπαιτοφμενο κάκε αυκεντικισ δθμιουργικισ πράξθσ»29. Επομζνωσ, θ μορφι δεν αποτελεί αυτοςκοπό του αρχιτεκτονικοφ ζργου, αλλά τθν «αποκάλυψθ τθσ εςωτερικισ μασ πραγματικότθτασ»30, το αποτζλεςμα τθσ

Τηαβάρασ, Γ. (2018), «Σχόλια του μεταφραςτι», Θ προζλευςθ του ζργου τζχνθσ, Ακινα: Δωδϊνθ, ς.44 24 Ο.π., ς.47 25 Μουρίκθ, Α. (1991), «Ειςαγωγι», Θ αμφιβολία του Σεηάν – Το μάτι και το πνεφμα, Ακινα: Νεφζλθ, ς.10 26 Bachelard, G. (1982), Θ Ποιθτικι του Χϊρου, Ακινα: Χατηθνικολι, ς.40 27 Heidegger, M. (2018), Θ προζλευςθ του ζργου τζχνθσ, Ακινα: Δωδϊνθ, ς.74 28 Τηαβάρασ, Γ. (2018), «Σχόλια του μεταφραςτι», Θ προζλευςθ του ζργου τζχνθσ, Ακινα: Δωδϊνθ, ς.76 29 Baudrillard, J., Nouvel, J. (2005), Τα μοναδικά αντικείμενα: Αρχιτεκτονικι και φιλοςοφία, Ακινα: Futura, ς.146 30 Ρικιϊνθ Α., Ραροφςθσ Μ. (επιμ.) (2014), Δθμιτρθ Πικιϊνθ Κείμενα, Ακινα: Μορφωτικό Κδρυμα Εκνικισ Τραπζηθσ, ς.164

ςυνκετικισ δθμιουργίασ χωρικϊν ποιοτιτων. Ζχοντασ το ρόλο του υποδοχζα, θ μορφι δζχεται και αιςκθτοποιεί το κενό, το άυλο μζροσ τθσ δθμιουργίασ, που αποτελεί τθν ουςία του αρχιτεκτονικοφ γεγονότοσ. Θ μορφοποίθςθ τθσ φλθσ διαμορφϊνει τισ ςυνκικεσ που επικρατοφν ςτο χϊρο, δθλαδι τθν ατμόςφαιρα, θ οποία δθμιουργεί «μια ςφαίρα εξοικείωςθσ»31 μεταξφ ανκρϊπου και χϊρου. Ππωσ διατείνεται το 1954 ο Frank Lloyd Wright, «οι άνκρωποι, είτε ζχουν ςυνολικι επίγνωςθ αυτοφ είτε όχι, αντλοφν τθν ουςία τουσ από τθν ατμόςφαιρα των πραγμάτων μζςα ςτα οποία ηουν»32. Μζςω τθσ ατμόςφαιρασ, ο αρχιτεκτονικόσ χϊροσ αποκτά νόθμα για τθν ανκρϊπινθ φπαρξθ. Αποκτά «ςυναιςκθματικι χροιά»33 και κατά ςυνζπεια τθ διάςταςθ του τόπου. Για το λόγο αυτό ο ςχθματιςμόσ τθσ ατμόςφαιρασ οφείλει να αποτελεί αρχικι κζςθ τθσ αρχιτεκτονικισ ςκζψθσ και δθμιουργίασ. Συνεπϊσ, δίνοντασ απάντθςθ ςτο ερϊτθμα που τζκθκε εξ’ αρχισ, τόποσ αρχιτεκτονικισ κα μποροφςε να κεωρθκεί κάκε αρχιτεκτονικό ζργο που ο ςχεδιαςμόσ του δεν λαμβάνει υπόψιν μόνο τθν υλικι και μορφικι διάςταςθ του, αλλά πρωτίςτωσ, το περιεχόμενο του, τθ βιωματικι εμπειρία που πρόκειται να λάβει χϊρα, και ςτοχεφει ςτθν ανάμνθςθ ενόσ «ευτυχιςμζνου χϊρου»34.

Böhme, G. (2013), “The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres”, Ambiances, ς.2 32 Wigley M. (1998), “The Architecture of Atmosphere”, Daidalos 68, ς.19 33 Böhme, G. (2013), “The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres”, Ambiances, ς.1 34 Bachelard, G. (1982), Θ Ποιθτικι του Χϊρου, Ακινα: Χατηθνικολι, ς.25

ςυνκζτοντασ τον τόπο «Δεν μασ ενδιαφζρει πια να μιλάμε για το χϊρο και το φωσ, αλλά να κάνουμε να μιλιςουν ο χϊροσ και το φωσ που βρίςκονται εδϊ.» Maurice Merleau-Ponty Το μάτι και το πνεφμα

Σφμφωνα με τον Αριςτοτζλθ, «το όκεν θ αρχι τθσ κινιςεωσ»35, δθλαδι θ κινθτιρια αιτία διά τθσ οποίασ προκφπτει το αρχιτεκτονικό ζργο, είναι θ δραςτθριότθτα του αρχιτζκτονα. Στο ςθμείο αυτό, γεννιζται, κατά ςυνζπεια, θ ανάγκθ για μια διερεφνθςθ του τρόπου με τον οποίο οι αρχιτζκτονεσ επιτυγχάνουν να ςυνκζςουν τον αρχιτεκτονικό τόπο. Ππωσ υποςτθρίηει ο Pallasmaa «ωσ αρχιτζκτονεσ δεν ςχεδιάηουμε τα κτίρια ωσ φυςικά αντικείμενα, αλλά ωσ εικόνεσ και ςυναιςκιματα των ανκρϊπων που ηουν ςε αυτά»36 . Επομζνωσ, κακίςταται απαραίτθτο κατά τθ διαδικαςία του ςχεδιαςμοφ, ο αρχιτζκτονασ να προςπακιςει «να ειςχωριςει ςτο μυαλό των ανκρϊπων»37, κζτοντασ τον εαυτό του ςτο χωρικό πλαίςιο του χριςτθ, και να εξαςφαλίςει μζςα από το χειριςμό των υλικοφυςικϊν διαςτάςεων του χϊρου, τθν αναδυόμενθ ατμόςφαιρα, που ςφμφωνα με τον ψυχολόγο Gibson, «παράγει κάκε φορά το τοπίο των αιςκιςεων»38 και διαμορφϊνει το ςυναιςκθματικό δεςμό ανάμεςα ςτον αρχιτεκτονικό χϊρο και το μελλοντικό χριςτθ.

