ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ από τη Φύση στην Τεχνολογία
Σε όσους συνέβαλαν με τον τρόπο τους...
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ: από τη Φύση στην Τεχνολογία
Ιατρού Σοφία - Ελένη Ψυχαράκη Δέσποινα
Επιβλέπων Διδάσκων: Νικόλαος Ιων Τερζόγλου
Τομέας ΙΙΙ Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Φεβρουάριος 2017
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ο Τόπος 1.1 Η έννοια «Τοποφιλία» 1.2 το Κέντρο - οι Άξονες
. . . . . . 10-11 . . . . . . 12-21
1.3 Ο Χώρος 1.4 Η αντίληψη του χώρου
. . . . . . 22-31 . . . . . . 32-35
- το Όριο-το Πέρασμα στην παιδική ηλικία
Το Κατοικείν 2.1 Άνθρωπος και Φύση 2.2 Αρχιτεκτονική και Φύση 2.3 Η ανάγκη για Κατοίκηση 2.4 Η Καλύβα - Η εστ ία
. . . . . . 38-39 . . . . . . 40-41 . . . . . . 42-43 . . . . . . 44-49
Το Σπίτι 3.1 Αναφορά στις έννοιες «refuge-καταφύγιο» . . . . . . 52-53 και «prospect-προοπτική» 3.2 Εισαγωγή στην έννοια του σπιτιού . . . . . . 54-57 3.3 Το ονειρικό σπίτι του Bachelard . . . . . . 58-61
4
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
3.4 Η εσωστρέφεια του σπιτιού -
Το φως
. . . . . 62-63
της έννοιας «οίκος»
. . . . . 64-65
3.5 Ορισμός και ανάλυση 3.6 Ορισμός και ανάλυση
της έννοιας «οικία»
. . . . . 66-67
«οίκος» - «οικία»
. . . . . 68-69
της έννοιας «οικειότητα»
. . . . . 70-71
3.7 Βασική διαφορά των 3.8 Εισαγωγή και ανάλυση
3.9 Βαθμοί οικειοποίησης του χώρου
από τον άνθρωπο
. . . . . 72-77
Το Σήμερα 4.1 Η εξέλιξη στην κοινωνία, την κατοίκηση . . . . . 80-85 και την αρχιτεκτονική 4.2 Ο Άνθρωπος και η Τεχνολογία . . . . . 86-89 4.3 Η Τεχνολογια στο σπίτι . . . . . 90-95 4.4 Τo παράδειγμα της αγροικίας στο Μέλανα Δρυμό . . . . . 96-99
5
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η έρευνα γύρω από την οποία γράφτηκε η παρούσα διάλεξη ήταν μια προσωπική μας επιθυμία για ανάλυση του γενικού και πολυπαραγοντικού θέματος της κατοίκησης. Ένας ενδόμυχος, αυθόρμητος προβληματισμός σχετικά με τη σχέση του ανθρώπου με τον ίδιο του τον εαυτό και κατ’ επέκταση με την κατοικία του. Αφορμή στάθηκε, αρχικά, η παρατήρηση της συνεχούς μεταβαλλόμενης μορφής που παίρνει η κατοίκηση. Το σπίτι, όπως υποκειμενικά το αντιλαμβάνεται ο κάθε άνθρωπος, αλλάζει σε μορφή, σχήμα, διαστάσεις, υλικότητα, σταθερότητα, αισθήσεις • διαφέρει ανάλογα με τον άνθρωπο, τον τόπο και την εποχή. Στη συνέχεια, εντοπίσαμε το ενδιαφέρον μας στην έννοια της οικειότητας μιας και, βιωματικά εξαρχής, συνηδητοποιήσαμε την ικανή και αναγκαία της σχέση για να νοηθεί ένας χώρος ως σπίτι. Στην προσπάθειά μας να ορίσουμε το θέμα μας, διαβάσαμε συγγράματα και δοκίμια από τους κλάδους της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας που σχετίζονταν με την αντίληψη του χώρου και την ουσία της κατοίκησης εν γένει. Σημαντικοί σταθμοί κατά την εκίνησή μας αποτέλεσαν τα βιβλία Ύπαρξη, Χώρος και Αρχιτεκτονική του C. N Schulz και το Η Φαινομενολογία της Αντίληψης του M. Merleau – Ponty, που αναλύουν το ζήτημα του χώρου και θεμελιώνουν θεωρητικά, με βάση την ψυχολογία, την ψυχιατρική και τη φιλοσοφία, τη διάκριση ανάμεσα στο “γεωμετρικό” και τον “ανθρώπινο, υπαρξιακό” χώρο.
6
Το κείμενο του Heidegger “Χτίζω, Κατοικώ, Στοχάζομαι” μας τοποθέτησε ουσιαστικά
ακόμη βαθύτερα στον προβληματισμό και στόχευσε το ενδιαφέρον μας πάνω στο θέμα. Με την ανάγνωση του βιβλίου προβληματιστήκαμε για τις έννοιες του κτίζειν και του κατοικείν και στην πληρότητα της σημασίας τους. Ο Heideggerd μιλά για τη σχέση ανθρώπου και τόπου και πως η ουσία του να κτίζουμε έγκειται στην ανάγκη του «οικείν» και «διαμένειν». Επιπλέον μελετήθηκε το παράδειγμα της αγροικίας στο Μέλανα Δρυμό, σε σύγκριση με το μοντέλο ζωής που έχει εδραιωθεί από τον τεχνολογικό και παγκοσμιοποιημενο κόσμο.
Έτσι, και έπειτα από ανάγνωση περαιτέρω συναφών διαλέξεων και άρθρων, το θέμα μας γινόταν όλο και πιο συγκεκριμένο και η αναζήτησή μας πιο ξεκάθαρη και στοχευμένη, με σκοπό την εμβάθυνση και την τεκμηρίωση του υλικού μας. Είναι σημαντικό, βέβαια, να επισημάνουμε πως εξαρχής επικεντρωθήκαμε και μελετήσαμε το κάθε ζήτημα της έρευνάς μας στην ψυχολογική του διάσταση. Η ανάλυσή μας, δίνει μια γενικότερη ιδέα της κατοίκησης πάνω σε μια ανθρωποκεντρική βάση. Η κατοίκηση εδώ δεν προσεγγίζεται με βάση τις χωρικές της ανάγκες, αλλά αναγνωρίζεται, ως μια ενδόμυχη ανάγκη του ανθρώπου για συναισθηματική πληρότητα. Επισημαίνονται, δηλαδή, τα στάδια και τα βιώματα του ανθρώπου από καταβολής της ύπαρξής του και αναδύουμε κατ΄αυτόν τον τρόπο τα συναισθήματα
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
του κατοίκου – ανθρώπου και της σχέσης του με το εκάστοτε περιβάλλον του, τη συμπεριφορά του και τον ψυχισμό του μέσα σε αυτό, με τη βοήθεια της ψυχολογίας και της φιλοσοφίας. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο, θίγουμε το ζήτημα του τόπου και τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του με μια καθαρα ψυχολογική προσέγγιση. Για αυτόν τον σκοπό, αναλύουμε την έννοια «τοποφιλία» και έπειτα προχωράμε στην ανάλυση των δομών του κέντρου, του ορίου, του άξονα και του περάσματος, έννοιες που σχετίζονται άμεσα με την θεμελιώδη αντίληψη του τόπου από τον άνθρωπο. Τέλος, προχωράμε στην κατηγοριοποίηση της έννοιας χώρου ώστε να δημιουργήσουμε μια κοινή βάση μελέτης που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις διαφορές μεταξύ αυτών και θα μας διαμορφώσει ένα κοινό λεξιλόγιο καθόλη τη διάρκεια της έρευνάς μας. Στο δεύτερο κεφάλαιο εισερχόμαστε πλέον πιο εστιασμένα στο θέμα του «κατοικείν». Ξεκινώντας από τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και τα αρχετυπικά σύμβολα που τον διέπουν, προβάλλουμε τους λόγους που ώθησαν τον άνθρωπο να αναζητήσει ένα καταφύγιο ώστε να ορίσει την ύπαρξή του στη Γη και να προστατευτεί από τους ποικίλους κινδύνους του περιβάλλοντος, ενώ καταλήγουμε στην παρατήρηση του πρώτου και βασικού του καταλύματος, την καλύβα. Στη συνέχεια, στο τρίτο κεφάλαιο, αναλύουμε με μεγαλύτερη
λεπτομέρια την έννοια του σπιτιού. Αρχικά, κάνουμε αναφορά στους όρους “refuge” (καταφύγιο) και “prospect” (προοπτική) και παραθέτουμε την περίπτωση του «ονειρικού σπιτιού» του Bachelard. Σημαντική είναι η διάκριση ανάμεσα στις έννοιες «οίκος» και «οικία», μιας και εκεί βρίσκεται η ουσία και το αντικείμενο της επιστημονικής μας αναζήτησης. Η οικειότητα, η ειδοποιός διαφορά των προαναφερθέντων εννοιών, μελετάται εις βάθος τόσο ως προς την αναγκαιότητα της ύπαρξής της όσο και ως προς το βαθμό που εκείνη υπάρχει από τον άνθρωπο σε σχέση με το χώρο. Στο τελευταίο κεφάλαιο, περνάμε στη σημερινή εποχή και βλέπουμε τι μορφή έχει πάρει η έννοια της κατοίκησης και πώς βιώνουμε πλεόν την οικειότητα. Συγκεκριμένα, κάνουμε αναφορά στα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα και στην αρχιτεκτονική «της μηχανής» που τα εξυπηρετεί. Η τεχνολογία είναι ένας ακρως καθοριστικός παράγοντας που επηρεάζει τον άνθρωπο και διαμορφώνει το μοντέλο της ζωής του. Έχει εδραιωθεί στο χώρο της κατοικίας και έχει ανατρέψει τα δεδομένα, τα δρώμενα και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε αυτήν. Σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, διατηρείται η αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου για καταφύγιο; Πού βρίσκει την πολυπόθητη οικειότητα σε ένα τόσο μεταβαλλόμενο περιβάλλον; Σκοπός της εργασίας μας είναι να θέσουμε τέτοιου είδους προβληματισμούς ώστε να αποτελέσουν τροφή για σκέψη για τον άνθρωπο.
7
Ο ΤΟΠΟΣ
«Δώσε μου τόπο να σταθώ και μπορώ να μετακινήσω τη Γη». Αρχιμήδης
1.1
Ο ΤΟΠΟΣ
Η ΕΝΝΟΙΑ «ΤΟΠΟΦΙΛΙΑ»
“ Ο τόπος είναι πάντα περιορισμένος, είναι δημιούργημα του ανθρώπου και στημένος για τους ιδιαίτερους σκοπούς του.” 1 Οι
τόποι είναι στόχοι ή εστίες, όπου βιώνουμε τα ουσιώδη γεγονότα της ύπαρξής μας, αλλά είναι, επίσης, σημεία εκκίνησης από τα οποία προσανατολίζουμε τους εαυτούς μας και κατακτούμε το περιβάλλον. Αυτή η κατάκτηση σχετίζεται με τους τόπους που προσμένουμε να βρούμε ή να ανακαλύψουμε απροσδόκητα. Μπορούμε να θεωρήσουμε πως ο σταδιακός πολλαπλασπιασμός των τόπων που συνιστούν τον υπαρξιακό μας τόπο, οδηγεί σε μια απελευθέρωση από τη χωρική εξάρτηση. Οι κινήσεις των ανθρώπων μέσα και ανάμεσα σε τόπους ποικίλουν ανάλογα με τα κοινωνικά και τα σωματικά χαρακτηριστικά που διαθέτει ο καθένας. Ο τρόπος ζωής των ανθρώπων που δέχεται παγκόσμιες επιρροές, είναι ιδιαίτερος και ξεχωριστός λόγω της διαφορετικής και ιδιαίτερης σχέσης που έχει ο καθένας με συγκεκριμένους τόπους. Ο ισχυρισμός ότι τα άτομα έχουν διαμορφωθεί διαφορετικά από τον περιβάλλοντα χώρο τους επειδή βιώνουν διαφορετικό εύρος τόπων, είναι ανεπαρκής. Αντίθετα, διαφορετικά άτομα μπορούν να βιώσουν τον ίδιο τόπο με πολλούς διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με την εμπειρία τους από τον συγκεκριμένο τόπο. Συνεπώς, η σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του τόπου ποικίλει σύμφωνα με την αντίληψη του ατόμου για το τι συμβαίνει σε έναν τόπο,
πως έχει σχεδιαστεί , τι όρια έχει και άλλα. Ποιες είναι λοιπόν οι συμπεριφορικές αντιλήψεις που οδηγούν στην κατανόηση της σχέσης του ανθρώπου με έναν τόπο; Αρχικά, μία από τις θεμελιώδης ανάγκες του ανθρώπου, από την οποία εξαρτάται και η επιβίωσή του, είναι η αναγνώριση και η πρόσληψη πληροφοριών από το περιβάλλον του. Αυτό γίνεται διαμέσου των πέντε αισθήσεών του, την όραση, την ακοή, την όσφρηση, την γεύση και την αφή. Οι αισθήσεις αυτές συνδέονται με συγκεκριμένους ‘αισθητικούς υποδοχείς’ που μεταβιβάζουν το μήνυμα στον εγκέφαλο, η κάθε μία με διαφορετική απόδοση και ένταση. Η αφή, η γεύση και η όσφρηση αποτελούν άμεσες αισθήσεις, που σχετίζονται με το σώμα στον χώρο, ενώ η όραση και η ακοή αποτελούν απόμακρες αισθήσεις, αφού προσλαμβάνουν την πληροφορία πέραν της κοντινής απόστασης του σώματος. Οι ανθρωπογεωγράφοι θεωρούν το ανθρώπινο περιβάλλον ότι αποτελείται από αμέτρητους τόπους στους οποίους οι άνθρωποι ζουν και δίνουν νόημα. Όταν δοθεί σε έναν τόπο νόημα, τότε αυτός ο τόπος κατά κάποιο τρόπο ανήκει σε εμάς. Ταυτόχρονα, τα μέρη που έχουν σημασία για εμάς, γίνονται κομμάτι του εαυτού μας και του τρόπου που καταλαβαίνουμε αυτόν. Κυριολεκτικά αποτελούν το δικό μας μέρος στον κόσμο. Με άλλα λόγια, οι σχέσεις αυτές που αναπτύσσουμε αποτελούν πολύ σημαντικό κομμάτι στη διαμόρφωση
10 1. Christian Norberg-Schulz, Existence, Space & Architecture, Studio Vista, Λονδίνο, 1971, σελ.19 2. Lewis Holloway and Phil Hubbard, People and Place_ the extraordinary geographies of everyday life, Κεφ. ‘3.3 Place
Images and mental maps’
3. Κ. Τσίπηρας, “Τοποφιλία και Τοποφοβία”, http://www.ntua.gr/MIRC/6th_conference/presentations/1_main_sessions/4th_session/TSIPIRAS%20K.pdf
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
της ταυτότητάς μας. Για αυτό τον λόγο οι γεωγράφοι το 1970 αναθεώρησαν την ερμηνεία του τόπου, σημειώνοντας πως ο τόπος είναι ένα πολύπλοκο μέρος της προσωπικής μας εμπειρίας που έχει να κάνει με την οπτική μας για τον κόσμο. Αυτή η νέα γνώση ώθησε την μελέτη του τόπου και όχι του αφηρημένου χώρου, εστιάζοντας περισσότερο στις φαινομενολογικές σχέσεις με αυτόν, παρά στις μέχρι πρότινος γνωστικές προσεγγίσεις. Αξίζει να αναφερθεί ο κινέζος γεωγράφος Yi-Fu Tuan που με το συγγραφικό του έργο επισημαίνει ότι ο τόπος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την γεωγραφική του θέση αλλά και από την κοινωνική, όπως για παράδειγμα όταν κάποιος μπορεί να πει: «είναι ανάρμοστη η
συμπεριφορά σου για το μέρος αυτό». Χαρακτηριστικά ο Tuan αναφέρει : «Οι τόποι μπορούν να είναι τόσο μικροί όσο η γωνία ενός δωματίου ή τόσο μεγάλοι όσο ο πλανήτης ο ίδιος».2 Τι εννοούμε όμως, με την έννοια ‘αίσθηση του τόπου’; Οι τόποι μπορούν να έχουν συμβολική σημασία και να είναι ιεροί από μόνοι τους, όπως σε περιπτώσεις ιστορικών σημείων. Σε άλλες περιπτώσεις η αίσθηση του τόπου βασίζεται περισσότερο στο ξεχωριστό αίσθημα που αναπτύσσει ο καθένας, και αυτό απαιτεί να γνωρίζει τον τόπο προσωπικά και να αντιδρά σε αυτόν με συναίσθημα παρά με τη λογική. Η προσωπική γνωριμία με τον τόπο κερδίζεται με την διαμονή σε αυτόν για αρκετό χρονικό διάστημα. Με αυτόν
εικόνα 1
τον τρόπο ο τόπος γίνεται προέκταση του εαυτού του διαμένοντα. Σε αντίθεση με τους συμβολικούς-ιερούς τόπους, οι τόποι που έχουν ξεχωριστή σημασία για το κάθε άτομο είναι δύσκολο να αναγνωριστούν γιατί δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη ένδειξη που να τους περιγράφει. Ο Tuan χρησιμοποίησε την λέξη τοποφιλία για να εκφράσει τη φαινομενολογική στενή σχέση του κάθε ένα με ένα συγκεκριμένο τόπο ενδιαφέροντος. Έτσι λοιπόν, η λέξη τοποφιλία, που προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις τόπος+ φιλία, δεν σημαίνει µόνο διεθνώς την αγάπη για έναν τόπο, αλλά και την ισχυρή αίσθηση για έναν τόπο και την ταυτότητά του, που μπορεί να αποκτήσει ένας άνθρωπος, ή µία ομάδα ανθρώπων.3 Η σχέση με οικείους και προσωπικούς χώρους δομείται με τις επαναλαμβανόμενες αισθητικές εμπειρίες του ατόμου, όπως ήχοι, μυρωδιές, θεάσεις και άλλες αισθήσεις, αλλά και με τη συγκρότηση συμπεριφορικού προγράμματος, όπως η διαδρομή από το σπίτι στη δουλειά, ή η βόλτα με τον σκύλο και άλλα. Ακόμα, έχει να κάνει με τις διαπροσωπικές σχέσεις που μπορεί να αναπτυχθούν, όπως η επίσκεψη στην εκκλησία ή οι οικογενειακοί δεσμοί.
