Η ταράτσα by greekarchitects3

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2012-13

η ταράτσα αναγνώσεις του αθηναικού δώματος

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Χριστοπούλου Αικατερίνη Επιβλέπων Καθηγητής Πάνος Δραγώνας

Πάτρα,27 Ιουνίου 2013 3

Περίληψη Το πυκνό και χαοτικό ψηφιδωτό της σύγχρονης Αθήνας,αποτελείται κατά κύριο λόγο από το “αρχέτυπο” της πολυκατοικίας.Στην κορυφή των επαναλαμβανόμενων πολυκατοικιών,βρίσκονται οι ταράτσες,“τυλίγοντας σαν γάζα την Αθήνα”.Ποια είναι αυτή η “γάζα”;Η αθηναική ταράτσα είναι ένα πεδίο σημαντικού ενδιαφέροντος καθώς αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της αστικής επιδερμίδας και το οποίο κατά κύριο λόγο είναι ανεκμετάλλευτο. Στο πλαίσιο της ερευνητικής εργασίας,διερευνώνται τα αθηναικά δώματα,με στόχο την ανάδειξη της σημασίας αυτού του στοιχείου της πολυκατοικίας στη διαμόρφωση της Αθηναικής ταυτότητας.

Αbstract On top of the repetitive tissue of the Athenian polykatoikia exist the flat roofs that cover the city like an urban veil.We try to examine the nature of this particular veil.The athenian flat roof is a major point of interest,due to its abundance and lack of systematic use.This dissertation examines the athenian flat roofs in many ways:as the opposite of Le Corbusier’s flat roof,as a key element of the urban tissue,as a backdrop for modern greek films and as a result of the General Building Regulation .Finally there is a field research that produced a series of personal sketches,depicting 9 radically different types of athenian flat roofs.The point of this dissertation is to highlight the importance of the flat roof as a key identity element of Athens.

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κ.Δραγώνα για την πολύτιμη καθοδήγηση του.Επίσης,τη Χ.Πρωτοπαπά για την επίσκεψη στα κτήρια της Ιπποκράτους και Αριστείδου,την κ.Διαμαντίδου για την επίσκεψη στο κτήριο ΗΣΑΠ,το τμήμα Δημοσίων Σχέσων του Δήμου Αθηνών για την επίσκεψη στο Παλαιό Δημαρχείο,τον κ.Πολλάκη για την επίσκεψη στην Μπλε Πολυκατοικία.Τέλος,θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την στήριξη τους,και ειδικά και τον Κ.Τζιώρα για τη βοήθεια και την Ε.Κουτσοκώστα για την φιλοξενία της. 5

περιεχόμενα 1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 2 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.2 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5

5 5.1 4.1 5.2 4.2

Εισαγωγή.........................................................................................................................11 To μοντέρνο δώμα.........................................................................................................14 Γενικά.................................................................................................................................14 Το επίπεδο δώμα κατά τον Le Corbusier....................................................................16 Το δεύτερο σημείο........................................................................................................16 H Villa Savoye: Το επίπεδο δώμα ως κατάληψη του αρχιτεκτονικού περιπάτου....22 Διαμέρισμα Charles de Beistegui: Το δώμα-τιο ανοικτό στον ουρανό....................25 Unite d’Habitation : δώμα-τοπίο-κατάστρωμα..........................................................28 H Αθήνα-Η πολυκατοικία-Το δώμα................................................................30 Η Αθήνα............................................................................................................31 Η πολυκατοικία................................................................................................36 Το δώμα...........................................................................................................39 Η ανάγνωση της Αθήνας από ψηλά................................................................40 Aναπαραστάσεις του αθηναϊκού δώματος...................46 Τα αθηναϊκά δώματα στο πρόσφατο αρχιτεκτονικό έργο.....48 Αριστείδης Αντωνάς-“Athens Terrace Works”..............49 Lingxiao Zhang-“Poly-Roof-Katoikia”....................51 Εικονογραφώντας την αθηναϊκή ταράτσα...................56 Οι ταράτσες στο έργο του Σπύρου Βασιλείου..............57 Οι ταράτσες στα αθηναϊκά κόμικς........................60 Oι Στέρεο Νόβα στην ταράτσα............................62 H δράση της ομάδας αστικό κενό.........................64 Κινηματογραφικές αναπαραστάσεις.........................66 Το προξενιό της Άννας: Η πόλη από ψηλά.................68 Όλγα Ρόμπαρτς:αυτοί που ζουν στις ταράτσες.............70 Αυτή η νύχτα μένει:φαντασιακός χώρος των βιοπαλαιστών..76 No budget story: Η ταράτσα ως ονειρικός χώρος..........80 Πες στη μορφίνη,ακόμα την ψάχνω:Το δώμα ως μοντέρνο ερείπιο....................................................84

Μελέτη αεροφωτογραφιών και επισκέψεις καταγραφής.........................88 Η παρηκμασμένη ταράτσα..................................................................................90 Το δώμα στον ΓΟΚ του 1929...................................................................94 Η εγκαταλελειμένη ταράτσα...............................................................................95 . δώμα στον ΓΟΚ του 1955....................................................................100 Το 7

“ανω-πόλις”-Γιάγκος Αθανασόπουλος 8

5.3 4.3 5.4 4.4 5.5 4.5 5.6 4.5 5.7 5.8 4.6 5.9

Η ταράτσα εργοστάσιο...........................................................................................101 Το δώμα στον ΓΟΚ του 1973..................................................................106 Η ταράτσα εκδηλώσεων.....................................................................................108 Το δώμα στον ΓΟΚ του 1985................................................................113 Το φυτεμένο δώμα..................................................................................................114 Το δώμα στον ΓΟΚ του 2000.................................................................118 Οι συνεχείς ταράτσες.............................................................................................119 Το δώμα στον ΝΟΚ του 2012...............................................................124 Η ταράτσα με πισίνα...........................................................................................126 Η ταράτσα εστίασης.............................................................................................130 Συγκριτικός Πίνακας ΓΟΚ...................................................................... 135 Η ταράτσα με θερινό σινεμά..............................................................................136 Συμπεράσματα...........................................................................141

Εισαγωγή Βασικό χαρακτηριστικό της Αθήνας, όπως άλλωστε και των περισσοτέρων πόλεων που κτίστηκαν κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, εφαρμόζοντας τις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, είναι η ύπαρξη επίπεδων δωμάτων. Η Αθήνα, αποτελεί ένα ιδιαίτερο παράδειγμα αστικού τοπίου. Μοιάζει με ένα τεράστιο ψηφιδωτό που καλύπτει το Λεκανοπέδιο της Αττικής και έχει αρχίσει να ξεχύνεται εκτός του. Το εξαιρετικά πυκνό και χαοτικό ψηφιδωτό παράγεται από τις συνεχείς επαναλήψεις της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Στη σύγχρονη Αθήνα τα δώματα αποτελούν έναν υπολειμματικό χώρο των πολυκατοικιών, που τις περισσότερες φορές παραμένει αναξιοποίητος. Ταυτόχρονα όμως λόγω του αριθμού τους και της μορφολογίας τους, τα δώματα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Αθηναϊκής ταυτότητας.Αντικείμενο έρευνας είναι οι αναπαραστάσεις και η καταγραφή των αθηναϊκών δωμάτων. Αρχικά μελέτησα την ιστορία της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου δώματος με έμφαση στον Le Corbusier.Ύστερα αφού μελέτησα την αθηναϊκή ιστορία και την εξέλιξη του ΓΟΚ, εντόπισα και εξέτασα τις αναπαραστάσεις των αθηναϊκών δωμάτων στον κινηματογράφο ,στην εικονογράφηση και στην αρχιτεκτονική. Συνεχίζοντας εξέτασα τους τύπους και τις χρήσεις των αθηναϊκών δωμάτων και τα χώρισα σε κατηγορίες. Οι συγκεκριμένες κατηγορίες συλλήφθηκαν μετά από ενδελεχή παρατήρηση των αθηναϊκών δωμάτων μέσα από διαδικτυακές υπηρεσίες αεροφωτογραφιών και δορυφορικών λήψεων (http://www.bing. com/maps/ ,Google Earth).Μετά τον καθορισμό των κατηγοριών και των πιο ενδιαφερόντων δειγμάτων των κατηγοριών αυτών, ακολούθησε επίσκεψη στα εν λόγω δώματα . Η έρευνα πεδίου έγινε την περίοδο Νοεμβρίου 2012-Μαίου 2013, κάτω από διαφορετικές καιρικές συνθήκες οι οποίες είναι καθοριστικές για την αντίληψη ενός απροστάτευτου χώρου. Κατά τις επισκέψεις αυτές μελετήθηκαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε δώματος, οι εγκαταστάσεις του, η συχνότητα χρήσης του, τα υλικά του και η εφαρμογή των διατάξεων του ισχύοντος ανά περίπτωση Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατόν. Η ανάλυση συνοδεύεται από προοπτικά σκίτσα των δωμάτων, τα οποία τονίζουν την ιδιαίτερη αίσθηση που προσφέρουν οι αντίστοιχοι χώροι. Η ερευνητική εργασία αποτελείται από έξι κεφάλαια ,τα οποία συμπλέκονται και κατά περιπτώσεις μπορούν να αναγνωστούν ταυτόχρονα . Το πρώτο κεφάλαιο μελετά τα ρόλο του δώματος στο μοντέρνο κίνημα 11

και κατά κύριο λόγο στο έργο του Le Corbusier με στοιχεία που έχουν αντληθεί από βιβλιογραφικές πηγές. Συγκεκριμένα εξετάζονται η Unite με το δώμα-κατάστρωμα υπερωκεανίου, το διαμέρισμα του De Beistegui με τις σουρεαλιστικές αναφορές και η villa Savoye . Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελεί μια μελέτη πάνω στην ιστορία και την ταυτότητα της Αθήνας το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, η οποία έχει ως στόχο να εξετάσει το ρόλο του δώματος στη διαμόρφωση του αστικού χαρακτήρα της .Αυτή η μελέτη ξεκινάει από τα βασικά πολεοδομικά χαρακτηριστικά της Αθήνας, για να συνεχίσει με την εξέταση της τυπολογίας της πολυκατοικίας και τέλος να επικεντρωθεί στη μορφή και τη λειτουργία των αθηναικών δωμάτων. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται οι αναπαραστάσεις των αθηναϊκών δωμάτων στην τέχνη. Αντικείμενο ανάλυσης είναι η παρουσία του δώματος σε σκηνές πέντε ταινιών του νεοελληνικού κινηματογράφου ,στο έργο των σύγχρονων ελλήνων φωτογράφων, στο έργο της ομάδας «αστικό κενό» στη ζωγραφική του Σπύρου Βασιλείου ,στα κόμικς ,στα βίντεο των στέρεο Νόβα και στα πρόσφατα αρχιτεκτονικά πρότζεκτ Athens Terraces του Αριστείδη Αντωνά και Poly-RoofKatoikia του Berlage Institut. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της καταγραφής εννέα δωμάτων από κτήρια του Α’ Δημοτικού Διαμερίσματος Αθηνών. Τα συγκεκριμένα παραδείγματα μπορούν να χωριστούν στις εξής κατηγορίες ανάλογα με τη χρήση τους :α)δώμα με βιομηχανικό εξοπλισμό, β) δώμα εκδηλώσεων, γ) δώμα με χρήση εστίασης, δ) φυτεμένο δώμα, ε) δώμα με εγκατάσταση πισίνας, στ) δώμα με εγκαταστάσεις θερινού κινηματογράφου, στ)εγκαταλελειμμένο δώμα. Παράλληλα ,στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η εξέλιξη του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού από το 1929 έως το 2012, ως προς τις διατάξεις εκείνες που επηρεάζουν τον σχεδιασμό των δωμάτων. Παρατίθενται ενδεικτικές τομές οι οποίες υποδεικνύουν ένα τυπικό δώμα το οποίο ακολουθεί επακριβώς τους περιορισμούς του εκάστοτε ΓΟΚ. Η αντιπαραβολή των τεχνικών σχεδίων και κειμένων με την προσωπική καταγραφή των δωμάτων έχει ως στόχο τη σύγκριση της αυστηρής νομοθετικής αντιμετώπισης με αυτό που αντιλαμβάνεται ο εξωτερικός παρατηρητής ως φυσιογνωμία του αθηναϊκού δώματος.

1.To μοντέρνο δώμα 1.1

Γενικά

Στο έργο του “Essay on Architecture” (1753) o M.A..Laugier εισάγει την έννοια της αρχέγονης καλύβας: τέσσερις κορμοί δέντρων μπηγμένοι στο έδαφος σε τετραγωνικό σχήμα στοιχειωδώς συνδεδεμένοι μεταξύ τους και με μία στέγη. Η επικλινής στέγη αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Συνθέτει την κάλυψη ,την προστασία του ανθρώπου από τα στοιχεία της φύσης .Απαντά στο πρωταρχικό καθήκον της αρχιτεκτονικής,προστατεύοντας τον χρήστη από τον ήλιο και τη βροχή

Εικ.1 Γκραβούρα της πρωτόγονης καλύβας,έργο του του Charles Eisen (1720-1778).Εξώφυλλο της 2ης έκδοσης του Essay on Architecture του Laugier.

Η ιστορία της αρχιτεκτονικής θεωρίας είναι γεμάτη με «θρύλους», οι οποίοι ουσιαστικά ανάγουν το καθήκον της αρχιτεκτονικής στο «να βάλει ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μας»1.H στέγη προσφέρει προστασία ,αλλά ταυτόχρονα μας καταδεικνύει ότι κάτω από αυτήν βρίσκεται ένας προστατευμένος χώρος. Βλέποντας μια στέγη, ασυνείδητα σκεπτόμαστε τον καλυμμένο χώρο :η στέγη βρίσκεται ανάμεσα σε ουρανό και γη, διασύνδεει τη γη με τον ουρανό ,ούτως ώστε μέσω αυτής και κάτω από αυτήν να δημιουργηθεί ένας χώρος. Τη δεκαετία του 1920, όταν άρχισε να καθιερώνεται το μοντέρνο κίνημα ,οι επίπεδες στέγες έγιναν πολύ πιο συχνό θέαμα, αφού δεν αποτελούσαν χαρακτηριστικό στοιχείο μόνο των παραδοσιακών κυκλαδίτικών σπιτιών ή της αραβικής αρχιτεκτονικής. Πολλοί αρχιτέκτονες, κατά κύριο λόγο στη Γερμανία, θεωρούσαν τις επίπεδες στέγες το κύμα που θα εξαλείψει τον παραδοσιακό χαρακτήρα της τοπικής τους αρχιτεκτονικής . To 1926, o Josef Frank2 έγραψε σε τεύχος του μηνιαίου περιοδικού “Das neue Frankfurt”ένα άρθρο με τίτλο «Η κεκλιμένη στέγη είναι ένα απομεινάρι της ρομαντικής εποχής» στο οποίο τονίζει ότι «η σπουδαιότητα της επίπεδης στέγης(η οποία δεν τονίζεται αρκετά) είναι η αποκατάσταση της σχηματικής ομοιογένειας, μέσω της οποίας τα κτήρια αποκτούν τη δυνατότητα να 1 Rykwert, On Adam’s House in Paradise, The idea of the Primitive Hut in Architectural History,(1981) 2 Josef Frank (Μπάντεν Βιέννης,1885 – Στοκχόλμη, 1967) Αυστριακός αρχιτέκτονας και σχεδιαστής επίπλων, πρωτοπόρος του Αυστριακού Μοντέρνου. 14

διαφοροποιηθούν.Δίνει τη δυνατότητα ακόμα και στον άπειρο τεχνίτη να δημιουργήσει ένα ανεκτό οικοδόμημα, τώρα που η συνολική μορφή του κτηρίου είναι γενικά προκαθορισμένη»1. Η διαμάχη για την επίπεδη στέγη ,ήταν εντονότερη σε χώρες όπως στη Γερμανία, καθώς το επίπεδο δώμα ήταν εντελώς εκτός της αρχιτεκτονικής κουλτούρας τους, εν αντιθέσει με την Ελλάδα ,στην οποία κατά τόπους, όπως στις Κυκλάδες, οι επίπεδες στέγες ήταν συνήθεις για αιώνες. Σύμφωνα με τον Jan Pieper «Ενώ με την παραδοσιακή στέγη το κτήριο μοιάζει να ξεφυτρώνει σαν δέντρο μέσα στο τοπίο, η επίπεδη στέγη του Μοντέρνου, δυσλειτουργική και υπερβολικά ακριβή στις απαρχές της ,διακόπτει τέτοιου είδους «φυσικούς» δεσμούς. Είναι μια έκφραση της απώλειας της πατρίδας των αστικών νομάδων ,που πια δεν συνδέονται με τον τόπο τους. Ο διεθνισμός του Μοντέρνου, ζωσμένος με τη φροντίδα της ισότητας των λαών ,εξέφρασε τον ξεριζωμό τους»2.Οι γερμανοί αρχιτέκτονες συνέχισαν για χρόνια να διαμάχονται για την επίπεδη στέγη και τα ζητήματα ταυτότητας που αυτή επέφερε. Αλλά η επίπεδη στέγη από έμβλημα του Μοντέρνου, έγινε η απόδειξη της διεθνούς εφαρμογής του. Δεν έχει εθνικότητα, είναι απλώς το λογικό αποτέλεσμα μιας νέας αρχιτεκτονικής. Το Μοντέρνο επιτίθεται με την επίπεδη στέγη στην κεκλιμένη ,η οποία αποτελεί το τέλειο παράδειγμα μιας 1 Mäckler, ”Flachdach ist spießig” ,Das Dach,(2007),σελ.41 2 ο.π., ”Der zweite Punk “Le toit Jardin” Le Corbusier’s bewohnbare Daecher” , σελ.71 15

αρχιτεκτονικής παρωχημένης τόσο σε τοπικό όσο και ιστορικό επίπεδο .

Εικ.2 Βερβερικό χωριό στο Μαρόκο

Εικ.3 Xωριό στη Μήλο

Εικ.4 Ο οικισμός Weissenhof στη Στουτγάρδη

1.2

Το επίπεδο δώμα κατά τον Le Corbusier

1.2.1 Το δεύτερο σημείο «Οι στέγες ,οι άθλιες στέγες ,εξακολουθούν να κυριαρχούν»1 Στο βιβλίο του Για μια αρχιτεκτονική ,o Le Corbusier περιγράφοντας το όραμα του για τις πόλεις –pilotis περιγράφει την ιδανική μορφή των δωμάτων: «Τα καφενεία,οι τόποι ανάπαυσης κλπ., δε θα ήταν πλέον η μούχλα που ροκανίζει τα πεζοδρόμια :θα είχαν μεταφερθεί στις ταράτσες ,μαζί με το εμπόριο πολυτελείας(δεν είναι πραγματικά παράλογο μια ολόκληρη επιφάνεια της πόλης να μένει αχρησιμοποίητη και να περιορίζεται στα ρομαντικά τετ-ατετ των κεραμιδιών με τα αστέρια;)Μικρές πασαρέλες πάνω από τους κανονικούς δρόμους θα εξασφάλιζαν την κυκλοφορία σε αυτές τις νέες, ξανακερδισμένες συνοικίες, τις αφιερωμένες στην ανάπαυση ,μέσα στα λουλούδια και στο πράσινο» 2 «Η κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα επέφερε επανάσταση στην αισθητική της κατασκευής .Με την κατάργηση της στέγης και την αντικατάσταση της από ταράτσες ,το οπλισμένο σκυρόδεμα διαμορφώνει μια νέα αισθητική της κάτοψης.» 3 Ο Le Corbusier το 1913 ενώ σχεδίαζε πολυτελείς βίλλες ,παράλληλα προσπαθούσε να καθιερώσει το γραφείο του. Ήθελε να γίνει ο ειδικός στην κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα με σκοπό να αλλάξει τον τρόπο παραγωγής κατοικιών4.Ο σκοπός αυτός 1 Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική (2005), σελ. 72 2 Ό.π., σελ. 3 Ό.π., σελ. 4 Tzοnis, Le Corbusier The poetics of machine and metaphor (2001),σελ.32

εκπληρώθηκε σε συνεργασία με τον Max Dubois,στον οποίο πρώτα ανέπτυξε την ιδέα του για τα Dom-ino,ένα όραμα το οποίο για ένα μεγάλο σε ηλικία μηχανικό όπως τον Dubois δεν ήταν παρά άλλη μία εκδοχή του σκελετού από σκυρόδεμα ,αλλά στα μάτια του Le Corbusier συμβόλιζε μια επανάσταση στο τρόπο δόμησης κατοικίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Την ίδια περίοδο ξέσπαγε και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και κατά τη διάρκεια του o o Le Corbusier,λόγω της ελβετικής καταγωγής του, δεν χρειάστηκε να στρατολογηθεί ούτε να αλλάξει την ποιότητα ζωής του. Όμως η συνείδηση του επηρεάστηκε βαθιά από τα γεγονότα και η εμβληματοποίηση του Domino έγινε για αυτόν επιτακτική ανάγκη, τόσο επιτακτική όσο η ανάγκη ανοικοδόμησης των κατεστραμμένων από των πόλεμο περιοχών που το δομικό του σύστημα θα εξυπηρετούσε. Ο Le Corbusier σχεδίασε ένα σύστημα ορθοκανονικού σκελετού που αποτελείται από δύο τσιμεντένιες πλάκες, στηριζόμενες σε έξι κολώνες ,συνδεόμενες από σκάλες. Ήταν ένα ευέλικτο σύστημα ,που θα μπορούσε να αναπαραχθεί σε μεγάλο αριθμό. ο κάθε ιδιοκτήτης θα μπορούσε να με ευκολία να προσθέσει προκατασκευασμένους τοίχους ανάλογα με τις ανάγκες του.To Dom-ino πήγε ένα βήμα πιο μακριά τον σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα , που πρώτος χρησιμοποίησε ο Perret ,ή τις μονολιθικές κατασκευές του Ε.Morsch και το τσιμεντένιο σκελετό του Francois Hennebique.5

5 Ό.π., σελ.33 16

Eικ.5 To σύστημα dom-ino

Οι αρχιτεκτονικές ανησυχίες του Le Corbusier απαντήθηκαν με τη μελέτη του οπλισμένου σκυροδέματος, ειδικά μετα την εδραίωση του dom-ino.Το αρχιτεκτονικό μανιφέστο «Τα πέντε σημεία μιας νέας αρχιτεκτονικής» ήρθε αρκετά αργότερα.Αυτά τα πέντε σημεία υποδεικνύουν ότι αυτή η νέα αρχιτεκτονική είναι απλώς το λογικό αποτέλεσμα της σωστής και αποτελεσματικής χρήσης του domino ως συστήματος δόμησης.Το μανιφέστο αυτό μας εισάγει στον πυρήνα της μοντέρνα αρχιτεκτονικής.Tα πέντε σημεία είναι τα εξής: 1.Pilotis Τα κτήρια δεν είναι πια «θαμμένα»,σκοτεινά και υγρά.Το οπλισμένο σκυρόδεμα επιτρέπει τη δημιουργία pilotis ,που στηρίζουν το κτήριο ψηλά από το έδαφος , απελευθερώνοντας ελεύθερο χώρο για φύτευση και άλλες λειτουργίες στο ισόγειο. 2.Δώμα - κήπος Για αιώνες οι στέγες ήταν επικλινείς,ώστε να απομακρύνουν το νερό και το χιόνι από το κτήριο,ενώ το εσωτερικό θερμαινόταν από σόμπες και τζάκια.Με την εγκατάσταση κεντρικής θέρμανσης η επικλινής στέγη κρίθηκε απαρχαιωμένη.Πλέον η στέγη μπορούσε να είναι επίπεδη και η απορροή των υδάτων να γίνεται εσωτερικά του κτηρίου και όχι στους εξωτερικούς τοίχους,παγώνοντας τους στα ψυχρά κλίματα. Το οπλισμένο μπετόν κατέστησε δυνατή μια δομικά ομοιογενή στέγη.Για λόγους τεχνικής ,οικονομίας,άνεσης,αλλά και με μια δόση συναισθηματισμού τα επίπεδα δώματα και οι ταρατσόκηποι καθιερώνονται.1 3.Ελεύθερη κάτοψη Με την κατάργηση των φέροντων τοίχων και 1 Von Moos , Le Corbusier Elements of a synthesis (2009), σελ.89

την καθιέρωση του φέροντος σκελετού από οπλισμένο σκυρόδεμα,πλέον η κάτοψη δεν καθορίζεται από τους τοίχους που στηρίζουν το κτήριο αλλά μπορεί να αναπτυχθεί ελεύθερα.Οι εωτερικοί τοίχοι μπορούν να τοποθετηθούν όπου χρειάζεται,και σε κάθε πάτωμα να βρίσκονται σε διαφορετικό σημείο. Το αποτέλεσμα είναι απόλυτη ελευθερία κατά το σχεδιασμό της κάτοψης και η ελεύθερη εκμετάλλευση όλων των οικοδομικών μέσων 4.Επιμήκες παράθυρο Πλέον υπάρχει η δυνατότητα να τοποθετηθουν παράθυρα κατά μήκος όλης της πρόσοψης από άκρη σε άκρη,καθώς οι κολώνες στήριξης την αφήνουν ελεύθερη.Έτσι το δωμάτιο φωτίζεται στον ίδιο βαθμό καθ’όλο το μήκος του. 5.Ελεύθερη όψη Oι κολώνες πια δε βρίσκονται περιμετρικά του κτηρίου αλλά στο εσωτερικό του,έτσι οι προσόψεις είναι λεπτοί τοίχοι που χωρίζουν το εξωτερικό από το εσωτερικό με μεγάλη ευελιξία στο σχεδιασμό τους. Πιο συγκεκριμένα για την ταράτσα-κήπο,ο Le Corbusier γράφει: «Η επίπεδη στέγη απαιτεί καταρχάς συστηματική χρήση για οικιακούς σκοπούς:βεράντα στην ταράτσα,κήπος στην ταράτσα.Επίσης,το ενισχυμένο τσιμέντο απαιτεί προστασία απέναντι στις εναλλασσόμενες θερμοκρασίες.Η υπερδραστηριότητα του ενισχυμένου τσιμέντου προλαμβάνεται με τη διατήρηση μια σταθερής υγρασίας στο μπετόν της ταράτσας.Ο ταρατσόκηπος ικανοποιεί και τις δύο απαιτήσεις:μια στρώση υγρής άμμου καλυμμένη από τσιμεντένιες πλάκες με γρασίδι στους αρμούς ενώ το χώμα των παρτεριών βρίσκεται σε άμεση επαφή με την άμμο.Mε αυτόν τον τρόπο τα όμβρια ύδατα απομακρύνονται πολύ αργά. 18

Εικ.6 Επεξηγηματικά σκίτσα του Le Corbusier για τα πέντε σημεία.