Τηαβάρασ, Γ. (2018), «Σχόλια του μεταφραςτι», Θ προζλευςθ του ζργου τζχνθσ, Ακινα: Δωδϊνθ, ς.13 36 Pallasmaa, Juhani (1996), “The Geometry of Feeling: A Look at the Phenomenology of Architecture”, Theorizing a New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory 1965-1995, New York: Princeton Architectural Press, ς.450 37 Ραξινοφ, Ε. (2017), Δθμιουργία ατμόςφαιρασ ςτθν αρχιτεκτονικι: Μια πρόκλθςθ ςτο ςχεδιαςμό του δθμόςιου αςτικοφ χϊρου, (Διδακτορικι Διατριβι), ΑΡΘ, ς.214 38 Ο.π., ς.90

Κακϊσ ο χριςτθσ αντιλαμβάνεται και οικειοποιείται το χϊρο διά μζςου τθσ προςωπικισ του ενςϊματθσ εμπειρίασ, ο ςχεδιαςμόσ οφείλει να βαςίηεται ςε μεγάλο βακμό ςτθ γλϊςςα του ςϊματοσ και ςτο λεξιλόγιο των αιςκιςεων. Συνεπϊσ θ επιλογι τθσ κλίμακασ και τθσ φλθσ, με τισ άυλεσ προεκτάςεισ τθσ, ςε ςυνάρτθςθ με τθν επιλογι τθσ ζνταςθσ και ποιότθτασ του φωτόσ, αποτελοφν τα βαςικά ςτοιχεία για το ςχθματιςμό τθσ ατμόςφαιρασ και τθν εκκίνθςθ του ςχεδιαςμοφ του αρχιτεκτονικοφ τόπου. Ωςτόςο, ςφμφωνα με το Le Corbusier, «ο γεννιτορασ»39 του αρχιτεκτονικοφ τόπου είναι θ κάτοψθ κακϊσ «φζρει μζςα τθσ τθν ίδια τθν ουςία τθσ αίςκθςθσ»40. Μζςα από τθν κάτοψθ, «ο χϊροσ ςχθματίηεται ωσ πεδίο δυνατϊν κινιςεων και με τθ ςειρά τουσ οι κινιςεισ παρουςιάηονται ωσ εν δυνάμει χωρικοί ςχθματιςμοί»41. Ο αρχιτζκτονασ μ’ αυτόν τον τρόπο, κα μποροφςε να χαρακτθριςκεί ωσ χωρογράφοσ, που ςυνκζτει χωρικζσ ςχζςεισ, αφυπνίηοντασ «μζςα μασ ζνα βακφ απόθχο»42, που ορίηει «τισ διάφορεσ κινιςεισ του πνεφματοσ και τθσ καρδιάσ μασ»43 . Στο ςθμείο αυτό κρίκθκε χριςιμθ θ παραπομπι ςυγκεκριμζνων αρχιτεκτονικϊν ζργων, ικανϊν να προκαλζςουν ςυγκίνθςθ και να χαρακτθριςκοφν ωσ τόποι αρχιτεκτονικισ, επαλθκεφοντασ όςα ειπϊκθκαν ςε κεωρθτικό επίπεδο και ςτοχεφοντασ να αποτελζςουν παραδειγματιςμοφσ για το πωσ επιτυγχάνεται θ ςφνκεςθ του αρχιτεκτονικοφ τόπου.

Le Corbusier (2005), Για μια Αρχιτεκτονικι, Ακινα: Εκκρεμζσ, ς.35 Ο.π., ς.38 41 Ρεπόνθσ, Γ. (2003), Χωρογραφίεσ: Ο αρχιτεκτονικόσ ςχθματιςμόσ του νοιματοσ, Ακινα: Αλεξάνδρεια, ς.14 42 Le Corbusier (2005), Για μια Αρχιτεκτονικι, Ακινα: Εκκρεμζσ, ς.3 43 Ο.π., ς.3 40

Notre Dame du Haut Le Corbusier

Εικόνα 1: Νοτιοανατολικι όψθ

Θ κακολικι εκκλθςία Notre Dame du Haut βρίςκεται ςτο πλάτωμα που δθμιουργείται ςτθν κορυφι του λόφου Bourlémont, περιφερειακά τθσ κοινότθτασ Ronchamp τθσ Γαλλίασ. Θ δθμιουργία του ζργου προζκυψε ωσ ανάγκθ για τθν διαμόρφωςθ ενόσ ιεροφ χϊρου φςτερα από το βομβαρδιςμό του προγενζςτερου γοτκικοφ ναοφ ςτθ ςυγκεκριμζνθ κζςθ, κατά τθ διάρκεια του Δευτζρου Ραγκοςμίου Ρολζμου. Τθν υλοποίθςθ του ζργου, που ολοκλθρϊκθκε το 1955, ανζλαβε ο Le Corbusier, ανταποκρινόμενοσ ςτισ εκκλιςεισ ενόσ κινιματοσ που υποςτιριηε τθν ειςαγωγι τθσ ςφγχρονθσ αρχιτεκτονικισ ςτουσ ιεροφσ χϊρουσ. Επθρεαςμζνοσ από τθν εμπειρία τθσ επίςκεψθσ του ςτο βράχο τθσ Ακρόπολθσ, κατά το ςχεδιαςμό τθσ Notre Dame du Haut, ο Le Corbusier επιχειρεί «να αρκρϊςει ζνα λόγο που να απευκφνεται ςτο τοπίο, ςαν απάντθςθ ςτο κάλεςμα ορίηοντα»44. Για το λόγο αυτό, θ ςφλλθψθ τθσ ιδζασ του ςχεδιαςμοφ προζκυψε ωσ απόρροια τθσ ανάγνωςθσ του τοπίου, που ςφμφωνα με τον ίδιο αποτελεί τθ «βάςθ τθσ αρχιτεκτονικισ ςφνκεςθσ»45. Κακοριςτικι επιρροι ςτθ ςφλλθψθ τθσ ιδζασ άςκθςαν και τα τζςςερα ςθμεία του ορίηοντα, με τον άξονα ανατολισ-δφςθσ να διαγράφεται κακαρά ςτθν κάτοψθ, προδιακζτοντασ για τον ουςιαςτικό ρόλο που κατζχει το φωσ ςτθ διαμόρφωςθ τθσ ατμόςφαιρασ του χϊρου. Ο ςχεδιαςμόσ του ναοφ βαςίηεται ςε μεγάλο βακμό ςτουσ κανόνεσ τθσ ανκρωπομετρικισ κλίμακασ του Modulor και διαχωρίηεται από τθν παραδοςιακι εκκλθςιαςτικι αρχιτεκτονικι τυπολογία, με τθν κάτοψθ να ακολουκεί αςφμμετρθ οργάνωςθ και τθν τοποκζτθςθ τθσ ειςόδου ςτθ νότια πλευρά του ναοφ που ςυναντά κάκετα τον άξονα ανατολισ-δφςθσ. Για τθν υλοποίθςθ του ζργου, ο Le Corbusier, επωφελοφμενοσ των ιδιοτιτων του, χρθςιμοποιεί ωσ βαςικό υλικό το οπλιςμζνο ςκυρόδεμα με το οποίο δθμιουργεί καμπυλωμζνεσ επιφάνειεσ που ορίηουν τον ιερό τόπο, αντανακλϊντασ τισ πτυχϊςεισ και τα περιγράμματα των κορυφογραμμϊν που διαγράφο44