1.2
Ο ΤΟΠΟΣ
ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ – ΟΙ ΑΞΟΝΕΣ - ΤΟ ΟΡΙΟ - ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ
Το περιορισμένο μέγεθος των τόπων εκ φύσεως σχετίζεται με μια περίκεντρη μορφή. Μια τέτοια μορφή αρχικά χαρακτηρίζεται από μια ‘συγκέντρωση’. Ένας τόπος, συνεπώς, είναι κυρίως ‘κυκλικός’. Σε αυτή τη βάση είναι ενδιαφέρον να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας τα λόγια του ψυχίατρου και φιλόσοφου Karl Jasper: ‘Στην ουσία της, η κάθε ύπαρξη εμφανίζεται κυκλική’.4 Η κυκλική μορφή αποτελέιται από δυο στοιχεία, ένα κέντρο και ένα περιβάλλον δαχτυλίδι. Στο ‘The Church Incarnate’ ο Rudolf Schwarz έχει περιγράψει τον υπαρξιακό χαρακτήρα αυτών των στοιχείων. Ο κύκλος εκφράζει την πληρότητα και την αρμονία. Κατασκευάζεται από την αδιάσπαστη γραμμή και ορίζει το όλον και το τίποτα, τον χώρο εντός και εκτός της γραμμής. Έτσι, ανάγεται στο σχήμασύμβολο που ενώνει το πνεύμα και την ύλη. Έχει άπειρη δύναμη και είναι το τέλειο σχήμα γιατί δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος. Ο χώρος εντός του είναι μια σαφής έκταση ψυχικής προστασίας, δύναμης και εξουσίας, μια περιοχή πνευματικής ασφάλειας. Ακόμα, συνηθίζεται να χρησιμοποιείται ως σύμβολο ακεραιότητας και πληρότητας. Ο κύκλος μας προκαλεί το αίσθημα του χώρου θετικά, δηλαδή πως χωράμε οι ίδιοι μέσα του όπως και τα αντικείμενα του χώρου αυτού. Με άλλα λόγια, αυτή η μορφή, το ‘δαχτυλίδι’, ενώνει άνθρωπο με άνθρωπο μέσω της απέραντης αλυσίδας των χεριών. Όταν οι άνθρωποι συμφωνήσουν, σχηματίζουν ένα δαχτυλίδι, σαν να ακολουθούν ένα
μυστικό νόμο. Το δαχτυλίδι δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, ξεκινά και σταματά παντού. Είναι το πιο ειλικρινές και ισχυρό από όλα τα σχήματα, το πιο αρμονικό. Χέρι με χέρι οι άνθρωποι ενώνονται με το δαχτυλίδι, αλλά δεν είναι ολοκληρωτικά απορροφημένοι από αυτή την ένωση. Τα μάτια τους είναι ελεύθερα. Μέσα από τα μάτια τους η ζωή βγαίνει και επιστρέφει διαποτισμένη με την πραγματικότητα. Τα μάτια συγκεντρώνονται στο κέντρο όπως γίνεται στην κοινή εστίαση.5 Οι έννοιες της εγγύτητας, της κεντρικότητας και του περίκλειστου, επομένως, λειτουργούν μαζί για να σχηματίσουν μια πιο σαφή υπαρξιακή ιδέα, την ιδέα του τόπου και οι τόποι είναι τα θεμελιώδη στοιχεία του υπαρξιακού χώρου. Σε όρους αυθόρμητης αντίληψης, ο ανθρώπινος χώρος είναι “υποκειμενικώς επικεντρωμένος”. Αυτό δεν σημαίνει πως η έννοια του κέντρου έχει καθιερωθεί μονάχα ως μέσο της γενικότερης οργάνωσης της ανθρώπινης ζωής, αλλά πως ορισμένα κέντρα ‘εξωτερικεύονται’ ως σημεία αναφοράς στο περιβάλλον. Αυτη η ανάγκη είναι τόσο δυνατή που ο άνθρωπος από το μακρινό παρελθόν αντιλήφθηκε ολόκληρο τον κόσμο να τον διέπει μια κεντρικότητα.6 Σύμφωνα με τον Βιτρούβιο, το «κέντρο» είναι η δομή που καθορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη. Στο κέντρο αυτό τοποθετείται ο άνθρωπος. Με βάση το κέντρο μας αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και με βάση αυτό τον
12 4. 5. 6.
Christian Ο. π. Christian
Norberg-Schulz,
Existence,
Space
&
Architecture,
Studio
Vista,
Λονδίνο,
1971,
σελ.
20
Norberg-Schulz,
Existence,
Space
&
Architecture,
Studio
Vista,
Λονδίνο,
1971,
σελ.
18
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Ο κύκλος εκφράζει την πληρότητα και την αρμονία. Ορίζει το όλον και το τίποτα. Έχει άπειρη δύναμη και είναι το τέλειο σχήμα γιατί δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος. Ο χώρος εντός του είναι μια σαφής έκταση ψυχικής προστασίας, δύναμης και εξουσίας, μια περιοχή πνευματικής ασφάλειας.
εικόνα 2
13
Ο ΤΟΠΟΣ
μετράμε. Η κεντρικότητα και η καθετότητα που επιδεικνύει το ανθρώπινο σώμα σηματοδοτεί τις χωρικές συντεταγμένες για την εξέλιξη της ευρύτερης επιχείρησης του «οικοδομείν» και του «κατοικείν». Έτσι, με την ύπαρξη του «κέντρου», οι έννοιες μπροστά-πίσω, πάνω-κάτω, δεξιά και αριστερά αποκτούν νόημα με βάση το ανθρώπινο σώμα και στη συνέχεια προβάλλονται στο χώρο. Το «κέντρο» αποτελεί σημείο προσανατολισμού και αναφοράς για τις δραστηριότητές μας στη γη. Οι σχέσεις αυτές καθορίζουν ταυτόχρονα και τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γη και συνδέουν με τρόπο κατακόρυφο τον ουρανό και το έδαφος.7 Σε πολλούς μύθους το “κέντρο του κόσμου” αντιπροσωπεύεται από ένα δέντρο ή ένα πυλώνα συμβολίζοντας ένα κατακόρυφο κοσμικό άξονα (axis mundi ). Τα βουνά, επίσης, θεωρούνταν ως σημεία όπου ο ουρανός συναντούσε τη γη. Επιπρόσθετα, στις αρχέγονες κατοικίες της Ελλάδας, το Ιερό Κέντρο όπου γύρω του συναθροιζόταν η οικογένεια έγινε η διαμονή της Εστίας, που είχε την έδρα της στο μέσον της οικίας. Η κυκλική εστία, που είναι στερεωμένη στο έδαφος μοιάζει με τον ομφαλό που ριζώνει την οικία στο έδαφος και έχει αξία κέντρου. Στο Φαίδρο ο Πλάτωνας μάς παρουσιάζει την κοσμική πομπή των δώδεκα Θεών, δέκα θεότητες πορεύονται ακολουθώντας το Δία που τις οδηγεί μέσα από τα πλάτη του Ουρανού. Μόνο η Εστία παραμένει ακίνητη στο σπίτι, χωρίς ποτέ να εγκαταλείπει τη θέση της. Η
Εστία όντας σταθερό σημείο, κέντρο απ’ όπου ξεκινώντας ο ανθρώπινος χώρος προσανατολίζεται κι οργανώνεται. Σε ορισμένες παραστάσεις της απεικονίζεται καθισμένη πάνω σε έναν ομφαλό και όχι στον οικιακό της βωμό. Ο ομφαλός των Δελφών θεωρείτο έδρα της Εστίας. Αργότερα, θα ονομάσουν Ομφαλό της Πόλης, το βωμό της Κοινής Εστίας, εκείνον που είχε ιδρυθεί στο κέντρο της πόλης.8 Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως η έννοια του κέντρου ξεπερνά την χωρική οργάνωση της κατοικίας και επεκτείνεται στην οργάνωση της ευρύτερης πόλης για να αποδείξει με τον τρόπο αυτό ότι το κέντρο αποτελεί ενδεχομένως την βασικότερη δομή συγκρότησης του χώρου εν γένει. Στην Ιλιάδα βλέπουμε πως είναι δύσκολο να προσεγγίσουμε το κέντρο • είναι ένας ιδανικός στόχος, τον οποίο μπορεί κανείς να επιτύχει μόνο μετά από ένα ‘δύσκολο ταξίδι’. Το να φτάσεις στο κέντρο σημάινει να φτάσεις στο σημείο της καθαγίασης και της μύησης. Έτσι, αν το ‘κέντρο του κόσμου’ εκφράζει έναν ιδεώδη, κοινό στόχο, ή ένα ‘χαμένο παράδεισο’, η λέξη “σπίτι” έχει ένα πιο ορισμένο και σαφές νόημα. Μας υποδεικνύει πως ο προσωπικός χώρος οποιουδήποτε ατόμου έχει το δικό του κέντρο. Η Οδύσσεια παρόλα αυτά μας αποδεικνύει πως ακόμη και το σπίτι είναι πολύ εύκολο να χαθεί και πως χρειάζεται ένα απαιτητικό ταξίδι για να βρεθεί ξανά.
14 7. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου, Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, 2010, σελ. 44-45 8. Vernant Jean-Pierre , Μύθος και Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα, Μέρος Α’, μετάφραση Στέλλα Γεωργούδη, Εκδόσεις «Δαίδαλος» - Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1989, σελ.199
X
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Προηγουμένως αναφερθήκαμε στις έννοιες κεντρικότητα και καθετότητα. Ο Bachelard διακρίνει αυτές τις δύο έννοιες ως τις βασικότερες δομές που δίνουν «τάξη» στη κατοικία. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει: «Για να βάλουμε σε τάξη αυτές
τις εικόνες (του σπιτιού) θα ‘πρεπε, νομίζω, να εξετάσουμε δυο βασικά θέματα σύνδεσης: 1. Φανταζόμαστε το σπίτι σαν μια κατακόρυφη οντότητα. Ανυψώνεται. Διαφοροποιείται μέσα στην έννοια της κατακορυφότητας του. Είναι ένα από τα καλέσματα στη συνείδηση μας προς το κατακόρυφο. 2. Φανταζόμαστε το σπίτι σαν μια συγκεντρωμένη οντότητα. Μας καλεί σε μια συνείδηση συγκέντρωσης».9
Στην πραγματικότητα, ο κάθε τόπος εμπεριέχει κατευθύνσεις. Ο μόνος τόπος που μπορούμε να φανταστούμε απαλλαγμένο απο διευθύνσεις είναι μια σφαίρα που αιωρείται στον Ευκλείδιο χώρο. Αυτή η μορφή, ωστόσο, παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνο ως οριακή περίπτωση, αν αναλογιστούμε την ανθρώπινη ύπαρξη στη γη. Το ημισφαίριο ήδη εκφράζει τη βασική διαφορά μεταξύ των οριζόντιων και κατακόρυφων διευθύνσεων στον υπαρξιακό χώρο. �’
X’
Η κατακόρυφη ανέκαθεν η ιερή
διεύθυνση θεωρείται διεύθυνση του χώρου.
Αν η καθετότητα έχει κάτι σουρεαλιστικό πάνω της, η οριζόντια διεύθυνση αναπαριστά τον αληθινό κόσμο της ανθρώπινης δράσης.
Ο Αριστοτέλης αναγνώρισε την ποιοτική διαφορά μεταξύ του πάνω και του κάτω, του μπροστά και του πίσω, του δεξιά και του αριστερά, διαφορές που προκύπτουν αφ’ ενός από τη φυσική ανθρώπινη συγκρότηση και αφ’ ετέρου από τη σχέση του με το βαρυτικό πεδίο. Η κατακόρυφη διεύθυνση εκφράζει μια ανάταση η μια πτώση και έχει συνδεθεί από τα παλιά χρόνια με ένα ιδιαίτερο νόημα. Ο Γερμανός συγγραφέας Erich Kastner λέει: “Η ανάβαση ενός βουνού εκφράζει τη
λύτρωση. Αυτό συμβαίνει λόγω της λέξης “πάνω”. Ακόμη και όσοι έχουν από καιρό πάψει να πιστεύουν στον Παράδεισο και την Κόλαση, δεν μπορούν να απαλλαγούν από τις λέξεις “πάνω” και “κάτω”.” 10
Η κατακόρυφη, επομένως, θεωρείται ανέκαθεν η ιερή διεύθυνση του χώρου. Αναπαριστά το ‘μονοπάτι’ προς μια αλήθεια, που ενδέχεται να βρίσκεται ψηλότερα ή χαμηλότερα από την καθημερινή ζωή, μια αλήθεια που νικά τη
�
15 9. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου, Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, 2010, σελ. 44-45 10. Christian Norberg-Schulz, Existence, Space & Architecture, Studio Vista, Λονδίνο, 1971, σελ. 21
Ο ΤΟΠΟΣ
βαρύτητα, η οποία είναι η γήινη ύπαρξη, ή που υποκύπτει σε αυτή. Παρόλα αυτά, η κατακόρυφη διέυθυνση έχει ένα ακόμη πιο συγκεκριμένο νόημα. Σε σχέση με το σπίτι, εκφράζει την ίδια τη διαδικασία του κτίζειν, η οποία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να κατακτά τη φύση, η δύναμή του να δημιουργεί. Αν η καθετότητα έχει κάτι σουρεαλιστικό πάνω της, η οριζόντια διεύθυνση αναπαριστά τον αληθινό κόσμο της ανθρώπινης δράσης. Κατά μια ορισμένη έννοια, όλες οι οριζόντιες διευθύνσεις είναι ίσες και ορίζουν ένα πεδίο ατέρμονης επέκτασης. Έτσι, το πιο απλό μοντέλο του ανθρώπινου υπαρξιακού χώρου είναι ένα οριζόντιο πεδίο διαπερασμένο από ένα κατακόρυφο άξονα. Όμως, από το εν λόγω πεδίο, ο άνθρωπος επιλέγει και δημιουργεί μονοπάτια που προσδίδουν στον υπαρξιακό του χώρο μια πιο σύνθετη δομή. Η κατάκτηση του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο πάντα σημαίνει την αποχώρηση από τον τόπο που κατοικεί και το ταξίδι δια μέσου ενός μονοπατιού που τον οδηγεί σε μια κατεύθυνση που έχει οριστεί από τους στόχους του και την εικόνα που έχει για το περιβάλλον του. Άρα, το “εμπρός” σημαίνει η κατεύθυνση της ανθρώπινης δραστηριότητας, ενώ το “πίσω” υποδηλώνει την απόσταση που έχει ήδη διανύσει. Ο άνθρωπος άλλοτε κάνει άλμα προς τα εμπρός και άλλοτε οπισθοχωρεί. Κάποιες φορές το μονοπάτι τον οδηγεί
σε γνωστούς στόχους και άλλες δείχνει μονάχα μια επιδιωκόμενη κατεύθυνση, η οποία καταλήγει να γίνεται η άγνωστη απόσταση που έχει να καλύψει. Το μονοπάτι έτσι, γίνεται μια θεμελιώδης ιδιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχετυπικά σύμβολα. Εντούτοις, η πορεία του ανθρώπου πάντα οδηγεί πίσω στο σπίτι και το μονοπάτι, συνεπώς, πάντα ενέχει μια τάση μεταξύ του γνωστού και του άγνωστου. “Η
διπλή κίνηση της αποχώρησης και της επιστροφής μοιράζουν το χώρο σε δύο ομόκεντρους τομείς, ένα εσωτερικό και έναν εξωτερικό: ο πιο περιορισμένος εσωτερικός είναι το πεδίο του σπιτιού και της γενέτειρας και από εκεί ο άνθρωπος προχωρά στο πιο διευρυμένο εξωτερικό πεδίο, από το οποίο μάλιστα επιστρέφει.” 11 Οι διευθύνσεις του υπαρξιακού χώρου δεν ορίζονται μόνο από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Η φύση επίσης ενέχει κατευθύνσεις που υποδεικνύουν ποιοτικές διαφορές. Έτσι, τα σημεία του ορίζοντα ανέκαθεν διαδραμάτιζαν καθοριστικό ρόλο για την κατασκευή του κόσμου. Η λέξη ‘προσανατολισμος’ προέρχεται απο την ανατολή, η διεύθυνση που έχει η ανατολή του ήλιου. Η Ανατολή έχει ταυτιστέι με την προέλευση του φωτός, πηγή ζωής - ενώ η Δύση είναι εκεί που δύει ο ήλιος, γεμάτη με όλους τους φόβους για το θάνατο.12
16 11. Christian Norberg-Schulz, Existence, Space & Architecture, Studio Vista, Λονδίνο, 1971, σελ. 22 12. Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, vol. 2: Mythical Thought, Yale University Press, 1955, σελ. 99
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Ωστόσο το κέντρο δεν νοείται χωρίς μια περίμετρο, ένα όριο που το περικλείει. Συνεπώς, στη δομή του κέντρου θα πρέπει να προσθέσουμε και αυτή του ορίου. Είτε αυτό είναι, όπως στην «πρωτόγονη καλύβα» κυκλικό, είτε τετράγωνο, είτε συμπαγές, είτε διάτρητο, το όριο ως δομή, ανεξάρτητα από τη μορφή του, έχει την ίδια σημασία με το κέντρο αφού καθορίζει τι είναι μέσα και τι είναι έξω. Και συνεπώς καθορίζει το σχετικά γνωστό σε σχέση με το άγνωστο.
εικόνα 3
17
Ο ΤΟΠΟΣ
Ο Heidegger στο “Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι” εξηγεί για την έννοια της λέξης «χώρος» (Raum) στα γερμανικά:
«Raum, Rum σημαίνει τοποθεσία, η οποία διανοίχθηκε για εγκατάσταση και κατάλυση. Ένας χώρος είναι κάτι παραχωρημένο, αποδεσμευμένο, δηλαδή ενταγμένο σε ένα όριο, στα αρχαία ελληνικά πέρας. Το όριο δεν είναι αυτό στο οποίο κάτι σταματά, αλλά, όπως το είχαν ήδη αναγνωρίσει οι Έλληνες, το όριο είναι εκείνο απ’ όπου κάτι αρχίζει να εκδιπλώνει την ουσία του. Για αυτό και η έννοια ορισμός, δηλαδή όριο. Ο χώρος είναι ουσιωδώς το παραχωρημένο, το αφημένο να εισέλθει στο όριο του.» 13 Ο χώρος, λοιπόν, γεννάται από το όριο και χάρη στην ύπαρξή του η σχέση μέσαέξω αποκτά νόημα. Ο πρωτόγονος άνθρωπος αναζητά την προστασία και την ασφάλεια του γνωστού που συμβολίζει το μέσα, σε σχέση με τους πραγματικούς και φανταστικούς κινδύνους του έξω. Το όριο δομείται-συντίθεται τόσο βάσει της ανάγκης για έλεγχο και προστασία του μέσα όσο και ως απάντηση στους κινδύνους και στις συγκυρίες του έξω. Για τον πρωτόγονο άνθρωπο δεν αρκεί η προστασία της σπηλιάς. Αντίθετα, η «παραδειγματική δομή» του ορίου του επιτρέπει να προσδιορίσει σύμφωνα με τις δικές του προθέσεις και επιδιώξεις τη σχέση αυτή μεταξύ μέσα και έξω. Ο Cassirer στο βιβλίο του Η Φιλοσοφία των Συμβολικών Μορφών εξηγεί: «Το εσωτερικό και το
εξωτερικό δεν «στέκονται» το ένα δίπλα
στο άλλο, ως ξεχωριστά μέρη, αλλά το καθένα αντανακλάται στο άλλο, και μόνο μέσα από αυτή τη αμοιβαία αντανάκλαση, το καθένα εμπερικλείει το νόημά του.» 14 «Τοποθετημένος στη μέση ενός χαοτικού κόσμου, ο άνθρωπος δημιουργεί και περιβάλει μια ζώνη προστασίας σε αρμονία με αυτό που είναι και αυτό που σκέφτεται, ο άνθρωπος χρειάζεται ένα άσυλο, ένα κάστρο μέσα στο οποίο να νιώθει ασφαλής, χρειάζεται πράγματα των οποίων την ύπαρξη έχει ορίσει ο ίδιος.» Le Corbusier, 1971, σ. 28
Ωστόσο, το όριο δεν έχει σχέση μόνο με την κεντρικότητα και τον προσδιορισμό της σχέσης μέσα-έξω, αλλά ταυτόχρονα έχει σχέση με την καθετότητα και τον προσδιορισμό της σχέσης με τη γη και τον ουρανό. Το σπίτι από το υπόγειο ως τη σοφίτα, από «τον ορθολογισμό
της στέγης στον παραλογισμό του κατωγιού»16, όπως εύστοχα παρατηρεί ο
Bachelard καταδεικνύει την πολικότητα των ορίων που δομούνται γύρω από την έννοια της καθετότητας. «Στη σοφίτα, η
εμπειρία της μέρας μπορεί να σβήνει πάντα τους φόβους της νύχτας. Στο υπόγειο τα σκοτάδια παραμένουνε μέρα και νύχτα»17 διευκρινίζει ο Bachelard. Άλλωστε, ο Άδης στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, ο Κάτω κόσμος όπου μεταβαίνουν οι ψυχές μετά θάνατο μας δίνει μια εικόνα για το συμβολικό και βαθύ νόημα που ο άνθρωπος απέδωσε στο υπ-έδαφος.