Οι υδρορροές βρίσκονται στο εσωτερικό του κτηρίου.Έτσι μια λανθάνουσα υγρασία θα παραμένει συνεχώς στην επιδερμίδα του δώματος.Οι ταρατσόκηποι θα παρουσιάζουν ιδιαίτερα ευθαλή φύτευση.Θάμνοι,ακόμα και μικρά δέντρα έως 3 και 4 μέτρα μπορούν να φυτευτούν.Με αυτόν τον τρόπο ο ταρατσόκηπος θα γίνει το πιο αγαπητό μέρος του κτηρίου.Γενικα,σε μια πόλη οι ταρατσόκηποι ορίζουν την επανάκτηση όλης της κτισμένης έκτασης.» Παρά το γεγονός ότι οι επικλινείς στέγες δε συναντώνται στα κτήρια του μοντέρνου κινήματος ,ο μόνος που θέλησε να εκμεταλλευτεί το επίπεδο του δώματος ως βιοτικό χώρο ήταν ο Le Corbusier. Μοναδικός πριν από αυτόν ήταν ο γάλλος αρχιτέκτονας August Perret (1874-1954). Στο κτήριο διαμερισμάτων επί της Rue Franklin στον αριθμό 25 (1904) εμφανίζεται ένα από τα πρώτα ρετιρέ, ενώ η ταράτσα του κτηρίου διαμερισμάτων που έκτισε o Perret to 1932 επί της Rue Raynouard 51,στο οποίο κατοικεί και ο ίδιος στον τελευταίο όροφο ,χρησιμοποιείται για δεξιώσεις από αυτόν και τη σύζυγο του .2 O Le Corbusier μαθήτευσε στον Perret το 19083 και επηρεάστηκε σαφώς από την αρχιτεκτονική του. Ο Perret είχε μόλις εισάγει τον σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα στην αρχιτεκτονική σκέψη της εποχής, κάτι που θα αποτελέσει βάση της αρχιτεκτονικής φιλοσοφίας του Dom-ino. Ήταν από τους πρώτους που πίστεψε στην πλαστικότητα ,τη μονολιθικότητα ,στην αντοχή και την οικονομία του beton arme για την οικοδόμηση της νέας εποχής. Στο έργο του o Le Corbusier, η ταράτσα-κήπος

είναι ο χώρος στον οποίο πραγματοποιείται η σύζευξη ανθρώπου και φύσης ,μια ανώτερη πνευματική δραστηριότητα που χαρακτηρίζει τον κόσμο που οραματιζόταν .Ο άνθρωπος ανυψωμένος ,λουσμένος στο φως, με αδιάκοπτη τη θέα του ουρανού και σε απόσταση από τη Γη μπορεί επιτέλους να αναλογιστεί την ανθρώπινη φύση του μέσα στο περιβάλλον. Τα επίπεδα δώματα στο όραμα του o Le Corbusier είναι τόποι υγείας, αναζωογόνησης και πνευματικής διαύγειας. Έτσι και αλλιώς πάντα και ο ίδιος επεδίωκε να «κατοικεί επίμονα στις “κορυφογραμμές” της μεγαλούπολης σαν τα πουλιά που κάθονται ψηλά στην άκρη των στεγών και επιτηρούν το σύνολο του χώρου»4,ειδικά την περίοδο 1918-1933, οπότε και διέμενε σε ένα διαμέρισμα πάνω από το τελευταίο όροφο του κτίσματος της οδού Jacob 20,χτισμένο στο χώρο που ο οικοδομικός κανονισμός προέβλεπε για σοφίτες. «Για μια ακόμα φορά, το σπίτι του ανοιγόταν στο φως, στον ουρανό και στη θέα που ορίζεται από χαρακτηριστικά μνημεία στο βάθος πεδίου και χάνεται στο απεριόριστο του ορίζοντα»5

2 Britton, August Perret ,(2001),σελ.146 3 Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική (1987), σελ.141

4 Τουρνικιώτης, Η Διαγώνιος του Le Corbusier (2010), σελ.27 5 Ό.π., σελ.27

Εικ.7 Ο Le Corbusier στο δώμα του εργοστασίου της Fiat στο Lingotto

Μεγάλο θαυμασμό έτρεφε για το εργοστάσιο της Fiat στο Lingotto ,του Giacomo MatteTrucco.Το τετραώροφο αυτό εργοστάσιο, μήκους πεντακοσίων μέτρων ,στην οροφή του έχει μια δοκιμαστική πίστα υψηλής ταχύτητας στη στέγη του. Το συμπεριέλαβε στο βιβλίο του «Για μια αρχιτεκτονική» και σε συνέντευξη6 του είπε: «Το εργοστάσιο της Fiat είναι μια πρόοδος για τον πολεοδομικό σχεδιασμό της νέας μηχανικής εποχής .Ο αυτοκινητόδρομος στη στέγη ,για παράδειγμα ,αποδεικνύει τις δυνατότητες της μοντέρνας τεχνολογίας .Δεν είναι ένα όνειρο ,είναι η πραγματικότητα. Συγκεκριμένες πόλεις, όπως η Γένουα, το Αλγέρι και το Ρίο Ντε Τζανέιρο ,μπορούν να σωθούν από την καταστροφή που τους απειλεί ,κατασκευάζοντας μεγάλους αυτοκινητόδρομους σε μεγάλο ύψος (όπως ο 6 Von Moos , ό.π., σελ.200

Εικ.8 Το εργοστασίο της Fiat στο Lingotto 21

αυτοκινητόδρομος της Fiat) σε υπάρχουσες κατασκευές ,επιτρέποντας στις πόλεις να παράσχουν χώρους κατοίκησης για μεγάλο πληθυσμό στις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Πιστεύω σε αυτό .Το βλέπω ως λύση .Σήμερα η επίσκεψη μου στη Fiat μου το επιβεβαίωσε» Η ταράτσα κήπος είναι το αρχιτεκτονικό στοιχείο που συμπυκνώνει την φιλοσοφία του Le Corbusier όσον αφορά τη σχέση του ανθρώπου με την αρχιτεκτονική: πνευματική και σωματική αναζωογόνηση το ανθρώπου φέρνοντας τον κοντά στον αέρα στο ηλιακό φως.«Όταν ανεβαίνω, βιώνω ένα αίσθημα ηρεμίας η στιγμή γίνεται χαρμόσυνη και σοβαρή ταυτόχρονα .Σκαλί-σκαλί, όσο ο ορίζοντας ανεβαίνει, μοιάζει ο νους να προβάλλεται σε ευρύτερες τροχιές, όταν όλα γίνονται χωρικά πιο ευρεία, όταν οι πνεύμονες σου αναπνέουν πιο ορμητικά ,το πνεύμα κινείται με ταχεία ενεργητικότητα ,κυριαρχεί

η αισιοδοξία»7 «Να ανεβαίνεις στην ταράτσα! Τι απόλαυση, σαν εμπειρία άλλων πολιτισμών σε άλλες εποχές…»8 Ταυτόχρονα όμως o Le Corbusier εμπνέεται από τα υπερωκεάνια: «Στηριζόμενος στο στηθαίο του καταστρώματος(…),στηριζόμενος στο στηθαίο της στέγης(…)»9 Όλα τα κτήρια του o Le Corbusier επαναλαμβάνουν το leitmotif της επίπεδης στέγης ,ένα leitmotif δημιουργημένο από τις δυνατότητες του οπλισμένου σκυροδέματος, από την ανάμνηση των κρεμαστών κήπων άλλων εποχών ,από την παραδοσιακή μεσογειακή αρχιτεκτονική που αγκάλιασε στα ταξίδια του και ,τέλος, από την γοητεία που του εξασκούσαν τα υπερωκεάνια. Το δεύτερο σημείο είναι μια ανανέωση σε μια κλασική τυπολογία. Η πράσινη και κατοικήσιμη στέγη-η ταράτσα-κήπος-δεν είναι παρά μια σύγχρονη μετάφραση ενός κλασικού μοτίβου-αυτού των «κρεμαστών κήπων» ,μέσω του Μοντέρνου κινήματος .Το μοτίβο της φυτεμένης στέγης και της τοποθέτησης της φύσης στην κορυφή του κτηρίου, μεταφράζεται εδώ στην αρχιτεκτονική γλώσσα του μοντέρνου. Στη συνέχεια, για την πλήρη κατανόηση της σημασίας της ταράτσας-κήπου μελετούμε τέσσερα βασικά έργα του Le Corbusier στα οποία η ταράτσα-κήπος αποτελεί στοιχείοκλειδί για τη μελέτη του σχεδιασμού του κτηρίου :τη βίλα Savoye,το διαμέρισμα de Beistegui και τη μονάδα μαζικής κατοίκησης Unite στη Μασσαλία. 7 Le Corbusier, Urbanisme (1994), σελ.176 8 Le Corbusier, Une petite Maison (1989), σελ.50 9 Ό.π, σελ.50

1.2.2 H Villa Savoye: Το επίπεδο δώμα ως κατάληψη του αρχιτεκτονικού περιπάτου Η Villa Savoye αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο έργο του Le Corbusier. Είναι μια εξοχική κατοικία στο Poissy,30 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Παρισιού, που βρίσκεται σε ένα οικόπεδο -περίπου 69 στρεμμάτων- του οποίου η πλούσια περιφερειακή βλάστηση το απομονώνει από τους περιοίκους .Χτισμένη κατά την περίοδο 1928-1930 αποτελεί την πιο καθαρή10 εφαρμογή των «πέντε σημείων για μια νέα αρχιτεκτονική». Η Villa Savoye αποτελεί έναν αρχιτεκτονικό περίπατο σε αλληλεπίδραση με το φυσικό περιβάλλον του οικοπέδου: από την πράσινη έκταση του κήπου μέχρι τη γεωμετρική σύλληψη της ταράτσας και τη γενικότερη θεώρηση του τοπίου. H “promenade architecturale” ξεκινάει από το ξέφωτο στο οποίο στέκεται το κτήριο. Η άνοδος γίνεται μέσω της ράμπας .Φτάνοντας στον όροφο και μπαίνοντας στο καθιστικό , η υπερυψωμένη αυλή ανοίγεται μπροστά στον επισκέπτη καθ’ όλο το εύρος του δωματίου . Η υπερυψωμένη αυλή είναι εσωστρεφής ,θυμίζει ίσως περισσότερο παραδείγματα αναγεννησιακής αλλά και ανατολίτικης αρχιτεκτονικής11. Περιβάλλεται ολοπλεύρως από τοίχους. Μέσω του διαμήκους παράθυρου σε δύο εξ’ αυτών των τοίχων ο επισκέπτης μπορεί να δει μόνο τα δέντρα περιμετρικά του οικοπέδου .Σε αυτό το αρχιτεκτονικό κάδρο και τη γεωμετρική διαμόρφωση ,η φύση αντιμετωπίζεται με μια ευρύτερη προοπτική, η οποία ανοίγει στην άλλη πλευρά του σαλονιού 10 Giedion, Space, time and architecture: the growth of a new tradition(1967), σελ.525 11 Pieper, ”Der zweite Punk “Le toit Jardin” Le Corbusier’s bewohnbare Daecher” , Das Dach(2007),σελ.77-79 22

Εικ.9 Άποψη της Villa Savoye

Εικ.10 H υπερυψωμένη αυλή 23

στο τοπίο της κοιλάδας του Σηκουάνα . Από αυτήν την εσωτερική αυλή η ράμπα συνεχίζει στο δώμα του κτηρίου .Ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με το παράθυρο του ανεμοφράκτη με τη θέα προς την κοιλάδα του Σηκουάνα σαν μια υπερμεγέθη κλειδαρότρυπα. Το τοπίο εδώ γίνεται εικόνα .Η αρχιτεκτονική είναι το κάδρο του .Η αρχιτεκτονική ,όμως εδώ γίνεται και το κάδρο του ίδιου της του εαυτού. Ενώ στην ανάβαση καδράρεται το τοπίο, στην κατάβαση από την ταράτσα καδράρεται το κτήριο από το ίδιο του το περίβλημα . Σύμφωνα με τον Π. Τουρνικιώτη «από την ταράτσα η κάτοψη προβάλλει ως γεωμετρική σύνθεση ,η οποία αφομοιώνει την ποικιλία των μορφών που παρουσιάζονται-των μορφών που υπό την επήρεια των της ηγετικής φυσιογνωμίας της ράμπας, 12παρουσιάζονταν διασπασμένες.» Η υπερυψωμένη αυλή και το δώμα της Villa Savoye σχεδιάστηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι πράγματι χρηστικά. Η υπερυψωμένη αυλή με τη σχεδίαση της που θυμίζει υπαίθριο δωμάτιο και την απρόσκοπτη σύνδεση μέσω συρόμενων υαλοπετασμάτων με το καθιστικό του κτηρίου ,αποτέλεσε ουσιαστικά το κεντρικό καθιστικό των ιδιοκτητών τους θερινούς μήνες13 .Το βατό δώμα εξυπηρέτησε ως χώρος ηλιοθεραπείας -το λεγόμενο “solarium” -μια συνήθεια που άρχισε να γίνεται ευρύτερα διαδεδομένη στην αστική και μεγαλοαστική τάξη κατά τις δεκαετίες 192030. Φυσικά τα “toit-jardins ” της Villa Savoye δεν είναι κήποι. Ο όρος “toit-Jardin” είναι παραπλανητικός στην προκειμένη περίπτωση καθώς τα δώματα αυτά ,όπως τα περισσότερα 12 Τουρνικιώτης , Δυο Ταξίδια στον Le Corbusier (2005), σελ.41 13 Τουρνικιώτης, ό.π., σελ.163

δώματα του Le Corbusier θυμίζουν περισσότερο αυλές παρά κήπους . Εξάλλου η τοποθέτηση φύσης πάνω στα επίπεδα δώματα, δεν προσπαθεί να κατευνάσει το κτιστό με «πράσινο» ,ούτε να ενώσει την Αρχιτεκτονική με το τοπίο. Αντιθέτως, οι ταράτσες-κήποι καθιστούν ακόμα πιο σαφές ,το γεγονός ότι η Αρχιτεκτονική είναι ένα απόλυτα τεχνητό κατασκεύασμα, καθώς απομακρύνουνανυψώνουν τη φύση από τη φυσιολογική της θέση.Στην περίπτωση των δωμάτων της Villa Savoye,η φύση γίνεται περισσότερο αντιληπτή ως μια πανταχού παρούσα εικόνα .Η διαμόρφωση του δώματος θυμίζει κάδρο βλάστησης ,την οποία παρατηρεί το κινούμενο σώμα από μακριά, καθώς νιώθει τον αέρα και τον ήλιο να καίει. Το δώμα γίνεται το μέσο ώστε να αντιληφθούμε την απόσταση μέσα στην αρχιτεκτονική . Υποδέχεται τον άνθρωπο της νέας εποχής για τον οποίο φτιάχτηκε η Νέα Αρχιτεκτονική .

Εικ.11 Το παράθυρο του ανεμοφράκτη

1.2.3 Διαμέρισμα Charles de Beistegui: Το δώμα-τιο ανοικτό στον ουρανό Την περίοδο 1929-1931 ,ο Le Corbusier ασχολήθηκε με ένα ιδιαίτερο έργο :το διαμέρισμα ενός πλούσιου και ιδιαίτερα εκκεντρικού συλλέκτη έργων τέχνης, του Charles De Beistegui.,Το διαμέρισμα αυτό φτιάχτηκε στον τελευταίο όροφο ενός ήδη υπάρχοντος κτηρίου στα Ηλύσια Πεδία ,γεγονός που αύξησε το ενδιαφέρον του Le Corbusier ,καθώς όπως έχουμε ήδη τονίσει και ο ίδιος προτιμούσε να κατοικεί πάντοτε στο τελευταίο όροφο .Θεώρησε αυτήν την ανάθεση ως ευκαιρία να «εξερευνήσει τις ιδιαίτερες παραμέτρους του συγκεκριμένου προγράμματος(δώμα) και να εμπλουτίσει την ενδελεχή του έρευνα όσον αφορά γενικούς κανόνες και αρχέτυπα ,ενώ ταυτόχρονα να δώσει σχήμα σε ένα νέο, μοναδικό αντικείμενο.»14 O σκοπός λειτουργίας του διαμερίσματος ήταν να χρησιμοποιηθεί ως χώρος πάρτι και όχι ως χώρος κατοίκησης ,αφού ο de Beistegui είχε ήδη μία κατοικία στο Παρίσι.15Ο στόχος του ήταν να δημιουργήσει έναν « χώρο –αντιπερισπασμό της υψηλής κοινωνίας ,όπου οι μακρινές θέες

και κοντινές συναντήσεις θα διαδραματίζουν έναν εξίσου σημαντικό ρόλο» .Πρόκειται για ένα διαμέρισμα στο οποίο ο Le Corbusier δεν τοποθετεί ηλεκτρισμό φωτισμό .Η χρήση ηλεκτρικού ρεύματος περιορίζεται για την κύλιση συρόμενων τοίχων και πορτών εσωτερικά του διαμερίσματος και στην ταράτσα για την κύλιση των παρτεριών ούτως ώστε να πλαισιώνουν διαφορετικά τη θέα του Παρισιού. Το δώμα de Beistegui, θεωρείται το πιο σουρεαλιστικό έργο του Le Corbusier,όχι αδίκως καθώς είναι σκηνοθετημένο με τέτοιο τρόπο ώστε να συνδυάζει χωρικές αισθήσεις που δε συνάδουν φυσιολογικά .Ο σουρεαλισμός κατά τον Andre Breton ορίζεται ως ο ψυχικός αυτοματισμός που υπαγορεύεται από την σκέψη, χωρίς την άσκηση οποιουδήποτε έλεγχου από τη λογική, απαλλαγμένος από κάθε ηθικό ή αισθητικό προβληματισμό16. Χαρακτηριστικά στοιχεία του σουρεαλισμού είναι η τοποθέτηση φυσιολογικών αντικειμένων σε ασυνήθιστα μέρη, τα ονειρικά σκηνικά,,η απουσία της δυνατότητας της λογικής σύγκρισης . Το ψεύτικο τζάκι στην ταράτσα ,οι ψηλοί τοίχοι που κάνουν το δώμα να μοιάζει με δωμάτιο

Εικ.12 Το δώμα DeBeistegui

Εικ.13 Αξονομετρικό διάγραμμα

14 Tzonis, ό.π., σελ.120 15 Tzonis, ό.π., σελ.123

16 Foster,Krauss,Bois,Buchloh,Η Τέχνη από το 1900,(2007)Σελ.190 25

που έχει για ταβάνι τον ουρανό ,το γκαζόν στο πάτωμα σαν μια άλλη μοκέτα ,όλα αυτά - μεμονωμένα και στο σύνολο τουςδημιουργούν μια σουρεαλιστική αίσθηση χώρου. Οι εξωτερικοί χώροι του διαμερίσματος βρίσκονται σε τρία επίπεδα α)ένα μπαλκόνι στο επίπεδο του διαμερίσματος ,β)το κύριο δώμα στην οροφή του διαμερίσματος με το ψηλό φράχτη από θάμνους και γ)το «δωμάτιο που ανοίγει στον ουρανό» λίγο πιο ψηλά από το κύριο δώμα. Η κίνηση οργανώνει τον χώρο του κύριου δώματος. Όταν κάποιος ανεβαίνει ή κατεβαίνει την σπειροειδή σκάλα για να φτάσει σε αυτό ,από τη μία μπορεί να παρατηρήσει τον χώρο δεξιώσεων και από την άλλη τις διαφορετικές ,ελεγχόμενες θέες του Παρισιού. Στο περιφραγμένο δώμα του διαμερίσματος (τόσο στο κύριο δώμα όσο και στο δωμάτιο)η ματιά του επισκέπτη περιορίζεται σε μεγάλο βαθμό. Μπορεί να διακρίνει κατά τόπους τμήματα των χαρακτηριστικών μνημείων του Παρισιού. Το δώμα - κήπος είναι ένα υπαίθριο σαλόνι, στο οποίο ο επισκέπτης μπορεί να αναπαυτεί αλλά και να γιορτάσει ,να απολαύσει τις μακρινές θέες αλλά και να συγχρωτιστεί σε μία δεξίωση, όλα αυτά κάτω από έναν ουρανό , με τρόπο που θυμίζει σαλόνι σε κατάστρωμα υπερωκεάνιου .Σαν εξαεριστήρας πλοίου ,κρύβεται στο κύριο δώμα και το περισκόπιο ,το οποίο επιτρέπει στον επισκέπτη όταν βρίσκεται στο εσωτερικό του διαμερίσματος να δει ,αυτή τη φορά , το πανόραμα του Παρισιού μέσω του εντελώς απρόσμενου για εξοπλισμό κτηρίου μηχανήματος. Ανεβαίνοντας στο “Chambre a ciel ouvert » , ο επισκέπτης διαπιστώνει ότι είναι ένα δωμάτιο ανοιχτό στον ουρανό, το οποίο