Cohen, J. L. (2006), Le Corbusier, Köln: Taschen, ς.65 Μάρθ, Ι. (2005), “Ronchamp: Θ γεωμετρικι τάξθ τθσ φφςθσ και θ μυςταγωγία του υπερβατικοφ”, Δφο Ταξίδια ςτον Le Corbusier, Ρ. Τουρνικιϊτθσ (επιμ.), Ακινα: Futura, ς.80 45

Εικόνα 2: Σκίτςα εργαςίασ, Εικόνα 3: Σχζδιο τομισ, Εικόνα 4: Σκίτςα υλοποιθμζνων όψεων, Εικόνα 5: Βόρεια όψθ μακζτασ

νται ςτον ορίηoντα. Κακϊσ οι επιφάνειεσ δεν εφάπτονται μεταξφ τουσ, ο χϊροσ ρζει ανάμεςα και γφρω από αυτζσ επιτρζποντασ τθ δυναμικι τουσ ανάπτυξθ προσ όλεσ τισ κατευκφνςεισ. Στθ βόρεια και δυτικι πλευρά οι επιφάνειεσ είναι κοίλεσ ωσ προσ τον εςωτερικό χϊρο του ναοφ, ενϊ ςτθ νότια και ανατολικι κυρτζσ, ορίηοντασ μ’ αυτόν τον τρόπο εξωτερικά δφο κοιλότθτεσ, για τθν υποδοχι του επιςκζπτθ ςτο νότο και για τθ διαμόρφωςθ ενόσ εξωτερικοφ ιεροφ και χϊρου ςυγκζντρωςθσ των πιςτϊν ςτθν ανατολι. Μζςα από αυτόν το χειριςμό, ο Le Corbusier επιτυγχάνει να ρυκμίςει τισ κινιςεισ εςωτερικά και εξωτερικά του ναοφ, δθμιουργϊντασ ζνα ζργο που χαρακτθρίηεται ταυτόχρονα από εςωςτρζφεια και εξωςτρζφεια, όπωσ και θ κρθςκευτικι διαδικαςία που λαμβάνει χϊρα. Οι καμπυλωμζνεσ επιφάνειεσ ςε ςυνδυαςμό με τθν κυρτι, ωσ προσ το εςωτερικό, επιφάνεια που διαμορφϊνει τθ ςτζγθ, ςυνειςφζρουν ςτθν πνευματικι διάςταςθ του χϊρου δθμιουργϊντασ ζντονθ αντιχθςθ, λόγω τθσ οποίασ ενιςχφεται θ επικράτθςθ ςιωπισ, θ οποία γεννά αιςκιματα κατάνυξθσ και γαλινθσ. Θ κατανυκτικι ατμόςφαιρα που αποπνζει ο χϊροσ, μζςω τθσ θχθτικισ ποιότθτασ, εντείνεται με τον τρόπο που ειςχωρεί το φυςικό φωσ ςτον εςωτερικό χϊρο. Θ βόρεια και νότια κεκλιμζνθ επιφάνεια, τθσ οποίασ το πάχοσ μεταβάλλεται κακ’ φψοσ και μικοσ, είναι διατρυπθμζνεσ από ανοίγματα διαφορετικοφ ςχιματοσ και μεγζκουσ, καλυμμζνα από χρωματιςτοφσ υαλοπίνακεσ, που επιτρζπουν ςτο φυςικό φωσ να ειςχωριςει φιλτραριςμζνο και να δθμιουργιςει ζντονεσ χρωματιςτζσ φωτοςκιάςεισ κακ’ όλθ τθ διάρκεια τθσ θμζρασ. Στθν ανατολικι όψθ το φωσ ειςζρχεται μζςω ενόσ τετραγϊνου ανοίγματοσ, που τοποκετείται πίςω από το ιερό, και μιασ κατακόρυφθσ ςχιςμισ, που μεςολαβεί μεταξφ τθσ ανατολικισ και νότιασ όψθσ. Μζςω αυτϊν των ανοιγμάτων κακίςταται δυνατόσ ο προςδιοριςμόσ τθσ κζςθσ του ιλιου και επομζνωσ ο προςδιοριςμόσ τθσ ϊρασ ςτθ διάρκεια τθσ θμζρασ. Τόςο θ νότια όςο και θ ανατολικι επιφάνεια δεν εφάπτονται με τθ ςτζγθ δθμιουργϊντασ μια λεπτι ςχιςμι μζςω τθσ οποίασ αχτίδεσ φωτόσ ειςχωροφν ςτον εςωτερικό χϊρο δθμιουργϊντασ ζνα μυςτθριακό κλίμα.

Εικόνεσ 6,7,8,9: Απόψεισ εςωτερικοφ χϊρου

Μζςα από αυτό το «δοχείο ζντονου ςτοχαςμοφ και περιςυλλογισ»46 ο Le Corbusier ανοίγει χϊρο για τθ βίωςθ μιασ κατανυκτικισ εμπειρίασ, παραχωρϊντασ ςτον κάκε επιςκζπτθ τθν ελευκερία να αναηθτιςει και να διατυπϊςει μια προςωπικι ερμθνεία του κρθςκευτικοφ αιςκιματοσ, πζρα από τθ δογματικι κρθςκευτικι αλικεια.