18 13. Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Μετάφραση: Γιώργος Ξηροπαϊδης, Εκδόσεις: ΠΛΕΘΡΟΝ, 2008, σελ. 51-53 14. Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, vol. 2: Mythical Thought, Yale University Press, 1955, σελ. 99 15. Ι. Καραμούζη, Η «πρωτόγονη καλύβα» ως «παραδειγματική δομή», διάλεξη Ε.Μ.Π., 2013, σελ. 93
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
«Η αρχιτεκτονική προσδιορίζει όρια στο χώρο. Προσδιορίζει διάφορες κατηγορίες ορίων με τις οποίες όχι μόνο περικλείεται αλλά περιγράφεται, προσδιορίζεται, ο χώρος. Τα όρια αυτών των προσδιορισμών άλλοτε είναι σαφή, άλλοτε όχι, άλλοτε άμεσα και ασφυκτικά και άλλοτε τόσο έμμεσα που δεν γίνονται εύκολα αντιληπτά. Τα όρια αυτά κατανέμουν ή συνδέουν περιοχές, δίνουν προτεραιότητες, επιτρέπουν συνέχειες και ασυνέχειες.» 18
εικόνα 4
19 16. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου, Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, 2010, σελ. 45 17. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου, Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, 2010, σελ. 46 18. Ι. Καραμούζη, Η «πρωτόγονη καλύβα» ως «παραδειγματική δομή», διάλεξη Ε.Μ.Π., 2013, σελ.92
Ο ΤΟΠΟΣ
αναλόγως και το μέσα του χώρου γίνεται μια έκφραση του μέσα της προσωπικότητας. Η ταυτότητα, συνεπώς, είναι στενά συνδεδεμένη με την εμπειρία του τόπου, ειδικότερα κατά τη διάρκεια της περιόδου που διαμορφώνεται η προσωπικότητα. Ένας χώρος για να λειτουργεί ως εσωτερικό αναμφίβολλα οφείλει να ικανοποιεί ορισμένες προυποθέσεις.
Το όριο, λοιπόν, χωρίζει και ταυτόχρονα ενώνει το μέσα με το έξω και για το λόγο αυτό η περαιτέρω επεξεργασία του προσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα δύο συνδιαλέγονται. Ας επιχειρήσουμε όμως πρώτα να προσδιορίσουμε τι σημάινουν οι έννοιες «μέσα» και «έξω».
Έχουμε ήδη αναφέρει την περιγραφή του Rudolf Schwarz σχετικά με το δαχτυλίδι ως τη μέγιστη 'κλειστή' μορφή. Όμως για οποιαδήποτε κλειστή μορφή και αν μιλάμε, πρέπει να έχουμε τη δυνατότητα να εισέλθουμε σε αυτή, και έτσι εισάγεται μια νέα κατεύθυνση. "Για να μην γίνει
φυλακή, ένα σπίτι πρέπει να έχει ανοίγματα στον κόσμο πέρα από αυτό, τα οποία συνδέουν το μέσα κόσμο με τον έξω." 19
εικόνα 5
Οι κατευθύνσεις αυτές ενώνουν το μέσα με το έξω λιγότερο ή περισσότερο δυνατά. Ο τόπος επηρεάζεται άμεσα από αυτές • εκτείνεται προς το εξωτερικό, την ίδια στιγμή που το έξω διαπερνά το όριο, δημιουργώντας μια περιοχή μετάβασης. Αυτή η περιοχή σχετίζεται με ένα άνοιγμα το οποίο μπορεί να πάρει ποικίλες μορφές για να εκφράσει το βαθμό της συνέχειας στον υπαρξιακό χώρο.
Όταν οι τόποι αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους, προκύπτει το θέμα του μέσα και του έξω. Αυτή η τοπολογική σχέση έχει πολύ μεγάλη σημασία όταν μιλάμε για τον υπαρξιακό χώρο. Το να 'έιμαι μέσα' είναι προφανώς η πρωτεύουσα πρόθεση στο πλαίσιο του θέλω να είμαι κάπου μακρύα από αυτό που είναι 'έξω'. Μόνο όταν ο άνθρωπος έχει ορίσει τι είναι μέσα και τι είναι έξω μπορεί να 'κατοικήσει'. Μέσω αυτής της παραδοχής, οι εμπειρίες και οι αναμνήσεις του ανθρώπου τοποθετούνται
20 19.
Christian
Norberg-Schulz,
Existence,
Space
&
Architecture,
Studio
Vista,
Λονδίνο,
1971,
σελ.
25
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
και η μέρα, η αλλαγή των εποχών και η μεταβολή της ηλικίας του. Ο Piaget πολύ εύστοχα δηλώνει: "Η ζωή είναι δημιουργός υποδειγματικών μοτίβων". 20 Με άλλα λόγια, γινόμαστε ό,τι κάνουμε. Υπό αυτή την έννοια, η ζωή εκλαμβάνει τον εαυτό της ως χώρο κατακτώντας το περιβάλλον της.
H πόρτα, συγκριμένα, μπορεί να θέσει φραγμό ή να προσφέρει πρόσβαση, μπορεί να ενώσει ή να διαχωρίσει. Με άλλα λόγια αποτελεί τον έλεγχο του μέσα και του έξω είναι η είσοδος από όπου κανείς φεύγει και επιστρέφει στην ασφάλεια του γνωστού. Μιλώντας σε πλαίσια ψυχολογίας, μια πόρτα είναι πάντα ανοιχτή και κλειστή την ίδια στιγμή • παρόλο που το ένα από τα δύο υπερισχύει. Το άνοιγμα είναι το στοιχείο που κάνει τον τόπο ζωντανό, γιατί η βάση για κάθε ζωή είναι η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Εντούτοις, ένα και μοναδικό άνοιγμα σε ένα περίκλειστο χώρο δεν επιτρέπει να ληφθούν υπόψη τα σημεία του ορίζοντα. Γενικά, το άνοιγμα εκφράζει ό,τι ο τόπος 'θέλει να είναι' σε σχέση με το περιβάλλον του.
Συμπερασματικά, ως προς τη σχέση ανάμεσα στο κέντρο και το όριο θα μπορούσαμε να πούμε πως το κέντρο είναι ο θεωρητικός στόχος στον οποίο κατευθύνεται κάποιος περνώντας από το όριο και αντίστροφα από το κέντρο κατευθύνει κάποιος το πέρασμά του εκτός ορίου. Το κέντρο ορίζει ένα σταθερό σημείο αναφοράς γύρω από το οποίο συγκεντρώνεται ο χώρος όμως πρέπει να περιλαμβάνει ένα μεγαλύτερο κομμάτι, για να κάνει το χώρο κατοικήσιμο. Το κομμάτι αυτό του χώρου οριοθετεί η ύπαρξη του ορίου. Για να γίνει όμως κατανοητός ο χώρος που περικλείεται εντός ορίου είναι απαραίτητη μια οριζόντια γραμμική επ-έκταση του κέντρου που απεικονίζεται στη δομή του περάσματος.
Επίσης, στην πραγματικότητα, το πως κινούμαστε από το ένα μέρος στο άλλο είναι ένας βασικός παράγοντας σχετικά με την ύπαρξη του ανθρώπου στον κόσμο. Μπορούμε να τρέξουμε, να περπατάμε ανέμελα, να κάνουμε ρυθμικό βάδιν ή να χορεύουμε, εκφράζοντας κάθε φορά ένα διαφορετικό τρόπο κατάκτησης του περιβάλλοντος. Η ίδια η ζωή μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μετακίνηση από τη μια κατάσταση στην άλλη. Αυτή η κίνηση είναι αδιάκοπη και συνεχής αλλά διέπεται από ένα ρυθμό και μια μορφή. Ακόμη και οι βασικές οργανικές ανάγκες του ανθρώπου, όπως είναι η πείνα η δίψα, ακολουθούν ρυθμικά μοτίβα. Επιπλέον, ο άνθρωπος ο ίδιος αποτελεί μέρος ενός συστήματος φυσικών ρυθμών, όπως είναι η νύχτα
21 20.
Christian
Norberg-Schulz,
Existence,
Space
&
Architecture,
Studio
Vista,
Λονδίνο,
1971,
σελ.
35
1.3
Ο ΤΟΠΟΣ
Ο ΧΩΡΟΣ
Κατά τον Hall21, μια αόρατη σφαίρα περικυκλώνει τον άνθρωπο περιγράφοντας το προσωπικό του πεδίο, την περιοχή δηλαδή στην οποία επικρατεί. Ο άνθρωπος σήμερα καθορίζει τον κόσμο στον οποίο διαλέγει να ζει και αποφασίζει τον τρόπο με τον οποίο θα ζήσει σε αυτόν. Συνομιλεί με το περιβάλλον του με σκοπό όχι μόνο να επιβιώσει αλλά και να επικρατήσει σε αυτόν. Όταν κάποιος άλλος παρεμβαίνει στην επικρατούσα περιοχή του μπορεί να του προκαλέσει μεγάλο ψυχολογικό και συναισθηματικό στρες ή ακόμα και επιθετικότητα. Όπως περιγράφει ο Hall, η επικρατούσα περιοχή βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης στο οποίο κάθε ζώο περικυκλώνεται από μια σειρά από σφαίρες ή μπαλόνια παραστατικότερα, ακανόνιστου σχήματος, με μεγάλη ελαστικότητα. Αυτά εξυπηρετούν την διατήρηση μιας σχετικής απόστασης κάθε φορά ανάμεσα στο κάθε ζώο ,φιλικό ή εχθρικό. Όσο αφορά τον άνθρωπο διακρίνονται δύο κατηγορίες:
αλληλοεπικάλυψη διαφορετικών σφαιρών σηματοδοτεί την ύπαρξη οικειότητας. Η κοινωνική απόσταση είναι η απόσταση των συναναστροφών του ατόμου με άλλα άτομα. Με άλλα λόγια, είναι η απόσταση στην οποία απομακρύνεται από το μέρος που νιώθει ασφάλεια. Αποτελεί μη μετρίσιμη αλλά ψυχολογική, με την οποία το άτομο αρχίζει να νιώθει άγχος. Σε περιπτώσεις κινδύνου η κοινωνική απόσταση μειώνεται, ενώ στη σημερινή εποχή έχει επεκταθεί λόγω των παροχών που έχει προσφέρει η τεχνολογία, όπως το τηλέφωνο, το διαδίκτυο, η τηλεόραση και άλλα. Σήμερα οι ανθρώπινοι ζωτικοί χώροι δεν μετρώνται τόσο γεωμετρικά όσο με την αίσθηση. Ο χώρος προϋποθέτει κίνηση και εκτείνεται πέρα από την οπτική και βιώνεται με έναν πιο βαθύ τρόπο. Ο προσωπικός χώρος είναι η προέκταση του ίδιου του οργανισμού μας και σηματοδοτείται από οπτικά, ηχητικά και οσφρητικά σημάδια. Ο άνθρωπος έχει δημιουργήσει μια υλική προέκταση του προσωπικού του χώρου ώστε να ορίζει τις αποστάσεις του με τον
α. η προσωπική απόσταση β. η κοινωνική απόσταση Η προσωπική απόσταση είναι ο φυσιολογικός χώρος που διατηρεί το άτομο ανάμεσα σε αυτό και τα υπόλοιπα άτομα. Η απόσταση αυτή λειτουργεί σαν μία ακτίνα που δημιουργεί μία αόρατη σφαίρα που περικυκλώνει το άτομο. Η συνετή
εικόνες 6
22 21.
Edward
T.
Hall,
The
hidden
dimension,
Anchor
Books
Editions,
USA,
Πρώτη
έκδοση
1969
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
έξω κόσμο με διάφορα ορατά και αόρατα σημάδια. Όσον αφορά τους χώρους, στους οποίους ιδιοποιείται το άτομο, διακρίνουμε τέσσερις κατηγορίες: 22 α. ο χώρος μου, δηλαδή ο χώρος στον οποίο μπορεί το άτομο να κάνει ό,τι θέλει. Ο κατεξοχήν ιδιωτικός χώρος που επιτρέπει την ελεύθερη συμπεριφορά του ατόμου. β. ο χώρος των άλλων, που είναι παράλληλος του πρώτου και κυριαρχεί το άλλο άτομο και όχι ο εαυτός μας, και εμείς του αναγνωρίζουμε αυτό τα δικαίωμα γ. ο δημόσιος χώρος, είναι ο χώρος που δεν ανήκει σε κανέναν αλλά ανήκει συγχρόνως και στο σύνολο. δ. ο ελεύθερος δημόσιος χώρος, εδώ δεν κυριαρχεί κανένας, ούτε το κράτος, είναι ο φυσικός χώρος ή η έρημος.
Μέσα σε αυτούς τους χώρους το άτομο επιθυμεί να εδραιώσει τοπολογικά και τοπογραφικά τη δική του προσοικείωση του χώρου, το δικό του πεδίο ελευθερίας. Κατά τον Moles αναπτύσσει μια θεωρία κενών, μια ‘theorie de trous’. Έτσι, το αρχιτεκτονικό έργο φαίνεται να έχει σκοπό να κατασκευάζει τρύπες μέσα στο χώρο, να τις απομονώνει, για να τοποθετήσει μέσα τις υπάρξεις, που θα ιδιοποιηθούν αυτόν τον “μέσα χώρο”, γεμίζοντάς τον με αντικείμενα συμπεριφοράς και σημασίας. Τα προαναφερθέντα κενά στο χώρο αντιπροσωπεύουν τα κελύφη. Ο άνθρωπος κλείνεται μέσα στο κλειστό κέλυφος, αφού έρθει σε επαφή με την κοινωνία, με την οποία βρίσκεται σε μια συνεχή αναζήτηση ισορροπίας και του επιβάλει κανόνες και πλαίσια συμπεριφοράς. Η αντίληψη αυτού του περιβλήματος ποικίλει ανάμεσα στις διάφορες ομάδες των ανθρώπων και εξαρτάται από πολλά κριτήρια, όπως η ηλικία, η κοινωνική τάξη η εθνικότητα και άλλα. Θα γίνει εκτενέστερη αναφορά παρακάτω.
23 22. Ιωσήφ Ν. Στεφάνου, “Στοιχεία Ψυχολογίας του Χώρου”, Σειρά 1, Νέες Δημοσιεύσεις, Αθήνα, 1979
Ο ΤΟΠΟΣ
Είναι προφανές πως το ενδιαφέρον του ανθρώπου για το χώρο έχει υπαρξιακές ρίζες. Πηγάζει από την ανάγκη του να αναπτύξει σχέσεις ζωτικής σημασίας με το περιβάλλον του, να δώσει νόημα και να φέρει τάξη σε έναν κόσμο όπου διαδραματίζονται γεγονότα και δράσεις. Κατα βάση, προσανατολίζεται σε “αντικείμενα”, αλληλεπιδρά με άλλους ανθρώπους και αντιλαμβάνεται τις ποικίλες πραγματικότητες και τις αφηρημένες έννοιες, οι οποίες μεταδίδονται μέσω διαφόρων γλωσσών που δημιουργούνται με σκοπό την επικοινωνία. Ο προσανατολισμός του στα δίαφορα αντικείμενα μπορεί να είναι είτε γνωστικός είτε συναισθηματικός, αλλά σε οποιαδήποτε περίπτωση στοχεύει στην εδραίωση μιας δυναμικής ισορροπίας μεταξύ αυτού και του περιβάλλοντός του. Οι περισσότερες ενέργειες του ανθρώπου ενέχουν μια χωρική διάσταση, με την έννοια ότι τα αντικέιμενα στα οποία προσανατολίζονται κατατάσσονται σύμφωνα με σχέσεις, όπως μέσα και έξω, μακρυά και κοντά, χώρια και μαζί, σε συνέχεια και σε ασυνέχεια.
από τις βασικές διαστάσεις του κόσμου. Έτσι, ο Λουκρήτιος, ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος, αναφέρει: “ Όλη η φύση
βασίζεται σε δύο πράγματα • υπάρχουν σώματα και υπάρχει και το κενό, μέσα στο οποίο αυτά τα σώματα έχουν το χώρο τους και κινούνται. “. 23O Immanuel Kant,
γερμανός φιλόσοφος και επιστήμονας, 1800 χρόνια αργότερα, θεωρεί το χώρο ως μια βασική κατηγορία της ανθρώπινης αντίληψης, διαφορετικό και ανεξάρτητο της ύλης.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ως “χώρος” ορίζεται το σύνολο όλων των τόπων, ένα δυναμικό πεδίο με κατευθύνσεις και ποιοτικές ιδιότητες και η προσέγγισή του μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια συστηματοποίησης του αρχέγονου χώρου (primitive space). Μετέπειτα θεωρίες σχετικά με το χώρο βασίστηκαν στην Ευκλείδεια γεωμετρία και όρισαν το χώρο ως άπειρο και ομοιογενή, ως μια
εικόνα 7
24 23. Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Μιλάνο, 2000
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Ο αντιληπτικός χώρος είναι εγωκεντρικός και μεταβάλλεται διαρκώς. Oι μεταβολές, όμως, αυτές διαμορφώνουν ουσιώδεις εμπειρίες και αφομοιώνονται από τα σχήματα του εκάστοτε υποκειμένου, τα οποία τελικά τροποποιούνται αναλόγως από την νέα εμπειρία. Έτσι, ο αντιληπτικός χώρος είναι απαραίτητος για την ταυτότητα του ανθρώπου ως άτομο. Ο Gunther Nitschke, δίνει εναν καλό ορισμό του αντιληπτικού χώρου στο άρθρο του “H ανατομία της ζωής του περιβάλλοντος”. Εκεί αντιτίθεται στον Ευκλείδιο χώρο με εναν πιο “βιωμένο χώρο”, τον οποίο ορίζει ως ακολούθως: “ Έχει ένα κέντρο
το οποίο είναι ο άνθρωπος και έτσι έχει ένα τέλειο σύστημα από κατευθύνσεις που αλλάζουν με την κίνηση του ανθρώπινου σώματος. Είναι περιορισμένος, σε καμία περίπτωση ουδέτερος, με άλλα λόγια είναι πεπερασμένος, ετερογενής, υποκειμενικώς καθορισμένος και οι κατευθύνσεις διαμορφώνονται αναφορικά με τον άνθρωπο...” .24
ΖΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Τα φυσικά χαρακτηριστικά και οι κοινωνικοί μηχανισμοί είναι αυτοί που διαμορφώνουν τo ζωτικό χώρο ενός ζώου. Τα φυσικά χαρακτηριστικά εξασφαλίζουν το ότι το περιβάλλον που ταιριάζει περισσότερο σε ένα είδος, δε χρησιμοποιείται από, ή σε μερικές περιπτώσεις, δεν είναι καν στη διάθεση άλλων ειδών που πιθανότατα είναι ανταγωνιστές λόγω διατροφής ή ζευγαρώματος. Υπάρχουν συνθήκες όμως, κάτω από τις οποίες τα φυσικά χαρακτηριστικά του είδους δεν αρκούν ώστε να εξασφαλίσουν μια τέτοια διαφοροποίηση μεταξύ των ειδών και έτσι σε αυτές τις περιπτώσεις συχνά αναπτύσσονται άλλοι κοινωνικοί μηχανισμοί που επιφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα. Αυτοί οι κοινωνικοί μηχανισμοί συνήθως παίρνουν τη μορφή της άμυνας μιας συγκεκριμένης περιοχής ή ενός ζωτικού χώρου. Τα σύνορα του ζωτικού χώρου μπορεί να είναι μικρής έκτασης και σαφώς καθορισμένα ή να συμπεριλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις και να είναι σχετικά ασαφή. Μπορεί, επίσης, να
εικόνα 8
24. Günter Nitschke, Die Anatomie der gelebten Umwelt, (Anatomy of the Lived Environment), σε συνεργασία με τους Philip Thiel, Bauen και Wohnen, Ζυρίχη, 1968
25
Ο ΤΟΠΟΣ
υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες κατά τη διάρκεια της ζωής του ζώου. 25 Η ύπαρξη του ζωτικού χώρου είναι, λοιπόν, ένας παράγοντας κοινωνικής οργάνωσης των ζώων, είναι δηλαδή μια προσαρμογή. Η διαφοροποίηση της συμπεριφορας μέσα στο ζωτικό χώρο είναι ιδαίτερα σημαντική όταν προσπαθούμε να βγάλουμε συμπεράσματα από αυτήν για τα ανθρώπινα όντα. Οι άνθρωποι δεν εξαρτώνται απόλυτα από κληρονομημένα φυσικά χαρακτηριστικά ή πρότυπα συμπεριφοράς, όπως τα άλλα ζώα, επειδή έχουν την ικανότητα σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους να μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις εξελίξεις και τις αλλαγές στο κοινωνικό και φυσικό τους περιβάλλον. Ένα σημαντικό αποτέλεσμα αυτής της ικανότητας για μάθηση είναι η γρήγορη εξέλιξη προτύπων συμπεριφοράς από γενιά σε γενιά ή ακόμα και μέσα στη διάρκεια μια γενιάς. Από τα πιο αξιοσημείωτα φαινόμενα που συμβαίνουν στο ανθρώπινο είδος είναι η εξέλιξη της γλώσσας. Η ικανότητα να ασχολείται με εννοιολογικές αναπαραστάσεις χωρίς την πραγματική παρουσία ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης αυξάνει πάρα πολύ τη δύναμη του ανθρώπου να αντιμετωπίζει το περιβάλλον του. Τότε η ομιλία και οι συνειρμοί που μαθαίνει ο άνθρωπος μέσα από αυτήν, απαιτεί ένα τελείως
διαφορετικό προσανατολισμό ως προς τη συμπεριφορά του ανθρώπου, η οποία επιφανειακά φαίνεται να μοιάζει με τη συμπεριφορά των ζώων στο ζωτικό τους χώρο. Πράγματι, όπως εξέθεσε ο Heidegger26, η ύπαρξη ζωτικού χώρου στα ζώα μπορεί να θεωρηθεί επινόημα για αντικατάσταση της ομιλίας. Επειδή τα ζώα οργανώνονται σε ομάδες υπάρχει λιγότερη ανάγκη για αυτά να επικοινωνούν. Με άλλα λόγια, θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως ο άνθρωπος εξέλιξε την ομιλία του και έτσι τα πρότυπα των δραστηριοτήτων του, που έχουν σχέση με το χώρο, αποκλίνουν από αυτά άλλων ζώων με τα οποία συγγένευε. Παρόλο που ο πραγματικός χώρος των ζώων είναι μια συνάρτηση από έμφυτα ένστικτα, ο άνθρωπος οφείλει να γνωρίζει πού επιθυμεί να κατευθυνθεί έτσι ώστε να λειτουργεί. Στις γλώσσες των πρώιμων ή πρωτόγονων πολιτισμών συναντάμε όρους που εκφράζουν και επικοινωνούν χωρικές σχέσεις, όπως πάνω και κάτω, μπροστά και πίσω, δεξιά και αριστερά. Οι έννοιες αυτές, όμως, δεν είναι αφηρημένες, αλλά έχουν ως βασικό σημείο αναφοράς τον ίδιο τον άνθρωπο όσο και το περιβάλλον του και εκφράζουν τη “θέση” του στον κόσμο. Ορισμένες Αφρικανικές γλώσσες, για παράδειγμα, χρησιμοποιούν την ίδια λέξη για το “μάτι” και το “μπροστά από”. Ο χώρος των αρχαίων Αιγυπτίων
26 25. David Canter, Ψυχολογία και Αρχιτεκτονικη, εισαγ.|μτφρ.|επιμέλ. Πάνος Ι. Κοοσμόπουλος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1990 (ανατύπωση 1996), σελ.133-134 26. David Canter, Ψυχολογία και Αρχιτεκτονικη, εισαγ.|μτφρ.|επιμέλ. Πάνος Ι. Κοοσμόπουλος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1990 (ανατύπωση 1996), σελ.135
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ΥΠΑΡΞΙΑΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
καθοριζόταν από την εκάστοτε γεωγραφία της χώρας και η γλώσσα τους περιλάμβανε τις κατευθύνσεις “πάνω από το ρεύμα” και “κάτω από το ρεύμα” αντί των “βόρεια” και “νότια”. Και στις δύο περιπτώσεις είναι ξεκάθαρο πως η γνωστική αντίληψη του χώρου δεν είναι αποκομμένη από την άμεση εμπειρία των χωρικών σχέσεων. Η πρωτόγονη διαίσθηση του χώρου έχει συγκεκριμένες κατευθύνσεις, οι οποίες αναφέρονται σε αντικέιμενα και τοποθεσίες και συνεπώς αποκτούν ένα χρωματισμό βαθιά συναισθηματικό.