επιτρέπει μόνο συγκεκριμένες θέες του Παρισιού. Ο Le Corbusier αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει την προνομιούχα θέση αυτής της ταράτσας και να αναδείξει το αστικό πανόραμα που προσφέρει. Το αντικατέστησε με μια σειρά από- τεχνολογικά ελεγχόμενες και προσεκτικά κατασκευασμένες17- μακρινές θέες της Πύλης του Θριάμβου, του Πύργου του Eiffel,της Notre Dame και του Sacre Coer .Ο επισκέπτης ,υπό την αρχιτεκτονική σκηνοθεσία του Le Corbusier ,σε αυτήν την ταράτσα βρίσκεται στην ταράτσα και ταυτόχρονα δε βρίσκεται .Δεν μπορεί να αντιληφθεί την πόλη ως σύνολο ,κάτι που είναι θεωρητικά αναμενόμενο σε οποιονδήποτε τύπου εξώστη ή σημείο από ψηλά- παρά μόνο κάποια μεμονωμένα ιστορικά κτήρια της, τα οποία λειτουργούν ως καρτ ποστάλ με

Εικ.14 Προοπτικό σκίτσο της εποχής

17 Colomina , Le Corbusier-The Art of Architecture,,(2007)σελ.263 26

αποδέκτη τον επισκέπτη. Η πόλη χάνεται μέσα στην ίδια την πόλη. Είναι εκπληκτική η αίσθηση κενού τοπίου που αυτός ο ψηλός τοίχος δίνει στη θέα .Ίσως ο Le Corbusier μέσα από αυτόν σχεδιασμό να έχει στο νου του το όραμα του για το Παρίσι18,στο Plan Voisin .Στο βιβλίο του Precisions 19 περιέγραψε την ιστορία του Παρισιού ως μια σεκάνς αστικών εικόνων από ψηλά, στις οποίες ,περιληπτικά ,η πόλη είναι « σβησμένη» και κύριο οπτικό στοιχείο επικοινωνίας είναι οι μεγάλοι δρόμοι και τα μνημεία όπως το Λούβρο , ο Πύργος του Eiffel, η Notre Dame.Στο τέλος εμφανίζεται η γνωστή εικόνα των Καρτεσιανών ουρανοξυστών της Ville Contemporaine,εξίσου μνημειώδεις με τα μνημεία που ανέδειξε στις προηγούμενες εικόνες .Η πόλη πια είναι σβησμένη, ένα

Εικ.15 Το δωμάτιο στον ουρανό 18 Lahuerta , ό.π., σελ.326 19 Le Corbusier, Precisions, Sur un état present de l’architecture et l’urbanisme, σελ.172-75 27

«βάθρο» για τα μνημεία της.Kάθε θέα από ψηλά αποτελεί μία μινιμαλιστική καρτ ποστάλ. Το δώμα de Beistegui αποτελεί ένα σουρεαλιστικό όχημα που πραγματοποιεί το «σβήσιμο» της πόλης. Πρόκειται για μια δεξίωση στο κατάστρωμα ενός πολυτελούς πλοίου , για την ανακατάταξη του εσωτερικού χώρου στον εξωτερικό ,για την προαγωγή του “toit-Jardin” στο όριο μεταξύ πραγματικότητας και συναίσθησης.

1.2.4 Unite d’Habitation : δώμα-τοπίοκατάστρωμα Η Unite d’Habitation χτίστηκε μεταξύ του 1947 και του 1952 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του Le Corbusier,καθώς και το πρώτο του Το δώμα είναι το αποκορύφωμα της ζωής στην Unite d’Habitation.Είναι ένα σκηνικό φτιαγμένο από πρανή, ράμπες και στηθαία. Σε αντίθεση με τα περισσότερα λεία και πάλλευκα δώματα του Μοντέρνου Κινήματος ,είναι φτιαγμένο εξολοκλήρου από εμφανές ,τραχύ, γκρίζο μπετόν Η διαφορά του δώματος της Unite με τα δώματα της δεκαετίας του 1920 εντοπίζεται κυρίως στην υλικότητα :είναι φτιαγμένο εξολοκλήρου από εμφανές ,τραχύ, γκρίζο μπετόν και μοιάζει με υπερμέγεθες γλυπτό . Με διαστάσεις 24 επί 165 μέτρα και εγκαταστάσεις παιδικού σταθμού, εσωτερικού και υπαίθριου γυμναστηρίου , λαβύρινθο για παιχνίδι, μια ρηχή πισίνα ,μια υπαίθρια σκηνή, απόληξη του ανελκυστήρα και πύργους εξαερισμού, το δώμα θυμίζει πολύ κατάστρωμα υπερωκεανίου. Ο le Corbusier προσπάθησε να εφαρμόσει την Unite d’habitation το όραμα του για τη Ville Radieuse.Σημαντικό στοιχείο αυτού του οράματος ήταν το πώς η απόλαυση του ταξιδιού πάνω σε ένα υπερωκεάνιο μπορεί να αντικατασταθεί με την απόλαυση πάνω στις ταράτσες των κτηρίων της αστικής ουτοπίας :τα γήπεδα τένις, η πισίνα ,η ηλιοθεραπεία και η διασκέδαση πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου να μεταφερθούν στην ταράτσα ενός κτηρίου μεγάλου όσο ένα υπερωκεάνιο.20 To δώμα της Unite είναι ένα αμάλγαμα αναφορών που διαμόρφωσαν την αρχιτεκτονική σκέψη του Le Corbusier: από 20 Von Moos, o.π.,σελ.160

το κατάστρωμα των υπερωκεανίων και το Μεσογειακό φως στην αστική ουτοπία, στην κοινωνική κατοικία Narkomfin 21και στη Phalanstère του Victor Considerant22. Βγαίνοντας από τον ανελκυστήρα ο επισκέπτης αντικρίζει την γκρίζα επιφάνεια του στηθαίου και μια μικρή λωρίδα θάλασσας. Λίγα βήματα μετά η στάθμη του δαπέδου κατεβαίνει και ορίζοντας πια χάνεται. Ορίζοντας είναι πια το όριο του στηθαίου ,που κρύβει την αστική Μασσαλία και αφήνει να φανούν μόνο τα περιβάλλοντα βουνά. Πλέον η κίνηση είναι απελευθερωμένη από την αυστηρή ορθοκανονική δομή που συναντάμε στο εσωτερικό του κτηρίου. Αν και ο βασικός χώρος του δώματος είναι αρκετά μακρόστενος, η κίνηση που επιβάλλει είναι κάθε άλλο παρά μονοδιάστατη. Η κίνηση γίνεται σε ένα κυκλικό μονοπάτι περιμετρικά του δώματος. Κατά την κίνηση σε αυτό το «μονοπάτι» το οπτικό πεδίο αλλάζει σταδιακά: αρχικά το στηθαίο εμποδίζει ολοκληρωτικά τη θέα και το μάτι στρέφεται στις εσωτερικές γεωμετρικές μορφώσεις του δώματος που βρίσκονται στο ελαφρά υπερυψωμένο τμήμα του. Όταν επισκέπτης φτάνει στο υπερυψωμένο τμήμα, μπροστά του ξεδιπλώνεται η μακρινή θέα που τώρα μπορεί να δει πάνω από το στηθαίο .Το πανόραμα αυτό είναι διαστρεβλωμένο: το 21 Κτήριο Narkomfin : (Μόσχα,1932)οικοδομικό συγκρότημα συλλογικής κατοίκησης του Moisei Ginzburg,πρότυπο της κονστρουκτιβιστικής αρχιτεκτονικής μεγάλης κλίμακας 22 Ο Victor Considerant στο palais sociétaire dedie a l’humanité πρότεινε πως η στέγη πρέπει να γίνει μια τεράστια ανοιχτή ταράτσα. Στην πρόταση του αυτή η ταράτσα είναι εντελώς άδεια που ορίζεται μόνο από το απαραίτητο στηθαίο ενώ στο δώμα της Unite Όλες αυτές οι εγκαταστάσεις, φτιαγμένες από χυτό μπετόν, σε διάφορα μεγέθη και σχήματα, δίνουν σχεδόν μια άναρχη ,τοπιακή εντύπωση. 28

παραπέτο λειτουργεί ως τεχνητός ορίζοντας, αποκρύπτοντας τη θέα του αστικού τοπίου της Μασσαλίας και επιτρέποντας μόνο της θέαση των βουνών και της θάλασσας. .Σε συνδυασμό με τις υπερμεγέθεις, γλυπτικές εγκαταστάσεις του δώματος ,την υλικότητα του εμφανούς

Εικ.16 Μακέτα του δώματος της Unite d’Habitation

Εικ.17 Αποψη από το δώμα 29

μπετόν και τις έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς που προσφέρει ένα δώμα ,αυτή η οπτική πορεία που σκηνοθέτησε ο Le Corbusier στο δώμα της Unite δημιουργεί μια αίσθηση μυστικισμού.

2.1 Η ΑΘΉΝΑ- Η ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΊΑ- ΤΟ ΔΏΜΑ

Athens Spread-Γιώργος Γερόλυμπος

2.1.1 η Αθήνα «Σε ένα πρώτο επίπεδο, θα μπορούσε κανείς να δει την Αθήνα ,αν όχι όλη την Ελλάδα συνολικά ,σαν τον παράδοξο τόπο του μοντερνισμού μέσα στη λεγόμενη μεταμοντέρνα εποχή»1.H Αθήνα κατά τον Kenneth Frampton είναι μια μοναδική πρωτεύουσα στην οποία μπορεί να βρει κανείς μια ευρύτατη αποδοχή του Μοντέρνου Κινήματος, τόσο λειτουργικά όσο και μορφολογικά. Η επαναληπτικότητα των αθηναϊκών πολυκατοικιών δημιουργεί ένα ιδιαίτερο αστικό σύνολο. Η πολιτική της αντιπαροχής2 και η ευκολία κατασκευής καθιέρωσαν την πολυκατοικία ως την κύρια αστική τυπολογία κατά τη διάρκεια της εκρηκτικής ανοικοδόμησης της Αθήνας, την περίοδο 1955-1970. Η σαρωτική ιδιωτική πρωτοβουλία της μεταπολεμικής περιόδου ενθαρρύνθηκε από την ίδια την Πολιτεία, η οποία δεν επένδυσε σε κάποιο πρόγραμμα ανοικοδόμησης μαζικών κατοικιών. Οι ανάγκες που δημιούργησε η εσωτερική μετανάστευση καλύφθηκαν από αυτήν την "bottom up" μέθοδο ανοικοδόμησης χωρίς κρατικό προγραμματισμό, χωρίς μέριμνα για το σχεδιασμό του δημόσιου χώρου και την προστασία ου φυσικού τοπίου. Η τακτική αυτή συνεχίστηκε για δεκαετίες, επεκτείνοντας άτακτα τον οικοδομικό ιστό της Αθήνας ,μετατρέποντας την σε μια αστική υπερσυγκέντρωση . Η πολυκατοικία πλημμύρισε το τοπίο της Αττικής από την Κηφισιά έως τη Γλυφάδα και από το Χαϊδάρι έως το Γέρακα .Ένα ισοπαχές στρώμα από επαναλαμβανόμενες πολυκατοικίες κάλυψε όλο το λεκανοπέδιο 1 Frampton,Μοντέρνα Αρχιτεκτονική Ιστορία και κριτική,(1987) σελ 14 2 Ο νόμος περί οριζόντιου ιδιοκτησίας είναι το νομοθέτημα που δίνει τη νομική δυνατότητα διαίρεσης μιας ενιαίας ,στατικά και λειτουργικά ,οικοδομής σε κοινόχρηστα και ιδιόκτητα μέρη. 31

αφήνοντας ελεύθερα μόνο τα υψώματα δημιουργώντας μια νέα τοπογραφία.

και

Η κορυφογραμμή της νέας αυτής της τοπογραφίας δεν καθορίζεται μόνο από τις διακυμάνσεις του φυσικού ανάγλυφου αλλά και από τις συνεχείς αλλαγές της οικοδομικής νομοθεσίας όσον αφορά τα επιτρεπόμενα ύψη κτηρίωνΕνώ το 1973,μέγιστο επιτρεπόμενο όριο είναι τα 26 μ. ,το 1985 αυξάνεται στα 32 μ., όριο το οποίο με τη σειρά του τροποποιείται μειώνεται στα 27 μ. γιατί θεωρήθηκε πολύ υψηλό.3 Ταυτόχρονα ο νόμος 395/68 «Περί του ύψους των οικοδομών και του συστήματος της ελευθέρας δομήσεως» αύξησε τους συντελεστές δόμησης σε όλη τη χώρα έως και 40%.Για να εξαντληθεί αυτός ο νέος συντελεστής δόμησης τα κτήρια έπρεπε να ξεπεράσουν κατά πολύ τα επιτρεπόμενα όρια ύψους, με αποτέλεσμα την ανέγερση κτηρίων όπως ο Πύργος Αθηνών και Πειραιά ,μέχρι την κατάργηση του νόμου στη μεταπολίτευση .Επιπλέον ο Νόμος του 1917 «Περί κανονισμού του μέγιστου ύψους των ανεγειρομένων οικοδομών» με Β. διάταγμα της 14.5.1934 χώρισε την Αθήνα χωρίστηκε σε 9 τομείς υψών.4.Χαρακτηριστικό στοιχείο αυτών των αλλαγών είναι ότι κυμάνθηκαν σε ένα γενικά χαμηλό ύψος, προκειμένου να προστατευτεί το φυσικό περιβάλλον. Αυτό είχε όμως ως αποτέλεσμα την φρενήρη εξάπλωση της άμορφης αθηναϊκής αστικής μάζας.5

Πώς μπορούμε να εντοπίσουμε την ταυτότητα αυτής της αχανούς αστικής μάζας; Κατά τον Kevin Lynch «η πιο απλή μορφή αίσθησης, είναι η ταυτότητα, με τον στενό ορισμό της αίσθησης του τόπου. Ταυτότητα είναι το εύρος 3 Αγορόπουλος ,Ο ρόλος του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού στη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης (2006),σελ.58

4 Ο.π.

5 Δραγώνας, Μετασχηματισμοί του Αττικού Τοπίου, Αρχιτεκτονικά Θέματα,(2005),σελ. 84 32

Eικ.19 Athens Spread-Γιώργος Γερόλυμπος

στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει ή να ανακαλέσει μια τοποθεσία ως διακριτή από άλλες τοποθεσίες –έχοντας ένα ζωηρό, ή μοναδικό ,ή τουλάχιστον συγκεκριμένο χαρακτήρα»1.O Mont�� gomery υποστηρίζει ότι ένας τόπος δεν έχει μόνο μία ταυτότητα2. Η εικόνα του Τόπου και η ταυτότητά του ανταγωνίζονται για το ποια θα χαραχτεί περισσότερο στο μυαλό του παρατηρητή .Ο τόπος έχει όμως σπάνια μόνο μία ταυτότητα, αντιθέτως έχει πολλές και συχνά αντικρουόμενες .Η εικόνα του τόπου είναι υποκειμενική, απλουστευμένη, ιδιοσυγκρασιακή και στρεβλή ,καθώς ουσιαστικά αποτελεί ένα αμάλγαμα της ταυτότητας του τόπου και του πως τον αντιλαμβάνεται αισθητηριακά ο άνθρωπος Σύμφωνα με τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ,ότι για να μιλήσουμε για ζητήματα ταυτότητας πρέπει να επικεντρωθούμε στις πιο δυναμικές εικόνες της Αθήνας. Είναι η Ακρόπολη ,η παραλιακή οριογραμμή και κυρίως το στρώμα πολυκατοικιών που καλύπτει το Λεκανοπέδιο .Ξεδιπλώνεται τόσο αχανές που σχεδόν καταπνίγει τις δύο πρώτες εικόνες με τη μαζικότητα του. Κάθε φορά που επικεντρωνόμαστε σε οποιοδήποτε τμήμα του στρώματος πολυκατοικιών, παρατηρούμε τις απίστευτα μεγάλες διαφορές που παρουσιάζει η πολυκατοικία ως δομικό στοιχείο της πόλης. Κάθε πολυκατοικία είναι άλλη μία χαρακτηριστική εικόνα της Αθήνας.

1 Lynch, Α theory of good city form,(1981),σελ.132 2 Carmona, Heath, Oc , Tiesdell , Public Places, Urban Spaces ,(2010),σελ.112 34

Eικ.20 Η Αθήνα ως κολλάζ πολυκατοικιών 35

2.1.2 η πολυκατοικία Η ελληνική πολυκατοικία είναι η πραγμάτωση του κορμπυζιανού συστήματος dom�� -�� ino�� : σκελετός από οπλισμένο σκυρόδεμα, κλιμακοστάσιο και φρέαρ του ανελκυστήρα1. H πολυκατοικία βασίζεται στους γονότυπους που εντοπίζονται στην κατασκευή, στην υποδομή, στα ύψη των ορόφων ,στο επίπεδο δώμα, στο μπαλκόνι, στην υποχώρηση των ορόφων και στη στοά 2. Γενικά, διαθέτει μια διαπερατή πρόσοψη με ανοίγματα, μπαλκόνια, τέντες ηλιοπροστασίας και τρεις κλειστές όψεις. Οι κοινόχρηστοι χώροι κατά κανόνα είναι η είσοδος, οι διάδρομοι και το δώμα. Η πολυκατοικία ξεκίνησε τη δεκαετία του 1930 ως μια τυπολογία πολυώροφου κτηρίου κατοικιών για την Αθηναϊκή αστική τάξη. Εξελίχθηκε σε μια αστική τυπολογία η οποία χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ευελιξία της να υποδέχεται διαφορετικές χρήσεις. H απλή και οικονομική κατασκευαστική λογική της ,η δυνατότητα ολοκλήρωσής της σε φάσεις και o ορθοκανονικός της σχεδιασμός κατέστησε την πολυκατοικία κυρίαρχη μεταπολεμική τυπολογία του οικοδομικού τομέα. Η πολυκατοικία μπορεί να προσαρμοστεί εξυπηρετώντας πολλές διαφορετικές χρήσεις μέσα σε έναν σχετικά μικρό οικοδομικό όγκο. Συνήθως τα ισόγειο χρησιμοποιείται για τη στέγαση καταστημάτων ενώ οι υπόλοιποι όροφοι για κατοίκηση αλλά και στέγαση υπηρεσιών .Οι πολυκατοικίες σπάνια φέρουν κάποια εξωτερική ένδειξη, πέρα από ενημερωτικές πλάκες ή επιγραφές, για τις λειτουργίες που στεγάζουν και η αλλαγή χρήσης των επιμέρους χώρων τους 1 Αίσωπος,Σημαιοφορίδης, Η σύγχρονη ελληνική πόλη, (2001),σελ.29 2 Woditsch,Plural Public and Private spaces of the Polykatoikia in Athens,(2009), σελ.287 36

Eικ.21 Η πολυκατοικία ως επεκταμένο dom-ino

είναι συνήθως αρκετά συχνή. Η ευελιξία της πολυκατοικίας να παρέχει χώρους, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να αλλάζουν χρήση χωρίς να επηρεάζουν την εξωτερική μορφή της, ουσιαστικά δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μια πόλη ευέλικτη στη μικροκλίμακα της. Το ιδιωτικό και το δημόσιο συνδιαλέγονται μέσα από τη συνύπαρξη διαμερισμάτων, εμπορικών χώρων και χώρων με λειτουργία παροχής υπηρεσιών.