Ο.π., ς.84

Water Temple Tadao Ando

Εικόνα 10: Νοτιοδυτικι όψθ

Το Water Temple, ι αλλιϊσ το αποκαλοφμενο μνθμείο του νεροφ, είναι ζνασ ναόσ τθσ βουδιςτικισ αίρεςθσ Shingon και τοποκετείται ςε ζνα λόφο κοντά ςτθν ακτι Higashiura που βρίςκεται ςτο βορειοανατολικό μζροσ του νθςιοφ Awaji τθσ Ιαπωνίασ. Ο ςχεδιαςμόσ του ναοφ ανατζκθκε ςτον αρχιτζκτονα Tadao Ando και θ υλοποίθςθ του ζργου ολοκλθρϊκθκε το 1991. Ο Ando ςτο ςφνολο των ζργων του επιδιϊκει τθ δθμιουργία «ιδιαίτερων τόπων»47 που επιχειροφν «τθ ςφνδεςθ του ανκρϊπου με τθ φφςθ και τθν αποκατάςταςθ του πραγματικοφ ςτθν ανκρϊπινθ ςυνείδθςθ»48. Ρρόκειται δθλαδι για «μια αρχιτεκτονικι που είναι αφ’ εαυτισ υπαρξιακι ςκζψθ των χϊρων για το ςκοπό τθσ φπαρξθσ»49. Ππωσ υποςτθρίηει ο ίδιοσ, ζνα αρχιτεκτονικό ζργο «αποκτά δφναμθ και ακτινοβολεί μόνο όταν θ φλθ, θ γεωμετρία και θ φφςθ ενςωματϊνονται ςε αυτό»50. Θ παραπάνω πεποίκθςθ γίνεται εμφανι ςτα ζργα του που, ωσ επί το πλείςτον, χαρακτθρίηονται από τθ χριςθ ακατζργαςτων υλικϊν ςε γεωμετρικζσ φόρμεσ και τθν παρουςία φυςικϊν ςτοιχείων που ςυνκζτονται με τζτοιο τρόπο ϊςτε να αποτελοφν ςυμβολιςμοφσ για το βακφτερο νόθμα τθσ φπαρξθσ. Κατά το ςχεδιαςμό του Water Temple, ιδζα του αρχιτζκτονα αποτζλεςε θ «εξαφάνιςθ» του ναοφ κάτω από μια οβάλ λίμνθ καλυμμζνθ με λωτοφσ. Θ είςοδοσ ςτο ναό πραγματοποιείται με τελετουργικό τρόπο μζςω μιασ ςκάλασ που χωρίηει τθ λίμνθ ςυμμετρικά, ςυμβολίηοντασ τθν παρουςία ενόσ κζντρου. Με αυτι του τθ κίνθςθ, ο Ando, ςτοχεφει αφενόσ ςτθν ενςωμάτωςθ του ζργου ςτο φυςικό περιβάλλον και αφετζρου ςτθν επιμικυνςθ τθσ πορείασ που οδθγεί ςτον εςωτερικό χϊρο του ναοφ, προςφζροντασ μ’ αυτό τον τρόπο, χρόνο ςτον επιςκζπτθ να προετοιμαςτεί για τθ διαδικαςία τθσ πνευματικισ κάκαρςθσ που πρόκειται να ακολουκιςει, θ οποία ςυμβολίηεται με τθν παρου47

González Cobelo, J. L. (1996), “The Unveiled Architecture”, El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 1983-1993, Madrid: El Croquis, ς.23 48 Ο.π., ς.30 49 Ο.π., ς.23 50 Ando, T. (1996), “Spatial Composition and Nature”, El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 19831993, Madrid: El Croquis, ς.348

Εικόνα 11: Σκίτςο τομισ, Εικόνα 12: Προςχζδιο κάτοψθσ, Εικόνα 13: Άποψθ μακζτασ

ςία του υγροφ ςτοιχείου. Σε αντίκεςθ με τθ ςυμμετρία που παρουςιάηει εξωτερικά το ζργο, ςτον εςωτερικό χϊρο επιλζγεται αςφμμετρθ οργάνωςθ. Ο χϊροσ του ιεροφ τοποκετείται ςτο δυτικό μζροσ που ορίηει θ ςκάλα, ςυμβολίηοντασ τθν ζλευςθ του Βοφδα από τθ Δφςθ. Οργανωμζνοσ ςε ςχιμα τετραγϊνου, ο ιερόσ χϊροσ, οριοκετείται από δφο θμικυκλικοφσ τοίχουσ, που κακιςτοφν δυςδιάκριτθ τθν παρουςία του. Με τθν τοποκζτθςθ των καμπφλων ςτοιχείων, ο Ando επιτυγχάνει να δθμιουργιςει μια κυκλικι πορεία γφρω από τον πυρινα του ζργου, που αποτελεί τθ ςυνζχεια τθσ διαδρομισ που προθγικθκε. Θ μειωμζνθ ορατότθτα κατά τθ διάρκεια τθσ κυκλικισ πορείασ, εντείνει ςταδιακά τθν εμπειρία τθσ κακαρτικισ απομόνωςθσ, δθμιουργϊντασ ζνα αίςκθμα μυςτθρίου. Θ μυςτθριακι ατμόςφαιρα που αποπνζει ο χϊροσ ενιςχφεται με τον τρόπο που ειςχωρεί το φυςικό φωσ. Μζςα από προςεκτικά μελετθμζνα ανοίγματα το θλιακό φωσ ειςζρχεται φιλτραριςμζνο «να γεννιςει μεσ ςτο κενό ομιχλϊδεσ κρφπτεσ»51 δίνοντασ τθν αίςκθςθ πωσ ςτο χϊρο «βαςιλεφει μια αιϊνια αδιαςάλευτθ γαλινθ»52, θ οποία ζρχεται ςε ςφμπνοια με τθ διαδικαςία του διαλογιςμοφ. Για τθν υλοποίθςθ τθσ προαναφερόμενθσ ατμόςφαιρασ του χϊρου, ο Ando χρθςιμοποίθςε ωσ βαςικά υλικά το οπλιςμζνο ςκυρόδεμα και το ξφλο. Μζςω τθσ χριςθσ οπλιςμζνου ςκυροδζματοσ κατάφερε να δθμιουργιςει ομοιογενείσ επιφάνειεσ που υπό το φωσ του ιλιου, όπωσ αναφζρει ο ίδιοσ, «ο πραγματικόσ τουσ χαρακτιρασ χάνεται, και μόνο ο χϊροσ που περιβάλλουν δίνει μια αίςκθςθ πραγματικισ φπαρξθσ»53. Ρρωταγωνιςτικό ρόλο ςτον εςωτερικό χϊρο ζχουν οι βαμμζνεσ κόκκινεσ ξφλινεσ επιφάνειεσ. Το ξφλο ωσ υλικό αναςφρει μνιμεσ από τθν παραδοςιακι ναοδομία, ενϊ θ επιλογι του κόκκινου χρϊματοσ βαςίηεται ςτθ ςυμβολικι αξία που του αποδίδεται ςφμφωνα βουδιςτικι κρθςκεία. Τα αρχικά ςκίτςα του αρχιτζκτονα παρουςιάηουν το χϊρο του ιεροφ απαλ51