Από την άλλη μεριά, η ανάπτυξη ενός υπαρξιακού χώρου διαμορφώνει ένα σημαντικό μέρος του προσανατολισμού του ατόμου και οι βασικές ιδιότητες της δομής του οφείλουν να έχουν δημόσιο χαρακτήρα, έτσι ώστε να επιτρέπουν την κοινωνική ενσωμάτωση. Ο προσανατολισμός και η κοινωνική ένταξη, παρόλα αυτά, έχουν πολλές διαστάσεις. Δεν θέλουμε να υποβαθμίσουμε τη σημασία των υπόλοιπων διαστάσεων της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά πρέπει να επισημάνουμε πως η οποιαδήποτε δραστηριότητα έχει χωρικές διαστάσεις, διότι η οποιαδήποτε ενέργεια περιλαμβάνει κινήσεις και σχέσεις με τους εκάστοτε τόπους. Η ύπαρξη και ο υπαρξιακός χώρος δε μπορούν να διαχωρίζονται. Ο Heidegger στο βιβλίο του Είναι και Χρόνος αναφέρει: “Ο κόσμος σε οποιαδήποτε
στιγμή φανερώνει τη χωρικότητα του χώρου στον οποίο ανήκει.” Η οποιαδήποτε
δραστηριότητα κάπου.
εικόνα 9
σημαίνει
ότι
βρίσκομαι
Και τότε, τι σημάινει “βρίσκομαι κάπου”; Σημαίνει απλώς ότι βρίσκομαι στον υπαρξιακό μου χώρο. Μπορεί να είμαστε “στο σπίτι”, “αλλού” ή “στη λάθος κατεύθυνση”. Ο όρος “αλλού” εκφράζει το ότι είμαστε στο δρόμο να αλλάξουμε σημείο. Ο όρος “χαμένοι” εκφράζει το ότι έχουμε αφήσει τη γνώριμη δομή του υπαρξιακού χώρου. Συνεπώς, για κάποιον η εμπειρία (η αντίληψη) του χώρου, συνίσταται στην ένταση μεταξύ της πραγματικής κατάστασης στην οποία
27
Ο ΤΟΠΟΣ
βρίσκεται και του υπαρξιακού χώρου. Όταν η πραγματική τοποθεσία μας συμπίπτει με το κέντρο του υπαρξιακού μας χώρου, βιώνουμε το “βρίσκομαι στο σπίτι”. Αν όχι, είμαστε είτε “στο δρόμο μας”, είτε “κάπου αλλού”, είτε “χαμένοι”. Ο Merleau - Ponty27 στο έργο του Η φαινομενολογία της Αντίληψης, θεμελιώνει
θεωρητικά, με βάση την ψυχολογία, την ψυχιατρική αλλά και τη φιλοσοφία, τη διάκριση ανάμεσα στο “γεωμετρικό χώρο” και στον “ανθρωπολογικό χώρο”, τον “ανθρώπινο, υπαρξιακό χώρο”. Υποστηρίζει, λοιπόν, πως τα σημάδια τα οποία οφείλουν να μας εξοικειώνουν με την εμπειρία του χώρου μπορούν να μεταδώσουν την ιδέα του χώρου μόνο αν ήδη εμπλέκονται σε αυτόν. Επίσης αναφέρει, “Φτάνω σε ένα χωριό για τις
διακοπές μου και τότε αυτό γίνεται το κέντρο της ζωής μου. Το σώμα μας και η αντίληψή μας μας καλούν πάντα να θέτουμε ως κέντρο του κόσμου το περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε τη δεδομένη στιγμή. Όμως, αυτό το περιβάλλον δεν είναι απαραιτήτως αυτό της δικής μας ζωής. Μπορώ να είμαι κάπου αλλού για όσο παραμένω εδώ.” 28 Για τον Merleau - Ponty, ο χώρος είναι μια δομή η οποία εκφράζει την ύπαρξή μας στον κόσμο: “Έχουμε
δηλώσει πως ο χώρος είναι υπαρξιακός • μπορούμε επίσης να πούμε πως η ύπαρξη είναι χωρική.” 29
Σαφώς, ο Merleau - Ponty, όπως και ο Bachelard και ο Bollnow, οφείλουν πολλά
στον Heidegger, ο οποίος ήταν ο πρώτος που ανέφερε πως “η ύπαρξη είναι χωρική”.
“Δεν μπορεις να διαχωρίσεις τον άνθρωπο από το χώρο. Ο χώρος δεν είναι ούτε ένα εξωτερικό αντικείμενο ούτε μια εσωτερική εμπειρία. Δεν έχουμε τον άνθρωπο και το χώρο χωριστά...”. Στο βιβλίο του Είναι και Χρόνος, θίγει ήδη τον υπαρξιακό χαρακτήρα του χώρου και αναφέρει: “το “πάνω” είναι ό,τι βρίσκεται “στο ταβάνι”, το “κάτω” είναι ό,τι βρίσκεται “στο πάτωμα”, το “πίσω” είναι ό,τι βρίσκεται “στην πόρτα” • όλα τα “πού” γίνονται αντιληπτά και επιφυλακτικά ερμηνεύονται καθώς ζούμε στην καθημερινότητά μας, δεν εξακριβώνονται και καταγράφονται αυστηρά μέσω της μέτρησης του χώρου.” 30Συνεπώς, καταλήγει λέγοντας: “Οι χώροι αποκτούν το είναι τους από τους τόπους και όχι από “το χώρο”.” Σε αυτή τη βάση, αναπτύσσει τη θεωρία του για το “κατοικείν” και λέει:
“Η σχέση του ανθρώπου με τους τόπους και, μέσω των τόπων, με τους χώρους συνίσταται στο κατοικείν.” “Μονάχα όταν είμαστε έτοιμοι να κατοικήσουμε, μπορούμε να δημιουργήσουμε.”. “Η κατοίκηση είναι η απαραίτητη προϋπόθεση της ύπαρξης.” Εκτενή μελέτη επί του θέματος έχει πραγματοποιηθεί από τον θεωρητικό και αρχιτέκτονα Christian Norberg - Schulz. Ο υπαρξιακός χώρος είναι κατά τον N. Schulz μια σύνθεση πολλών χώρων: ενός πραγματικού, στον οποίο ο άνθρωπος καλύπτει τις βιολογικές του ανάγκες, ενός αντιληπτικού χώρου τον οποίο συλλαμβάνει με τις αισθήσεις του, ενός
28 27. Ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ (1908 –1961) ήταν Γάλλος φαινομενολόγος, βαθύτατα επηρεασμένος από τους Καρλ Μαρξ και Μάρτιν Χάιντεγκερ. Στον πυρήνα της φιλοσοφίας βρίσκεται ένα διαρκές όρισμα για τον θεμελιώδη ρόλο που παίζει η αντίληψη στην κατανόηση του κόσμου και στην διάδραση με αυτόν. 28. M. Merleau - Ponty, The Phenomenology of Perception, Μετάφραση: Colin Smith, Routledge, 1962, σελ. 285
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
αφηρημένου χώρου, που τον συλλαμβάνει με τη λογική του, ενός πολιτιστικού χώρου, ο οποίος διαμορφώνεται από τη συλλογική δρατηριότητα της κοινότητας, ενός χώρου έκφρασης, προΪόν της τέχνης και πεδίο εκδήλωσης των προθέσεών του να αλλάξει το περιβάλλον του. Σύμφωνα με τον N. Schulz, ο άνθρωπος για να μπορέσει να αντιληφθεί το σύμπαν ως κόσμον, δηλαδή ως εύτακτο όλον, έχει ανάγκη πάνω απ’ όλα να μπορεί να
προσανατολιστεί στο περιβάλλον του. Για να μπορέσει να αισθανθεί οικεία έχει την ανάγκη να δημιουργήσει ένα imago mundi, δηλαδή να προβάλει στο περιβάλλον του την εικόνα που έχει για τον κόσμο. “Η
σχέση του ανθρωπου με το περιβάλλον του συνίσταται από τη μια στην προσπάθεια να το αφομοιώσει κατά τα προσωπικά του πρότυπα αντίληψης και από την άλλη να μεταφράσει αυτά τα πρότυπα σε συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές δομές.” 31
εικόνα 10
29. M. Merleau - Ponty, The Phenomenology of Perception, Μετάφραση: Colin Smith, Routledge, 1962, σελ. 293 30. Martin Heidegger, Being and Time, Μετάφρ.: John Macquarrie & Edward Robinson, Blackwell, Αγγλία, 1962, σελ. 103 31. Παύλος Λέφας, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση από τον Heidegger στον Koolhaas
29
Ο ΤΟΠΟΣ
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Ο διαχωρισμός του έσω εαυτού από τον έξω κόσμο γίνεται με όρια νοητικά αλλά και πρακτικά. Τα πρακτικά όρια είναι το ίδιο μας το σώμα, το δέρμα που μας περιβάλλει, ενώ τα νοητικά όρια μπορούν να είναι πιο ελαστικά. Μπορούν να διευρυνθούν όσο εμείς ορίσουμε στην εκάστοτε περίπτωση. Όριο θεωρείται ο ρουχισμός, το σπίτι, η χώρα και άλλα. Η κατοικία που αναγνωρίζεται ως ο εαυτός ονομάζεται σπίτι και αντίστοιχα η χώρα που αναγνωρίζεται ως ο εαυτός ονομάζεται πατρίδα. Το σπίτι θεωρείται το υποκατάστατο του εαυτού και του σώματος όσον αφορά τον έξω κόσμο και δομείται με την προσωπική ανάμνηση.
Όσον αφορά την ανθρώπινη κατοικία τα δωμάτια είναι απροσδιόριστοι χώροι, κενές σκηνές για την ανθρώπινη δραστηριότητα, τα μέρη όπου εκτελούνται οι ιεροτελεστίες και οι αυτοσχεδιασμοί για τη ζωή. Προσφέρουν μια πληθώρα ευκαιριών για να συμβούν τα εκάστοτε δρώμενα και μας επιτρέπουν να κάνουμε και να είμαστε ό,τι επιθυμούμε. Όταν κατανοήσουμε τα δωμάτια με αυτήν την έννοια, μπορούμε να αντιληφθούμε τα προτερήματά τους, που είναι απαραίτητα και τους δίνουν την αξιομνημόνευτη αίσθηση ότι είναι ιδιαίτεροι τόποι για να κατοικείς. Ο κενός χώρος ενός δωματίου είναι διαμορφωμένος στο χώρο με όρια, παίρνει ζωή μέσω του φωτός, οργανώνεται με αυτοσυγκέντρωση και απελευθερώνεται με τις προοπτικές. 32 Charles Moore
Tο αρχέτυπο του δωματίου,”stanza”, δεν αφορά μόνο το σενάριο του
απομονωμένου χώρου περικυκλωμένου από τοίχους, αλλά αντιθέτως σηματοδοτεί μία ολότητα που μπορεί να διαχωριστεί σε διακριτά μέρη. Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε πως το συνώνυμο του δωματίου είναι κάμαρα που σημαίνει θολωτή αίθουσα, δηλαδή ένα δωμάτιο το οποίο περιβάλλεται όχι μόνο από τοίχους, αλλά επίσης και από ταβάνι. Για να συζητήσουμε εκτενέστερα το θέμα του εσωτερικού χώρου και τις διάφορες μεταβλητές του, είναι απαραίτητο να θυμηθούμε τις βασικές παράμετρους της συγκέντρωσης και του συνεχούς ορίου, τη διεύθυνση, τα ανοίγματα και τις δευτερεύουσες ιδιότητες όπως η αναλογία, η υφή, το χρώμα και ο φωτισμός τα οποία μπορούν αν χρησιμοποιηθούν για να ενισχύσουν ή να αντικρούσουν την αρχική κατασκευή. Πρέπει, επίσης, να αναφέρουμε τα ‘αντικείμενα’ που συγκεκριμένα βοηθούν ώστε να προσδιοριστεί ο χαρακτήρας του εσωτερικού χώρου. To τζάκι, το κρεβάτι και το οικογενιακό τραπέζι αποτελούν παραδοσιακές εστίες του σπιτιού. Αυτά τα στοιχεία συνήθως βρίσκονται διασκορπισμένα μέσα στο σπίτι και σε ορισμένες μοντέρνες κατοικίες σχετίζονται πολύ στενά μαζί τους. Γενικά θα λέγαμε λοιπόν, πως τα ‘αντικείμενα’ αυτά συνεισφέρουν στο να προσδίδουν στο σπίτι μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.
30 32. Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Μιλάνο, 2000, σελ. 320
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω πως ιδιαιτέρως το σπίτι είναι αυτό που μας τραβά περισσότερο προς τα ‘μέσα’. Η αίσθηση του σπιτιού στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής, βέβαια, είναι εκείνη του εσωτερικού χώρου. Στην πόλη είμστε ακόμη ‘έξω’, παρόλα που είμαστε και πάλι μακρυά από την ανοιχτή ύπαιθρο. Στο σπίτι είμαστε μόνοι μας με τον εαυτό μας, έχουμε απομονωθεί. Όταν ανοίγουμε την πόρτα στους άλλους γίνεται κατά την ελεύθερή μας βούληση, αφήνουμε τον κόσμο να έρθει προς το μέρος μας αντί να τον κοιτάμε από μέσα. Το ‘οικιακό άσυλο’ έγινε από πολύ νωρίς ένα από τα βασίκα ανθρώπινα δικαιώματα και κατά μια έννοια αυτό μπορεί να ισχύει και για ένα δημόσιο κτίριο αν αυτό νοείται ως το σπίτι μιας καλά οργανωμένης κοινωνίας. Εν γένει μπορούμε να ισχυρισθούμε πως το σπίτι είναι ουσιαστικά εσωτερικός χώρος, αλλά σε σχέση με το αστικό περιβάλλον, λειτουργεί ως ένα ιδιωτικό ή δημόσιο ‘τοπόσημο’. Όταν μιλάμε για το σπίτι ως εσωτερικό χώρο, δεν έχουμε στο μυαλό μας μια κατασκευή η οποία αποκόπτεται από το περιβάλλον της, παρόλο που η τάση για απομόνωση στο σπίτι είναι εξαιρετικά ισχυρή καθόλη τη διάρκεια της ιστορίας της αρχιτεκτονικής.
εικόνα 11
31
1.4
Ο ΤΟΠΟΣ
Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
Παραπάνω αναλύσαμε τις σχέσεις που αναπτύσει ο άνθρωπος με το χώρο που τον περιβάλλει. Θα ήταν, όμως, παράληψη αν δεν αναφέραμε πως στην ουσία η ιδέα του δομημένου χώρου και του πρώτου κόσμου, ξεκινάει από την παιδική ηλικία και αρχίζει να ‘χτίζεται’ σταδιακά κατα τη διάρκεια αυτής. Η αντίληψη του χώρου, δηλαδή, σχετίζεται άμεσα με τον τρόπο που ο καθένας από εμάς βίωσε το πρώτο του περιβάλλον. Ο Piaget33 αναφέρει ότι ο στόχος είναι “η δημιουργία σταθερών
αντικειμένων κάτω από τις κινούμενες εικόνες της στιγμιαίας αντίληψης”. 34
Αρχικά,το παιδί μαθαίνει να αναγνωρίζει, δηλαδή αφ’ ενός να κατασκευάζει τον κόσμο ως ένα σύστημα από ομοιότητες, και αφ’ ετέρου να συνδέει τα πράγματα που έχει αναγνωρίσει με συγκεκριμένους τόπους, τοποθετώντας τα σε μια πιο ολοκληρωμένη ολότητα, το χώρο. Σταδιακά το παιδί μαθαίνει να διαχωρίζει τα σταθερά από τα κινητά αντικείμενα και να χρησιμοποιεί τα πρώτα ως πλαίσιο αναφοράς για τα δεύτερα. Η ανάπτυξη της έννοιας του τόπου και του χώρου ως ένα σύστημα από τόπους είναι επομένως μια απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση μιας υπαρξιακής βάσης. Ο Piaget καταλήγει: “ Το σύμπαν είναι δομημένο
πάνω σε ένα σύνολο μόνιμων αντικειμένων που συνδέονται με αιτιώδεις σχέσεις, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από το αντικείμενο και τοποθετούνται στο χώρο και στο χρόνο. Ένα τέτοιο σύμπαν, αντί να εξαρτάται από την προσωπική δραστηριότητα, αντιθέτως
επιβάλλεται στον εαυτό με την έννοια ότι θέτει τον οργανισμό ως ένα μέρος του όλου.” 35 Ο χώρος, συνεπώς, είναι το
προϊόν της αλληλεπίδρασης μεταξύ του οργανισμού και του περιβάλλοντος, στο οποίο είναι αδύνατον να διαχωρίσεις τον οργανισμό από το σύμπαν.