Eικ.22 Το μπαλκόνι,η μεσοτοιχία,το δώμα

2.1.3 το δώμα Η ταράτσα της αθηναϊκής πολυκατοικίας, παρ' όλο που έχει καταβολές στη μοντέρνα παράδοση, σπάνια θυμίζει τα δώματα που οραματίστηκε ο Le�� Corbusier�� . Αντί για χρηστικούς χώρους, ιδιωτικούς ή συλλογικούς , φυτεμένους ή πλακοστρωμένους, τα δώματα της Αθήνας αποτελούν υπολειμματικούς χώρους που χαρακτηρίζονται από την απουσία σχεδιασμού και τη γενικότερη εγκατάλειψη. Σε αυτό συμβάλει και το ιδιοκτησιακό καθεστώς που καθιστά δύσκολη την ευθύνη συντήρησης και διαχείρισης των δωμάτων οδηγώντας τελικά στον εκφυλισμό του «δεύτερου σημείου» της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Αθήνα. Ανεβαίνοντας κανείς σε μια κοινή ταράτσα ενός πολυώροφου κτηρίου στο αθηναϊκό κέντρο, το θέαμα που συναντά δεν είναι παρά μια συνεχόμενη επιφάνεια δωμάτων, ελάχιστα διασπασμένη από ακανόνιστους δρόμους και ακάλυπτους. Η Αθήνα έχει χαθεί στο σύνολο των κτηρίων της,η Ακρόπολη αναδύεται μέσα από αυτόν τον πληθωρισμό του αρχέτυπου της πολυκατοικίας. Στις απολήξεις όλων των αθηναϊκών πολυκατοικιών βρίσκονται οι ταράτσες τους ,εξίσου αμέτρητες, παρόμοιες και συνάμα διαφορετικές, συνεχείς και επαναλαμβανόμενες .Η πέμπτη όψη της δομικής μονάδας του λεκανοπεδίου αποτελεί έναν τόπο τόσο εμφανή και χαρακτηριστικό στις απόψεις της πόλης από ψηλά ,ταυτόχρονα όμως κρυφό μέσα στη ροή της καθημερινής ζωής. Η αθηναϊκή κορυφογραμμή είναι μια επαναλαμβανόμενη γραμμή δωμάτων, στην οποία παρεμβάλλεται κυρίως ο Ιερός Βράχος και κάποια άλλα υπολείμματα λόφων. 39

2.2 η ανάγνωση της Αθήνας από ψηλά Παρατηρώντας την Αθήνα από την Ακρόπολη, το Λυκαβηττό ή από οποιαδήποτε άλλο υψηλό σημείο, ο παρατηρητής αναγνωρίζει την «εξωτερική» μορφή της πόλης, το όριο της με τον ουρανό , δηλαδή την κορυφογραμμή της. Το τοπίο που οργανώνεται σε ένα κλειστό οπτικό πεδίο, όπως το Λεκανοπέδιο Αττικής, γίνεται αντιληπτό σαν μια ενότητα που καθορίζεται από την επιλογή μιας συγκεκριμένης θέσης παρατήρησης. Η επιθυμία του ανθρώπου να δει την πόλη από ψηλά υπήρχε πολύ πριν αποκτήσει τα μέσα για να την ικανοποιήσει. Οι ζωγράφοι του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης απεικόνισαν την πόλη όπως θα ήθελε να τη δει από ψηλά το ανθρώπινο μάτι1. Αυτοί οι πίνακες λειτούργησαν ως το περισκοπικό μάτι του ανθρώπου ,ικανοποιώντας την επιθυμία του να αναγνώσει τον αστικό ιστό, έως ότου η αρχιτεκτονική φτιάξει τα απόλυτα παρατηρητήρια: τα ψηλά κτήρια. «H πέμπτη όψη των τυλίγει την πόλη σαν γάζα. Η αρχιτεκτονική γίνεται μια ιδιότυπη γνώση των αποστάσεων και όχι των λεπτομερειών.»2 Η ανάγνωση του αστικού χώρου στο επίπεδο των δωμάτων γίνεται μέσω του βλέμματος .Ανεβαίνοντας ψηλά είναι σαν να ξεφεύγουμε από το γράπωμα της πόλης3.Παρατηρώντας την πόλη από ψηλά ,ο άνθρωπος βρίσκεται σε απόσταση . Η αρχιτεκτονική γίνεται το όργανο παρατήρησης του ανθρώπου. Χάρη σε αυτό, μπορεί να βρεθεί πιο κοντά στην υφή της πόλης και ταυτόχρονα να αποστασιοποιηθεί από τις φυσικές δομές της. Ο παρατη1 De Certaux ,Practice of the everyday life,(1984) σελ.127 2 Τζιρτζιλάκης ,Suburborama,Χωρίς όρια,(2003) σελ.153 3 Ο.π. 40

Νίκος Μάρκου

ρητής διαβάζει με το βλέμμα την ιστορία, που υφαίνουν εν αγνοία τους οι κάτοικοι της πόλης. Στην αφ ’υψηλού εποπτεία του χώρου ,καταρχήν επικρατεί οπτικά το σύνολο έναντι της μονάδας .Το σύνολο της πόλης έναντι της δομικής της μονάδας .Η Αθήνα είναι μια πόλη με ασαφή όρια και η δόμησή της αποτελείται από την επανάληψη της πολυκατοικίας σε πολλές παραλλαγές. Το απροσδιόριστο του αθηναϊκού ορίζοντα και η ποικιλία της πολεοδομικής ανάπτυξης της πόλης επιδρούν συνηχητικά στον ψυχισμό του νεωτερικού ανθρώπου4.Η αναγνωσιμότητα της στηρίζεται στα εναπομείναντα άκτιστα υψώματα ,στο όριο της θάλασσας και στην σχεδόν καθησυχαστικά αέναη επανάληψη των πολυκατοικιών. Η αναγνωσιμότητα της Αθήνας θα μπορούσε να θεωρηθεί παράδοξη καθότι τα διάφορα σημεία της πόλης παρότι είναι χαμένα μέσα σε μια όμοια μάζα κτηρίων, τελικά εντοπίζονται και συνδέονται οπτικά λόγω της προϋπάρχουσας αττικής τοπογραφίας .Αυτό το γεγονός, μεταδίδει στον παρατηρητή την αισθητική απόλαυση της αντίληψης της σχέσης του με κάτι πολύ πιο περίπλοκο.Η απόλαυση αυτή, σε συνδυασμό με την επιθυμία του παρατηρητή να κυριαρχήσει οπτικά στον χώρο παρατήρησης και να τον «χαρτογραφήσει» αποτελούν ουσιαστικά τον λόγο για τον οποίο η θέαση του Αθηναϊκού Λεκανοπεδίου ασκεί καθολική γοητεία. «Η φευγαλέα αίσθηση κατίσχυσης πάνω στη μοίρα, σε ένα κοινό πεπρωμένο, την οποία προσφέρει ή εποπτεία του κοινού βίου από ψηλά αντικρούεται με το ταυτόχρονο συναίσθημα πού προκαλεί 4 Μανωλίδης, «Όταν κοιτάς από ψηλά... τοπίο και χαρτογραφία» Αρχιτέκτονες ,τεύχος 49, σελ 64 41

ή επόπτευση της ανωνυμίας και της μαζικότητας, ή αίσθηση δηλαδή ότι ανήκεις σε κάτι συνολικά όπου μέσα του, ως μονάδα, δεν είσαι παρά το τίποτα.»5 H αχανής και επαναληπτική Αθήνα «παγώνει» στα μάτια του παρατηρητή και γίνεται αναγνώσιμη. Ταυτόχρονα , η συνειδητοποίηση του μεγέθους της και της χαοτικής αστικής υφής της καθιστά τον παρατηρητή εξερευνητή των αποστάσεων. Ίσως θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη μας ότι η αφ’ υψηλού επόπτευση του αστικού συμπλέγματος δεν είναι τίποτε άλλο πάρα μια προβολή, ένα είδωλο το οποίο ουσιαστικά ποτέ δε βιώνεται αλλά μόνο προσφέρει οπτική απόλαυση σε αυτούς που το αναζητούν. Αδυνατούμε να «αγγίξουμε» το αστικό πανόραμα καθώς δεν μπορούμε να περιηγηθούμε στα κτιστά παρατηρητήρια. Τα παρατηρητήρια μας, συνήθως οι ταράτσες ή κάποιοι εναπομείναντες λόφοι αποτελούν ένα διασπασμένο σύνολο το οποίο δεν επιτρέπει την περιήγηση ,ούτως ώστε να καταφέρουμε να οικειοποιηθούμε την πόλη που βλέπουμε σε πεδίο ορίζοντα .Η θέαση της πόλης από ψηλά ,αποτελεί τη θέαση ενός αστικού αντικατοπτρισμού .Αυτός ο αντικατοπτρισμός απεικονίζει την πόλη σε μία εκδοχή της την οποία δεν μπορούμε ακόμα να κατοικήσουμε. 5 Κοτιώνης ,Πες μου ,που είναι η Αθήνα ;(2006),σελ.119

Εικ.23 Η Αθήνα από ψηλά-Νίκος Μάρκου

Εικ.24“Ανω-Πόλις”- Γιάγκος Αθανασόπουλος

Εικ.25“Ανω-Πόλις”- Γιάγκος Αθανασόπουλος

3.αναπαραστάσεις του αθηναϊκού δώματος

STEREO NOVA - NEW LIFE 705 (1993)

3.1 τα αθηναϊκά δώματα στο πρόσφατο αρχιτεκτονικό έργο Το επίπεδο των δωμάτων πάντα ασκούσε μια γοητεία με τη δυνατότητα του να επανακτηθεί μέσω αυτού το χαμένο κτιστό έδαφος,παύοντας να είναι πια ένας υπολειμματικός χώρος. Φτάνοντας στην Αθήνα του σήμερα,ερχόμαστε αντιμέτωποι μια πόλη που η επιφάνεια της καλύπτεται από κυρίως αχρησιμοποίηταδώματα.Το επίπεδο των δωμάτων,ως νέο έδαφος ,αποτελεί τη βάση για δύο αρχιτεκτονικά έργα τα οποία και θα εξετάσουμε: To “Athens Terrace Works” του Αριστείδη Αντωνά και το “Poly-Roof-Katoikia” του Lingxiao Zhang.

Εικ.26 Σκίτσο του Α.Αντωνά τοποθέτηση παιδικής χαράς σύμπλεγμα δωμάτων 48

για σε

3.1.1 Αριστείδης Αντωνάς-“Athens Terrace Works”

Eικ.27. Φωτορεαλιστική άποψη του Athens Terrace Works

Το 2008 διεξήχθη ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός του ΥΠΕΧΩΔΕ με θέμα « Μελέτες Ιδεών Φύτευσης Δωμάτων, Στεγών και Πιλοτικών Εφαρμογών». To Α’ Βραβείο απέσπασε η αρχιτεκτονική μελέτη “Athens Terrace Works” του Αριστείδη Αντωνά. Η πρόταση τοποθετείται σε δέκα πολυκατοικίες δύο οικοδομικών τετραγώνων στην περιοχή του Συντάγματος. Το έργο προτείνει την ενοποίηση των δωμάτων αυτών των πολυκατοικιών, συνθέτοντας ουσιαστικά βιοκλιματικά μπλοκ με την κατασκευή περγκόλων από παλιές σχάρες υπονόμων, όμβριων υδάτων και μετρό. Προτείνεται η φύτευση κυρίως αναρριχητικών φυτών σε γραμμικά δοχεία που εγκαθίστανται πάνω στα υπάρχοντα δοκάρια οπλισμένου σκυροδέματος των πολυκατοικιών της μελέτης. Η φύτευση αυτή θα φροντίζεται με παραδοσιακές τεχνικές θερμοκηπίου ,ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο δυνατό πράσινο με τα τις λιγότερες δυνατές ανάγκες χώματος και νερού. Οι κατασκευές βελτιώνουν βιοκλιματικά τα κτήρια , οργανώνουν τα δώματα σε κλίμακα μεγαλύτερη από αυτήν της πολυκατοικίας και βελτιώνουν αισθητικά την όψη των ταρατσών. Τα δώματα με μεγάλες διαφορές ύψους θα ενώνονται με μεταλλικές σκάλες, και δώματα σε γειτονικά οικοδομικά τετράγωνα με στενού δρόμους θα μπορούν να ενωθούν με μικρές γέφυρες. 49

Βέβαια ,για να εφαρμοστεί αυτή η πρόταση, πρέπει να γίνουν οι απαραίτητες νομοθετικές αλλαγές ,αφού τα δώματα λόγω της συνιδιοκτησίας τους καταλήγουν να μην ανήκουν σε κανέναν .Ο Αντωνάς προτείνει μερικούς νέους τρόπουW διαχείρισης της ιδιοκτησίας των δωμάτων ,όπως και την ενοικίαση τους. Το δυνατό σημείο της πρότασης είναι ότι έχει ως στόχο την ενιαία παρέμβαση σε ένα οικοδομικό τετράγωνο και όχι μόνο στη μονάδα της πολυκατοικίας. Ταυτόχρονα έχει ιδιαίτερο βιοκλιματικό χαρακτήρα, καθώς όχι μόνο οι πέργκολες κατασκευάζονται από ανακυκλωμένες σχάρες, αλλά πάνω τους μπορούν να τοποθετηθούν και φωτοβολταικά πάνελ. Φυσικά η φύτευση θα βοηθήσει τη θερμομόνωση της πολυκατοικίας και ο ενιαίος χώρος θα αποτελέσει τη νέα αυλή της αθηναϊκής πολυκατοικίας.

3.1.2 Lingxiao Zhang-“Poly-Roof-Katoikia”

Εικ.28 Αξονομετρικό σχέδιο της “Poly-Roof-Katoikia”

Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Berlage Institut την περίοδο 201112 με επικεφαλής καθηγητές τους Pier Vittorio Aureli και Elias Zenghelis και τους Maria Giudici, Platon Issaias είχε ως θέμα την Αθήνα. Με αφορμή την πολυκατοικία και τον ιδιαίτερο αστικό χαρακτήρα που έχει δώσει στην πόλη .Η οικονομική και η κοινωνική κατάσταση που προέκυψαν από την εξάπλωση της πολυκατοικίας έχουν φτάσει σε τέλμα στην Αθήνα της κρίσης του 2008-2013. Σκοπός του μεταπτυχιακού προγράμματος είναι ο ανασχεδιασμός τμημάτων του Κεραμικού και του Μεταξουργείου .Όλες οι προτάσεις έχουν ως βάση τη διερεύνηση του αρχέτυπου της πολυκατοικίας αρχικά ως μονάδα και μετά την παραγωγή νέου σχεδιασμένου χώρου σε κλίμακα τετραγώνου. Οι προτάσεις αυτές δεν έχουν εφαρμογή μόνο στις συγκεκριμένες περιοχές, απλώς χρησιμοποιούνται ως παράδειγμα πιλοτικής εφαρμογής .Στόχος είναι η διερεύνηση των δυνατοτήτων ,των τυπολογιών και των στρατηγικών που αφορούν γενικότερα την πόλη, την εργασία, τη συσσώρευση κεφαλαίου και την αρχιτεκτονική. 51

Εικ.29 Αξονομετρικό σχέδιο πιθανών τοποθετήσεςων της “Poly-Roof-Katoikia”

Οι προτάσεις των φοιτητών είναι κάθε μία τους ξεχωριστή όσον αφορά την μεθοδολογία και τη διαχείριση του αρχέτυπου της πολυκατοικίας .Η πρόταση που θα παρουσιάσουμε είναι του Lingxiao Zhang και ονομάζεται “Poly-RoofΚatoikia”. Κεντρική ιδέα της είναι η αξιοποίηση των αθηναϊκών δωμάτων με την εγκατάσταση κοινόχρηστης υπερκατασκευής στις κορυφές των πολυκατοικιών πολλών οικοδομικών τετραγώνων.

Ο στόχος της Poly-Roof-Katoikia ,σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα της, έγκειται στην ενίσχυση της αστικής δομής η οποία έχει γίνει δυσανάγνωστη λόγω της «πιξελοποίησης» που προκάλεσε η πολυκατοικία. Η πρόταση αποτελείται μια σειρά μεγαδομών τοποθετημένων πάνω στα δώματα των πολυκατοικιών.Αυτές οι οποίες φιλοδοξούν να αλλάξουν το αστικό τοπίο της Αθήνας πέρα από τη μονάδα της πολυκατοικίας.H Poly-RoofKatoikia θα αποτελείται από τρεις κατακόρυφες ζώνες :τις υπάρχουσες πολυκατοικίες, το δώμα-γειτονιά και την «αστική στέγη».

Εικ.30 Φωτορεαλιστική άποψη της “Poly-Roof-Katoikia”

Στο επίπεδο του δώματος η Poly-Roof-Katoikia δημιουργεί ένα ενιαίο δώμα-γειτονιά: ενώ σήμερα τα δώματα είναι διασπασμένα και λαμβάνουν υπερβολική ηλιοφάνεια η υπερκατασκευή θα ενώσει τις μονάδες τους σε έναν γενικότερο συλλογικό χώρο, σκιασμένο από την «αστική στέγη». Ο Lingxiao Zhang επεξηγεί ότι η «αστική στέγη» είναι μια κατοικήσιμη «δοκός» ,περίπου 300 μ., που καδράρει τον υπάρχοντα δρόμο και προστατεύει το δώμα-γειτονιά. Στο δώμαγειτονιά θα υπάρχει μια μεγάλη γκάμα δραστηριοτήτων από χώρους εργασίας μέχρι ευέλικτους χώρους προσωρινής κατοίκησης. Το κάθε κομμάτι της «αστικής στέγης» θα κατασκευάζεται από τον ιδιοκτήτη της κάθε πολυκατοικίας στον οποίο αντιστοιχεί και θα ανήκει στην ιδιοκτησία του. Όμως η ταράτσα-γειτονιά μπορεί να ολοκληρωθεί από τη συνεργασία όλων των ιδιοκτητών των πολυκατοικιών του οικοδομικού τετραγώνου, Η δημιουργία του δώματος-γειτονιάς αυξάνει στρατηγικά το χώρο κοινωνικών συναναστροφών, που εκλείπει από το επίπεδο του εδάφους, Δεν προσπαθεί μόνο να δώσει ζωή σε έναν εγκαταλελειμμένο τόπο ,αλλά και να διατηρήσει τη ζωντάνια της τοπικής κοινότητας. Τέλος, το γεγονός ότι η κατασκευή ξεπερνάει την κλίμακα της πολυκατοικίας θα ανοίξει νέες δυνατότητες αστικής ανατομίας και κοινωνικής συνοχής για τους κατοίκους της περιοχής.

Σχόλια Στην πρόταση του Lingxiao Zhang, δεδομένου ότι περισσότερες πολυκατοικίες έχουν παραπάνω από έναν ιδιοκτήτη, η σύμπραξη για την ολοκλήρωση της ταράτσας-γειτονιάς γίνεται ακόμα πιο δύσκολη. Ταυτόχρονα ,η επιβολή μιας τέτοιας υπερδομής στην Αθήνα, θα επιβαρύνει ακόμα περισσότερο την κορυφογραμμή της, η οποία παρά την «ακαταστασία» που την διακρίνει, διαθέτει ελάχιστα κτήρια μεγάλης κλίμακας τα οποία την διαταράσσουν . Αντίθετα η πρόταση του Αντωνά,αν και δεν απασχολείται με ζητήματα κατοίκησης όπως η “Poly-Roof-Katoikia”, αποτελεί μια ιδανική λύση για το ζήτημα χρήσης των αθηναϊκών δωμάτων.

Εικ.31

Εικ.32 Διαφήμιση στον Τύπο του 1966 55

3.2 Εικονογραφώντας την αθηναϊκή ταράτσα Η αθηναϊκή ταράτσα ως τόπος χαρακτηριστικός και κοινός του αστικού ιστού αν και βρήκε περισσότερη τύχη μέσω της κινηματογραφικής και φωτογραφικής απεικόνισης της ,αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την ελληνική εικονογράφηση .Η εικονογράφηση της αθηναϊκής ταράτσας ξεκινάει από τα ζωγραφικά έργα του Σπύρου Βασιλείου και γίνεται ευρέως αναγνωρίσιμη με το κόμικς του Αρκά «Χαμηλές Πτήσεις».

Εικ.33 Χαρακτηριστικό σχέδιο από τις “Χαμηλές Πτησεις” του Αρκά 56

3.2.1 Οι ταράτσες στο έργο του Σπύρου Βασιλείου

Εικ.34 “Το Παγκάκι”

Ο Σπύρος Βασιλείου είναι ένας ζωγράφος ο οποίος απεικόνισε με μεγάλο ρεαλισμό τη μετάβαση της Αθήνας. Από τα έργα του στην δεκαετία του 1930,όπου η Αθήνα μοιάζει αρκετά με επαρχιακή κωμόπολη, φτάνει στα έργα του την περίοδο 1960-1980 τα οποία συνεχίζουν να απεικονίζουν με το ίδιο ρεαλιστικό του στυλ τη νέα κατάσταση της πόλης ,ένα χαλί από πολυκατοικίες και φυσικά, ταράτσες. Ο Βασιλείου έστρεψε τη δημιουργική του ματιά στην τοπιογραφία της Αθήνας και το έργο του «αποτελεί μια ιδιαίτερης βαρύτητας μαρτυρία για την οικιστική μετάλλαξη της πρωτεύουσας - κέντρου της χώρας μας και για την επίφαση της "αξιοποίησης" που καταβλήθηκε ιδιαίτερη προσπάθεια να συνδεθεί με την αβασάνιστη εισβολή του μπετόν και την εμφάνιση της πολυκατοικίας»1.

1 Κυριαζή, Η Αθήνα του Σπύρου Βασιλείου, (1998),εισαγωγικό σημείωμα 57

Εικ.35 “Η Ακρόπολη”

Η μορφολογική αλλοίωση του τοπίου της πόλης όπου έζησε και δημιούργησε ο Βασιλείου αποτέλεσε συνηθισμένο μοτί βο στη ζωγραφική του.Τα έργα του «Παγκάκι», «Η λάμπα της Αλίκης»(1965), «Η Ακρόπολη»(1972), «Αθήνα με λάμπα και λουλούδια»(1977), «Οικογένεια στην ταράτσα»(1983) απεικονίζουν χαρακτηριστικά την αθηναϊκή ταράτσα. Το «παγκάκι», «Η λάμπα της Αλίκης» και η «Αθήνα με λάμπα και λουλούδια» αντιπαραβάλλουν τη μικροκλίμακα που συναντά ο παρατηρητής/κάτοικος της ταράτσας με την απέραντη θέα της αχανούς πόλης. Στο έργο του «η Ακρόπολη» βλέπουμε ένα πάλλευκο δώμα με κεραίες τηλεόρασης και σωληνώσεις να αντιπαρατίθεται μορφολογικά και συνειρμικά με το βράχο της Ακρόπολης και τον Παρθενώνα .Ο πίνακας που συμβολίζει τη νέα Αθήνα της εποχής, την Αθήνα των μοντέρνων δωμάτων . 58

Στο έργο του «Οικογένεια στην ταράτσα» απεικονίζεται το δώμα με το ρομαντικό βλέμμα του καλλιτέχνη. Παρατηρούμε έναν ζωγράφο να στέκεται με το καβαλέτο του στο στηθαίο μιας πλακόστρωτης ταράτσας πνιγμένης στα φυτά .Ζωγραφίζει ένα πλήθος ανθρώπων όλων των ηλικιών ,την οικογένεια του , που στέκονται στην ταράτσα. Πίσω από την ταράτσα ξετυλίγεται το οικοδομικό χαλί των πολυκατοικιών, ενώ στο βάθος παρουσιάζονται βουνά του Λεκανοπεδίου. Η ελληνική ζωγραφική, γενικώς, απεικόνισε ελάχιστα τη μοντέρνα Αθήνα. Σε αυτό το έργο ο Βασιλείου αναδεικνύει τον καλλιτέχνη σε εξόριστο μέσα στην αστική ζούγκλα, ο οποίος αναζητάει την ανάκτηση της ηρεμίας και της έμπνευσης. Τη βρίσκει πιο ψηλά από την πόλη, συγκεντρώνοντας τους αγαπημένους του ανθρώπους μαζί του στην ταράτσα, δημιουργώντας μια όαση ανθρωπιάς μέσα στην σκληρή νέα πόλη.

Εικ.36 “Οικογένεια στην ταράτσα” 59

3.2.2.Οι ταράτσες στα αθηναϊκά κόμικς

Εικ.37-38 Καρέ από το κόμικς “Dragons”

Από τον Σπύρο Βασιλείου μέχρι την επόμενη επιτυχημένη εικονογράφηση της Αθηναϊκής ταράτσας, πέρασαν αρκετά χρόνια. Τα κόμικς είναι, πλέον, το νέο μέσο απεικόνισης της. Το 1992 με τις «Χαμηλές Πτήσεις» ο Αρκάς φτιάχνει ένα κόμικς με ήρωες δύο σπουργίτια που ζουν στην αθηναϊκή κορυφογραμμή. Οι ιστορίες εξελίσσονται πάνω σε ταράτσες, γιαπιά ,δίπλα σε κεραίες και καλώδια ηλεκτροδότησης. Η νέα γενιά δημιουργών κόμικς συνέχισε να σχεδιάζει ιστορίες οι οποίες εξελίσσονται πάνω στις αθηναϊκές ταράτσες.

Δύο παραδείγματα είναι τα κόμικς “Dragons” του Δημήτρη Ταξή και «Τώρα πια ξυπνάω με τον ήλιο» του Παναγιώτη Πανταζή. Η απεικόνιση των ταρατσών και στα δύο είναι αυστηρά ασπρόμαυρη.Στο “Dragons” η αφήγηση περιστρέφεται γύρω από έναν νεαρό καλλιτέχνη graffiti ο οποίος συμμετέχει σε μια «μάχη» πάνω στην ταράτσα για την οριοθέτηση της περιοχής του από τον ανταγωνιστή καλλιτέχνη graffiti.Συναντούμε το μοτίβο της περιθωριακής δράσης στις ταράτσες, με τη λειτουργία της ως καταφύγιο ημιπαράνομων δραστηριοτήτων.

Εικ.39-40 Καρέ από το κόμικς “Tώρα πια ξυπνάω με τον ήλιο”

Αντίθετα στο «Τώρα πια ξυπνάω με τον ήλιο», η ταράτσα αποτελεί τόπο κατοικίας του ήρωα. Η αφήγηση αφορά έναν νεαρό μουσικό που ζει σε ένα δωματιάκι ταράτσας. Η θέα των αθηναϊκών ταρατσών η οποία δεσπόζει στην εικονογράφηση, λειτουργεί ως σκηνικό μοναχικότητας στην εξέλιξη της.