Tanizaki J. (2016), Το Εγκϊμιο τθσ Σκιάσ, Ακινα: Άγρα, ς.73 Ο.π., ς.74 53 Frampton, K. (2009), Μοντζρνα Αρχιτεκτονικι: Ιςτορία και Κριτικι, Ακινα: Θεμζλιο, ς.286 52

Εικόνεσ 14,15,16,17: Απόψεισ εςωτερικοφ χϊρου

λαγμζνο από κάκε κρθςκευτικό αντικείμενο που πλαιςιϊνει τελικά το χϊρο. Ρρόκεςθ του Ando αποτζλεςε θ δθμιουργία ενόσ κενοφ χϊρου ωσ κζντρο τθσ ςφνκεςθσ, ςυμβολίηοντασ μ’αυτό τον τρόπο τθν ζννοια τθσ κενότθτασ που ςυναντάται ςτθ βουδιςτικι πίςτθ και προτρζποντασ παράλλθλα τον κάκε επιςκζπτθ μζςω του ίδιου του χϊρου «να αφυπνίςει το δικό του φωσ»54.

Kestenbaum, J. 1996), “Modernism and its Discontents”, El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 1983-1993, Madrid: El Croquis, ς.19

Bruder Klaus Chapel Peter Zumthor

Εικόνα 18: Άποψθ εξωτερικοφ χϊρου

Το Bruder Klaus Chapel είναι ζνα παρεκκλιςι ι αλλιϊσ ζνασ τόποσ ςιωπισ, διαλογιςμοφ και προςευχισ που βρίςκεται ςτθ περιοχι Mechernich τθσ Γερμανίασ. Θ υλοποίθςθ του ζργου ολοκλθρϊκθκε το 2007 από τον αρχιτζκτονα Peter Zumthor φςτερα από τθν ζκφραςθ τθσ επικυμίασ των κατοίκων τθσ περιοχισ να τιμιςουν τον ερθμίτθ μοναχό Bruder Klaus, προςτάτθ των αγροτϊν ςτθν κακολικι πίςτθ. Σκεπτόμενοσ πζρα από τθ μορφι και τθν καταςκευι, ο Zumthor δθμιουργεί μια αρχιτεκτονικι των αιςκιςεων, προςεγγίηοντασ το ςχεδιαςμό μζςα από τθν αιςκθτθριακι ςχζςθ που αναπτφςςεται μεταξφ ανκρϊπου και ατμόςφαιρασ. Για το λόγο αυτό, δίνει ιδιαίτερθ προςοχι ςτθ μελζτθ του φωτόσ και ςτα υλικά που χρθςιμοποιεί κακϊσ, όπωσ υποςτθρίηει ο ίδιοσ, με λεπτό χειριςμό προςδίδουν ςτο χϊρο μια «ποιθτικι ποιότθτα»55. Σχεδιάηοντασ το Bruder Claus Chapel ςτόχοσ ιταν θ δθμιουργία ενόσ μικροφ και εςωςτρεφι χϊρου μυςτθριακισ ατμόςφαιρασ που διαπραγματεφεται τθ ςχζςθ ανκρϊπου και κεότθτασ. Ταυτίηοντασ τθ κεότθτα με τθν δφναμθ τθσ φφςθσ, πρόκεςθ του Zumthor αποτζλεςε θ ειςχϊρθςθ των φυςικϊν φαινομζνων του εξωτερικοφ περιβάλλοντοσ ςτον εςωτερικό χϊρο, ςυνδζοντασ μ’ αυτό τον τρόπο τθν εςωτερικι διαδικαςία τθσ προςευχισ με το φυςικό ςτοιχείο, τονίηοντασ ζτςι τθ βιωματικι εμπειρία που λαμβάνει χϊρα και αποτελεί για τον ίδιο τθν ουςία τθσ αρχιτεκτονικισ. Οι προκζςεισ του αρχιτζκτονα γίνονται ορατζσ ςτα αρχικά ςκίτςα και ςχζδια του. Ο ίδιοσ δίνει ιδιαίτερθ βαρφτθτα ςτα ςχζδια εργαςίασ, τα οποία όπωσ αναφζρει «προςπακοφν να εκφράςουν όςο το δυνατόν ακριβζςτερα τθν αφρα του κτιρίου»56 φανερϊνοντασ κάτι από «τθν κρυφι εςωτερικι του ζνταςθ»57. Για τθν υλοποίθςθ τθσ επικυμθτισ ατμόςφαιρασ του ςυγκεκριμζνου ζργου, ο αρχιτζκτονασ χρθςιμοποίθςε ςε πρϊτο ςτάδιο εκατόν δϊδεκα κορμοφσ δζντρων, που τοποκετικθκαν με τρόπο ϊςτε να ςυγκλίνουν ςτθν κορυφι τουσ, 55

Zumthor, P. (2006), Thinking Architecture, Basel: Birkhauser, ς.10 Ο.π., ς.12 57 Ο.π., ς.18 56

Εικόνα 19: Σκίτςο κάτοψθσ, Εικόνα 20: Σκίτςο τομισ, Εικόνα 21: Άποψθ μακζτασ – ξφλινο κζλυφοσ