Βάση μιας γνωστής μετα-φροϋδικης μελέτης, το μικρό παιδί είναι ανίκανο να διακρίνει τον εαυτό του μέσα στον κόσμο και να τον αντιληφθεί χωρικά. Αλλά όταν έρθει η στιγμή που φτάσει ‘στο στάδιο του καθρέπτη’ 36, αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι στην ουσία ο κόσμος χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: αυτός ή αυτή είναι το νούμερο ένα και ο έξω κόσμος είναι το νούμερο δύο. Το υποκείμενο ξεχωρίζει από το αντικείμενο, και ο εαυτός από τον ‘αλλον’. Έτσι, το παιδί αρχίζει να καταλαμβάνει τον χώρο του. Αντίθετα, πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν πως είναι αβάσιμη η θεωρία ότι το νεογέννητο δεν μπορεί να διακρίνει τον εαυτό του χωρικά μέσα στον κόσμο. Ούτως ή άλλως υπόκειται σε ένα τεράστιο τοπολογικό σοκ με την βίαιη αλλαγή από τον εμβρυικό σάκο στον φωτεινό εξωτερικό περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και αν η διάκριση εαυτού / άλλου πραγματοποιείται πριν ή μετά τη γέννα, η βασική ιδέα παραμένει ότι ο προσωπικός κόσμος έχει μια βασική χωρικότητα, με κέντρο τον εαυτό του. Σύμφωνα με τον Piaget, ένα παιδί περνά από τέσσερα διαφορετικά και διακριτά στάδια όσον αφορά την αντίληψη του
32 33. Ο Jean Piaget (1896–1980) ήταν Ελβετός φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας και ψυχολόγος, γνωστός για τις μελέτες του σχετικά με τα παιδιά, την θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης και για την επιστημολογική του άποψη γνωστή και ως γενετική επιστημολογία. Η σημαντικότερη συμβολή του θεωρείται η στρουκτουραλιστική κατασκευή των σταδίων της γνωστικής ανάπτυξης του ανθρώπου, ενώ όσον αφορά τη θεωρία της μάθησης υποστήριξε την εμπειριστική πρόσκτηση γνώσης μέσω της εμπειρίας, της παρατήρησης και τέλος της αφαίρεσης.
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
...αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι στην ουσία ο κόσμος χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: αυτός ή αυτή είναι το νούμερο ένα και ο έξω κόσμος είναι το νούμερο δύο.
εικόνα 12
33
Ο ΤΟΠΟΣ
χώρου. Συγκεκριμένα, τα παιδιά έως δύο ετών εξερευνούν το ίδιο τους το σώμα και παρατηρούν τις κινήσεις των αντικειμένων και των άλλων σωμάτων. Έτσι, αναπτύσσουν την επίγνωση του σώματός τους και της κλίμακας, καθώς και τη σχέση των γύρω αντικειμένων με το σώμα τους. Από δύο έως πέντε ετών πέρα από τις πληροφορίες που έχουν ήδη κατακτήσει, αρχίζουν να λαμβάνουν στοιχεία από βιβλία, τηλεόραση και άλλα εξωτερικά ερεθίσματα. Η κινητικότητα του παιδιού στο χώρο αυξάνεται και η αντίληψη αυτού ξεκινά μέσω του παιχνιδιού. Έτσι, αρχίζουν να χτίζουν χωρικά αναφορικά συστήματα και να εδραιώνουν τον δικό τους προσωπικό χώρο στον κόσμο. Ακόμα, αναπτύσσουν την δυνατότητα σύνδεσης συγκεκριμένων χώρων με συγκεκριμένες συμπεριφορές και δραστηριότητες.
προσωπικά τους ενδιαφέροντα αλλά και τις μετακινήσεις και τα ταξίδια, εμπλουτίζοντας έτσι τους νοητικούς χάρτες τους με εικόνες και νέες εμπειρίες. Η κινητικότητα του κάθε ατόμου το βοηθά να αναπτύξει τον προσωπικό του χώρο και τα δικά του ενδιαφέροντα και προτιμήσεις. Πλέον έχει αναπτύξει κάποια εμπειρία που μπορεί να την εφαρμόσει σε νέες καταστάσεις αλλά και εφόδια να επεκτείνει τις εξερευνήσεις του.
Εν συνεχεία, στην ηλικία πέντε με έντεκα ετών τα παιδιά αποδεσμεύονται από το σπίτι και επισκέπτονται ένα μεγαλύτερο εύρος χώρων. Εκεί, μέσω του παιχνιδιού και της κοινωνικοποίησης αποκτούν διάφορα ερεθίσματα και αναπτύσσουν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται μεγαλύτερες λεπτομέρειες αλλά και να διαμορφώνουν ένα εύρος χωρικών εικόνων για τους δικούς του νοητικούς χάρτες. Ακόμα, βελτιώνεται η εκτίμηση που έχουν στις αποστάσεις και στις κατευθύνσεις αλλά και η κατανόηση των κοινωνικών κανόνων ενός χώρου μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος. Από την ηλικία των έντεκα και έπειτα, αρχίζουν να αναπτύσσουν περισσότερο τα
34 34. Jean Piaget, The Child’s Construction of Reality , Routledge & Kegan Paul Ltd, Λονδίνο, 1955, σελ. 91 35. Jean Piaget, The Child’s Construction of Reality , Routledge & Kegan Paul Ltd, Λονδίνο, 1955, σελ. 35 36. Πρόκειται για κεντρική ιδέα στη λακανική ψυχαναλυτική θεωρία, που αναφέρεται στο στάδιο ανάπτυξης του παιδιού από τη φαντασιακή [imaginary] φάση, όταν δηλαδή το παιδί είναι συμβιωτικά συνδεδεμένο με το σώμα της μητέρας και δεν αντιλαμβάνεται ακόμη τον εαυτό του ως ανεξάρτητη οντότητα, στη συμβολική [symbolic] τάξη, η οποία αντιπροσωπεύεται από την παρουσία του/της ενηλίκου που το κρατά αγκαλιά. Πηγή: http://www.fylopedia.uoa.gr/index.php?title=Στάδιο_του_καθρέφτη
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 13
35
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ
‘
«Είναι αλήθεια πως η δημιουργία της στέγης και κατ επέκταση του σπιτιού, πράγματα που κατά κανόνα η φύση δεν είναι ικανή να κάνει, είναι προιόντα της ανθρώπινης εφυίας» Βιτρούβιος
2.1
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΗ
Έπετα από την ανάλυση σχετικά με την αντίληψη του χώρου που προηγήθηκε, η έρευνά μας συνεχίζεται με την εισαγωγή στο ζήτημα της κατοίκησης του ανθρώπου στον κόσμο, όπως αυτή ξεκίνησε με τον άνθρωπο ως μέρος της φύσης και την εδραίωσή του σε αυτήν με τη δημιουργία της πρώτης του κατοικίας.
εμπεριέχει τόσο την αποστασιοποίηση όσο και τη βαθιά αποδοχή μιας επιρροής που εκφράζεται μέσα από εικόνες και νόμους που δεν είναι ακόμη επιστημονικοί «νόμοι της φύσης», αλλά λογικά συμπεράσματα βασισμένα σε αισθητηριακές εντυπώσεις με διαφορετικά νοήματα. Αυτό είναι που τελικά αποκαλούμε ως «συμβολική μίμηση». 1
«Η αρχιτεκτονική,» έγραψε ο Louis Kahn, « είναι ό,τι η φύση είναι ανίκανη να κάνει. Η φύση είναι ανίκανη να κάνει ό,τι κάνει ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος παίρνει τη φύση - τα μέσα για να ενεργήσει - και κάνει διακρίσεις μεταξύ των νόμων της. Η φύση δεν το κάνει αυτό, γιατί λειτουργεί με αρμονία με αυτούς τους νόμους και εμείς το αποκαλούμε αυτό τάξη.» 1
Όποιος χτίζει επιλέγει μια τοποθεσία, την οποία απομονώνει από τη φύση μέσω μιας αφύσικης πράξης διαίρεσης και διαχωρισμού: για αυτό το λόγω οφείλει να εξηγηθεί και να τεκμηριωθεί. Ακόμη, κατα τη διάρκεια της προγεννετητικής μας φάσης, η ανθρώπινη ζωή χαρακτηρίζεται από τη διττή κατάσταση του διαχωρισμού και της επανένωσης, η κινητήρια δύναμη πίσω από την ανάπτυξη του πολιτισμού. Μια περιοχή διαμελίζεται με σκοπό τη δημιουργία ενός σπιτιού, μιας πόλης: έτσι είναι ο άνθρωπος εκείνος που ξεκινά τη ζωή μέσω της διαίρεσης, ενός διαχωρισμού από τη μητέρα. Κατασκευάζοντας ξανά τη φωλιά του, το καβούκι του, επανασυνθέτει μια απατηλή ενότητα. Είναι το σύμβολο της επιστροφής στη μήτρα, ένα ιερό στοιχείο που επιτρέπει την επανοικειοποίηση της ενότητας.
Αυτή η δήλωση είναι βασισμένη στην παραδοχή ότι ο άνθρωπος δεν ταυτίζεται με την φύση. Παλιότερα η σχέση ανθρώποφύσης ήταν πιο στενή, αλλά πλέον ο άνθρωπος δανείζεται από τη φύση μόνο τα υλικά που χρειάζεται, εφαρμόζει και ερμηνεύει μόνο τους νόμους που επιλέγει. Όταν αποφασίζει να μην της αντιτίθεται επιτρέπει στη φύση να δουλέψει μαζί του αξιοποιώντας την με σκοπό να πετύχει τους στόχους του. Η φύση είναι εκείνη που εξασκεί μια κρυφή επιρροή πάνω του, μια επιρροή που δεν κυριαρχείται από το μυαλό αλλά λειτουργεί στο υποσεινήδητό του. Συναινώντας μονάχα σε αυτή την ιδέα της μυστικής επιρροής, θα μπορέσει η σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής και φύσης να νοηθεί ως αμφίδρομη κίνηση, που ταυτόχρονα
38 1. Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Mιλάνο, 2000, σελ.92
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 1
39
2.2
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΗ - Σύμβολα και Αρχέτυπα
Το πρώτα πράγμα για το οποίο οφείλουμε να αναρωτηθούμε είναι αν είναι δόκιμο να συγκρίνουμε το μέρος (αρχιτεκτονική) με το όλον (φύση) στο οποίο αναμφισβήτητα ανήκει. Όπως συμβαίνει με το κοράλι που δημιουργέι ύφαλους στην άβυσσο του ωκεανού, έτσι και ο άνθρωπος αφήνει το ίχνος του, ένα μείγμα από αντικείμενα και ίχνη τα οποία αποτελούν μαρτυρία για το πέρασμα του, για το ρόλο του ως παράγοντας της αλλαγής της επιφάνειας της γης. Σαφέστατα, το πιο σημαντικό στοιχείο αυτού του ανθεκτικού ίχνους είναι η αρχιτεκτονική. Η σχέση αρχιτεκτονικής και φύσης γίνεται αντιληπτή μέσω ενός εξαιρετικού εργαλείου, του συμβόλου. Σύμφωνα με τη σχετική μελέτη του Fischer-Barnicol και του Schneider, το σύμβολο είναι το πιο απλό και βαθύ εργαλείο για να εκφράσουμε μια συγκεκριμένη πραγματικότητα σε ένα διαφορετικό μέσο. «...Συνεπώς, ως αντικείμενο το σύμ-
βολο δεν ταυτίζεται με τη συμβολική πραγματικότητα. Δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από ένα μέσο εξωτερίκευσης που επιτρέπει μια δύναμη, ανέκφραστη μέσω των αισθήσεων και φαινομενικά κρυμμένη μέσα στη σκιά, να αποκαλύψει την ύπαρξή της ακριβώς όπως η ανθρώπινη ψυχή προδίδεται μέσω του σώματος ή της ομιλίας.»2
Στην πραγματικότητα, η αρχιτεκτονική μίμιση είναι μονάχα μερική μίμιση και δεν περιλαμβάνει την εξωτερική εμφάνιση των αντικειμένων. Παρόλα αυτα, είναι μια μίμιση που τείνει να αφομοιώνει τα σημεία υπεροχής των εκάστοτε αντικειμένων, την
πιθανή τους χρήση προς ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών και επιθυμιών καθώς και την ικανότητά τους για συμβολισμό. Με άλλα λόγια, το είδος της μίμισης που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική, ως προς τη φύση, είναι ουσιαστικά μια «συμβολική μίμιση», γιατί το σύμβολο (από τα Ελληνικά, συμβάλλειν, που σημαίνει βάζω μαζί) προαναγγέλλει ένα επίπεδο του συνειδητού που είναι διαφορετικό από το λογικό γεγονός, και μάλιστα επίσης εκφράζει ό,τι δεν μπορεί να εκφραστεί αλλιώς. Αν η ζωγραφική και η γλυπτική επέτρεψε στον πρωτόγονο άνθρωπο να αναδείξει την ικανότητά του να κατανοεί και να απεικονίζει φυσικές μορφές, η αρχιτεκτονική του επέτρεψε να προχωρήσει στη σφαίρα του υποσυνείδητου, δίνοντας μορφή στα εκάστοτε αρχέτυπα. Ο Paolo Portoghesi στο βιβλίο του Φύση και Αρχιτεκτονική, αναφέρει πως τα αρχέ-
τυπα της αρχιτεκτονικής χρησιμοποιούν τα ταλέντα, που είναι έμφυτα στα ανθρώπινα γονίδια, σε συγκεκριμένα σημεία που καθορίζουν τις παραδόσεις ενός πολιτισμού και που αφομοιώνονται μέσω της συμμετοχής στην κοινωνική ζωή. Αυτά τα αρχέτυπα είναι εξαιρετικά όμοια με εκείνα που ο Jung προσδιόρισε ως αρχέτυπα του συλλογικού υποσυνείδητου. Παρόλα αυτά, ουσιαστική διαφορά δεν υφίσταται: από τη φύση είναι άρρηκτα συνδεμένα με την ύλη και συχνά περιλαμβάνουν και τις πέντε μας αισθήσεις ακόμη και αν είναι άυλα.
40 2. Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Μιλάνο, 2000, σελ.14 3. Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Μιλάνο, 2000, σελ.11
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Συγκεκριμένα, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε τι είναι αυτό που μετατρέπει τα αρχέτυπα σε ερμηνείες της φύσης και της ζωής ή ακόμη σε προβαλλόμενες εικόνες της φύσης που έχουν να κάνουν με τις ανθρώπινες παρορμήσεις, επιθυμίες και ανάγκες και συνεπώς τις θεμελιώδεις αρχές μιας πειθαρχημένης αρχιτεκτονικής, η οποία ξεχνώντας την αξία της έχασε την διεισδυτικότητα και την εγγυρότητά της και συχνά υποβιβάζεται όντας μονάχα το απτό επίτευγμα της ανθρώπινης ικανότητας. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής, τα αρχέτυπα εκφράζουν τη συλλογική διάσταση και την πιο πλούσια δυνατή διαστρωμάτωση των διαφόρων εμπειριών που έχουν συσσωρευτεί ανά τα χρόνια, γενιά μετά από γενιά. Στη φύση χιλιάδες διαφορετικές μορφές που μοιάζουν με δωμάτια μπορούν να εντοπισθούν στον κόσμο των ζώων και των φυτών: ζωντανά κύτταρα, φούσκες σαπουνιού, οι εξαγωνικές δομές των κυψελών και τα κενά στελέχη στο ζαχαροκάλαμο. Ο εσωτερικός χώρος στα κελύφη των ζώων, για παράδειγμα, ορισμένες φορές έχει το σχήμα ελικοειδούς τούνελ μέσα στο οποίο το μαλάκιο μπορεί να αποσυρθεί μέχρι να βρει το πιο οικείο, ζεστό και γνήσιο μέρος του σπιτιού του: ο χώρος υπήρχε πριν από την ύπαρξη.
εικόνες 2-5
41
2.3
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ
Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ – Γεωμετρία
O άνθρωπος έχει την ανάγκη να δώσει «σχήμα» στον εφήμερο χαρακτήρα της ζωής και της ανθρώπινης δραστηριότητας. Έτσι, η δραστηριότητα, η θέση και τελικά η ίδια του η ύπαρξη στον κόσμο μπορεί να «μετρηθεί» σε σχέση με μια πιο κατανοήσιμη «δομή» από αυτή του σύμπαντος. Tο πρόβλημα που αντιμετώπισε ο άνθρωπος σε αντίθεση με τα ζώα είναι αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης ότι βρίσκεται σε ένα κόσμο που ο ίδιος δεν έχει σχεδιάσει και έτσι επιχειρεί μιa προσπάθεια επανασχεδιασμού του. Με τον τρόπο αυτό, ο άνθρωπος αν-οικοδομεί τον κόσμο γύρω του για να φτιάξει ένα κόσμο σύμφωνα με τις δικές του προθέσεις, να επαναφέρει «τάξη» και να κατανοήσει τις περίπλοκες και συχνά αντικρουόμενες καταστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Σαφώς, ο άνθρωπος δεν μπορεί να σχεδιάσει τον κόσμο χωρίς πρωτίστως να έχει «σχεδιάσει» τον εαυτό του. Η γεωμετρία είναι αυτή που προσέφερε στον πρωτόγονο άνθρωπο το βασικό εργαλείο για την μέτρηση και «εξήγηση» φαινομένων που μέχρι τότε ήταν έκτος λογικής και επιστημονικής εξήγησης. Οι γεωμετρικές δομές που φαίνεται ότι ο άξονας χρησιμοποιεί ήδη από την πρωτόγονη καλύβα, δηλαδή ο άξονας, η γωνία, τα βασικά γεωμετρικά σχήματα (κύκλος, τετράγωνο κλπ) βασίζονται στις σχέσεις που ο άνθρωπος αναπτύσσει με τη γη. Μέσα από την ανάγκη για γεωμετρία κατανοούμε την ανάγκη του ανθρώπου να υπάρχει σε έναν κόσμο που μπορεί να
μετρήσει και συνεπώς να εκλογικεύσει. Η γεωμετρία προσφέρει το κοινό έδαφος που συνδέει τον πρωτόγονο άνθρωπο με τον κόσμο προσφέροντας του ένα κατανοητό πλαίσιο μέσα στο οποίο να μπορεί να κατοικήσει. Όταν μετράμε τη γη της αποδίδουμε τάξη σύμφωνα με ένα δικό μας δημιούργημα. Μέσα στο πλαίσιο την τάξης, που ο ίδιος ο άνθρωπος δημιούργησε, η φύση απέκτησε μια πιο σταθερή και προβλέψιμη δομή και άρχισε με τον τρόπο αυτό να απομακρύνεται από την μοίρα για να εισέλθει στη σφαίρα του ανθρώπινου σκοπού και νοήματος.