3.3 οι στέρεο νόβα στην ταράτσα Η ταράτσα αποτελεί χαρακτηριστικό μοτίβο στη βιντεογραφία των Στέρεο Νόβα. Οι Στέρεο Νόβα αποτελούν το πρώτο συγκρότημα ηλεκτρονικής μουσικής που αποτύπωσε μέσα από το έργο του την αθηναϊκή αστικότητα.Τα βίντεο τους, φτιαγμένα από τους ίδιους και επιμελημένα από τον Πέτρο Μπιρμπίλη απεικονίζουν όψεις πολυκατοικιών, πολυσύχναστους δρόμους και πολύ συχνά δώματα. Ενδεικτικά στα βίντεο κλιπ “Εξώστης»,μια κοπέλα απλώνει τα ρούχα της στην ταράτσα[Εικ.41],στην «Οδύσσεια»,ένας άνθρωπος βρίσκεται δεμένος σε μια καρέκλα πάνω στο δώμα[Εικ.42] ,καθώς και στη «Νέα Ζωή» μια σειρά από ασύνδετα πλάνα κεραιών και δωμάτων[Εικ.43-44].

Εικ.41

Εικ.42

Εικ.43

Εικ.44

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Βήτα, ιδρυτικό μέλος των Στέρεο Νόβα, «όταν μένεις στο ισόγειο, θέλεις να ανέβεις στην ταράτσα» γιατί «έβλεπες αλλιώς την πόλη ερχόσουν σε επαφή με τις χιλιάδες κεραίες, σαν μια επικοινωνία απρόσωπη με τους γύρω σου»1 . 1 Ζερβού , Αστικές [Μουσικές] αναπαραστάσεις: η πόλη της Αθήνας και οι Στέρεο Νόβα,(2008), σελ.91 62

3.4 H δράση της ομάδας αστικό κενό

Η ομάδα «αστικό κενό» αποτελεί μια κολεκτίβα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών που δραστηριοποιείται από το 1998 και πραγματοποιεί δράσεις κυρίως σε αστικούς εγκαταλελειμμένους χώρους της Αθήνας. Η έκτη δράση της ομάδας έγινε στις 4 Δεκεμβρίου του 1999 και έχει ως θέμα της τις αθηναϊκές ταράτσες και κατηγοριοποιείται ως happening Στο πλαίσιο αυτής της δράσης, η ομάδα «Αστικό Κενό» διέμεινε για ένα βράδυ σε μια ταράτσα στην οδό Σίνα ,απέναντι από το Γαλλικό Ινστιτούτο. Τα μέλη της ομάδας πάνω στην ταράτσα είτε επιχείρησαν να χορέψουν ,ή να συνομιλήσουν ,ενώ κάποιοι κοίταζαν σκεπτικοί και αμίλητοι και κάποια στιγμή ο αρχιτέκτονας Γιώργος Σημαιοφορίδης κατάφερε να μετατρέψει τη δράση σε πάρτι. Αυτή η προσωρινή διαμονή βιντεοσκοπείτο και προβαλλόταν την ίδια ακριβώς στιγμή στην αυλή του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ταυτόχρονα στην αυλή γίνονταν προβολές βίντεο από ατομικές προσωρινές διαμονές των καλλιτεχνών της ομάδας στις αθηναϊκές ταράτσες. Γενικώς,οι ταράτσες, αν εξαιρέσουμε αυτές που χρησιμοποιούνται ως χώροι εστίασης, είναι τόποι αχρησιμοποίητοι και υπολειμματικοί χώροι της πολυκατοικίας. Η ομάδα «Αστικό Κενό» εξέλαβε τις ταράτσες ως χώρους ανολοκλήρωτους,οι οποίοι -αν και τεχνικά ανήκουν σε όλους τους ενοίκους των εκάστοτε πολυκατοικιών-λόγω της αχρησίας τους και της πολυιδιοκτησίας τους καταλήγουν να μην ανήκουν σε κανέναν. 64

Στην πλειονότητα τους είναι άδειες,αφρόντιστες, χωρίς κάποια ιδιαίτερη χρήση. Πολλές φορές, με τις σκουριασμένες αναμονές που μπορεί να διαθέτουν, δείχνουν την αοριστία κάποιας μελλοντικής επέμβασης. Ο όρος «αστικό κενό» αναφέρεται στα άκτιστα τμήματα γης εν τω μέσω μιας πυκνά κτισμένης αστικής περιοχής .Είναι τόποι παρακμής και τυχαίων ανακαλύψεων ενώ πολλές φορές είναι κρυμμένοι ή/και δυσπρόσιτοι από τον αστικό ιστό. Το δώμα ως μονάδα θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ως αστικό κενό. Λόγω όμως της συνέχειας και της επαναληπτικότητας των αθηναϊκών δωμάτων, ίσως θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις ταράτσες, ενιαίες ως έδαφος, ένα terrain vague. Σύμφωνα με τον Ignasi de Sola-Morales στο κείμενο του “Terrain Vague”(1995) το «αόριστο έδαφος» είναι περιθωριακό και προκαλεί την αίσθηση του «ξένου» στη θέαση του. Οι ταράτσες αποτελούν ένα αόριστο έδαφος με ανακριβή όρια και απροσδιόριστη χρήση, όπου η αστική ζωή απουσιάζει. Η αστική ζωή βρίσκεται ένα επίπεδο πιο χαμηλά από το στρώμα των δωμάτων. Ταυτόχρονα όμως η εγκατάλειψη και η έλλειψη παραγωγικής δραστηριότητας πάνω στο επίπεδο των δωμάτων, τα καθιστά ιδανικούς τόπους ελευθερίας μέσα στη σύγχρονη αχανή Αθήνα.

Eικ.45-46 Φωτογραφικό υλικό από της δράσης από το αρχείο της ομάδας “αστικό κενό” 65

3.5 Κινηματογραφικές αναπαραστάσεις - "Τι βλέπεις;" - "Ταράτσες, πολυκατοικίες." - "Βλέπεις πως ζούμε. Οι άνθρωποι χτίζουν για να κρύψουν και να κρυφτούν. Και μετά είναι αργά για αυτούς. Τα έργα τους φανερώνουν." -"Μιλάτε επιστημονικά." -"Το μπέρδεμα αυτό από κτήρια,δρόμους,ακάλυπτους χώρους,έρωτες,εγκλήματα και ζωές απαιτεί εγρήγορση." Όλγα Ρόμπαρτς,1989

Σε αυτήν την ενότητα διερευνώνται οι αναπαραστάσεις των αθηναϊκών δωμάτων στον ελληνικό κινηματογράφο.Αναλύονται σκηνές πέντε ταινιών, στις οποίες η ταράτσα της πολυκατοικίας αποτελεί κύριο στοιχείο της κινηματογράφησης.Οι σκηνές αυτές παρουσιάζουν ταράτσες σε διαφορετικές μορφές και κλίμακες, είτε ως μονάδες που αποτελούν τόπους κατοικίας για άτομα διαφορετικών κοινωνικών και οικονομικών τάξεων, είτε ως τόποι περισυλλογής, είτε ως χώροι θέασης από όπου οι πρωταγωνιστές παρατηρούν την πόλη από ψηλά.

Εικ.47 Στιγμιότυπο από την ταινία μικρού μήκους “RF” του Σταύρου Λιόκαλου 67

3.5.1 Tο Προξενιό της Άννας: Η πόλη από ψηλά Σκηνοθεσία:Παντελής Βούλγαρης,1972 Η ιστορία έχει ως θέμα το προξενιό της ψυχοκόρης ενός ζεύγους ηλικιωμένων μικροαστών στην Αθήνα. Αναλύονται δύο σκηνές από το έργο: η πρώτη και η τελευταία. Σε αυτές τις δύο σκηνές, ο Βούλγαρης σαρώνει με την κάμερα την αθηναϊκή κορυφογραμμή σε συνθήκες ιδανικού φυσικού φωτισμού (χαραυγή-δειλινό) εστιάζοντας παράλληλα σε μεμονωμένες, ανώνυμες, ταράτσες. Πιο συγκεκριμένα: Στην πρώτη σκηνή στην αρχή του έργου (00:00:49) ο κινηματογραφικός φακός καταγράφει κεραίες, ηλιακούς συλλέκτες, πέργκολες, εξαεριστήρες, καπνοδόχους και μικρά δωμάτια καλυμμένα από το γαλάζιο φως του ξημερώματος. Η κάμερα καδράρει σταδιακά μια τυχαία, τυπική, ταράτσα με κεραίες και ηλιακούς συλλέκτες καθώς λούζεται από πορτοκαλί φως. Τη σκηνή συμπληρώνει ηχητικά η φωνή ενός ψάλτη που ακούγεται πάνω από την πόλη σαν μουεζίνης. Στην τελευταία σκηνή στο τέλος του έργου (01:18:54) η κάμερα σαρώνει την αθηναϊκή κορυφογραμμή. Οι κοντινές ταράτσες διακρίνονται καλύτερα ενώ οι πιο απομακρυσμένες χάνονται μέσα στο νέφος της αιθαλομίχλης. Η πόλη δείχνει αχανής. Ο φακός στέκεται σε ένα κοντινό πλάνο κεραιών. Από πίσω διακρίνεται η αθηναϊκή κορυφογραμμή, χρωματισμένη από το πορτοκαλί φως της δύσης του ήλιου, ενώ ακούγεται το σφύριγμα ενός τραίνου που αναχωρεί. Η συγκεκριμένη άποψη της Αθήνας από ψηλά δεν εμφανίζεται στην υπόλοιπη ταινία, παρά μόνο στην αρχή και το κλείσιμο της. Αρχικά πρόκειται για ένα “πλάνο εδραίωσης” όπου ο σκηνοθέτης μας εισάγει στην Αθήνα του 1972 που ζει ακόμη την έντονη ανοικοδόμηση και εξοικειώνεται με τη νέα τυπολογία της πολυκατοικίας. Οι νέοι εσωτερικοί μετανάστες, οι μικροαστοί αθηναίοι, δεν έχουν ακόμη προσαρμοστεί στα αστικά πρότυπα ζωής. Παραμένουν ξένοι μέσα στο αθηναϊκό αστικό χάος. Αντίστοιχα το θέαμα της Αθήνας από ψηλά είναι ακόμα κάτι νέο για την εποχή.

3.5.2 Όλγα Ρόμπαρτς: αυτοί που ζουν, ερωτεύονται και σκοτώνουν στις ταράτσες Σκηνοθεσία:Χρήστος Βακαλόπουλος,1989 Η Όλγα Ρόμπαρτς θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια ταινία – ύμνος στην αθηναϊκή ταράτσα καθώς έχει γυριστεί στο δώμα της Μπλε Πολυκατοικίας, στο δώμα του ξενοδοχείου “Ομόνοια” και στα δώματα άλλων ανώνυμων κτηρίων .Η ιστορία ξεκινάει με ένα νεαρό κλέφτη που ανακαλύπτει τυχαία την ταυτότητα μιας δολοφόνου, μιας ιδιόρρυθμης Ελληνοαμερικάνας που είχε γεννηθεί στην Αθήνα και ονομάζεται Όλγα Ρόμπαρτς. Ο νεαρός άντρας αποφασίζει ότι πρέπει οπωσδήποτε να γνωρίσει αυτή τη γυναίκα και ζητά τη βοήθεια ενός φυγόδικου ερημίτη που θεωρείται αυθεντία στο έγκλημα. Ξεχωρίζουν τρεις σκηνές από το έργο: Η πρώτη σκηνή (00:11:35-00:13:00) διαδραματίζεται στο δώμα του πρώην ξενοδοχείου «Ομόνοια». Στο πρώτο πλάνο βλέπουμε έναν τεράστιο εξαεριστήρα πίσω από τον οποίο κρύβεται ένας νεαρός κλέφτης και στο βάθος την Ακρόπολη. Στο επόμενο πλάνο βλέπουμε την Όλγα δίπλα σε έναν άλλον τεράστιο, λευκό εξαεριστήρα πάνω στον οποίο είναι στηριγμένη μια ελληνική σημαία. Ο Δημήτρης πλησιάζει αθόρυβα, περπατώντας ανάμεσα σε σωληνώσεις, στηριγμένες στο πάτωμα του δώματος, και κρύβεται ανάμεσα στους εξαεριστήρες. Η Όλγα συναρμολογεί το όπλο της και κατευθύνεται στο όριο του δώματος, στη γωνία επί της οδού Γ’ Σεπτεμβρίου και της πλατείας Ομονοίας, από όπου έχει πανοραμική θέα της ευρύτερης περιοχής. Η Όλγα στηρίζεται στο κάγκελο του στηθαίου και σημαδεύει το θύμα της ενώ αμέσως μετά βλέπουμε τον Δημήτρη να φεύγει τρέχοντας από την ταράτσα. Στη συνέχεια μαζεύει το όπλο της και με φόντο την Ακρόπολη περιπατάει ανάμεσα στις μηχανολογικές εγκαταστάσεις, κατευθυνόμενη προς τη μεταλλική σκάλα που θα την οδηγήσει στο εσωτερικό του κτηρίου.

Η δεύτερη σκηνή (00:20:26-00:25:24) εκτυλίσσεται στο δώμα μιας ανώνυμης πολυκατοικίας.O Δημήτρης φτάνει στο δώμα μέσα από ένα ημιδιαφανές γυάλινο κουβούκλιο με σιδερένιο σκελετό και χωρίς οροφή. Ανοίγοντας την πόρτα αντικρίζει τη θέα προς την Ακρόπολη ενώ η πόρτα, ξεχαρβαλωμένη, καταρρέει .Στο πλάνο μπορούμε να διακρίνουμε το γειτονικό δώμα, το οποίο διαχωρίζεται από ένα τοιχίο, τα μικρά δωματιά των γύρω δωμάτων, και τους ηλιακούς θερμοσίφωνες στις οροφές τους. Στο επόμενο πλάνο ξεδιπλώνεται μια πανοραμική θέα της Αθήνας με τον ουρανό να τεμαχίζεται από τα καλώδια και τις κεραίες. Καθώς η κάμερα ακολουθεί τους πρωταγωνιστές καταγράφει απλωμένα ρούχα, στενούς διαδρόμους ανάμεσα σε μεσότοιχους, μικρά δωμάτια, αλλά και μία μπασκέτα. Οι δύο άντρες θα φτάσουν σε ένα υπαίθριο δωμάτιο στο δώμα, οριοθετημένο από μια κουρτίνα περσίδων που έχει πρόχειρα τοποθετηθεί πάνω από το στηθαίο. Εκεί θα γίνει ο εξής χαρακτηριστικός διάλογος: - “Mε ενδιαφέρει οτιδήποτε γίνεται σε ταράτσες.” - “Γιατί;” - “Αυτοί που ζουν, ερωτεύονται και σκοτώνουν από ψηλά είναι πρωτοπόροι.” - “Δεν καταλαβαίνω.” - “Σε ποιον όροφο μένεις;” - “Στον Πρώτο. “ - “Γι’ αυτό.”

Η τρίτη σκηνή (01:20:10 -01:23:00) διαδραματίζεται σε ένα ανώνυμο δώμα. Το αρχικό πλάνο δείχνει την Όλγα σκυμμένη στο πάτωμα να βγάζει το όπλο της από τη θήκη μιας κιθάρας ενώ πίσω της φαίνεται το κιγκλίδωμα της ταράτσας και η θέα των πολυκατοικιών. Η κάμερα σαρώνει συνεχείς ταράτσες πνιγμένες σε ένα δάσος κεραιών, καπνοδόχων, ηλιοσυλλεκτών, απλωμένων ρούχων και κιγκλιδωμάτων. Η Όλγα φτάνει στη άκρη της ταράτσας και σημαδεύει με το όπλο της προς τον δρόμο. Αμέσως μετά βλέπουμε την Όλγα σωριασμένη στο πάτωμα ανάμεσα στο στηθαίο και έναν ηλιοσυλλέκτη. Στο κάδρο μπαίνει ο Αλέξανδρος ,ο οποίος παίρνει το όπλο και απομακρύνεται ενώ η κάμερα ακολουθεί την πορεία του στις γειτονικές ταράτσες. Ο ίδιος ο Βακαλόπουλος είπε για το ρόλο των ταρατσών στην ταινία: «Ο μόνος τρόπος για να δούμε πραγματικά την Αθήνα, από μια γωνία που δεν την έχουμε δει ποτέ, είναι οι ταράτσες. Κοιτώντας από εκεί βλέπεις τη σύγχρονη πόλη ,που αποτελεί για μένα ένα τεράστιο παρασκήνιο. Ταυτόχρονα, όμως κρύβουν και μια μαγεία που δεν την βλέπουμε, ένα μέρος της πόλης, ένα παρασκήνιο στον αέρα, που μόνο στο σινεμά μπορείς να βρεις»1 .Με την «Όλγα Ρόμπαρτς» οι δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα συνήθως στο έδαφος, μεταφέροντα αβίαστα στα δώματα .Η ‘Όλγα δολοφονεί από τα δώματα. Κατοικεί σε δώμα. Εκεί γνωρίζει και ερωτεύεται τον Δημήτρη .Εκεί διαμορφώνει τις φιλίες της. Ακόμα και στο τέλος ,πεθαίνει πάνω σε ένα δώμα. Συνειρμικός συνοδοιπόρος της, είναι ο ερημίτης, που αν και δεν τον γνωρίζει τελικά ποτέ ,μοιράζεται μαζί του το πάθος για τη διαβίωση πιο ψηλά από την πόλη.

1 Βακαλόπουλος ,Η ονειρική υφή της πραγματικότητας-κείμενα για την επικοινωνία και τον πολιτισμό,(2005),σελ 401 74

3.5.3 Αυτή η νύχτα μένει: ο φαντασιακός χώρος των βιοπαλαιστών Σκηνοθεσία:Νίκος Παναγιωτόπουλος,2000 Ο Ανδρέας και η Στέλλα είναι δύο ερωτευμένοι νέοι στην Αθήνα στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η Στέλλα επιθυμεί να κάνει καριέρα ως τραγουδίστρια και ο Ανδρέας διατηρεί μια συνοικιακή ΕΒΓΑ Η Στέλλα μένει στο δωματιάκι μιας ταράτσας κάπου στο λιμάνι του Πειραιά, ενώ ο Ανδρέας πάνω από το μαγαζί του, δίπλα στο παλιό αεροδρόμιο του Ελληνικού. Από το έργο ξεχωρίζουν δύο σκηνές που εξελίσσονται στις παραπάνω ταράτσες. H πρώτη σκηνή (00:11:33-00:12:16) διαδραματίζεται στην ταράτσα της Στέλλας, στον Πειραιά. Αρχικά στο κάδρο διακρίνεται ένα μέρος της ταράτσας, μερικές γλάστρες και πεταμένα κομμάτια κασονιών. Πέρα από το κιγκλίδωμα του στηθαίου φαίνονται οι τρούλοι της γειτονικής εκκλησίας και στο βάθος η θάλασσα και το λιμάνι του Πειραιά. H κίνηση της κάμερας ακολουθεί το ζευγάρι και σταδιακά ανοίγεται μια πανοραμική άποψη του λιμανιού. Στη συνέχεια της σκηνής μπορούμε να διακρίνουμε μια παρατημένη λευκή μπανιέρα το δωματιάκι της ταράτσας όπου είναι στηριγμένες σιδερένιες σκάλες και παλιοσίδερα αλλά και τον σκελετό ενός εγκαταλειμμένου διαφημιστικού billboard Σε αυτήν τη σκηνή η ηρωίδα παραπονιέται για το γεγονός ότι κατοικεί στο δωματιάκι της ταράτσας. Την ενοχλεί το γεγονός ότι δεν έχει καθόλου ηχομόνωση και ότι είναι κουραστικό να ανεβαίνεις μέχρι εκεί χωρίς ασανσέρ. Από την άλλη πλευρά ο Ανδρέας είναι εκστασιασμένος με τη θέα και την άπλα που προσφέρει η ταράτσα και δεν καταλαβαίνει γιατί η Στέλλα ενοχλείται από ένα περιβάλλον που παλαιότερα της άρεσε.

Η δεύτερη σκηνή (00:23:18-00:23:30) διαδραματίζεται στην ταράτσα του Ανδρέα στο Ελληνικό.Το κτήριο εδώ είναι καλυμμένο από μια διαφημιστική γιγαντοαφίσα ενώ ακριβώς από πάνω περνάνε σε ελάχιστη απόσταση τα αεροπλάνα Η θέα από το δώμα περιλαμβάνει αεροδρόμιο του Ελληνικού . Εκεί εξελίσσεται ο εξής χαρακτηριστικός διάλογος: Ανδρέας: “Σου αρέσει εδώ;” Στέλλα: “Τουλάχιστον τους βλέπουμε όλους από ψηλά. Εσύ ελέγχεις τους ουρανούς και εγώ τις θάλασσες!” Οι δύο ταράτσες αναπαριστούν τους φαντασιακούς χώρους των δύο παιδιών που κάνουν όνειρα αλλά τελικά εγκλωβίζονται στο μαγαζάκι τους.

3.5.4 No Budget Story:Η ταράτσα ως ονειρικός χώρος Σκηνοθεσία: Ρένος Χαραλαμπίδης,1997 Αυτή η ταινία αφηγείται την προσπάθεια ενός ονειροπόλου κινηματογραφιστή να γυρίσει μια ταινία με μηδενικό προϋπολογισμό στην Αθήνας του 1990. Αρκετή από τη δράση της ιστορίας εξελίσσεται στην ταράτσα της πολυκατοικίας του όπου κατοικεί ο πρωταγωνιστής. Εκεί συναντά συχνά την όμορφη γειτόνισσα του η οποία και θα αποτελέσει μούσα της ταινίας του. Θα εξετάσουμε δύο από τις σκηνές που διαδραματίζονται στο χώρο της ταράτσας. H πρώτη σκηνή (00:40:48-00:42:23) ξεκινάει με ένα πλάνο των απλωμένων ρούχων. Η Μαρία περπατάει ανάμεσα στα απλωμένα ρούχα. Στο κάδρο βλέπουμε τη Μαρία στη ταράτσα την με γυρισμένη την πλάτη στα απλωμένα ρούχα να κοιτάει τις διπλανές πολυκατοικίες και τις κεραίες των ταρατσών τους. Δίπλα της βρίσκεται ένα τραπεζάκι με τρεις καρέκλες. Στο κιγκλίδωμα της ταράτσας είναι αφημένο ένα ποδήλατο .Ενώ η Μαρία προχωρεί προς το κιγκλίδωμα της ταράτσας ,εμφανίζεται από τα δεξιά του κάδρου ο Ειρηναίος ,κρατώντας μια βιντεοκάμερα. Πλησιάζει τη Μαρία, και προχωράνε μαζί .Ο Ειρηναίος αρχίζει να κινηματογραφεί τη Μαρία στην ταράτσα. Καθώς ο Ειρηναίος την κινηματογραφεί, αυτή χορεύει και προσπαθεί να του πάρει την κάμερα. Στη συνέχεια η Μαρία παίρνει την κάμερα και κινηματογραφεί τον Ειρηναίο μπροστά από τα απλωμένα ρούχα ενώ μια ηλικιωμένη γειτόνισσα απλώνει τη μπουγάδα της και τους παρατηρεί χαμογελαστή. Στη συνέχεια η κάμερα θα αλλάξει ακόμη μια φορά χέρια καθώς την παίρνει η ηλικιωμένη γυναίκα που κινηματογραφεί τον Ειρηναίο και τη Μαρία μπροστά από το κιγκλίδωμα της ταράτσας ,δίπλα σε ένα παρατημένο ποδήλατο. Πίσω τους διακρίνονται οι γειτονικές ταράτσες και οι μακρινές μεσοτοιχίες. Σε αυτή τη σκηνή, η ταράτσα λειτουργεί ως χώρος έκφρασης ενός ονείρου. Ο χώρος της ταράτσας μετατρέπεται σε κινηματογραφικό σκηνικό, με κομπάρσο-σκηνοθέτη την ηλικιωμένη κυρία. Τα απλωμένα ρούχα που ανεμίζουν, τα παρατημένα έπιπλα και το μοναχικό ποδήλατο, αποτελούν έναν ιδανικό τόπο όπου ο Ειρηναίος κινηματογραφεί τη μούσα του. Πρόκειται για έναν χώρο οικείο και ταυτόχρονα απόκοσμο, όπου ο ήρωας κυνηγά το άπιαστο όνειρο του. 80

Στη δεύτερη σκηνή (00:45:53-00:46:21) o ήρωας συζητά με έναν κινηματογραφικό παραγωγό. δράση μεταφέρεται στην ταράτσα του γραφείου του παραγωγού όπου περπατούν ο επίδοξος σκηνοθέτης μαζί με τον παραγωγό. Στο κέντρο του κάδρου βρίσκονται οι δυο άνδρες ,που περπατούν σε αυτό το αρκετά μεγάλο δώμα .Βλέπουμε κάποιους στύλους, έναν ηλιακό συλλέκτη και καμινάδες ενώ στο αμέσως επόμενο πλάνο φύλλα χαρτιού πετάγονται στον αέρα. Στη συνέχεια οι δύο άντρες στέκονται δίπλα στο κιγκλίδωμα της ταράτσας καθώς ο παραγωγός σκίζει θριαμβευτικά το σενάριο του κινηματογραφιστή. Σε αυτή τη σκηνή ,η ταράτσα, ως χώρος ανοιχτός και πιο ψηλά από το αστικό σύνολο λειτουργεί ως χώρος μυστηρίου. Γίνεται ο χώρος που ο Τόλης τελετουργικά θα σκίσει το σενάριο του Ειρηναίου. Ο παραγωγός θέλει η κίνηση του και ο χώρος να είναι τελετουργικοί, όπως θα άρμοζαν σε ένα μυστήριο .Σκίζοντας το σενάριο προσπαθεί να «απελευθερώσει» τον Ειρηναίο από τις ιδέες που τον κρατούνε στάσιμο, κατά τη γνώμη του, επαγγελματικά.