δθμιουργϊντασ ζνα κζλυφοσ ελεφκερθσ γεωμετρίασ. Τθ διεκπεραίωςθ του ξφλινου πλαιςίου διαδζχτθκε θ δθμιουργία ενόσ νζου κελφφουσ από οπλιςμζνο ςκυρόδεμα φψουσ δϊδεκα μζτρων, ςε ςχιμα ακανόνιςτου πενταγϊνου, που προςζδωςε ςτο ζργο μια ςτιβαρι μορφι. Θ εν λόγω ενζργεια πραγματοποιικθκε ϊςτε να προςφζρει ςτον αρχιτζκτονα τθ δυνατότθτα καφςθσ του εςωτερικοφ ξφλινου κελφφουσ, που άφθςε πίςω του ζνα τραχφ ανάγλυφο ςκοφρων αποχρϊςεων, δθμιουργϊντασ μ’ αυτόν τον τρόπο ζνα χϊρο ςκοτεινό, που χαρακτθρίηεται από τθ μυρωδιά του καμζνου υλικοφ. Κατά τθ διάρκεια τθσ θμζρασ ανεπαίςκθτεσ αχτίδεσ φωτόσ ειςχωροφν ςτο ςκοτεινό χϊρο μζςα από μικρζσ οπζσ που βρίςκονται ςτα καμζνα τοιχϊματα, περίπου τριακόςιεσ πενιντα ςτον αρικμό, οριςμζνεσ από χαλφβδινουσ ςωλινεσ που είχαν το ρόλο του εξαεριςμοφ κατά τθ διάρκεια τθσ καφςθσ. Μεγαλφτερθ δζςμθ θλιακοφ φωτόσ ειςζρχεται ςτο χϊρο μζςω τθσ οπισ που βρίςκεται ςτθν οροφι του ςυνολικοφ κελφφουσ, θ οποία λόγω τθσ μεγάλθσ απόςταςθσ τθσ από το ζδαφοσ, καταφζρνει να φωτίςει αμυδρά το χϊρο δθμιουργϊντασ ζνα μυςταγωγικό κλίμα. Κακϊσ θ οπι δεν είναι καλυμμζνθ από κάποιο υλικό επιτρζπει τθν επικυμθτι ςφνδεςθ του εςωτερικοφ χϊρου με το εξωτερικό περιβάλλον, προςφζροντασ τθ δυνατότθτα ειςχϊρθςθσ φυςικϊν φαινομζνων, όπωσ τθσ βροχισ, του αζρα και του χιονιοφ ςτον εςωτερικό χϊρο. Με αυτόν τον τρόπο θ κερμοκραςία του χϊρου μεταβάλλεται ανάλογα τθν ϊρα και τθν εποχι και θ βιωματικι εμπειρία χαρακτθρίηεται από τθ χρονικι ςτιγμι που πραγματοποιείται κατά τθ διάρκεια τθσ μζρασ. Σε αντίκεςθ με άλλουσ κρθςκευτικοφσ χϊρουσ, ςτο Bruder Klaus Chapel υπιρξε εκοφςια θ απουςία κρθςκευτικϊν εικόνων. Τo μοναδικό κρθςκευτικό αντικείμενο ςτο χϊρο είναι ζνα ξφλινο γλυπτό του μοναχοφ, αφαιρετικά υλοποιθμζνο. Μ’ αυτόν τον τρόπο, θ ατμόςφαιρα του χϊρου αποτελεί το κυρίαρχο ερζκιςμα να προκαλζςει ςυναιςκιματα και ν’ αφιςει ελεφκερο το νου να ςθμάνει τθν ζννοια του κείου.

Εικόνεσ 22,23,24,25: Απόψεισ εςωτερικοφ χϊρου

αντί επιλόγου «Θ ιδζα του ποιείν είναι θ πρϊτθ και θ πιο ανκρϊπινθ. Το «εξθγείν» δεν είναι ποτζ παρά θ περιγραφι ενόσ ποιθτικοφ τρόπου˙ δεν είναι τίποτε άλλο παρά το διά τθσ ςκζψεωσ ανα-ποιείν.» Paul Valéry, Ο άνκρωποσ και το κοχφλι

Στα πλαίςια τθσ αναηιτθςθσ του τόπου τθσ αρχιτεκτονικισ, ωσ αναπόςπαςτο κομμάτι, προζκυψε θ διερεφνθςθ τθσ ςθμαςίασ τθσ αρχιτεκτονικισ για τθν ανκρϊπινθ φπαρξθ μζςα από τθν ανάπτυξθ ενόσ προςωπικοφ λόγου, ο οποίοσ για να εκδθλωκεί χρειάςτθκε κατ’ ανάγκθ να μετζλκει μια ςειρά εννοιϊν που όφειλαν να αποςαφθνιςτοφν. Ο τρόποσ με τον οποίο νοοφμε το χϊρο, τον τόπο, τθ ςχζςθ τουσ με τθν αρχιτεκτονικι και τθν ανκρϊπινθ φπαρξθ, επθρεάηει το φανταςιακό μασ χϊρο, ο οποίοσ, ωσ εν δυνάμει αρχιτζκτονεσ, εκφράηεται ςτον τρόπο με τον οποίο ςχεδιάηουμε και ςυνκζτουμε ζνα αρχιτεκτονικό ζργο. Γι’ αυτό αποτελεί επιτακτικι ανάγκθ, εν κατακλείδι, να ςυνειδθτοποιιςουμε πωσ «οι άνκρωποι βιϊνουν ςτα δθμιουργιματα τθσ αρχιτεκτονικισ και, αντίςτροφα, βιϊνονται από αυτά»58, πωσ ο κάκε χϊροσ που ποιοφμε είναι τόποσ και ωσ τζτοιοσ οφείλει να ζχει «ςϊμα και ψυχι, ςε ζνα πνευματικό νόθμα, ςε μια ποιθτικι ζξαρςθ»59. «Στο τζλοσ όλα είναι ποίθςθ»60, όπωσ τονίηει ο Κωνςταντινίδθσ. Μια ποίθςθ που οφείλει να «λειτουργεί ςυνολικά, ςφαιρικά, δίνοντασ μια ολοκλθροφμενθ 58

Φατοφροσ, Δ. Α. (1989), Γραπτά Αρχιτεκτονικισ (1952-1960), Ακινα: Καςτανιϊτθ, ς.37 Κωνςταντινίδθσ, Α. (2011), Θ Αρχιτεκτονικι τθσ Αρχιτεκτονικισ, Θράκλειο: Ρανεπιςτθμιακζσ εκδόςεισ Κριτθσ, ς.122 60 Ο.π., ς.122 59

εικόνα ι αίςκθμα»61 και που μόνο μζςω τθσ οποίασ κα καταφζρουμε να περάςουμε «από μια αρχιτεκτονικι των αναγκϊν ςε μια αρχιτεκτονικι τθσ επικυμίασ»62.