«Παρατηρήστε τις κατόψεις, διέπονται από πρωτογενή μαθηματική λογική. Έχουν γίνει μετρήσεις. Για να κατασκευάσεις καλά, για να κάνεις καλή κατανομή των δυνάμεων, για τη στερεότητα και τη λειτουργικότητα του έργου, οι μετρήσεις είναι προϋπόθεση των πάντων. Ο κατασκευαστής χρησιμοποίησε ως μέτρο εκείνο που του ήταν ευκολότερο, σταθερότερο, το εργαλείο που θα έχανε δυσκολότερα: το βήμα, το πόδι, τον πήχη, το δάχτυλό του.» 4 Ενώ συνεχίζει, «Αποφασίζοντας για τη μορφή του περιβόλου, τη μορφή της καλύβας, την τοποθέτηση του βωμού και των εξαρτημάτων του, οδηγήθηκε από ένστικτό σε ορθές γωνίες, σε άξονες, στο τετράγωνο, τον κύκλο. Επειδή δεν μπορούσε να δημιουργήσει κάτι διαφορετικά, κάτι που να του δίνει την εντύπωση ότι δημιουργεί. Επειδή οι άξονες, οι κύκλοι, οι ορθές γωνίες, είναι οι αλήθειες της γεωμετρίας και φαινόμενα που μετρούνται και
42 4. Le Corbusier, 2005, σ. 53, Ι. Καραμούζη, “Η «πρωτόγονη καλύβα» ως «παραδειγματική δομή“, διάλεξη Ε.Μ.Π., 2013, σ.107
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
αναγνωρίζονται από το μάτι μας. Ειδάλλως θα κυριαρχούσε το τυχαίο, η ανωμαλία, το αυθαίρετο. Η γεωμετρία είναι η γλώσσα του ανθρώπου». 4 Ο Vitruvius στο 6ο βιβλίο ανάμεσα στα Δέκα Βιβλία της Αρχιτεκτονικής αναφέρει
«Ο φιλόσοφος Αρίστιππος ο Κυρηναίος, μαθητής του Σωκράτη, όταν ναυάγησε σε μια ακτή της Ρόδου, παρατηρώντας κάποια γεωμετρικά σχήματα σχεδιασμένα πάνω στην άμμο λέγεται ότι φώναξε στους συντρόφους του: «Υπάρχουν πολλές ελπίδες για εμάς, διότι βλέπω ίχνη ανθρώπινων πατημάτων!» 5 Αν και ο
Vitruvius χρησιμοποιεί το μύθο αυτό για να δείξει τη σημασία της γνώσης και της μάθησης και την υπεροχή τους σε σχέση με τα υλικά αγαθά, η Dripps στη δική της εκδοχή για το μύθο του Vitruvius εξηγεί ότι «Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι
προσφέρει τη γεωμετρία ως παράδειγμα γνώσης»6. Τα γεωμετρικά αυτά ίχνη της
ανθρώπινης δραστηριότητας πρόσφεραν την ασφάλεια στον Αρίστιππο ότι αν και βρισκόταν σε ένα μέρος άγνωστο και ακατανόητο, παρόλα αυτά θα μπορούσε να το οικειοποιηθεί.
Σε αναλογία με τον πρωτόγονο άνθρωπο, ο Αρίστιππος βασίζει την οικειοποίηση του άγνωστου χώρου σε μια σταθερή ανθρώπινη αρχή, τη γεωμετρία.
εικόνα 6
43 5. Vitruvius, 1997, Δέκα Βιβλία, Απόδοση-επιμέλεια Στέλιος Χ. Ζερεφός, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Παρατηρητής, σ. 193 6. Ι. Καραμούζη, “Η «πρωτόγονη καλύβα» ως «παραδειγματική δομή»“, διάλεξη Ε.Μ.Π., 2013, σ.108
2.4
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ
Η ΚΑΛΥΒΑ
Αυτό το βασικό και πρώτο καταφύγιο του ανθρώπου, ορίστηκε ως η καλύβα, που βασίστηκε σε ιερά αρχέτυπα που άντλησε από τη φύση και που μετέπειτα εξέλιξε.O αρχετυπικός ρόλος της καλύβας αναφέρεται τόσο στις κατοικίες όσο και στις αποθήκες σιτηρών και άλλων φρούτων, καθώς επίσης και στα καταφύγια που κατασκευάζονται από τα διάφορα είδη ζώων, με πιο χαρακτηριστικό από όλα το περιστέρι. Η κατασκευή της πρώτης καλύβας για τον Vitruvius ξεκινά με την «τραυματική» εμπειρία της φωτιάς, την ανακάλυψη του αρθρωμένου λόγου (γλώσσα) και την ανάπτυξη των «τεχνών» και της «αρχιτεκτονικής» ως κοινωνικών δραστηριότητων. Αυτή εν συνεχεία εξελίσσεται βάσει σταδιακών «λογικών» βημάτων, μέχρι να καταφέρει ο πρωτόγονος άνθρωπος να αποκτήσει τον έλεγχο του κόσμου του. Πρωταρχικό εργαλείο σε όλη αυτή τη διαδικασίαεμπειρία που περιγράφει, είναι το ίδιο το ανθρώπινο σώμα.
ευκολία ό,τι ήθελαν με τα χέρια και τα δάχτυλά τους, άρχισαν να κατασκευάζουν καταφύγια.»7 Η «πράξη» - «δράση» αρχίζει,
λοιπόν, σύμφωνα με τον Vitruvius με την παρατήρηση του έναστρου ουρανού και εν συνεχεία την αναγωγή της δομής αυτής του θόλου, ως την πρώτη στέγη. Όταν με τον τρόπο αυτό ο άνθρωπος συνδέει τον εαυτό του με τον ουρανό και το σύμπαν, ένας νέος κόσμος γίνεται παρών, στο κέντρο του οποίου δομείται η πρώτη κατοικία του ανθρώπου. Η μεταφορά του έναστρου ουρανού σε στέγη καταδεικνύει πως επιλέγουμε και αφομοιώνουμε οπτικά στοιχεία του ουρανού σε μια κατανοητή δομή στέγης μετατρέποντας τον αχανή και νεφελώδη ουρανό σε μια πεπερασμένη στέγη για τη κατοίκησή μας στη γη.
Ο Vitruvius, επίσης, αναφέρει: «Έτσι, καθώς συνέχιζαν οι άνθρωποι να συγκεντρώνονται όλο και περισσότεροι σ’ ένα μέρος, θεωρώντας ως φυσικό χάρισμα το ότι ξεχώριζαν από τα υπόλοιπα ζώα, δηλαδή το ότι στέκονταν όρθιοι αντί να περπατούν με το πρόσωπο στραμμένο στο έδαφος και ότι κοιτούσαν τη λαμπρότητα του έναστρου ουράνιου θόλου και ακόμα ότι ήταν ικανοί να φτιάχνουν με εικόνα 7
44 7. Vitruvius, 1997, Δέκα Βιβλία, Απόδοση-επιμέλεια Στέλιος Χ. Ζερεφός, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Παρατηρητής, σελ. 64
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Η επακόλουθη εξέλιξη της κατοικίας περιγράφεται από τον Vitruvius ως μια διαδικασία επεξεργασίας μέσω της μίμησης και της σύγκρισης. «Στη συνέχεια με το να
παρατηρούν τα καταφύγια των άλλων και να προσθέτουν περισσότερες λεπτομέρειες στις δικές τους ιδέες, όσο περνούσε ο καιρός, κατασκεύαζαν όλο και καλύτερες καλύβες.» 7 «Και εφόσον είχαν μιμητική και ευκολοδίδακτη φύση, έδειχναν καθημερινά ο ένας στον άλλο τα αποτελέσματα του κτιρίου τους, καυχώμενοι για τις καινοτομίες τους. Κι επομένως με τα φυσικά τους χαρίσματα οξυμμένα από την άμιλλα, βελτίωναν τα πρότυπα τους καθημερινά». 8
Η Dripps στο βιβλίο της «Η πρώτη κατοικία» αναφέρει για το μύθο του Vitruvius «Το
αποτέλεσμα της δημιουργικής αυτής διαδικασίας δεν είναι ένα τεχνούργημα - αντικείμενο, αλλά η ίδια η «ιδέα» της κατοικίας, ένα σύστημα αρχών που καθιστά δυνατή τη δημιουργία όλο και καλύτερων καλυβών.» 9 Η «ιδέα» αυτή της
ανάμεσα στην ενστικτώδη συμπεριφορά των ζώων που θέλουν να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους και στην ανθρώπινη δράση που αποδίδει ένα μεγαλύτερο «σκοπό» στη θνητή ύπαρξη του ανθρώπου με το κοίταγμα προς τον ουρανό. Ο άνθρωπος όπως και τα ζώα θέλει να επιβιώσει. Όμως ο άνθρωπος θέλει επίσης να κατανοήσει και να νοηματοδοτήσει την ύπαρξη του. Ο άνθρωπος δεν αρκείται στο πώς αλλά πρέπει να γνωρίζει και το γιατί. Διαρκώς βρίσκεται αντιμέτωπος με το βάρος των επιλογών του, τις οποίες απαιτεί να εξηγεί διότι η εξήγηση αυτή είναι που νοηματοδοτεί την ύπαρξη του στον κόσμο. «Η κατάκτηση
του ‹επιφανειακού› μας προσφέρει έναν εκπληκτικό πνευματικό ενθουσιασμό σε σχέση με την κατάκτηση του «αναγκαίου... Ο άνθρωπος είναι δημιούργημα της επιθυμίας, όχι της ανάγκης» όπως εύστοχα παρατηρεί ο Bachelard στο «Η Ψυχανάλυση της Φωτιάς».10 Αυτή η διπλή φύση της ανθρώπινης ύπαρξης είναι βασικός μηχανισμός που καθορίζει την ανθρώπινη δραστηριότητα.
κατοικίας είναι, λοιπόν, πρωταρχικά και κατά βάση αποτέλεσμα της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου.
Ο Vitruvius, λοιπόν, ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα για το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του να μπορεί να περπατά με το κεφάλι μπροστά και να κοίτα τον έναστρο ουρανό. Με το διαχωρισμό αυτό που κάνει ο Vitruvius, γίνεται ταυτόχρονα μια διάκριση
45 8. Vitruvius, 1997, Δέκα Βιβλία, Απόδοση-επιμέλεια Στέλιος Χ. Ζερεφός, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Παρατηρητής, σ. 63 9. Ι. Καραμούζη, “Η «πρωτόγονη καλύβα» ως «παραδειγματική δομή»“, διάλεξη Ε.Μ.Π., 2013, σ.108 10. Γκαστόν Μπασλάρ, Η ψυχανάλυση της φωτιάς, μετάφραση: Γιάννης Εμίρης, επιμέλεια: Χαράλαμπος Μαγουλάς, Ερατώ, 2007
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ
Η ΕΣΤΙΑ Χαρακτηριστικό για την κατανόηση του παραπάνω μηχανισμού, είναι το παράδειγμα της φωτιάς. Η Φωτιά είναι βασική για την επιβίωση του πρωτόγονου ανθρώπου, καθώς με αυτή προστατεύεται από τη φύση. Η φωτιά ως φυσικό στοιχείο, αρχικά, θέτει σε κίνδυνο την επιβίωσή του ανθρώπου, όμως εν συνεχεία, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι αυτή μπορεί να τον προστατεύσει από τους κινδύνους που εγκυμονεί η φύση, κρατώντας τα ζώα μακριά και προσφέροντας του ζεστασιά. Ωστόσο, δεν μπορεί να ικανοποιηθεί από μια προστασία - απάντηση στα δεδομένα της φύσης, όσο έχει ανάγκη για μια προστασία που θα απευθύνεται στα δικά του νοήματα και προθέσεις. Η προέλευση της φωτιάς μπορεί να βρίσκεται στη φύση, όμως αυτή τελικά γίνεται εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου, μέσο προστασίας και αφορμή για κοινωνική συνάθροιση. Έτσι, η φωτιά μετατρέπεται σε μια «δράση» με νόημα και περιεχόμενο και περνά στο συμβολικό λεξιλόγιο του ανθρώπου ως η τοτεμική εστία, θεότητα και κέντρο της κατοικίας, το σύμβολο για τη προστασία της οικιακής ζωής.
ανθρώπων, οι οποίοι με αυτόν τον τρόπο επικοινωνούν με τους Θεούς. Στη θυσία, η γέννηση και η λαμπρή ενέργεια αυτής ήταν αναπόσπαστες συνθήκες της λατρείας των άλλων ουρανίων δυνάμεων, οι οποίες γίνονται μόνο με την πρόσκληση της Φωτιάς. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική σκέψη η Εστία, πρώτη από τους Θεούς αποκάλυψε την παρουσία της φωτιάς στη Γη. Ο Vernant στο βιβλίο του Μύθος και Σκέψη στη Αρχαία Ελλάδα αναφέρει σχετικά με την Εστία:
Οι Αρχαίοι Έλληνες, λόγου χάριν, έδωσαν όνομα στη Θεά Εστία όχι τόσο από τον ακίνητο λίθο που βρισκόταν στο μέσον της οικίας τους και χρησίμευε για να υποβαστάζει τη φωτιά αλλά από την ίδια τη Φωτιά. Το οικιακό πυρ είχε ουράνια καταγωγή, ανερχόταν από τους κοινούς βωμούς στον ουρανό ως κομιστής των ευχών και των προσφορών των
Τόσοι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε ένα μέρος, λαμβάνοντας από τη φύση τα προνόμια σε σχέση με τα υπόλοιπα ζώα, να περπατούν όρθιοι και όχι με το κεφάλι κάτω, να περιεργάζονται το μεγαλείο του κόσμου και του ουρανού, να χειρίζονται με ευκολία οποιοδήποτε αντικείμενο επιθυμούν. Τα κλαδιά και οι κορμοί των δέντρων, καθώς επίσης και οι φυσικές σπηλιές λειτούργησαν ως το πρωτο
46 10. Vernant, 1989, σ.199
«Η κυκλική εστία, στεριωμένη στο έδαφος είναι όπως ο ομφαλός που ριζώνει το σπίτι στη γη. Είναισύμβολο κι εχέγγυο στερεότητας, σταθερότητας και μονιμότητας» 10 Με το συμβολικό χαρακτήρα της φωτιάς εστίας στη βάση της κοινωνικής οργάνωσης του ανθρώπου και με εργαλείο τη γλώσσα, ο άνθρωπος κατασκευάζει την πρώτη του κατοικία και την ίδια στιγμή ορίζει τις βασικές δομές που θα επηρεάσουν με τρόπο καταλυτικό την μετέπειτα εξέλιξη του «οικοδομείν» και του «κατοικείν».
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
πρώτο καταφύγιο του ανθρώπου από τα διάφορα φαινόμενα, και πρώτα από όλα από τη βροχή, και κατά μια έννοια ακόμα αυτό συμβαίνει. Έπειτα, τα περισσότερα δέντρα προσφέρουν προστασία από τον ήλιο και τη βροχή. Αύτη η δυνατότητα της προστασίας από τα αλληλοκαλυπτόμενα φύλλα και κλαδιά έγινε γρήγορα αντιληπτή από τον πρωτόγονο άνθρωπο ώστε να σχηματίσει τη στέγη του. Η αυθόρμητη κίνηση να καλύψει κανείς με το χέρι του το κεφάλι κάποιου άλλου ώστε να ωθήσει το νερό της βροχής να κυλήσει στα δάχτυλά του και να τον προστατεύσει από τη βροχή, βοήθησε επίσης στην επίλυση. Συνεπώς, ορισμένοι ξεκίνησαν να κατασκευάζουν στέγες με κλαδιά, κάποιοι έσκαψαν σπηλιές μέσα στα βουνά, ενώ άλλοι μιμήθηκαν τις φωλιές των πουλιών ή κατασκεύασαν καταφύγια από λάσπη και κλαδιά. Παρατηρώντας τις καλύβες των άλλων και κάνοντας βελτιώσεις, κατασκεύαζαν όλο και καλύτερα σπίτια. Και εφόσον η φύση του ανθρώπου είναι να μιμείται και να μαθαίνει, να χαίρεται με τις καθημερινές του εφευρέσεις, έδειξαν ο ένας στον άλλον τα έργα τους και έτσι εξασκώντας την νοημοσύνη και την ικανότητά τους για μίμηση, μέρα με τη μέρα βελτίωναν τις δυνατότητές τους. Το πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να στερεώσουν όρθια διχαλωτά κλαδιά και να τοποθετήσουν άλλα κλαδιά ενδιάμεσα και με αυτόν τον τρόπο κατασκεύασαν τοίχους από λάσπη. Άλλοι ξηραίνοντας τον πηλό, έχτισαν τοίχους τους οποίους ένωσαν μεταξύ τους με ξύλο και κάλυψαν
με καλάμια και κλαδιά με φύλλα ενάντια στη βροχή και τη υψηλή θερμοκρασία. Έχοντας παρατηρήσει ότι το χειμώνα, κατά τη διάρκεια του καταιγίδων, οι οροφές δεν μπορούσαν να αποτρέψουν τη βροχή, κατασκεύασαν επικλινείς στέγες, καλυμμένες με λάσπη και η κλίση της στέγης επέτρεπε στο νερό της βροχής να διοχετεύεται στο έδαφος. Είναι αλήθεια πως η δημιουργία της στέγης και κατ΄ επέκταση του σπιτιού, πράγματα που κατά κανόνα «η φύση δεν είναι ικανή να κάνει», είναι προιόντα της ανθρώπινης εφυίας - σύμφωνα με τον Βιτρούβιο. Ο άνθρωπος όχι μόνο χρησημοποιεί τα φυσικά υλικά, αλλά παράλληλα αντιλαμβάνεται διάφορα πρακτικά πραδείγματα και γίνεται δέκτης ποικίλων χρήσιμων ιδεών. Κάνοντας αυτό, συνδυάζει και χρησιμοποιεί τα αντικείμενα και τους κανόνες που η φύση έχει ορίσει. Βασισμένος στις παρατηρήσεις του συνέλεξε έναν αριθμό αντιλήψεων και εννοιών που μαζί αποτέλεσαν ένα σύστημα κανόνων που αντιπροσωπεύει την αρχιτεκτονική γνώση.
47
ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ
Αν η πράξη του εναγκαλισμού του μητρικού στήθους όπως επίσης και εκείνη του αποχωρισμού της μήτρας εμπεριέχουν αμφότερες τις αρχές της κατοίκησης και της στέγασης, οι ενστικτώδεις χειρονομίες των πρωτόγονων που προστατεύουν τους εαυτούς τους από τον ήλιο και τη βροχή με τα φύλλα και τους φλοιούς των δέντρων εισάγει το σενάριο ότι o πρωτόγονος άνθρωπος είχε την ανάγκη να βελτιστοποιήσει το βασικό του καταφύγιο μέχρι το σημείο που να το διαχωρίσει από το σώμα του.
48
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 8
49
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
«Θέλω να ξεκινήσω με το σπίτι, γιατί είναι εκεί από όπου ξεκινάω για να πάω σε όλα τα άλλα μέρη.»
3.1
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ «REFUGE-ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ» ΚΑΙ «PROSPECT-ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ»
Όπως έχει ήδη προαναφερθεί, αυτό το οποίο θέλει και χρειάζεται ο άνθρωπος, από αρχαιοτάτων χρόνων, είναι ένα μέρος προστασίας. Όσον αφορά τη φύση, είναι απαραίτητο να προστατευθεί από τις καιρικές συνθήκες: κρύο, βροχή, χιόνι, ήλιο, αλλά και να κρυφτεί από τα εχθρικά και επικίνδυνα ζώα. Ο άνθρωπος δεν είναι εξοπλισμένος από τη φύση του ώστε να αντιμετωπίσει τα παραπάνω. Δεν έχει κοφτερά δόντια, νύχια, κέρατα ή φτερά, ούτε κάποια γούνα ή καβούκι να προφυλαχθεί. Για αυτό υπήρξε αδήριτη ανάγκη να βρει ή να δημιουργήσει έναν μικρό παράδεισο στον οποίο θα μπορεί να ζει μακροπρόθεσμα, να προστατεύεται και να αναπτύσσει τις δραστηριότητές του. Ο Βρετανός γεωγράφος Jay Appleton ονόμασε αυτόν τον παράδεισο, the refuge, το καταφύγιο. Θεωρεί πως η έννοια του καταφυγίου είναι υψίστης σημασίας αναφέροντας χαρακτηριστικά: «.. ένας
από τους βασικότερους συμβολισμούς της περιβαλλοντικής αντίληψης. Αντιπροσωπεύει την αναζήτηση του μέρους-φωλιά. Εάν η ασφάλεια δεν μπορεί να διασφαλιστεί και συνεπώς κάθε οργανισμός σταματήσει να λειτουργεί βιολογικά, τότε όλες οι υπόλοιπες επιθυμίες του κάθε οργανισμού, γίνονται βιολογικά ασύνδετες.» Σκηνικά της φύσης, όπως άλση, φαράγγια ή σπηλιές με το ημιφώς, προσφέρουν την πιθανότητα για κρύψιμο και άρα για ασφάλεια. Αναζητούμε τέτοια μέρη, όπως αναζητάμε το νερό και το φαγητό.