3.5.5 Πες στη μορφίνη ακόμα την ψάχνω :Το δώμα ως μοντέρνο ερείπιο Σκηνοθεσία:Γιάννης Φαγκράς,2001 Η Ρίκι είναι ένα μοναχικό αγρίμι, κάτι ανάμεσα σε αγόρι και κορίτσι, με άγνωστο παρελθόν και ρευστό μέλλον. Μια περιθωριακή φιγούρα που ζει στον Πειραιά του 2001.Στη σκηνή που αναλύουμε, η Ρίκη και ο καινούργιος της φίλος, το χαμίνι, βρίσκονται υπό την επήρεια παραισθησιογόνων ουσιών.Η σκηνή(01:12:58-01:15:44) εξελίσσεται στο δώμα του κτηρίου που αναγνωρίζουμε ότι είναι το γιαπί του Πύργου του Πειραιά . Στο αρχικό πλάνο βλέπουμε τις σκοτεινές φιγούρες της Ρίκη και του χαμινιού να ανεβαίνουν μπροστά μας τη σκάλα ενός γιαπιού.H κάμερα ακολουθεί την πορεία τους.Βλέπουμε μέσα από τα μάτια τους το γιαπί. Τσιμεντένια σκάλα, τσιμεντένιοι δοκοί ,διάχυτο φως μέσα από τα μεγάλα άδεια παράθυρα ,μικρά τοιχαλάκια από τούβλα σαν κουπαστές δίπλα στην σκάλα.Ανεβαίνοντας το φως αρχίζει να γίνει πολύ έντονο ,σχεδόν καίει την εικόνα. Οι ήρωες συνεχίζουν να προχωρούν σε ένα φαινομενικά λευκό ,άδειο, ανύπαρκτο, κενό περιβάλλον. Ακούγεται έντονος ο ήχος από τζιτζίκια .Τα περιγράμματα των ηρώων γίνονται ακόμα πιο φωτεινά, το φως καίει ακόμα περισσότερο την εικόνα. Η κάμερα περιστρέφεται γύρω από τους ήρωες .Η έκφραση τους είναι θαμπωμένη από το φως και ταυτόχρονα από θαυμασμό για αυτό που παρατηρούν .Οι ήρωες τώρα σκύβουν πάνω από ένα στηθαίο.Κάτω από το στηθαίο βρίσκεται η πόλη, κάτασπρη από το φως και ακούγονται οι χαρακτηριστικοί ήχοι της κίνησης των αυτοκινήτων. Καταλαβαίνουμε πια ότι βρισκόμαστε στο δώμα.Η πόλη φαίνεται οριακά πέρα από το στηθαίο του δώματος.Οι δυο ήρωες κάθονται στην άκρη,ενώ στο βάθος βλέπουμε δύο οικοδομικά τετράγωνα με ψηλά κτήρια .Το επόμενο πλάνο δείχνει τη Ρίκη και το χαμίνι να συνεχίζουν το ιδιότυπο παιχνίδι τους στην άκρη της ταράτσας. Πίσω τους φαίνονται τα κτήρια του Πειραιά .Στη συνέχεια οι δύο ήρωες έχουν μεταφερθεί σε άλλο σημείο του δώματος, πάλι κοντά στο στηθαίο. Είναι και οι δύο σκυμμένοι ο ένας πάνω στον άλλον, σαν μια περίεργη αγκαλιά. Στο πάτωμα υπάρχει ένας σωρός από μπάζα. Πέρα από την ταράτσα φαίνεται η πόλη και η θάλασσα. Στο επόμενο πλάνο καδράρεται το λιμάνι με τις φιγούρες της Ρίκη και του χαμινιού να έχουν γυρίσει τις πλάτες τους στη θέα της ταράτσας .Στη συνέχεια βλέπουμε τις πλάτες των ηρώων 84

σκυμμένων πάνω στο στηθαίο και μπροστά τους τις πολυκατοικίες του λεκανοπεδίου. Ξαφνικά παρατηρούν το κουφάρι ενός πουλιού στο πάτωμα του δώματος.Η σκηνή εναλλάσσεται μεταξύ πλάνων του κουφαριού και πλάνων των ηρώων με φόντο την ταράτσα. Στο τελικό γκρο πλαν της ταράτσας, ενώ οι δυο ήρωες χάνονται πίσω από το δωματιάκι .Μεσαία πλάνα του εσωτερικού του γιαπιού. Οι σκάλες, τα παράθυρα ,οι μισοτελειωμένοι τοίχοι ,τα ανοίγματα εκεί που θα έπρεπε να υπάρχουν πόρτες, εξαεριστήρες . Ακούγονται ήχοι από κυκλοφοριακή κίνηση .Κάθοδος. Σκοτάδι. Η ταράτσα σε αυτήν τη σκηνή αποτελεί έναν χώρο περιπλάνησης. Οι ήρωες δίχως πλήρη αντίληψη της πραγματικότητας, φτάνουν στον πύργο του Πειραιά, σε ένα γιγάντιο ανολοκλήρωτο έργο, σε ένα μοντέρνο ερείπιο. Η ταράτσα του ερειπίου αποτελεί ένα ορμητήριο για δυο ξεχασμένους, περιθωριοποιημένους, εφήβους. Για μια στιγμή είναι μόνοι, ελεύθεροι, κρυμμένοι στο ψηλότερο σημείο της πόλης. Η ευφορία τους, όμως, δεν κρατάει για πολύ. Το θέαμα του κουφαριού του πουλιού τους υπενθυμίζει τη φθαρτή υπόσταση τους και την απόγνωση την οποία βιώνουν στην καθημερινότητα τους. Σαν κυνηγημένοι, φεύγουν τρέχοντας από την ταράτσα καθώς οι παραισθήσεις τους τελειώνουν.

5. μελέτη αεροφωτογραφιών και επισκέψεις καταγραφής

Για την επιλογή των ταρατσών καταγραφής έπρεπε να έχω μια γενικότερη εικόνα των αθηναϊκών δωμάτων .Για να επιτευχθεί αυτό ,χρησιμοποίησα τη διαδικτυακή υπηρεσία Bing Maps και την εφαρμογή Google Earth. Το Bing Maps διαθέτει την επιλογή θέασης κάθε περιοχής σε Bird View,η οποία παρουσιάζει την περιοχή με αεροφωτογραφίες τραβηγμένες με γωνία 45 μοιρών, γεγονός που επιτρέπει την καλύτερη αντίληψη των κτηρίων και της τοπιογραφίας . Οι αεροφωτογραφίες αυτές δίνουν πολλή περισσότερη λεπτομέρεια από τις κάθετες δορυφορικές λήψεις ,και έτσι μπορούσα να διαπιστώσω σε μεγάλο βαθμό ποια δώματα παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ή έχουν ξεχωριστό εξοπλισμό .Η εφαρμογή Google Earth προσφέρει τη δυνατότητα στο χρήστη να περιηγηθεί στο τρισδιάστατο μοντέλο της πόλης που τον ενδιαφέρει. Τα κτήρια είναι φωτορεαλιστικά και δίνουν μια αρκετά πειστική αίσθηση στον χρήστη με αυτήν την εφαρμογή μπόρεσα να «περιηγηθώ» σε συγκεκριμένες ταράτσες και να κρίνω αν η γεωμετρία τους καθώς και η ενδεικτική τους θέα ήταν κατάλληλη για την παρούσα έρευνα. Μέσα από τη μελέτη των αεροφωτογραφιών της Αθήνας άρχισα νε εντοπίζω πολύ εύκολα ταράτσες με πισίνες και φυτεμένα δώματα και ταράτσες με ιδιαίτερο σχήμα ή εξοπλισμό,ο οποίος φαινόταν αρκετά ενδιαφέρων ώστε να με παρακινήσει να τις επισκεφτώ. Ακολούθησε μια διαδικτυακή καταγραφή πολλών ταρατσών σχεδόν σε όλο το αστικό πεδίο της Αθήνας. Για τη διευκόλυνση της έρευνας μείωσα το πεδίο καταγραφών στο Α’ δημοτικό διαμέρισμα ,περιοχή με μεγάλο εύρος διαφορετικών ταρατσών .Μετά από περεταίρω έρευνα, κατέληξα στις εννέα ταράτσες καταγραφής, η καθεμία από τις οποίες έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Οι επισκέψεις καταγραφής αυτών των δωμάτων διήρκησαν από το Νοέμβριο του 2012 έως τον Μάιο του 2013.Αυτή η χρονική περίοδος επέτρεψε την καταγραφή των δωμάτων υπό εντελώς διαφορετικές καιρικές συνθήκες ,οι οποίες αποτελούν 88

Xάρτης του Α’Δημοτικού Διαμερίσματος Αθηνώνπεριπτώσεις έρευνας μείζονα παράγοντα για τη βίωση ενός απροστάτευτου υπαίθριου χώρου. Οι καταγραφές αυτές περιέλαβαν φωτογράφιση των δωμάτων ,επί τόπου αποτύπωση και σκίτσα. το αποτέλεσμα των καταγραφών μεταφράστηκε εικαστικά στις εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο καταγραφής. Στα κείμενα αυτά εξετάζονται τα δώματα μέσα από έναν αρχιτεκτονικό περίπατο στο καθένα, μελετώντας τον τρόπο πρόσβασης σε αυτά ,τα δομικά τους υλικά, τον εξοπλισμό τους, τις θέες τους και τη σχέση τους με τα πέριξ δώματα. 89

5.1 παρηκμασμένη ταράτσα

5.1

Αραχόβης 61 & Θεμιστοκλέους 80,Εξάρχεια Δεκέμβριος 2012 Φτάνω στον έκτο όροφο της πολυκατοικίας. Εκεί βρίσκεται η πόρτα για την ταράτσα, στο λόμπι. Βγαίνω στην κοινόχρηστη βεράντα ,το παλιό δηλαδή δώμα .Ανεβαίνω στην ταράτσα σκαρφαλώνοντας σε μια απότομη σιδερένια σκάλα .Η ταράτσα είναι σχετικά μικρή και εξολοκλήρου τσιμεντένια ενώ περιμετρικά προφυλάσσεται από ένα σκουριασμένο κιγκλίδωμα ύψους 1 μ.. Αριστερά μου βρίσκεται ένα δωματιάκι-πλυσταριό .Δεσπόζει ένας κτιστός εξαεριστήρας 90

ύψους 2 μ., ενώ διαπιστώνω ότι υπάρχουν και άλλοι τρεις κοιτάζοντας το υπόλοιπο δώμα .Η ταράτσα έχει ανά δύο μέτρα απόστασης δορυφορικά πιάτα ,κεραίες, αιρκοντίσιον και καμινάδες. Περπατώντας διαπιστώνω ότι υπάρχουν διαβαθμίσεις στο επίπεδο του πατώματος του ύψους των 30 εκ. καθώς και άλλα δύο δωματιάκια που έχουν χρήση αποθήκης . Το δώμα αυτό αποδεικνύεται μάλλον δύσβατο και κουραστικό ,καθώς μοιάζει να φτιάχτηκε από ασύνδετες, διαφορετικού ύψους μεταξύ τους προσθήκες στην παλιά ταράτσα .Η θέα είναι απόλυτα αστική, μπορώ να δω μεγάλο τμήμα της 91

5.1 παρηκμασμένη ταράτσα

5.1

5.1 παρηκμασμένη ταράτσα

5.1

πόλης από αρκετά ψηλά ,ενώ τα διπλανά δώματα, χαμηλότερου ύψους κατά κύριο λόγο ,βρίσκονται στην ίδια παρατημένη κατάσταση με το δώμα μελέτης. Η Μπλε Πολυκατοικία αποτελεί μοναδικό δείγμα της μοντέρνας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Χτίστηκε το 1933 σε σχέδια του Κυριάκου Παναγιωτάκου. Το δώμα της σχεδιάστηκε με σκοπό να αποτελέσει εντευκτήριο για τους ενοίκους της πολυκατοικίας.Αργότερα όμως σε αυτό το δώμα προστέθηκαν άλλα 7 διαμερίσματα, με αποτέλεσμα το σημερινό δώμα να αποτελεί μια κοινόχρηστη βεράντα για αυτά τα διαμερίσματα. Η σημερινή ταράτσα βρίσκεται λοιπόν 92

έναν όροφο ποιο ψηλά από την σχεδιασμένη και φυσικά δεν έχει σχέση με τα αρχικά σχέδια.

5.1 παρηκμασμένη ταράτσα

5.1

4.1

Το δώμα στον ΓΟΚ του 1929

ΓΟΚ 1929

O Γενικός Οικοδομικός κανονισμός του 1929 αναφέρεται στα δώματα σε δύο άρθρα του: Στο άρθρο 57 προβλέπεται ότι τα βατά δώματα πρέπει να φέρουν υδρομόνωση. Στο άρθρο 91 προβλέπεται ότι στις περιπτώσεις που το δώμα πρόκειται να διαμορφωθεί σε κήπο, επιτρέπεται η ανέγερση στηρίξεων για τα φυτά πάνω από τα επιτρεπόμενο ύψος του κτηρίου. Όσον αφορά το επιτρεπόμενο ύψος οικοδομής ,το μέγιστο ύψος υπολογίζεται ανάλογα με το πλάτος του δρόμου.

Λέκκα 23-25 Νοέμβριος 2012 Η σκάλα του έβδομου ορόφου με οδηγεί σε ένα δωματιάκι αρκετά φωτεινό. Το διπλανό δωμάτιο είναι μάλλον σκοτεινό και έχει ένα σκουριασμένο καυστήρα .Ανοίγοντας την πόρτα του δωματίου με τον καυστήρα έρχομαι αντιμέτωπη με τη θέα της Ακρόπολης ανάμεσα σε αραιές κεραίες. Το δώμα αυτό είναι αρκετά ιδιόμορφο σχηματικά. Αποτελείται από τρία τμήματα, ένα τριγωνικό και 3 ορθογώνια ,ενώ το δωματιάκι του πλυσταριού είναι αρκετά μεγάλο. Προφυλάσσεται 95

5.2 εγκαταλελειμένη ταράτσα

5.2

5.2εγκαταλελειμένη ταράτσα

από ένα στηθαίο ύψους 1 μ. μεταλλικού σκελετού με υαλοπίνακες. Περιμετρικά της ταράτσας βρίσκεται εγκατεστημένος μεγάλος αριθμός κεραιών(περίπου 25) εξαεριστήρων κλιματισμού(15), εξαεριστήρων(5),δορυφορικών πιάτων(6) .Πάνω στο δωματιάκι υπάρχουν ακόμα δύο τρεις κεραίες. Το πάτωμα κατά κύριο λόγο είναι καλυμμένο με τσιμεντόπλακες 20x20 εκ., ενώ κατά τόπους παρατηρούμε τη χρήση προκατασκευασμένων τσιμεντοπλακών και χυτού τσιμέντου.Το δώμα αυτό επιλέχθηκε για το ιδιαίτερο σχήμα του και συμπεριελήφθη στη μελέτη λόγω της ιδιαίτερης γοητείας που μου εξάσκησε κατά την επίσκεψη. 96

5.2

4.2

Το δώμα στον ΓΟΚ του 1955

ΓΟΚ 1955

Ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός του 1955 ορίζει, στο άρθρο 29, ότι στα δώματα επιτρέπονται οι εξής κατασκευές: Α. Υπόστεγα , χωρίς όμως να προσφέρεται για χρήση ο χώρος που καλύπτουν. Β. Κιγκλιδώματα περιμετρικά του δώματος τα οποία να έχουν το πολύ 1,10 μ. ύψος. Γ. Ελαφριά διαχωρίσματα με μέγιστο ύψος 2 μ. κατασκευασμένα από σίδερο και συρματόπλεγμα ή ντεπλουαγιέ .Αυτά τα διαχωρίσματα προβλέπονται κυρίως για κοινόχρηστες ταράτσες π.χ. πολυκατοικιών. Δ. Καπνοδόχοι και εξαεριστήρες κατασκευασμένοι στις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις για την ορθή τους λειτουργία. Ε. Σε περιπτώσεις που το δώμα χρησιμοποιείται ως κήπος ή εντευκτήριο, μπορεί να επιτραπεί η εγκατάσταση μεταλλικών στηριγμάτων στις μικρότερες δυνατόν διαστάσεις για την στήριξη φυτών ή τεντών. Τα στηρίγματα αυτά πρέπει να πληρούν τις προϋποθέσεις που ορίζουν οι αρμόδιοι. Στ. Θάλαμοι ανελκυστήρων στις μικρότερες δυνατές διαστάσεις. Ζ. Απολήξεις κλιμακοστασίων ή μικρά βοηθητικά δωμάτια για τη χρήση του δώματος. Τα δωμάτια αυτά πρέπει να έχουν μέγιστη έκταση 10 τμ και το ύψος τους να μην υπερβαίνει περισσότερο από 2,50 μ. το ανώτατο ύψος της οικοδομής. Μέγιστο ύψος Όσον αφορά το επιτρεπόμενο ύψος οικοδομής ,στο άρθρο 29 το μέγιστο ύψος υπολογίζεται ανάλογα με το πλάτος του δρόμου. Για παράδειγμα για την κατασκευή κτηρίου άνω των τεσσάρων ορόφων απαιτείται δρόμος άνω των 10,80 μ.

100

Αριστείδου 5-7 Νοέμβριος 2012 Ανεβαίνω με τον ανελκυστήρα στον όγδοο όροφο του κτηρίου. Στα αριστερά υπάρχει η εντυπωσιακή μαρμάρινη σκάλα που οδηγεί στο δώμα .Ανοίγω την πόρτα του δώματος .Μπροστά μου βλέπω ένα συνονθύλευμα στοιχείων: εξαεριστήρες, σωλήνες, τεράστιες γεννήτριες(ηλεκτροπαραγωγά ζεύγη), στύλους φωτισμού .Στο βάθος αχνοφαίνεται η Ακρόπολη .Η θερμοκρασία είναι αισθητά πιο υψηλή από ότι στο επίπεδο του δρόμου ,καθώς η μέρα είναι ιδιαίτερα 101

5.3 η ταράτσα εργοστάσιο

5.3

5.3 η ταράτσα εργοστάσιο

5.3

ηλιόλουστη. Δεν μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς το σχήμα του δώματος, μοιάζει με έναν βιομηχανικό λαβύρινθο .Αρχίζω να περπατώ. Στα αριστερά μου, ακριβώς δίπλα από την πόρτα από όπου βγήκα ,βρίσκεται ένα ανεξάρτητο δωματιάκι, άδειο, με κλειδωμένη πόρτα .Από το τζάμι του παραθύρου του ,βλέπω πως είναι σχεδόν άδειο, εξόν μιας ραφιέρας .Περπατώντας αντιλαμβάνομαι περισσότερο την δομή της ταράτσας. Είναι χωρισμένη σε ανισόπεδα τμήματα. Το τμήμα μπροστά από το δωματιάκι, είναι περίπου 100 τ.μ. ,άδειο ,με πάτωμα από προκατασκευασμένες τσιμεντόπλακες .Προφυλάσσεται με κυρτό σιδερένιο 102

κιγκλίδωμα και έχει απρόσκοπτη θέα προς το βράχο της Ακρόπολης. Το τμήμα που ξεκινάει δεξιά από το δωματιάκι είναι το κύριο βιομηχανικό κομμάτι. Το πάτωμα είναι καλυμμένο με κεραμικά πλακίδια .Για να το περπατήσω περνάω ανάμεσα σε ηλεκτρογεννήτριες ,σωλήνες, μεγάλα λευκά βυτία. Ανεβοκατεβαίνω δύο τρία σκουριασμένα σιδερένια σκαλάκια πλάτους 40 εκ. καθώς αυτό το τμήμα του δώματος έχει κτιστά διαχωριστικά ύψους 20 εκ. που εμποδίζουν την κίνηση .Η έννοια του προσανατολισμού στο δώμα χάνεται αφού το μόνο που βλέπω είναι οι ηλεκτρογεννήτριες ύψους 3,5-4 μέτρων. Φτάνω σε ένα 103

5.3 η ταράτσα εργοστάσιο

5.3

5.3 η ταράτσα εργοστάσιο

5.3

σημείο που οι υπόλοιπες ηλεκτρογεννήτριες του δώματος είναι χωρισμένες με συρματόπλεγμα, που απαγορεύει την είσοδο ,και γυρνάω πίσω .Έχει μείνει το τελευταίο τμήμα της ταράτσας, αριστερά του δωματίου .Είναι καλυμμένο και αυτό με προκατασκευασμένες τσιμεντόπλακες .Σε αυτό το σημείο του δώματος το οπτικό πεδίο κυριαρχείται από τη θέα του Λυκαβηττού, πάνω από ένα σύμπλεγμα γκρίζων ταρατσών .Οι απέναντι πολυκατοικίες είναι εξαιρετικά κοντά ,καθώς η Αριστείδου είναι ένας αρκετά στενός δρόμος .Η ζέστη έχει αρχίσει να γίνεται πολύ αισθητή. Προσπαθώ να προσανατολιστώ άλλη μια 104

φορά, και κατευθύνομαι προς την έξοδο. Το έτος 1889 «έφτασε» ο ηλεκτρισμός στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία της ΔΕΗ Α.Ε., η «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» κατασκεύασε στην Αθήνα, στο κτήριο της οδού Αριστείδου την πρώτη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ,η οποία ηλεκτροδοτούσε μόνο το ιστορικό τρίγωνο1. 1 Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος ,Τόμος Α’, Τεύχος ΙΙ,Σελ.469 105

5.3 η ταράτσα εργοστάσιο

5.3

4.3

Το δώμα στον ΓΟΚ του 1973

Στον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό του 1973, σύμφωνα με το άρθρο 87, ορίζεται ότι στα δώματα επιτρέπεται να υπερβαίνουν το ανώτατο ύψος του κτηρίου οι εξής κατασκευές: Α. Κιγκλιδώματα ύψους 0,90-1,10 μ. Β. Διαχωριστικά κιγκλιδώματα μέγιστου ύψους 1,80 μ. Γ. Απολήξεις κλιμακοστασίων Δ. Δωμάτια γενικής χρήσης επιφάνειας ίσης με το 5% του δώματος, η οποία να είναι μεταξύ 12 έως 50 τ.μ..Αυτά τα δωμάτια μπορούν να συμπληρώνουν τμήμα του τελευταίου ορόφου,εφόσον δεν παραβιάζουν το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος και αριθμό ορόφων. Ε. Απολήξεις ανελκυστήρων, δομημένες με το ελάχιστο δυνατό ύψος για τη λειτουργία του ανελκυστήρα. Σε περίπτωση που ο ανελκυστήρας εξυπηρετεί και το δώμα, η απόληξη απαγορεύεται να στεγάζει το μηχανοστάσιο.