Μαρτινίδθσ, Ρ. (1997), Μεςιτείεσ του ορατοφ: Ηθτιματα κεωρίασ τθσ κριτικισ ςτθν αρχιτεκτονικι και τθν τζχνθ, Ακινα: Νεφζλθ, ς.212 62 Σιδζρθσ Ν., Χωρικότθτα και Αςυνείδθτο, (Διδακτικζσ Σθμειϊςεισ), ΔΡΜΣ: Σχεδιαςμόσ Χϊροσ - Ρολιτιςμόσ, ΕΜΡ, ς.20

βιβλιογραφία               

Ando, Tadao (1996), “Spatial Composition and Nature”, El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 1983-1993, ς.348-349, Madrid: El Croquis Bachelard, Gaston (1982), Θ Ποιθτικι του Χϊρου, Μτφρ. Ε. Βζλτςου, Ι. Χατηθνικολι, Ακινα: Χατηθνικολι Barthes, Roland (1990), Θ επικράτεια των ςθμείων, Μτφρ. Κ. Ραπαϊακϊβου, Ακινα: ΢άππα Baudrillard, Jean, Nouvel, Jean (2005), Τα μοναδικά αντικείμενα: Αρχιτεκτονικι και Φιλοςοφία, Μτφρ. Ν. Θλιάδθσ, Ακινα: Futura Böhme, Gernot (2013), “The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres”, Ambiances Cohen, Jean Louis (2006), Le Corbusier, Μτφρ. Λ. Καρατηάσ, Köln: Taschen Frampton, Kenneth (2009), Μοντζρνα Αρχιτεκτονικι: Ιςτορία και Κριτικι, Μτφρ. Θ. Ανδρουλάκθσ, Μ. Ραγκάλου, Ακινα: Θεμζλιο González Cobelo, José Luis (1996), “The Unveiled Architecture”, El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 1983-1993, ς.21-34, Madrid: El Croquis Heidegger, Martin (2006), Θ Τζχνθ και ο Χϊροσ, Μτφρ. Γ. Τηαβάρασ, Ακινα: Κνδικτοσ Heidegger, Martin (2009), Κτίηειν, Κατοικείν, Σκζπτεςκαι, Μτφρ. Γ. Ξθροπαΐδθσ, Ακινα: Ρλζκρον Heidegger, Martin (2018), Θ προζλευςθ του ζργου τζχνθσ, Μτφρ. Γ. Τηαβάρασ, Ακινα: Δωδϊνθ Hölderlin, Friedrich (2001), Ελεγείεσ, Ύμνοι και άλλα Ποιιματα, Μτφρ. Σ. Γ. Νικολοφδθ, Άγρα: Ακινα Kahn, Louis (1957), “Architecture is the thoughtful making of spaces”, Perspecta Vol. 4, ς. 2, Cambridge: MIT Press Kestenbaum, Jackie (1996), “Modernism and its Discontents”, El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 1983-1993, ς.17-20, Madrid: El Croquis Κωνςταντινίδθσ, Άρθσ (2011), Θ Αρχιτεκτονικι τθσ Αρχιτεκτονικισ, Θράκλειο: Ρανεπιςτθμιακζσ εκδόςεισ Κριτθσ 41

   



 

   

  

Le Corbusier (2005), Για μια Αρχιτεκτονικι, Μτφρ. Ρ. Τουρνικιϊτθσ, Ακινα: Εκκρεμζσ Μαρτινίδθσ, Ρζτροσ (1997), Μεςιτείεσ του ορατοφ: Ηθτιματα κεωρίασ τθσ κριτικισ ςτθν αρχιτεκτονικι και τθν τζχνθ, Ακινα: Νεφζλθ Merleau-Ponty, Maurice (1991), Θ αμφιβολία του Σεηάν – Το μάτι και το πνεφμα, Μτφρ. Α. Μουρίκθ, Ακινα: Νεφζλθ Norberg – Schulz, Christian (2009), Genius Loci, Το Πνεφμα του Τόπου: Για μια Φαινομενολογία τθσ Αρχιτεκτονικισ, Μτφρ. Μ.Φραγκόπουλοσ, Ακινα: Ρανεπιςτθμιακζσ εκδόςεισ ΕΜΡ Pallasmaa, Juhani (1996), “The Geometry of Feeling: A Look at the Phenomenology of Architecture”, Theorizing a New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory 1965-1995, ς. 448-453, New York: Princeton Architectural Press Pallasmaa, Juhani (2018), Θ Τζχνθ και θ Αρχιτεκτονικι ωσ Εμπειρία: Θ Πνευματικι Πραγματικότθτα τθσ Τζχνθσ, (Διάλεξθ), Θεςςαλονίκθ Ραξινοφ, Ευαγγελία (2017), Δθμιουργία ατμόςφαιρασ ςτθν αρχιτεκτονικι: Μια πρόκλθςθ ςτο ςχεδιαςμό του δθμόςιου αςτικοφ χϊρου, (Διδακτορικι Διατριβι), Αριςτοτζλειο Ρανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ, Τμιμα Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν, Θεςςαλονίκθ Ρεπόνθσ, Γιάννθσ (2003), Χωρογραφίεσ: Ο αρχιτεκτονικόσ ςχθματιςμόσ του νοιματοσ, Ακινα: Αλεξάνδρεια Perec, Georges (2000), Χορείεσ Χϊρων, Μτφρ. Α. Κυριακίδθσ, Ακινα: Ύψιλον Ρικιϊνθ Α., Ραροφςθσ Μ. (επιμ.) (2014), Δθμιτρθ Πικιϊνθ Κείμενα, Ακινα: Μορφωτικό Κδρυμα Εκνικισ Τραπζηθσ Σιδζρθσ, Νίκοσ, Χωρικότθτα και Αςυνείδθτο, (Διδακτικζσ Σθμειϊςεισ), ΔΡΜΣ: Σχεδιαςμόσ-Χϊροσ-Ρολιτιςμόσ, Εκνικό Μετςόβιο Ρολυτεχνείο, Τμιμα Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν, Ακινα Σταυρίδθσ, Σταφροσ (1990), Θ Συμβολικι Σχζςθ με το Χϊρο: Πωσ οι κοινωνικζσ αξίεσ διαμορφϊνουν και ερμθνεφουν το χϊρο, Ακινα: Κάλβοσ Στεφάνου, Ιωςιφ (1994), «Ψυχολογία των Τόπων: Από τον πραγματικό χϊρο ςτον φανταςτικό τόπο», Πυρφόροσ 13-14, ς.86-88, Ακινα: ΕΜΡ Tanizaki, Junichiro (2016), Το εγκϊμιο τθσ ςκιάσ, Μτφρ. Ρ. Ευαγγελίδθσ, Ακινα: Άγρα 42

     

Τουρνικιϊτθσ, Ρ. (επιμ.) (2005), Δφο Tαξίδια ςτον Le Corbusier, Ακινα: Futura Φατοφροσ, Δθμιτρθσ Α. (1989), Γραπτά Αρχιτεκτονικισ (1952-1960), Ακινα: Καςτανιϊτθ Valéry, Paul (2005), O άνκρωποσ και το κοχφλι, Μτφρ. Ξ. Κομνθνόσ, Ακινα: Κνδικτοσ Wigley, Mark (1998), “The Architecture of Atmosphere”, Daidalos 68, ς.18-27 Zevi, Bruno (1957), Architecture as Space: How to Look at Architecture, New York: Horizon Press Zumthor, Peter (2006), Thinking Architecture, Basel: Birkhäuser