Ο Appleton συνεχίζει λέγοντας ότι ο άνθρωπος χρειάζεται ένα μέρος όπου μπορεί να παρατηρεί το περιβάλλον του, φωτεινό και που να του προσφέρει καθαρή θέα σε μακρινές αποστάσεις. Έτσι θα μπορεί να συλλέγει την φυτά και να κυνηγά ζώα, ενώ παράλληλα θα μπορεί να εποπτεύει για τυχόν κινδύνους που θα τον κάνουν να υποχωρήσει γρήγορα στο καταφύγιο του. Αυτό το πιο φωτεινό, ανοιχτό χώρο με τις πολλές θεάσεις ο Appleton τον ονόμασε prospect ,η προοπτική. Το καταφύγιο και η προοπτική είναι αντίθετα, το πρώτο είναι μικρό και σκοτεινό, ενώ το δεύτερο είναι εξωστρεφές και φωτεινό. Αυτό συνεπάγεται ότι δεν μπορούν δύο τέτοιοι χώροι να συνυπάρξουν στον ίδιο σημείο αλλά μπορούν να συνυπάρξουν ο ένας δίπλα στον άλλον. Από το καταφύγιο μπορούμε να ερευνήσουμε την προοπτική, και από την προοπτική μπορούμε να οπισθοχωρήσουμε στο καταφύγιο. Ένα τέτοιο φυσικό παράδειγμα άμεσης αντίφασης μπορούμε να θεωρήσουμε μια σπηλιά που βλέπει σε ένα λιβάδι, θεωρώτας τη σπηλιά ως πρόγονο της οικίας. Ποιος είναι ο ρόλος της αρχιτεκτονικής και των κτηρίων σήμερα; Ένα κτήριο λειτουργεί σαν καταφύγιο που αυξάνει την ασφάλεια : «Τα κτήρια, φαίνεται να προσφέρουν όχι
μόνο το ευτυχές καταφύγιο μιας σπηλιάς ή ενός δάσους, αλλά το οργανωμένο καταφύγιο σκηνοθετημένο με φροντίδα και μελέτη, που έχει φανερό σκοπό να προφυλάξει τον αδύναμο και ευαίσθητο
52 1. Jay Appleton , The experience of Landscape, Λονδίνο, 1996 2. Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Μιλάνο, 2000, σελ.42
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
άνθρωπο από τις αφιλόξενες δυνάμεις στις οποίες μπορεί να βρεθεί εκτεθειμένος», ακόμα «..τα παράθυρα, οι γωνίες , οι κόγχες, τα μπαλκόνια, τα βαριά αιωρούμενα γεισώματα, όλα προτείνουν μια διείσδυση στο καταφύγιο», λέει χαρακτηριστικά ο Appleton στο βιβλίο του. 1
Ενώ στα Ιταλικά η λέξη ‹refuge’ είναι ικανοποιητικά μεταφρασμένη ως «rifugio», ο όρος ‘prospect’ δεν μπορεί να μεταφραστεί με μια μόνο λέξη καθώς έχει ποικίλες ερμηνείες που η Ιταλική γλώσσα τις αποδίδει με περισσότερες λέξεις όπως: θέα, πανόραμα, αλλά επίσης και προοπτική. Αυτό ισχύει επίσης και για τη λέξη ‹hazard’ η οποία σημαίνει «azzardo» (στα Ιταλικά σημαίνει ευκαιρία), αλλά επίσης σημαίνει ρίσκο, κίνδυνος και εναλλακτικός2.
εικόνα 1
εικόνα 2
53
3.2
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ
Αφού ο άνθρωπος κάλυψε την ανάγκη του να προστατεύεται σε καταφύγιο, έστρεψε την προσοχή του στη φαινομενολογική προσέγγιση του χώρου. Σε μια μεταγενέστερη μελέτη ο David Seamon το 1979 αναφέρεται στην φαινομενολογική οπτική της γεωγραφίας της καθημερινής ζωής που αφορά τον δυναμικό ορίζοντα, στον οποίο ζούμε και βιώνουμε εμπειρίες3. Προσεγγίζει το θέμα των ανθρώπινων συμπεριφορών και των εμπειριών τους με τον χώρο, χρησιμοποιώντας τρία διασυνδεμένα θέματα:
ρούν να οικειοποιηθούν αν το σώμα και το μυαλό ανακαλέσει κάποιο γνώριμο χαρακτηριστικό. Για παράδειγμα, ένας επισκέπτης γνωρίζει πως πρέπει να συμπεριφερθεί στον προσωπικό χώρο κάποιου άλλου, γιατί ξέρει πως θα ήθελε να συμπεριφερθεί κάποιος στο δικό του. Ακόμα μπορεί ένα άτομο να νιώσει άνετα και σε ένα κατάστημα που επισκέπτεται πρώτη φορά, γιατί τα προϊόντα, η ατμόσφαιρα, τα σχήματα ή τα χρώματα του θυμίζουν κάποιο άλλο γνώριμο κατάστημα.
κίνηση: εστιάζοντας στο πως ο καθένας κινείται στον χώρο, ειδικά με το σώμα του, στην καθημερινή του ζωή
Ο Seamon συνεχίζει ότι υπάρχει μια σημαντική διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην κίνηση και την στάση. Ενώ λαμβάνονται ως δύο πολύ διαφορετικά πράγματα μεταξύ τους, ταυτόχρονα είναι συνδεδεμένα με μια έντονη σχέση. Η ασφάλεια και η ‘κεντρότητα’ του σπιτιού έρχεται σε αντίθεση με την αίσθηση περιπέτειας κ κινδύνου μιας εξόρμησης στο άγνωστο. Αξίζει να αναφερθεί ότι στον καθένα ενυπάρχει ταυτόχρονα η ανάγκη του καταφυγίου, της προστασίας του σπιτιού και της απόδρασης από αυτό που οδήγεί στο άγνωστο.
στάση: εστιάζοντας στην σύνδεση του ανθρώπου με τον χώρο και κυρίως με αυτό που θεωρεί καταφύγιό του αντιμετώπιση: εστιάζοντας στους τρόπους που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και παρατηρεί τον χώρο. Η κίνηση θεωρείται ως δυναμικό φαινόμενο αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον και το σώμα που την επιτελεί εξαρτάται από τον έλεγχο του μυαλού. Ο Seamon αναφέρει πως η σύνδεση με ένα τόπο, ειδικά με τον οικείο τόπο του σπιτιού, γίνεται πολυδιάστατα, ψυχικά και σωματικά. Ακόμα, το να βρίσκεσαι στο σπίτι έχει να κάνει με τη ρουτίνα, την υποκειμενική κανονικότητα και την καθημερινότητα. Αυτές οι αντιλήψεις λαμβάνονται ως δεδομένες από το μυαλό και το σώμα μας έτσι ώστε οι συνειδητές σκέψεις να είναι αχρείαστες σε ένα γνώριμο χώρο. Ακόμα και άγνωστοι χώροι μπο-
Το σπίτι μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μέρος γεωγραφικής απομόνωσης και διαχωρισμού. Σε αυτό οι κάτοικοί του αποσύρονται και αποσυνδέονται από τον έξω κόσμο. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Bachelard (1958) το σπίτι δημιουργεί έναν ‘ιδιωτικό χώρο για ονειροπόληση’. Ο κάτοικος νιώθει ότι είναι ο συντονιστής και έχει τον έλεγχο, ελεύθερος από τυχόν εισβολείς, οι οποίοι δεν ταιριάζουν με το ποιος είναι αυτός.
54 3. Ορισμός έννοιας από wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Lifeworld
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Αυτή η προσωπική κατοικία θεωρείται η σύνθεση του φυσικού περιβάλλοντος, δηλαδή των χαρακτηριστικών μιας περιοχής, και του κοινωνικού, δηλαδή του τρόπου ζωής και οργάνωσης δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Το σπίτι περιείχε ταυτόχρονα υλικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά, με άλλα λόγια είναι ταυτόχρονα και πράγμα και ιδέα. Ποια είναι η σχέση της αληθινής, φυσικής σημασίας ενός χώρυ από τη φανταστική, ιδανική σημασία που μπορεί να έχει; Όταν τα ιδανικά χαρακτηριστικά δεν μπορούν να μετρηθούν όπως τα φυσικά χαρακτηριστικά, μέσω στατικών αναλύσεων για παράδειγμα, πως μπορούμε να μετρήσουμε την έννοια και την εμπειρία του ‘σπιτιού’;
Tο σπίτι μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μέρος γεωγραφικής απομόνωσης
Το σπίτι αποτελεί τον βασικό τόπο της ανθρώπινης ύπαρξης, το μέρος όπου το παιδί μαθαίνει να αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του στον κόσμο, το μέρος από όπου ο άνθρωπος ξεκινά και σε εκείνο όπου επιστρέφει. Ο ποιητής Milosz αναφέρει:
‘Λέω Μητέρα. Και οι σκέψεις μου είναι εσύ, ω, Σπίτι. Σπίτι των χαριτωμένων, σκοτεινών καλοκαιριών της παιδικής μου ηλικίας.’4 Στο σπίτι ο άνθρωπος ανακαλύπτει την ταυτότητά του.
Η έννοια του σπιτιού ως το κέντρο προσωπικού κόσμου του καθενός πηγάζει πίσω, από την παιδική μας ηλικία. Τα πρώτα σημεία αναφοράς είναι στενά συνδεδεμένα με τον «οίκο» και την «οικία», όπου το παιδί μπορεί να περάσει τα όρια πολύ αργά και διστακτικά. Όταν μια φορά ρώτησα το δωδεκάχρονο γιο μου αν θα μπορούσε να μου πει κάτι για το περιβάλλον του, μου απάντησε: «Θέλω να ξεκινήσω με το σπί-
τι, γιατί είναι εκεί από όπου ξεκινάω για να πάω σε όλα τα άλλα μέρη.».
Απο την αρχή, λοιπόν, το κέντρο συμβολίζει για τον άνθρωπο ό,τι είναι γνωστό σε αντίθεση με τον άγνωστο και κάπως τρομακτικό κόσμο τριγύρω. «Είναι το ση-
μείο όπου αποκτά τη θέση του ως σκεπτόμενο ον στο σύμπαν, το σημείο όπου ‘χασομερά’ και ‘ζει’ στο σύμπαν».5 Καθώς
το άτομο μεγαλώνει, οι ενέργειές του διαφοροποιούνται και πολλαπλασιάζονται και συνεπώς νέα κέντρα συμπληρώνουν το αυθεντικό «σπίτι».
εικόνα 3 4. Czeslaw Milosz, Πολωνός ποιητής, στίχος από το ποιήμα του με τίτλο Μελαγχολία 5. Christian Norberg-Schulz, Existence Space and Architecture, Studio Vista Λονδίνο, σελ.19
55
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
Η ΜΗΤΡΑ Η κατοικία ως το σημαντικότερο κέλυφος είναι μια παράσταση του εαυτού μας και λειτουργεί σαν καθρέπτης που τον αντανακλά. Ο γάλλος ψυχίατρος και ψυχαναλητής Racamier, αναφέρει πως η εικόνα του σπιτιού αποτελεί καθολικό σύμβολο μητρικού κόλπου. Ο κόλπος αυτός μένει βαθειά μέσα στο ασυνείδητο του κάθε ενός σαν ένα αθάνατο κέντρο επιστροφής. Το βρέφος είναι τόσο αδύναμο και απροστάτευτο όταν γεννιέται και νιώθει τόσο μεγάλη ανάγκη για τις μητρικές φροντίδες και το μητρικό περιβάλλον. Έκφραση αυτής της επιθυμίας είναι η αναζήτηση του συναισθήματος ασφάλειας, μέσα στην κατοικία. Γι’ αυτό και οι τοίχοι γίνονται αντιληπτοί σαν περιβλήματα. Ο Freud έγραψε αστειευόμενος ότι:
«η αγάπη είναι μια νοσταλγία για το σπίτι και αν ένα άτομο, ενώ ονειρεύεται ένα συγκεκριμένο τοπίο σκέφτεται: “Ξέρω αυτό το μέρος, έχω ξανάρθει εδώ, ονειρεύεται τη μήτρα της μητέρας του”.» 8
Οι ρίζες του σπιτιού, απαντώνται στο δέντρο, στη σπηλιά, στη φωλιά των πουλιών και στο αρχέτυπο της προγεννητικής ζωής στη μήτρα. Κατά τη διαδικασία κατασκευής ενός σπιτιού, ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν ξεκινούσε από τη μίμιση μορφών αλλά αντ› αυτού συμβόλιζε τις συνθήκες της ζωής οι οποίες ήταν είτε φανταστικές είτε πήγαζαν από τις προσωπικές του εμπειρίες. Μέσω των ενεργειών του, επηρέαζε τη φύση προσθέτοντάς της τα εκάστοτε έργα του, αναλαμβάνοντας το ρόλο του συνεχιστή της Δημιουργίας.
Ο άνθρωπος με την ευφυΐα και την παρατηρητικότητά του αναγνωρίζει δομές στην φύση και τις φέρει στις δικές του κατασκευές. Έτσι οι κατοικίες του παίρνουν τις μορφές των σπηλαίων και των κοιλοτήτων που ζούσε προγενέστερα γεγονός που δείχνει ότι η σχέση του με τη μητέρα και η επιθυμία του ανθρώπου για επιστροφή στη μήτρα είναι διατηρούνται. Αυτή η ‘ενδομήτρια αρχιτεκτονική’ έθεσε τις μητρικές και προφυλαγμένες εικόνες της μήτρας, από τη σπηλιά στις κατασκευές αυτές, περιλαμβάνοντας τις βασικές μορφές της ανθρώπινης κατοίκησης. Η εισαγωγή σε αυτές τις κοιλότητες κολπικών μορφών, αυτά τα κωνικά ή ημισφαιρικά σπίτια που ήταν σκοτεινά, απτά και μαλακά, μιμούνταν την προ γενετική άνεση. Αυτή την αίσθηση της απόλυτης ταύτισης με την μητέρα που ο καθένας βίωσε στην αρχή της ζωής του. Πριν ακόμα o κόλπος και η μήτρα γίνουν, είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα, το πρότυπο για κάθε ‹εσωτερικό› χώρο και συνεπώς το σπίτι νοηθεί ως ένα καταφύγιο, οι περιοχές της επιφάνειας της γης όπου υπήρχαν παρόμοιες μορφές συχνά θεωρούνταν ιερές. Στους τύμβους, όπου οι ακτίνες του ήλιου διεισδύουν στους εσωτερικούς χώρους, δεν είναι μόνο αστεροσκοπεία παρατήρησης αστρονομικών φαινομένων αλλά ίσως μεταφορές της διείσδυσης και της γονιμότητας.
56 8. διάλεξη: “Εστιάζωντας την κατοίκηση” ,Βενιερησ Εμμανουηλ ,Γατου Αικατερινη ,Ξανθη 2014 , Δημοκριτειο Πανεπιστημιο Θρακης Τμημα Αρχιτεκτονων Μηχανικων, σελ.25
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 4
57
3.3
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΤΟ ΟΝΕΙΡΙΚΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ BACHELARD
Ο Gaston Bachelard στο βιβλίο του Η ποητική του χώρου περιγράφει το ονειρικό
σπίτι του ανθρώπου. Στο ονειρικό σπίτι η φαντασία δημιουργεί εικόνες που ξεφεύγουν από τους περιορισμούς της γεωμετρίας. Εδώ «ο βιωμένος χώρος υπερβαίνει τον γεωμετρικό» 9 και η γλώσσα της φαντασίας πλάθει την καθημερινή εμπειρία του χώρου. Το κτήριο δεν γίνεται αντιληπτό ως ένα απλό αντικείμενο που προστατεύει τον άνθρωπο από τη φύση και άλλους κινδύνους , αλλά ως μια «γωνιά μέσα στον κόσμο, το πρώτο μας σύμπαν», ή με άλλα λόγια «..το καταφύγιο της ονειροπόλησης,
της ολοκλήρωσης των σκέψεων και των αναμνήσεών μας». 9 Πέρα από το ρήμα ‘κα-
τοικώ’ χρησιμοποιεί το ρήμα ‘κουρνιάζω’ και αναφέρει χαρακτηριστικά πως «κατοικεί με ένταση αυτός που ξέρει να κουρνιάζει».
Ο G. Bachelard συνδυάζοντας τις εικόνες της ψυχής και την εξωτερική πραγματικότητα, «χτίζει» το τυπικό ονειρικό σπίτι. Αυτό αποτελείται από τρείς ορόφους: τη σοφίτα, το ισόγειο και το υπόγειο. Αν υπάρξει παραπάνω όροφος, προστίθεται στο ισόγειο, κάτω από τη σοφίτα. «Μέσα στο
ονειρικό σπίτι, η τοποανάλυση δεν ξέρει να μετρήσει παρά μέχρι το τρία, το πολύ μέχρι το τέσσερα.» 9. Στο ισόγειο και τον όροφο εξελίσσεται η πραγματικότητα με τις καθημερινές δράσεις, ενώ στη σοφίτα
«Η εικόνα του σπιτιού αποτελεί τοπογραφία του εσωτερικού είναι μας». G. Bachelard – υπόγειο υπάρχει το δίπολο συνειδητού ασυνείδητου. Μέσω αυτής της κατακόρυφης ανάπτυξης ο Bachelard εκφράζει την πολικότητα ανάμεσα «στον ορθολογισμό
της σοφίτας και τον παραλογισμό του υπογείου». 9
Η σοφίτα, που βρίσκεται πιο κοντά στον ουρανό, αποτελεί το ιδανικό, ήρεμο μέρος που δίνει χώρο στη σκέψη. Έτσι και η σκάλα που σε ανεβάζει στη σοφίτα, είναι απότομη, με σκοπό να σε οδηγήσει γρήγορα σε μια «γαλήνια μοναξιά». Αντίθετα, το υπόγειο εκφράζει σκοτεινούς φόβους, ή όπως ποιητικά αναφέρει ο Bachelard, «εντοιχισμένα δράματα» και «θαμμένη τρέλα». Ακόμα και σήμερα, το ηλεκτρικό φως δεν μπορεί να διώξει τους υποσυνείδητους φόβους μας για τον θαμμένο αυτό χώρο. Οι τοίχοι που συνορεύουν από τη μία πλευρά με χώμα, φέρνουν το σπίτι σε μια σχέση με τη φύση. Έτσι, η πολικότητα του ψυχισμού του σπιτιού σε συνειδητό-ασυνείδητο, μεταφράζεται και σε μια ονειρική πολικότητα της σχέσης ουρανού και γης.