ΓΟΚ 1973

Οι απολήξεις κλιμακοστασίων, ανελκυστήρων και τα δωμάτια γενικής χρήσης πρέπει να αποτελούν ενιαίο οικοδόμημα. Οι απολήξεις κλιμακοστασίων,ανελκυστήρων έχουν μέγιστο ύψος 2,70 μ. ενώ τα δωμάτια 4.50 μ.Πάνω από αυτά τα στοιχεία επιτρέπεται η κατασκευή στηθαίων φωταγωγών και καπνοδόχων. Σε περίπτωση που οι απολήξεις κλιμακοστασίων, ανελκυστήρων και τα δωμάτια γενικής χρήσης δεν μπορούν να χτιστούν ενιαία, πρέπει να συνδέονται με πέργολα ύψους 2,70 μ. ανοικτή στην οροφή και στα πλάγια. Μόνιμες γλάστρες φύτευσης και πισίνες απαγορεύεται να υπερβαίνουν σε ύψος περισσότερο από 1,50 μ. την επίστρωση του δώματος. Οι απολήξεις κλιμακοστασίων, ανελκυστήρων και τα δωμάτια γενικής χρήσης πρέπει να είναι κατασκευασμένα τουλάχιστον 2.50 μ. εσωτερικά της πρόσοψης του κτηρίου και σε περίπτωση κτηρίου με εσοχές, τουλάχιστον 2.50 μ. εσωτερικά των εσοχών. Σύμφωνα με το άρθρο 89,τα δώματα πρέπει να περιβάλλονται από κιγκλιδωτά ή συμπαγή στηθαία ύψους 1-2 μ. το οποίο μπορεί να αυξηθεί για περιπτώσεις ασφαλείας με προσθήκη κιγκλιδώματος που καλύπτει τη διαφορά ύψους. Σύμφωνα με το άρθρο 110, για λόγους αισθητικής μπορούν να οριστούν περιοχές στις οποίες επιβάλλεται η εγκατάσταση μίας ή περισσότερων συλλογικών κεραιών λήψης τηλεόρασης και ραδιοφωνίας στα δώματα των κτηρίων.

106

Η συλλογική κεραία τοποθετείται σε δώματα έκτασης μεγαλύτερης των 200 τ.μ..Σε περίπτωση περισσότερων κεραιών, χρησιμοποιούνται δώματα με μεγαλύτερη επιφάνεια. Σε περίπτωση που το κτήριο υπερβαίνει σε ύψος το περιβάλλον του, φυσικό ή τεχνητό, επιβάλλεται η εγκατάσταση αλεξικέραυνου στο δώμα. Μέγιστο ύψος Όσον αφορά το επιτρεπόμενο ύψος οικοδομής ,στο ΓΟΚ του 1973 το μέγιστο ύψος καθορίζεται με βάση το συντελεστή δόμησης και το πλάτος οδού ,σύμφωνα με το άρθρο 22.Ενδεικτικά το μέγιστο ύψος φτάνει τα 26 μ.

107

5.4 ταράτσα εκδηλώσεων

5.4

Αθηνάς 61-63 Απρίλιος 2013 Ανεβαίνω από τον τρίτο όροφο του ανακαινισμένου νεοκλασικού μέσω μιας τυπικής μαρμάρινης σκάλας στο δωμάτιο της ταράτσας .Ανοίγω την πόρτα. Μπροστά μου φανερώνεται μια ταράτσα επενδυμένη με deck στο μεγαλύτερο της κομμάτι. Υπάρχουν διάσπαρτα ξύλινα έπιπλα κήπου στο βάθος .Αρκετά πιο δεξιά μου υπάρχει άλλο ένα μικρό δωματιάκι ,λίγο πιο μεγάλο αυτό από το οποίο βγήκα στην ταράτσα .Περπατώντας προς το μέσο του δώματος περνάω 108

ανάμεσα σε δύο προφυλαγμένα κενά-τα κενά των δύο αιθρίων του κτηρίου. Το deck καλύπτει τα 4/5 της επιφάνειας της ταράτσας και εκεί που σταματάει προφυλάσσεται με λεπτό κάγκελο ,απομονώνοντας έναν μικρό κομμάτι που είναι στρωμένο με τσιμεντόπλακες .Αυτό το κάγκελο εκτείνεται σχεδόν περιμετρικά του δώματος και βρίσκεται περίπου ενάμιση μέτρο εσωτερικά από το όριο του .Σε αυτό το κενό βρίσκονται στοιχισμένες πυκνά γλάστρες με ευθαλή λέηλαντ και τούγιες .Περπατώντας πιο μπροστά ,κοιτάζοντας προς την οδό Αθηνάς ,τα φυτά δεν είναι τόσο πυκνά και μπορώ να δω καθαρά την πλατεία Κοτζιά .Το 109

5.4 ταράτσα εκδηλώσεων

5.4

5.4 ταράτσα εκδηλώσεων

5.4

δώμα αυτό λόγω της θέσης-σε κεντρικό δρόμο ,μπροστά σε πλατεία- και του ύψους του κτηρίου είναι αρκετά αποκομμένο από τα γειτονικά δώματα. Η ανέγερση δημοτικού μεγάρου στην πρωτεύουσα ολοκληρώθηκε το 1874 σε σχέδια του Παναγιώτη Κάλκου. Επρόκειτο για ένα διώροφο κεραμοσκεπές κτίριο, αλλά το 1935-1937 (επί δημαρχίας Κ. Κοτζιά και Α. Πλυτά), προστέθηκε ο τρίτος όροφος, Το κτίριο κηρύχθηκε διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού το 1989 και το 1994-1995 πραγματοποιήθηκε η αποκατάστασή του, 110

συμπεριλαμβανομένης της επαναφοράς ορισμένων μορφοπλαστικών στοιχείων του 19ου αιώνα (γείσων, πλαισίων, κορνιζών και παραστάδων).Το 2004 έγινε η τελική ανάπλαση του κτηρίου ,με την τοποθέτηση deck στην ταράτσα και τη γενικότερη διαμόρφωση της .Η ταράτσα χρησιμοποιήθηκε ως χώρος δεξιώσεων και εκδηλώσεων της δημοτικής αρχής κατά την περίοδο 2004-2006.Σήμερα παραμένει κλειδωμένη και αχρησιμοποίητη από τον Δήμο ,αλλά συντηρείται άρτια. 111

5.4 ταράτσα εκδηλώσεων

5.4

112

6.4

Το δώμα στον ΓΟΚ του 1985

ΓΟΚ 1985

Στο άρθρο 16 του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1985 προβλέπονται οι εξής περιορισμοί όσον αφορά τα δώματα:Πάνω από το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος της περιοχής και μέσα στο ιδεατό στερεό επιτρέπονται: Α. Καπνοδόχοι, αγωγοί αερισμού, καπνοσυλλέκτες, εγκαταστάσεις ηλιακών συστημάτων, πύργοι ψύξης, δοχεία διαστολής θέρμανσης ή κλιματισμού και αντλίες θερμότητας. Β. Απολήξεις κλιμακοστασίων και φρεάτων ανελκυστήρων οι οποίες πρέπει να είναι δομημένες με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις, ενώ το μέγιστο δυνατό ύψος είναι 2.4 μ. πάνω από το δώμα εφόσον έχει εξαντληθεί ο μέγιστος συντελεστής δόμησης του οικοπέδου. Στις απολήξεις απαγορεύεται η τοποθέτηση οποιουδήποτε εξοπλισμού. Γ. Υπόστεγα, μέγιστου ύψους 2 μ. Δ. Στηθαία, κιγκλιδώματα ασφαλείας, ασκεπείς πισίνες, διακοσμητικά χωροδικτυώματα (μεγίστου ύψους 3,00 μ), μόνιμες γλάστρες φυτών και γενικά εγκαταστάσεις για τη δημιουργία κήπων με τον εξοπλισμό τους Ε. Πέργκολες για τη στήριξη φυτών Στ. Αλεξικέραυνα, κεντρικές κεραίες τηλεοράσεων και ραδιοφώνων που μπορεί να εξέχουν και πέρα από το ιδεατό στερεό Ζ. Αίθουσα κοινωνικών εκδηλώσεων Η. Επιγραφές ή διαφημίσεις Τα παραπάνω στοιχεία πρέπει να αποτελούν ένα ενιαίο αισθητικό σύνολο και να συνδέονται μεταξύ τους με διάτρητα στοιχεία. Στον ΓΟΚ του 1985 γίνεται επιτρέπεται επίσημα για πρώτη φορά επίσημα η τοποθέτηση διαφημιστικών Billboards στις ταράτσες, γεγονός που οδήγησε στη διαστρέβλωση της αθηναικής κορυφογραμμής με την εγκατάσταση πληθώρας διαφημιστικών επιγραφών. Μέγιστο ύψος Όσον αφορά το επιτρεπόμενο ύψος οικοδομής ,στο ΓΟΚ του 1985,στο άρθρο 9, το μέγιστο ύψος καθορίζεται με βάση το συντελεστή δόμησης: για συντελεστή δόμησης έως 2,0 ύψος 21,00 μέτρα για συντελεστή δόμησης έως 2,4 ύψος 24,00 μέτρα Για συντελεστή δόμησης ανώτερο του 2,4 το ύψος ορίζεται στο δεκαπλάσιο του επιτρεπόμενου συντελεστή δόμησης της περιοχής και πάντως δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 27,00 μέτρα.

113

5.5 το φυτεμένο δώμα

5.5

Αθηνάς 67 Μάιος 2013 Ανεβαίνω στον όγδοο όροφο .Από εκεί ξεκινάει μια απλή ,κάπως στενή σκάλα που με οδηγεί κατευθείαν στην πόρτα του δώματος. Βγαίνοντας έξω παρατηρώ ότι τα απέναντι κτήρια είναι πολύ κοντά, ενώ από πάνω τους δεσπόζει ο Λυκαβηττός. Το δώμα είναι στο αρχικό του τμήμα διαμορφωμένο με φύτευση. Αρχίζω να περπατάω προς τα δεξιά ,στο διαμορφωμένο τμήμα .Το πάτωμα είναι εν μέρει καλυμμένο με deck ,ενώ η υπόλοιπη διαμόρφωση 114

5.5

115

5.5 το φυτεμένο δώμα

αποτελείται από μεγάλα ανισοϋψή παρτέρια και πέργκολες. Τα παρτέρια είναι χέρσα ή ξεραμένα. Δεν υπάρχει ούτε δείγμα πράσινου .Το προστατευτικό κιγκλίδωμα βρίσκεται περίπου 2 μέτρα εσωτερικά του ορίου του κτηρίου .Στην εξωτερική πλευρά του κιγκλιδώματος υπάρχει μια ξεραμένη πρασιά πλάτους 1,5 μ. και μια λωρίδα τσιμέντου περιμετρικά του ορίου του κτηρίου πλάτους 50 εκ. Κοιτάω την Ακρόπολη που δεσπόζει στη θέα του δώματος και γυρίζω την πλάτη μου για να ερευνήσω και το υπόλοιπο, μη διαμορφωμένο δώμα. Εκεί που σταματάει το deck το έδαφος αποτελείται από ένα μείγμα χαλικιού και χώματος,

5.5 το φυτεμένο δώμα

5.5

ενώ υπάρχουν κάποια άτακτα εριμμένα πλακίδια για να πατάς σε περίπτωση λάσπης .Φτάνω στο αδιαμόρφωτο τμήμα του δώματος. Είναι ένα κομμάτι σχεδόν κάθετο στο προηγούμενο τμήμα, και στο ποίο δεν υπάρχει πρόσβαση δεξιά και αριστερά καθώς ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει μόνο μέσα σε ένα υπαίθριο διάδρομο ,ορισμένο από κιγκλίδωμα ενός μέτρου .Προχωρώντας ανακαλύπτω ότι υπάρχει και ένα αρκετά χαμηλότερο (περίπου στα 3 μέτρα) τμήμα του δώματος στο ποίο μπορεί να κατέβεις κανείς μέσω μια πρόχειρης μεταλλικής σκάλας. Συνεχίζοντας τη διαδρομή φτάνω σε ένα τρίτο τμήμα του δώματος ,στο 116

οποίο υπάρχει ένα μικρό δωματιάκι και μηχανολογικές εγκαταστάσεις. Από πίσω βρίσκονται οι διπλανές μεσοτοιχίες. Πάνω στο δωματιάκι υπάρχουν δύο ιδιαιτέρα ογκώδεις κεραίες. Γυρνώντας την πλάτη μου στο δωματιάκι βλέπω τη θέα από το όριο της ταράτσας. Μπορώ να δω με κάθε λεπτομέρεια πανοραμικά την πλατεία Ομονοίας και τα κτήρια που την πλαισιώνουν. Το φυτεμένο δώμα βρίσκεται στο κτήριο της διοίκησης ΗΣΑΠ, έργο του Κωνσταντίνου Κιτσίκη. Υλοποιήθηκε σε σχέδια του Αλέξανδρου Τριποδάκη το 2008. 117

5.5 το φυτεμένο δώμα

5.5

4.5

Το δώμα στον ΓΟΚ του 2000

ΓΟΚ 2000

Στον Γενικό Οικοδομικό κανονισμό το άρθρο 16 που αφορά τα δώματα προβλέπει ακριβώς τους ίδιους περιορισμούς με το άρθρο 16 του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1985. Όσον αφορά τις διαφημιστικές κατασκευές ,η νομιμότητα τους καταργείται με την έκδοση της απόφασης 38110/02 ΦΕΚ-1255/Β/25-9-02, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν-2946/01 ΦΕΚ-224/Α/8-10-01, όπως αυτές τροποποιήθηκαν με τον Ν-3212/03 ΦΕΚ-308/Α/31-12-03.Ακολούθησε το μαζικό ξήλωμα Billboards,κυρίως σε μια προσπάθεια εξωραϊσμού της αθηναϊκής κορυφογραμμής ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.

118

Ιπποκράτους 4 & Ιπποκράτους 6 Νοέμβριος 2012 Ανέβηκα στον έκτο όροφο της πολυκατοικίας στην Ιπποκράτους 6.Από εκεί, μέσα σε ένα δωματιάκι 2 τετραγωνικών μέτρων ,ανέβηκα από τη σιδερένια, σχεδόν ετοιμόρροπη ανεμόσκαλα στην ταράτσα. Η πόρτα γυάλινη, με σιδερένιο πλαίσιο ήταν σπασμένη .Βγαίνω και νιώθω σαν να βρίσκομαι ξανά στο δρόμο .Τόσο τα διπλανά όσο και τα απέναντι δώματα είναι υπερβολικά κοντά. Διαπιστώνω ότι μπορώ να περπατήσω στα διπλανά δώματα ,απλώς σκαρφαλώνοντας η 119

5.6 οι συνεχείς ταράτσες

5.6

5.6 οι συνεχείς ταράτσες

5.6

πηδώντας χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία. H επίσκεψη στις ταράτσες αυτές έγινε διαγνωστικά. Συμπεριελήφθησαν στην έρευνα διότι αποτελούν άριστο παράδειγμα της «συνέχειας» των αθηναϊκών δωμάτων .Ενώ αρχικό σκοπός ήταν να επισκεφτώ την ταράτσα στην Ιπποκράτους 6,ανεβαίνοντας διαπίστωσα ότι ήταν πολύ εύκολο απλώς να πηδήξω στην ταράτσα της διπλανής πολυκατοικίας ,καθότι δεν υπήρχε κενό μεταξύ τους .Το αξιοσημείωτο στις ταράτσες αυτές δεν είναι τα υλικά τους και ο εξοπλισμός τους, θυμίζουν οποιαδήποτε κοινή, παρατημένη ταράτσα σε 120

αυτούς τους τομείς και σύμφωνα με το διαχειριστή κανείς δεν έχει ανέβει στην ταράτσα εδώ και χρόνια. Το συναρπαστικό τους στοιχείο είναι ότι ανήκουν σε μια ομάδα δωμάτων πολύ πυκνοδομημένων πολυκατοικιών ,που συνήθως έχουν διαφορά ενός όροφο το πολύ ,ενώ ταυτόχρονα βρίσκονται σε ύψος 20-25 μέτρων .Το μεγάλο ύψος και η κοντινή ή ελάχιστη απόσταση μεταξύ των δωμάτων σε αυτήν την περιοχή καθιστούν αυτήν την ομάδα δωμάτων την πιο «χειροπιαστή» εκδοχή της συνέχειας της ελληνικής πόλης και του νέου εδάφους. 121

5.6 οι συνεχείς ταράτσες

5.6

122

5.6

123

6.5

Το δώμα στον ΝΟΚ του 2012

ΝΟΚ 2012

Στον Νέο Οικοδομικό Κανονισμό του 2012 περιλαμβάνεται ξεχωριστό άρθρο το οποίο προβλέπει τους περιορισμούς όσον αφορά τα φυτεμένα δώματα. Στο άρθρο 18, προβλέπονται τα εξής: Το υπόστρωμα ανάπτυξης των φυτικών υλικών, δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει τα 40 εκ. πάνω από το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος του κτιρίου, ενώ η βλάστηση που αναπτύσσεται επάνω σε αυτό δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει τα 3,00μ.. Απαγορεύεται η κατασκευή φυτεμένων επιφανειών επάνω στις απολήξεις των κλιμακοστασίων και τα φρεάτια των ανελκυστήρων. Η κατασκευή φυτεμένων επιφανειών στα δώματα, στις στέγες και στους υπαίθριους χώρους των κτιρίων πρέπει να μην προσβάλλει την αισθητική του κτιρίου και να εναρμονίζεται με τις υπόλοιπες κατασκευές που προβλέπονται σε αυτά. Σε περίπτωση κεκλιμένης στέγης η φύτευση πρέπει να ακολουθεί την κλίση της στέγης για τη διατήρηση της αισθητικής ταυτότητας του κτηρίου. Αντίστοιχα το άρθρο 19 ορίζει τα εξής: Για πρώτη φορά, γίνεται σχεδόν υποχρεωτική η δόμηση φυτεμένου δώματος: σε νέα και υφιστάμενα κτίρια, χώρους κύριας χρήσης αποκλειστικής ή κοινόχρηστης, μέγιστης επιφάνειας 35 τ.μ., με προϋπόθεση τη δημιουργία φυτεμένου δώματος που καλύπτει το 80% της συνολικής επιφάνειας του δώματος και με αναλογία ένα (1) τ.μ. χώρου ανά πέντε (5) τ.μ. φύτευσης. Πάνω από το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος της περιοχής και μέσα στο ιδεατό στερεό επιτρέπονται καπνοδόχοι, αγωγοί αερισμού, καπνοσυλλέκτες, εγκαταστάσεις ηλιακών συστημάτων με τοποθέτηση του δοχείου σε άμεση επαφή με την άνω στάθμη του δώματος και τοποθέτηση του συλλέκτη πάνω από αυτό, πύργοι ψύξης και δοχεία διαστολής, θέρμανσης ή κλιματισμού και αντλίες θερμότητας. Επίσης απολήξεις κλιμακοστασίων με στάση ανελκυστήρα στο δώμα και φρεάτων ανελκυστήρων με τις ελάχιστες αναγκαίες διαστάσεις και μέγιστο

124

εξωτερικό ύψος 3,80μ., από την τελικά διαμορφωμένη επιφάνεια του τελευταίου ορόφου του κτιρίου μετά την εξάντληση του συντελεστή δόμησης του οικοπέδου, εφόσον εγκαθίσταται φυτεμένο δώμα ή σύστημα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Πάνω στις απολήξεις αυτές απαγορεύεται η τοποθέτηση οποιασδήποτε κατασκευής ή εγκατάστασης. Επίσης επιτρέπονται στηθαία, κιγκλιδώματα ασφαλείας, ασκεπείς πισίνες, διακοσμητικά χωροδικτυώματα μέγιστου ύψους 3,50 μ., μόνιμες γλάστρες φυτών και εγκαταστάσεις για τη δημιουργία κήπων με τον εξοπλισμό τους, κατασκευές για τη στήριξη των φυτών, πέργκολες και στέγες. Πάνω από το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος της περιοχής και το ιδεατό στερεό επιτρέπεται η τοποθέτηση αλεξικέραυνου και κεραίας αναμετάδοσης ηλεκτρονικού σήματος. Τέλος επιτρέπεται να υπάρχει κοινόχρηστη αίθουσα για τις κοινωνικές λειτουργίες των ενοίκων . Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στον ΝΟΚ του 2012 προστίθεται ξεχωριστό άρθρο για τα φυτεμένα δώματα .Η θέσπιση σχετικής νομοθεσίας έχει ως σκοπό να ενθαρρύνει τη φύτευση των δωμάτων ως ανερχόμενη –αν και καθυστερημένης χρονικά- βιοκλιματική τάση στην Ελλάδα .Οι επιγραφές πάνω στην ταράτσα έχουν πλέον απαγορευθεί οριστικά, αν και πολλές φορές συναντώνται ακόμα. Επίσης αν και οι εγκαταστάσεις κεραιών απαγορεύονται πάνω στα δωμάτια των δωμάτων ,αυτές συνεχίζουν να αποτελούν κοινό θέαμα στις περισσότερες ταράτσες. Μέγιστο ύψος Το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος του κτιρίου ορίζεται σε συνάρτηση με τον επιτρεπόμενο συντελεστή δόμησης της περιοχής ως εξής: για συντελεστή δόμησης έως 2,0 ύψος 22,75 μ. για συντελεστή δόμησης έως 2,4 ύψος 26,00 μ. για συντελεστή δόμησης 2,4 και άνω, το δεκαπλάσιο του επιτρεπόμενου συντελεστή με μέγιστο ύψος 32,00 μ..