ςυμπλθρωματικι βιβλιογραφία



  

   



 

Christ-Janer, Albert, Foley, Mary Mix (1962), Modern church architecture: a guide to the form and spirit of 20th century religious buildings, New York: Dodge Book Dept., McGraw-Hill Frampton, Kenneth (1991), Tadao Ando, New York: MoMA Κοτιϊνθσ, Ηιςθσ (2004), Θ Τρζλα του Τόπου, Ακινα: Εκκρεμζσ Κουτςανδρζα, Κανελία (2012), Ο ρόλοσ του ςϊματοσ και θ ζννοια τθσ χωρικότθτασ κατά τον M.Merleau-Ponty, (Μεταπτυχιακι Εργαςία), Εκνικό Μετςόβιο Ρολυτεχνείο, Τμιμα Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν, Ακινα Levene, R. C., Márquez Cecilia, F. (eds) (1996), El Croquis Vol. 44+58: Tadao Ando 1983-1993, Madrid: El Croquis Norberg – Schulz, Christian (1979), “Kahn, Heidegger and the Language of Architecture”, Oppositions 18, ς. 28-47, Cambridge: MIT Press Pallasmaa, Juhani (2005), The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, Chichester: John Wiley and Sons Ltd Χατηθςάββα, Διμθτρα (2009), Θ Ζννοια του Τόπου ςτισ Αρχιτεκτονικζσ Θεωρίεσ και Πρακτικζσ – ςχζςεισ φιλοςοφίασ και αρχιτεκτονικισ ςτον 20ο αιϊνα, (Διδακτορικι Διατριβι), Αριςτοτζλειο Ρανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ, Τμιμα Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν, Θεςςαλονίκθ Χρυςοχόου, Ιςμινθ (2014), Προςεγγίηοντασ το χϊρο μζςα από το άυλο, (Ερευνθτικι Εργαςία), Δθμοκρίτειο Ρανεπιςτιμιο Θράκθσ, Τμιμα Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν, Ξάνκθ Zumthor, Peter (1999), Peter Zumthor Works: Buildings and Projects, 1979-1997, Basel: Birkhäuser Zumthor, Peter (2006), Atmospheres: Architectural Environments Surrounding Objects, Basel: Birkhäuser

προζλευςθ φωτογραφικοφ υλικοφ



Εικόνα 1: Jonathan Grant, Φωτογραφία © Jonathan Grant <https://www.flickr.com/photos/15745256@N06/3778186616/> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνα 2: Bianchini, Riccardo (2018), “Notre Dame du Haut Chapel by Le Corbusier – Ronchamp”, Inexhibit, Φωτογραφία © Fondation Le Corbusier <https://www.inexhibit.com/mymuseum/notre-dame-du-haut-lecorbusier-ronchamp-chapel/> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνα 3: Wang, Shaowen (2009), “Opening-Variations of a Theme”, Φωτογραφία © Fondation Le Corbusier <http://shaowenwang-arch1201-2009.blogspot.com/> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνα 4: Blons, Genevieve (2016), “Le Rôle du Croquis 1” , Φωτογραφία © Fondation Le Corbusier <http://genevieveblons.blogspot.com/2016/03/1fac-le-role-ducroquis-2eme-partie-le.html?view=magazine> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνα 5: Kunkel, Patrick (2015), “Pompidou Centre Hosts "Le Corbusier: The Measures of Man" Exhibition”, Archdaily, Φωτογραφία © Bertrand Prévost - Centre Pompidou <https://www.archdaily.com/769009/pompidou-centre-hosts-lecorbusier-the-measures-of-man-exhibition/> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνεσ 6,7,8: Maher, Carla, “The Chapel at Ronchamp”, The Wood House, Φωτογραφία © Carla Maher <https://www.thewoodhouseny.com/journal/2018/6/20/the-chapelat-ronchamp> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνα 9: Sokleine, Φωτογραφία © Sokleine <https://www.flickr.com/photos/sokleine/37896116554/in/album72157645397188702/> (τελευταία πρόςβαςθ: 16/2/2019)



Εικόνα 10: “Water Temple (Shingonshu Honpukuji)”, ArchiTravel, Φωτογραφία © Forgetmind ArchiMedia|CC BY 2.0 <https://www.architravel.com/architravel/building/watertemple-shingonshu-honpukuji/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)

  

Εικόνεσ 11,13: Frampton, Kenneth (1991), Tadao Ando, New York: MoMA Εικόνα 12: Ando, Tadao (2010), Tadao Ando 0: Process and Idea, Tokyo: Toto Εικόνεσ 14,15,16,17: Ken Conley, Φωτογραφία © Ken Conley <http://kwc.org/photos/tadao-ando/water-temple-shingonshuhonpukuji/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνα 18: Rosenfield, Karissa (2013), “Peter Zumthor to Serve as Rolex Arts Initiative Architecture Mentor“, Archdaily, Φωτογραφία © Paul Clemence <https://www.archdaily.com/442522/peter-zumthor-to-serve-asrolex-arts-initiative-architecture-mentor/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνα 19: Casciani, Stefano (2007), “A Saint and an Architect”, Domus, Φωτογραφία © Pietro Savorelli <https://www.domusweb.it/en/architecture/2007/09/19/a-saintand-an-architect.html> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνα 20: Rafael Cañizares Torquemada <http://artearquitecturaydiseno.blogspot.com/2012_03_01_archi ve.html> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνα 21: Pep Romero Garcés, Φωτογραφία © Pep Romero Garcés <https://www.flickr.com/photos/orppo/6528939487/in/photostrea m/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνεσ 22,24: Sveiven, Megan (2011), “Bruder Klaus Field Chapel/ Peter Zumthor”, ArchDaily, Φωτογραφία © Samuel Ludwig <https://www.archdaily.com/106352/bruder-klaus-field-chapelpeter-zumthor/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνα 23: Ben ter Mull, Φωτογραφία © Ben ter Mull <https://www.flickr.com/photos/de_ijssel/35792426624/in/photo stream/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)



Εικόνα 25: Florian Seiffert, Φωτογραφία © Florian Seiffert <https://www.flickr.com/photos/seiffert/517030160/in/photostr eam/> (τελευταία πρόςβαςθ: 1/2/2019)