125

5.7 ταράτσα με πιίνα

5.7

Νικοδήμου 18-20 Απρίλιος 2013 Ανεβαίνω στον όγδοο όροφο του ξενοδοχείου .Μια αρκετά εντυπωσιακή πόρτα με οδηγεί από το λόμπι του ορόφου στο χώρο που χρησιμοποιείται ως εστιατόριο. Από τις τζαμαρίες ήδη βλέπω το υπόλοιπο δώμα. Χωρίζεται σε 2 τμήματα, ένα στο ύψος που βρίσκομαι και ένα πιο υποβαθμισμένο Το πρώτο είναι στρωμένο με κεραμικά πλακίδια και είναι γενάτο μεταλλικά τραπέζια και καθίσματα. Το υποβαθμισμένο καλύπτεται με καλύπτεται με deck .Στην αριστερή πλευρά του βρίσκεται η πισίνα, γεμάτη με νερό αν και 126 εκτός λειτουργίας ,μεγέθους περίπου

18 τ.μ.Το μάτι περιπλανιέται στη θέα.Η ακρόπολη δεσπόζει και ήδη τα πολύ κοντινά κτήρια δεν έχουν πολύ μεγάλο ύψος..Στο δεξί τμήμα υπάρχουν ομπρέλες από κλαδιά φοίνικα και παροπλισμένες ξαπλώστρες .Περιμετρικά του δώματος είναι φυτεμένοι αρκετά πυκνοί θάμνοι. Το δώμα προφυλάσσεται από ένα λεπτό μεταλλικό κιγκλίδωμα. Ακριβώς απέναντι μου ανάμεσα στους θάμνους υπάρχει ένα μικρό δωμάτιο συντήρησης. Στο πρώτο επίπεδο του δώματος υπάρχουν ακόμα περισσότερες παροπλισμένες ξαπλώστρες και ένας ανενεργός χώρος μπαρ. To δώμα βρίσκεται στο ξενοδοχείο Electra Palace. 127

5.7 ταράτσα με πιίνα

5.7

128

5.7

129

5.8 ταράτσα εστίαης

5.8

Πλατεία Αβησσυνίας 3, Μοναστηράκι Δεκέμβριος 2012 Ανεβαίνω στο διώροφο νεοκλασικό .Στον όροφο υπάρχει ένα καφέ το οποίο λειτουργεί και στην ταράτσα .Ανεβαίνω τη μαρμάρινη σκάλα με τη ξύλινη κουπαστή για να φτάσω στο δώμα .Η πόρτα είναι ανοιχτή .Το δώμα είναι αρκετά μικρό, γεμάτο αλουμινένια τραπεζάκια και καθίσματα ,κλειστές ομπρέλες ηλίου πάνω σε ξύλινες βάσεις ,σόμπες εξωτερικού χώρου .Το πάτωμα είναι από μπλε πατητή τσιμεντοκονία ρητίνης. Περνάω ανάμεσα από τα τραπέζια και φτάνω 130

στο στηθαίο. Είναι περίπου 1,1 μ. ψηλό, βαμμένο πορτοκαλί και καλύπτεται από ένα μαρμάρινο πέτασμα πλάτους 40 εκ..Μπροστά μου βλέπω τα χαμηλά κτήρια της πλατείας Αβησσυνίας ,αφρόντιστα διώροφα νεοκλασικά και ισόγεια με πρόχειρες σκεπές φτιαγμένες από τσίγκο και ελλενίτ . Κοιτάω δεξιά μου, προς την οδό Ερμού. Σε αυτή την πλευρά του το στηθαίο του δώματος είναι περιστοιχισμένο από μια αλουμινένια κατασκευή που χρησιμεύει ως μπάρα ,ενώ υπάρχει και ένα καλυμμένο ξύλινο μπαρ περίπου 7 τ.μ. Το κτήριο έρευνας είναι ένα διώροφο νεοκλασικό που τα τελευταία δύο χρόνια στεγάζει καφέ-μπαρ. 131

5.8 ταράτσα εστίαης

5.8

132

5.8

133

5.8

134

5.6 Συγκριτικός Πίνακας ΓΟΚ ΓΟΚ

υπόστεγα

1929 1955 1973 1985 2000 2012

ΝΑΙ 2 μ. 2 μ.

κιγκλιδώματα 1,1 μ. 0,9-1,1 μ. ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ

ΓΟΚ μηχαν. ανελκυστήρα 1929 1955 ΝΑΙ 1973 ΝΑΙ 1985 ΝΑΙ 2000 ΝΑΙ 2012 ΓΟΚ πισίνες/φύτευση 1929 1955 1973 υ<1,5 μ. 1985 ΝΑΙ 2000 ΝΑΙ 2012 ΝΑΙ

διαχωρίσματα

καπνοδόχοι/εξαεριστήρες πέργκολες

<2 μ. 1,8 μ. <3 μ. <3 μ. <3,5 μ.

απόληξη κλιμακοστασίου 10 τ.μ.- υ<2,5 μ. υ<2,7 μ. υ<2,4 μ. Υ<3,8 μ.

επιγραφές NAI NAI -

ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ δωμάτια 10 τ.μ.- υ<2,5 μ. 12-50 τ.μ.-υ<4,5 μ. 35 τ.μ.

στηθαία κεραίες/αλεξικέραυνα υ<2 μ. 1<υ<2 μ. ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ

135

ΝΑΙ υ=2,7 μ. ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ

5.9 ταράτσα με θερινό σινεμά

5.9

Κυδαθηναίων 22,Πλάκα Μάιος 2013 Ανεβαίνω τη μαρμάρινη σκάλα που οδηγεί στον όροφο .Βγαίνοντας έξω μπροστά μου βρίσκονται στοιχισμένες 15 σειρές με καρέκλες με προσανατολισμό την κινηματογραφική οθόνη στο βάθος. Από τη μέση της οθόνης μέχρι το αναψυκτήριο που βρίσκεται δεξιά μου υπάρχει ένα κενό ανάμεσα στις καρέκλες που δημιουργεί έναν διάδρομο 2 μέτρων που είναι περιστοιχισμένος με ανθοστήλες. Ανάμεσα στις καρέκλες υπάρχουν και διάσπαρτα τραπεζάκια .Γυρνώντας την πλάτη μου στην 136

οθόνη ,κατευθύνομαι προς τον χώρο του σοβατισμένου αναψυκτηρίου .Πάνω από το δωματιάκι του αναψυκτηρίου υπάρχουν ακόμα περισσότερες καρέκλες για τους θεατές .Ανεβαίνοντας αντιλαμβάνομαι ότι η θέα προς την οθόνη σε αυτό το ψηλότερο σημείο αντιπαραβάλλεται με αυτή της ακρόπολης που ξεπροβάλει στα αριστερά της. Μπορώ να θεωρήσω καλύτερα το υπόλοιπο θερινό σινεμά. Περιμετρικά διαθέτει πλούσια φύτευση από θάμνους και χαμηλά δεντράκια .Στα αριστερά, τα γειτονικά κτήρια είναι αρκετά αραιά και χαμηλά. Αντίθετα στη δεξιά πλευρά του δώματος ορθώνονται εξαώροφες μεσοτοιχίες. 137

5.9 ταράτσα με θερινό σινεμά

5.9

5.9 ταράτσα με θερινό σινεμά

5.9

Το δώμα μελέτης βρίσκεται στο κτήριο του κινηματογράφου Σινέ Παρί .Στις αρχές της δεκαετίας του '60 κτίζεται το κτήριο όπου στεγάζεται σήμερα και λειτουργεί ως θερινό και χειμερινό σινεμά για μια δεκαετία .Το 1986 ανοίγει ξανά, και λειτουργεί μέχρι και σήμερα ως θερινό σινεμά στο δώμα.

138

5.9

139

140

Συμπεράσματα Η Αθήνα είναι ένα αστικό τοπίο στο οποίο κυριαρχεί μια ιδιότυπη εκδοχή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, από την οποία απουσιάζει οποιαδήποτε διάθεση ουτοπίας. Η μαζική επανάληψη της βασικής μονάδας, της πολυκατοικίας, και η ανοργάνωτη δόμησή της πόλης καθιστούν την Αθήνα πλούσια στη μικροκλίμακα της. Κάθε φορά που επικεντρωνόμαστε σε οποιοδήποτε τμήμα του στρώματος των πολυκατοικιών που καλύπτει το λεκανοπέδιο της Αττικής, παρατηρούμε τις διαφορές που παρουσιάζει η πολυκατοικία ως δομικό στοιχείο της πόλης. Κάθε πολυκατοικία προσφέρει και μια άλλη χαρακτηριστική εικόνα της Αθήνας. Η ιδιαιτερότητα της αθηναϊκής ταυτότητας μπορεί να αναζητηθεί στην επανάληψη, στη μικροκλίμακα και στην ποικιλομορφία χαρακτηριστικών στοιχείων της, όπως τα δώματα των πολυκατοικιών. Κατά πόσο όμως διαμορφώνουν τα δώματα τη φυσιογνωμία της Αθήνας; Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκε αυτό το ερώτημα καταρτίζοντας μια πολυσυλλεκτική μεθοδολογία. Αρχικά μελετήθηκαν τα δώματα όπως υλοποιήθηκαν στο έργο του Le Corbusier. Η μελέτη των δωμάτων του Le Corbusier,είναι απαραίτητη για την κατανόηση του λόγου για τον οποίο τα δώματα έλκουν τον νεωτερικό άνθρωπο και του οράματος του Μοντέρνου Κινήματος όσον αφορά τη σχέση του ανθρώπου με την αρχιτεκτονική: πνευματική και σωματική αναζωογόνηση το ανθρώπου φέρνοντας τον κοντά στον αέρα και στο στο ηλιακό φως. Το επίπεδο δώμα καθίσταται ο χώρος στον οποίο πραγματοποιείται η σύζευξη ανθρώπου και φύσης, πάνω σε ένα νέο έδαφος. Μετά τα υλοποιημένα δώματα του Le Corbusier,ακολούθησε η εξέταση των δωμάτων της κατεξοχήν μοντέρνας Αθήνας. Ανέλυσα αεροφωτογραφίες της Αθήνας και άρχισα να εντοπίζω ταράτσες με πισίνες, φυτεμένα δώματα και ταράτσες με ιδιαίτερο σχήμα ή εξοπλισμό. Ακολούθησε μια διαδικτυακή καταγραφή πολλών ταρατσών σχεδόν σε όλο το αστικό πεδίο της Αθήνας. Έτσι διαπιστώθηκε το μεγάλο εύρος διαφορετικών δωμάτων και η πολυπλοκότητα της καταγραφής τους. Από την ποικιλομορφία και τον αχανή αριθμό των δωμάτων άντλησα περισσότερες πληροφορίες για τη διαμόρφωση τους αναλύοντας τα σχετικά άρθρα του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού με ερμηνευτικές τομές και συγκριτικούς πίνακες. Ξεκινώντας από το 1929 με την ελάχιστη αναφορά στα δώματα, μέχρι το 2000 με την απίστευτα μεγάλη ανοχή για κατασκευές πάνω στα δώματα, φτάνουμε στο 141

2012 όπου πλέον ο νόμος σχεδόν επιβάλει την κατασκευή φυτεμένων δωμάτων. Στο επόμενο στάδιο αναλύθηκαν οι απεικονίσεις των αθηναϊκών δωμάτων στον κινηματογράφο, τη ζωγραφική, την εικονογράφηση και άλλα μέσα ,διαπιστώνοντας ότι τα δώματα αποτελούν έναν πολύ αγαπητό κοινό τόπο της νεοελληνικής τέχνης. Μέσα από αυτήν, τα δώματα παρουσιάζονται είτε ως φαντασιακοί τόποι, είτε ως χώροι του περιθωρίου, είτε ως αστικά κενά είτε ως χώροι διαβίωσης. Τέλος, όρισα εννέα κατηγορίες δωμάτων της Αθήνας : ταράτσα εργοστάσιο, η εγκαταλελειμμένη ταράτσα, οι συνεχείς ταράτσες, η παρηκμασμένη ταράτσα, τα ο δώμα εκδηλώσεων, το φυτεμένο δώμα, το δώμα με πισίνα. Επισκέφθηκα τουλάχιστον ένα χαρακτηριστικό δώμα από την καθεμία κατηγορία μέχρι να αποφασίσω για τις τελικές καταγραφές μέσα σε περίοδο έξι μηνών. Από τις τελικές καταγραφές προέκυψαν ερμηνευτικά σχέδια, τα οποία απεικονίζουν την προσωπική μου φαντασιακή ερμηνεία των ορίων αυτών των χώρων. Τα δώματα της Αθήνας είναι χώροι αποσπασματικοί μέσα στη συνέχεια τους. Αποτελούν στο σύνολο τους έναν τόπο διαφορετικό από την ισόγεια Αθήνα .Οι αθηναϊκές ταράτσες δεν αντικατοπτρίζουν την πόλη την οποία περπατάμε. Λόγω της πολυπρογραμματικής φύσης της πολυκατοικίας δεν είναι αναμενόμενο τι είδους χρήση μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να αναλάβει ένα δώμα .Η πέμπτη όψη των κτηρίων είναι αναπάντεχα αυτόνομη από οτιδήποτε συμβαίνει στο εσωτερικό τους. H αθηναϊκή ταράτσα ασκεί μακρόχρονη γοητεία σε αυτούς που την ατενίζουν,από τους κινηματογραφιστές και τους καλλιτέχνες έως τους απλούς κατοίκους και τους επιχειρηματίες των roof garden.Συμπυκνώνοντας στη μονάδα της την πλειονότητα των χαρακτηριστικών της αθηναϊκής αστικότητας ,η ταράτσα αποτελεί την ελάχιστη ταυτότητα της πόλης. Στα δώματα μπορούμε να συνοψίσουμε τον εκφυλισμό του μοντέρνου, την άναρχη και αυθαίρετη αθηναϊκή δόμηση. Ταυτόχρονα όμως, η υπολειμματική δομή των δωμάτων, σε συνδυασμό με την τοποθέτηση τους στην κορυφή του αστικού ιστού τα καθιστά χώρους ατοπικούς και γοητευτικούς για τον επισκέπτη. Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω στοιχείων συνιστά τα αθηναϊκά δώματα ,τόσο ως μονάδες όσο και ως σύνολο, ως ζωτικό στοιχείο της αθηναϊκής ταυτότητας .

142

Mark Tuffney 143

Ελληνική Βιβλιογραφία Αίσωπος, Γιάννης ,Σημαιοφορίδης, Γιώργος (Επιμ. ),[2002], Τοπία εκμοντερνισμού Ελληνική Αρχιτεκτονική ’60 και ’90 Αθήνα: Metapolis Press Αίσωπος, Γιάννης , Σημαιοφορίδης , Γιώργος (Επιμ. ),[2001], Μετάπολις 2001 Η σύγχρονη ελληνική πόλη Αθήνα: Metapolis Press Βακαλόπουλος ,Χρήστος, Η ονειρική υφή της πραγματικότητας-κείμενα για την επικοινωνία και τον πολιτισμό ,επιμ. Λιβιεράτος Κώστας[2005],Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Eστίας Δραγώνας,Πάνος,Σκιαδά,Άννα,(επιμ.),Made in Athens,[2012],Αθήνα:Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και κλιματικής αλλαγής Γιαννίση, Φοίβη, Λυκουριώτη, Ίρις,Φατσέα,Ρένα(επιμ.) ,[2010] , VERS L.C. CONTRE “16+9 θέσεις για την επικαιρότητα του Le Corbusier”, Aθήνα: Futura Ιωαννίδης,Ιωάννης Δ.,[1999}. Το ξεπέρασμα της Τέχνης Αθήνα: Υψιλον Καζέρος, Νίκος, Λέφας ,Παύλος (επιμ.),[2003] Χωρίς όρια. Οι αχανείς εκτάσεις των αθηναϊκών προαστίων. Aθήνα: Futura Καλμπάρη , Χριστίνα, Ντάφλος, Κώστας Η μετάβαση της Αθήνας Αθήνα: Futura Κοτιώνης, Ζήσης,[2006], Πες μου, πού είναι η Αθήνα; Αθήνα: Άγρα Κυριαζή Νέλλη, {1998], Η Αθήνα του Σπύρου Βασιλείου, Αθήνα:Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων, Λέφας , Παύλος ,[1985], Αθήνα, μια πρωτεύουσα της Ευρώπης Αθήνα: Δωδώνη

144

Σακελλαρόπουλος Π. Χριστόφορος ,[ 2003] Μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολιτική της αστικής ανοικοδόμησης αθήνα 1945-1960 Αθήνα: Παπαζήση Στεφάνου, Ιουλία, Στεφάνου,Ιωσήφ,[ 2003] Περιγραφή της εικόνας της Πόλης Αθήνα: Εκδόσεις Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Στεφάνου,Ιωσήφ,[2000], Η φυσιογνωμία της ελληνικής πόλης Αθήνα:Μεδεών Τουρνικιώτης, Παναγιώτης,[2005], Δυο ταξίδια στον Le Corbusier, A�� θήνα�� : Fu�� tura Τουρνικιώτης, Παναγιώτης,[2006],H αρχιτεκτονική στη σύγρονη εποχή, Aθήνα: Futura Τουρνικιώτης, Παναγιώτης,[2010],Η διαγώνιος του Le Corbusier,Αθήνα: Εκκρεμές Φιλιππίδης, Δημήτρης,[2003], Νησιά του Αιγαίου Αρχιτεκτονική,Aθήνα�� : ΜΕΛΙΣΣΑ Συλλογικό έργο,[2008], Αστικό Κενό Δράσεις 1998-2006 Αθήνα: Futura Συλλογικό έργο,[1998], Η διάσταση του χώρου στον Κινηματογράφο, Πόλη & Κινηματογράφος Χανιά Σωτηροπούλου, Χρυσάνθη,[1991],Κινούμενα Τοπία ,Αθήνα :Μεταίχμιο

145

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Banerjee ,Tridib ,Southworth,Michael(Επιμ. ),[1990], City Sense and City DesignWritings and projects of Kevin Lynch Cambridge : MIT Press Boesiger,Willy, [1999],Le Corbusier, 1910-65 Basel:Birkhauser Bois, Yve - Alain,H. D. Buchloh, Benjamin, Foster,Hal,Krauss, Rosalind,[2007], Η τέχνη από το 1900,Αθήνα:Επίκεντρο Britton,Karla,[2001], August Perret London:Phaidon Press Limited Carmona, Matthew , Heath, Tim, Oc ,Taner, Tiesdell ,Steve, [2010], Public Places,Urban Spaces Oxford: Architectural Press De Sola Morales Rubio, Ignasi ,[1995],Anyplace Cambridge: MIT Press De Certau, Michel, [1984], The Practice of everyday Life University of California Press Frampton, Kenneth, [2001], Le Corbusier London: Thames and Hudson Frampton, Kenneth, Επιμ. Α. Κούρκουλας , [1987], Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική Αθήνα: Θεμέλιο Haydn, Florian,Temel, Robert (επιμ.) ,[2006], Temporary Urban Spaces: Concepts for the Use of City Spaces Berlin : Birkhauser Giedion,Siegfried,[1967],Space, time and architecture: the growth of a new tradition, Βoston:Harvard University Press Gombrich, Ernst, Ritter, Joachim, Simmel Georg,[2004],Το Τοπίο, Αθήνα:Ποταμός Kries, Mateo , Rüegg, Arthur, von Moos, Stanislaus, von Vegesack, Alexander,[2007], Le Corbusier: the art of architecture Weil am Rein : Vitra Design Stiftung 146

Le Corbusier , [2005], Για μια Αρχιτεκτονική Αθήνα : Εκκρεμές Le Corbusier, [1994],Urbanisme,Paris : Editions Flammarion Le Corbusier, [1989], Une petite Maison,Berlin : Birkhauser Lynch, Kevin, [1981] , A theory of good city form Cambridge : MIT Press Lynch, Kevin, [1960], The image of the city Cambridge : MIT Press Mäckler,Christoph ,[2008], Stadtbaukunst: Das Dach, Dortmund : Max Vogt, Adolf, [1998], Le Corbusier, the Noble Savage Cambridge: MIT Press Merlau-Ponty, Maurice, ed. by James Edie [1964], The Primacy of Perception Northwestern University Press Minke,Gernot,[2009] ,Φύτευση στεγών απλά και αποτελεσματικά : σχεδιασμός, οδηγίες εφαρμογής, πρακτικές επισημάνσεις Θεσσαλονίκη, Ξάνθη : Παρατηρητής της Θράκης Α.Ε. Rykwert, Joseph,[1981],On Adam’s House in Paradise, The idea of the Primitive Hut in Architectural History, Boston:MIT Press Sbriglio,Jacques,[1992].Le Corbusier: L’Unite d’habitation de Marseille, Marseille :Editions Parenthèses, Tzonis, Alexander,[2001] Le Corbusier The poetics of machine and metaphor London: Thames &Hudson Ltd Von Moos, Stanislaus, [2009], Le Corbusier Elements of a synthesis Rotterdam : 010 Publishers 147

Ακαδημαικές εργασίες

Αγορόπουλος ,Νίκος,[2006],Ο ρόλος του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού στη διαμόρφωση της εικόνας της ελληνικής πόλης, Ρίο :Πανεπιστήμιο Πατρών Ζερβού ,Αγγελική,[2008], Αστικές [Μουσικές] αναπαραστάσεις: η πόλη της Αθήνας και οι Στέρεο Νόβα ,Ρίο :Πανεπιστήμιο Πατρών Τριανταφύλλου, Θεόκλητος, Σουρλαντζής ,Γιάννης [2011],Από την Gotham City στην Athens City,Αθήνα :Ε.Μ.Π. Woditsch,Richard,[2009],PLURAL PUBLIC AND PRIVATE SPACES OF THE POLYKATOIKIA IN ATHENS, Berlin:TU Berlin

Περιοδικά

Αρχιτέκτονες ,τεύχος 49 Αρχιτεκτονικά Θέματα,τεύχος 39 Domus , issue 269 Detail Magazine ,issue 12

Φιλμογραφία

Όλγα Ρομπαρτς,[1989],Χρήστος Βακαλόπουλος Αυτή η Νύχτα μένει,[2000],Νίκος Παναγιωτόπουλος Πες στη μορφίνη ακόμα την ψάχνω,[2001],Γιάννης Φάγκρας Το προξενιό της Άννας,[1974]Παντελής Βούλγαρης Φτηνά τσιγάρα[1999],Ρένος Χαραλαμπίδης No Budget Story[1997],Ρένος Χαραλαμπίδης Lilly’s story[2002],Ροβήρος Μανθούλης

Ειδική βιβλιογραφία

Πανταζής, Παναγιώτης,[2009], Τώρα πια ξυπνάω με τον ήλιο, Αθήνα:Giganto Books Ταξής, Δημήτρης,[2008], KuroShiro, Αθήνα: Giganto Books 148

Διαδικτυακές πηγές Βιντεογραφία

Νέα Ζωή, Στέρεο Νόβα Οδύσσεια, Στέρεο Νόβα Εξώστης, Στέρεο Νόβα http://landscapeofdesires-indayear2.blogspot.gr/2012/10/case-study-apartmentde-beistegui-by-le.html http://www.yonafriedman.nl http://issuu.com/antonas/docs/tee http://www.flickr.com/photos/antonas/sets/72157604078949755/ http://urbanvoidathens.wordpress.com/actions/urban-void-6/ http://www.cineparis.gr/ http://blog.sina.com.cn/archizhanglingxiao http://www.opengov.gr/minenv/wp-content/uploads/downloads/2012/02/ nok27_2.pdf www.tee.gr/

Πηγές εικόνων

http://www.flickr.com/ www.yerolymbos.com/ www.nikosmarkou.com/ www.athanassopoulosphotography.gr Οι φωτογραφίες στις οποίες δεν αναφέρεται φωτογράφος ανήκουν στη συγγραφέα.

149