58 9. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου- Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 2η έκδοση 10. Eλβετός γιατρός και ψυχολόγος, εφευρέτης της αναλυτικής ψυχολογίας 1875-1961
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Συγκεκριμένα, στο βιβλίο του o Bachelard αντλεί την εξής εικόνα από το κείμενο του Jung: «Η
συνείδηση συμπεριφέρεται σε αυτή την περίπτωση σαν εκείνο τον άνθρωπο που ακούει έναν ύποπτο θόρυβο να έρχεται από το υπόγειο του σπιτιού και ορμά στη σοφίτα, για να διαπιστώσει ότι δεν υπάρχουνε κλέφτες και ότι συνεπώς ο θόρυβος δεν ήταν παρά καθαρή φαντασία. Στην πραγματικότητα αυτός ο συνετός άνθρωπος δεν έχει τολμήσει να ριψοκινδυνέψει στο υπόγειο.» 9 Στη συνέχεια, σχολιάζει το εξής : «..εμείς οι αναγνώστες ξαναζούμε φαινομενολογικά τους δύο φόβους, τον φόβο στη σοφίτα και τον φόβο στο υπόγειο. Αντί να αντιμετωπίσει το υπόγειο-ασυνείδητο-, ο συνετός άνθρωπος του Jung αναζητά το άλλοθι του θάρρους του στη σοφίτα». 9
εικόνα 5
59
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
«Ο πολύς χώρος μας πνίγει πολύ περισσότερο από το αν δεν υπήρχε αρκετός» , θα πει ο Jules Supervielle στο βιβλίο του Gravitations . Γι’ αυτό και το ονειρικό σπίτι είναι μικρό, όσο το δυνατόν πιο ενσωματωμένο στο σώμα του ενοίκου, σαν το κέλυφος που έχει μια χελώνα ή ένα σαλιγκάρι. Αυτό το αόρατο και ασφαλές κέλυφος δεν είναι δυνατόν να περιγραφθεί με γεωμετρικές διαστάσεις, έτσι πέρα από τα σωματικά χαρακτηριστικά ο άνθρωπος βιώνει τον χώρο μέσω της μνήμης και της φαντασίας του. Υπάρχει μια παρηγοριά στο να ξέρει ο άνθρωπος να ηρεμεί σε στενό χώρο. Το σπίτι το φέρει κανείς μέσα του και η αρχετυπική εικόνα θα είναι πάντα αυτή του πατρικού σπιτιού, των πρώτων αναμνήσεων και εμπειριών. Η αξία του ονειρικού σπιτιού μεγαλώνει τα βράδια του χειμώνα, ειδικά όταν χιονίζει, αφού τότε ο κάτοικος το έχει και μεγαλύτερη ανάγκη. Μέσα σε αυτή την συνθήκη, το σπίτι γίνεται προστατευτική μήτρα, ένα οχυρό οικειότητας. Έπειτα, ως προς τη δομή του σπιτιού, στο εσωτερικό του και συγκεκριμένα εκεί που λαμβάνουν χώρα ποικίλες δράσεις αναπτύσσονται δραστηριότητες που και το σύνολο τους εκφράζει μια μορφή ζωής. Οι δραστηριότητες αυτές αναπτύσσουν δίαφορες σχέσεις με το εξωτερικό περιβάλλον και με τις βασικές διευθύνσεις,
την κατακόρυφη και την οριζόντια. Όταν ο Bachelard δίνει τόση σημασία στην κατακόρυφη διεύθυνση στο σπίτι, προφανώς αναγνωρίζει τη θεμελιώδη σχέση που έχει συζητηθεί από τον Heidegger: το να κατοικείς δε σημαίνει μόνο να είσαι «πάνω στη γη», αλλά επίσης σημαίνει να είσαι «κάτω από τους Ουρανούς». Το εσωτερικό αποτελείται από δωμάτια, κρυψώνες, ερμάρια και μυστικές γωνίες, όπου εκεί ο κάτοικος μπορεί να καταφύγει. Αυτά αποτελούν και αρχετυπικές εικόνες, ενός ταπεινού σπιτιού, μιας άλλης καλύβας. Σε αυτά τα σημεία, αλλά και πίσω από χαραμάδες, φύλλα ντουλάπας και συρτάρια, ο άνθρωπος βρίσκει τη δική του φωλιά, τις δικές του γωνίες . Όπως αναφέρει ο Bachelard: «αυτά τα αντικείμενο-
υποκείμενα, έχουν σαν εμάς , από εμάς, για εμάς, μια οικειότητα …Η γλυκιά θαλπωρή των κλειστών χώρων είναι η πρώτη ένδειξη μιας οικειότητας». 11
Το σπίτι είναι για τον άνθρωπο ο τόπος του πάνω στη γη. Εν γένει, εκφράζει τη δομή του κατοικείν με όλες του τις φυσικές και πνευματικές διαστάσεις. Νοείται ως ένα σύστημα από ουσιώδεις δραστηριότητες που συγκεκριμενοποιούνται ως ένας χώρος ο οποίος συνίσταται από τόπους με ποικίλους χαρακτήρες. Η εικόνα του σπιτιού, δηλαδή, εξαρτάται από την ύπαρξη των εκάστοτε τόπων, οι οποίοι αλληλεπιδρούν τόσο μεταξύ τους όσο και με το περιβάλλον τους με ποικίλους τρόπους. Πάνω από όλα, όμως, ο χαρακτήρας ενός τόπου καθορίζεται από πιο απτά πράγματα όπως
60 11. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου- Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 2η έκδοση
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
είναι το τζάκι, το τραπέζι, το κρεβάτι. Το τζάκι, για παράδειγμα, από αρχαιοτάτων χρόνων έγινε το κέντρο της κατοίκησης και το τραπέζι ‹ο τόπος› όπου η οικογένεια συγκεντρώνεται και ενώνεται για να σχηματίσει έναν κύκλο. Όσον αφορά το κρεβάτι, ο Γερμανός φιλόσοφος Otto Friedrich Bollnow επισημαίνει πως αντιπροσωπεύει ακόμη πιο πιστά το κέντρο, όντας το μέρος από όπου ο άνθρωπος ξεκινά τη μέρα του και στο οποίο επιστρέφει το βράδυ. Στο κρεβάτι ο κύκλος της ημέρας, και της ζωής, είναι κλειστός.12 Το κρεβάτι είναι ο κατεξοχήν τόπος όπου ο άνθρωπος πηγαίνει για να ξεκουραστεί, εκεί όπου οι κινήσεις του βρίσκουν το στόχο τους. Ο Bollnow επίσης δηλώνει πως η ενεργή σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον χαρακτηρίζεται από την κατακόρυφη στάση του πρώτου. Ακόμα και η κολώνα, το υποστύλωμα, ανταποκρίνονται στην όρθια στάση του ανθρώπινου σώματός. Το να κοιμάται σημαίνει ότι εγκαταλείπει τη θέση του και επιστρέφει στο πρωταρχικό ‹σημείο εκκίνησης›.
Ο Gaston Bachelard δίνει, επίσης, μια ερμηνέια τέτοιων ‹αντικειμένων› όπως είναι τα ντουλάπια και τα συρτάρια. «Στο ντουλάπι», λέει, «εκεί ζει ένα κέντρο
εικόνα 6
ελέγχου, το οποίο προστατεύει ολόκληρο το σπίτι από το χάος» 13 Επισημαίνει τον ενθουσιασμό που νιώθουμε όταν ακούμε τις λέξεις ‹σουσάμι άνοιξε!›. Είναι, επομένως, συνδεδεμένες με τις βασικές πράξεις του κρύβω και αποκαλύπτω, του συντηρώ και θυμάμαι. Σύμφωνα με τον Ελβετό ψυχολόγο C. G. Jung, «το σπίτι του ατόμου είναι ένα
καθολικό, αρχετυπικό σύμβολο του εαυτού του. Το σπίτι αντανακλά το πώς το άτομο βλέπει τον εαυτό του, πως θέλει να δει τον εαυτό του, ή πώς θέλει τους άλλους να τον βλέπουν. Το σπίτι, λοιπόν, είναι ένα μέσο προβολής μιας εικόνας, τόσο προς τα έσω και προς τα έξω’’. Από την κατοικία του μπορεί να αναζητήσει έξω ή να κοιτάξει μέσα · μπορεί να αντιληφθεί την έννοια της απόστασης ή την έννοια της εγγύτητας. Το ίδιο το σπίτι λαμβάνει τις διαστάσεις του από τις πιο εκτεταμένες κινήσεις του ανθρώπινου σώματος και των ανθρώπινων ενεργειών καθώς, βέβαια, και από τις εκάστοτε ‘εδαφικές’ απαιτήσεις.
εικόνα 7 12. Christian Norberg-Schulz, Existence Space and Architecture, Studio Vista Λονδίνο, σελ.31 13. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου- Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 2η έκδοση 14. διάλεξη: ”Εστιάζωντας την κατοίκηση” ,Βενιερησ Εμμανουηλ ,Γατου Αικατερινη ,Ξανθη 2014 ,Δημοκριτειο Πανεπιστημιο Θρακης Τμημα Αρχιτεκτονων Μηχανικων,σελ.74
61
3.4
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
Η ΕΣΩΣΤΡΕΦΕΙΑ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ - ΤΟ ΦΩΣ
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο άνθρωπος από αρχαιοτάτων χρόνων επιθυμούσε το σπίτι του να λειτουργεί ως ένας χώρος προστασίας, ένα καταφύγιο που θα τον προφύλασσε όχι μόνο από τα καιρικά φαινόμενα αλλά και από οποιοδήποτε είδος απειλής. Για αυτόν τον λόγο, στις περιπτώσεις που κρινόταν αναγκαίο και δεν υπήρχε άλλος τρόπος προστασίας από τα προαναφερθέντα, επικρατούσαν οι κλειστές μορφές.
Μπορεί δηλαδή να έφερε ένα βήμα πλησιέστερα τον άνθρωπο και το εξωτερικό περιβάλλον, σε μια ζύμωση στο εσωτερικό του σπιτιού του, αλλά ακριβώς η ίδια ενέργεια φανέρωσε την οποιαδήποτε δράση του εντός αυτού, μετατρέποντάς τον από θεωρό σε θέαμα.
Το σπίτι, πράγματι, μας ωθεί προς τα μέσα και συμβολίζει την ανάγκη μας να είμαστε κάπου εδραιωμένοι. Αλλά υπάρχουν και σπίτια που έχουν ένα πιο δημόσιο χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει είτε ότι αποτελούν τμήμα του δημόσιου χώρου, είτε ότι ο δημόσιος χώρος αναγνωρίζεται ως προέκταση του ιδιωτικού κόσμου έτσι ώστε ο άνθρωπος να ‘κατοικεί’ στα δημόσια κτίρια όπως επίσης και στο ίδιο του το σπίτι.
Τα μεγάλα ανοίγματα είναι αυτά που προσφέρουν το φώς στα ενδότερα της κατοικίας και ελαχιστοποιούν εκείνα τα σκοτεινά σημεία στα οποία μπορεί να καταφύγει. Το φως δεν δίνει χώρο στην προφυλαγμένη και ασφαλή κατοίκηση που είχε ανάγκη και δεν το αφήνει να αφεθεί στις πιο προσωπικές και σκοτεινές του σκέψεις.
Ο ιδιωτικός χώρος που κάποτε όριζαν οι πέτρινοι τοίχοι, έχει αφεθεί πλέον για να συμπλεχθεί με αυτόν του δημοσίου. Έτσι, οι πέτρινοι τοίχοι αντικαθίστανται με τεράστια γυάλινα ανοίγματα, στη προσπάθεια να έρθει το έξω στο μέσα. Αυτά τα ανοίγματα λειτουργούν ως “καδραρίσματα” του εξωτερικού περιβάλλοντος της κατοικίας. Οι γυάλινοι τοίχοι επαναπροσδιορίζουν τα όρια μεταξύ του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, προκαλώντας όχι μόνο την θέαση αλλά και την έκθεση του κατοίκου.
62
Η φανερή επικράτηση του κλειστού έναντι του ανοιχτού στην παραδοσιακή κατοίκηση, διασφάλιζε και καθιστούσε σαφή τα όρια μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού. Η ξεκάθαρη αυτή σχέση, διασφάλιζε την ιδιωτικότητα και την ασφάλεια και έκανε τον άνθρωπο να αισθάνεται έντονα την οικειότητα στον χώρο. Αυτοί οι βαριοί πέτρινοι τοίχοι με τα μικρά ανοίγματα εν αντίθεση με το μοντέρνο σπίτι των φωτεινών τοίχων έδινε την αίσθηση του κρυφού και σκοτεινού. Αυτό το κρυφό, το μύχιο και προφυλαγμένο συνδέθηκε άμεσα με τον σκοτεινό χώρο. Αυτή λοιπόν η απουσία φωτός πίσω από τους πέτρινους τοίχους της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, καθιστούσε εφικτή την
εικόνα 8
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ολοκλήρωση του ανθρώπου, την αίσθηση δηλαδή οικειότητας και ασφάλειας που πάντα αναζητούσε και την ταύτιση του με το πλήρες όλον. Ο άνθρωπος γινόταν ένα με το περιβάλλον του κατοικώντας σε αρμονία μέσω της ίδιας της οικίας του, αυτής της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
εικόνα 9
Πράγματι, η μάζα και ο χώρος θα αποτελούσαν αισθητικώς ανύπαρκτα πράγματα αν έλειπε το φώς, αφού για τα μάτια μας ο όγκος δεν είναι παρά μια πλαστική εναλλαγή φωτοσκιάσεων, η επιφάνεια ένα φως ή μια σκιά συνεχής και η γραμμή ένα όριο μεταβάσεως από το φώς στη σκιά. Ο άνθρωπος αναζητά έμφυτα την πηγή του φωτός, όπως αναζητά τον ήλιο στο διάχυτο φως της φύσης, γιατί έτσι μπορεί και προσανατολίζεται ασυναίσθητα, ακόμα και στους κλειστούς χώρους. Μέσα από τους τόνους και τα ημιτόνια των φωτοσκιάσεων σβήνουν ή γράφονται τα σώματα, οι λεπτομέρειες, η μάζα και ο χώρος όλος. Το φως αποτελεί αισθητικώς το κατεξοχήν ζωντανό στοιχείο της αρχιτεκτονικής. Αυτό παρεισάγει τον χρόνο ως αισθητική αξία στη στατική φύση της αρχιτεκτονικής.
νός χώρος παραμερίζεται από τη σπουδαιότητα των αντικειμένων, ενώ το σκοτάδι είναι γεμάτο, μπορεί και τυλίγει και διαπερνά τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος στο σκοτάδι αφομοιώνεται στον χώρο και δυσκολεύεται να αντιληφθεί τα όριά του. 16 Ο μαθηματικός Hermann Minkowski (18641909) μιλά για τον σκοτεινό χώρο που φέρει την έλλειψη διάκρισης μεταξύ του περιβάλλοντος και του οργανισμού :
«Σκοτεινός χώρος με τυλίγει από όλες τις πλευρές και διεισδύει μέσα μου πολύ πιο βαθιά από ότι ο φωτεινός χώρος ˙ η διάκριση μεταξύ μέσα και έξω και, κατά συνέπεια, τα αισθητήρια όργανα, στο βαθμό που έχουν σχεδιαστεί για εξωτερική αντίληψη, εδώ παίζουν μόνο ένα εντελώς περιορισμένο ρόλο.»15
Ο γάλλος κοινωνιολόγος Roger Caillois (1913-1978) αναφέρει πως το σκοτάδι δεν είναι απλή απουσία φωτός, αλλά υπάρχει κάτι θετικό για αυτό. Ο φωτει-
εικόνα 1Ο
63 15. διάλεξη: ”Εστιάζωντας την κατοίκηση” ,Βενιερησ Εμμανουηλ ,Γατου Αικατερινη ,Ξανθη 2014 ,Δημοκριτειο Πανεπιστημιο Θρακης Τμημα Αρχιτεκτονων Μηχανικων,σελ.30 16. διάλεξη: ”Εστιάζωντας την κατοίκηση” ,Βενιερησ Εμμανουηλ ,Γατου Αικατερινη ,Ξανθη 2014 ,Δημοκριτειο Πανεπιστημιο Θρακης Τμημα Αρχιτεκτονων Μηχανικων,σελ.31
3.5
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «ΟΙΚΟΣ»
Επιστρέφοντας και πάλι στο θέμα μας· είναι ώρα να πραγματοποιήσουμε ένα θεμελιώδη και αρκετά σαφή διαχωρισμό που αφορά την έννοια του σπιτιού. Όσα έχουμε αναφέρει μέχρι στιγμής μας οδηγούν στο να αναγνωρίσουμε τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ των εννοιών “οίκος” και “οικία” · έννοιες που συχνά ταυτίζονται με τη λέξη «σπίτι» αλλά η καθεμία εκφράζει κάτι τελείως διαφορετικό. Αρχικά, ο “οίκος” είναι μια έννοια αφηρημένη και ιδεατή. Εκφράζει κάτι το άυλο, το κοντινό, το γνώριμο. Συγκεκριμένα, προέρχεται από το *woik-*weik - (λατ. vicus,vicinus)17 και έχει άμεση σχέση με την έννοια της εστίας, την οποία έχουμε αναλύσει εκτενέστερα σε προηγούμενη παράγραφο. Ο οίκος, όπως αναφέρει ο Νικολάου-Ίων Τερζόγλου σε σχετικό του άρθρο, είναι σύμβολο σταθερότητας και μονιμότητας και αποτελεί αναμφισβήτητα το πρωταρχικό πλαίσιο της οικειότητας και της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Επιπρόσθετα, στο εν λόγω κείμενο, θίγει την κοινωνική διάσταση της έννοιας μιας και ο οίκος περιλαμβάνει την ανθρώπινη ομάδα που οικεί, δηλαδή την οικογένεια.
“Το «ανήκειν στο σπίτι ή την οικογένεια», ορίζεται ως το «καθόλου παράξενο, κάτι που είναι εξοικειωμένο». Συνδέεται με την αίσθηση του οικείου, του «φιλικά άνετου», «της απόλαυσης του ήσυχου περιεχομένου, προκαλώντας μια αίσθηση ευχάριστης ηρεμίας και ασφάλειας όπως είναι μέσα στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού του”,
Ο οίκος είναι συμπερασματικά θεμελιώδης προυπόθεση και συνθήκη για την κοινή διαβίωση.Πράγματι, όπως γράφει ο φιλόσοφος Henri Lefebvre: «Κατοικώ
σημαίνει συμμετέχω σε μια κοινωνική ζωή, σε μια κοινότητα, χωριό ή πόλη».18
Συνεπώς, ο οίκος είναι μια ευρεία έννοια η οποία σχετίζεται τόσο με τον τρόπο που δομούνται οι ποικίλες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που κατοικούν και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου όσο και στο πως τελικά συγκροτείται η ίδια η κοινωνία. Θα μπορούσαμε, επιπλέον, να τονίσουμε πως ο οίκος περιλαμβάνει όλες τις εικόνες, τις μυρωδιές, τις μνήμες, τα βιώματα και τις αισθήσεις του κάθε ανθρώπου για το εκάστωτε περιβάλλον. Είναι μια εμπειρία καθαρά προσωπική και πολυπαραγοντική. Η έννοια του οίκου μας δίνει την ελευθερία να την προσδιορίσουμε ανάλογα με τα δικά μας βιώματα και τις προσωπικές μας ανάγκες. Ενδέχεται να παρει ποικίλες μορφές στα εκάστοτε στάδια της πορείας της ζωής του ανθρώπου, αλλά πάντοτε θα εκφράζει τον πιο ενδόμυχο εαυτό του, την πιο ειλικρινή του ύπαρξη, τη μέγιστη ανάγκη να οικειότητα. Ο οίκος είναι μια έννοια αφηρημένη και ιδεατή. Εκφράζει κάτι το άυλο, το κοντινό, το γνώριμο.
σύμφωνα με το Γερμανό D. Sanders.18
64 17. ορισμός: Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξιλογίας ΕΠΕ, Αθήνα 1998, σελ. 1252 18. Vidler Α, The architectural Uncanny, Essays in the modern unhomely, Λονδίνο, MIT Press,1992 19. Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, ‘Η έννοια της κατοικίας: Οίκος και Οικία’ , ‘Αρχιτέκτονες’ Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τεύχος 68-περίοδος Β, Μάρτιος/Απρίλιος 2008, σελ.65
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 11
65
3.6
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «ΟΙΚΙΑ»
Από την άλλη μεριά, η οικία έχει μια σαφώς πιο καθορισμένη ερμηνεία. Έχει έναν πιο κλειστό και ιδιωτικό χαρακτήρα. Προέρχεται από το *domo, *dema που σημαίνει «χτίζω κατοικία», κατασκευάζω.20 Αποτελεί στην πραγματικότητα, το υλοποιημένο κτίσμα όπου στεγάζεται ο οίκος. Είναι με άλλα λόγια η απτή υλοποίηση της αφηρημένης έννοιας του οίκου. Το μέσο με το οποίο επιτυγχάνεται αυτού του είδους η δόμηση είναι η αρχιτεκτονική. Τα διάφορα αρχιτεκτονικά μέσα, όπως είναι τα δωμάτια, τα ανοίγματα, τα υλικά, μεταφράζουν τις διάφορες σχέσεις που έχει ήδη ορίσει η έννοια του οίκου. Έτσι συμπαιρένουμε ότι το κτίσιμο της οικίας προυποθέτει μια εξοικείωση με το χώρο και έναν οίκο που πρόκειται να δομηθεί.
γωνιά του κόσμου, όπως επισημαίνει ο Bachelard. Συνεπώς, η οικία αποτελεί το υλοποιημένο κτίσμα ενός συγκεκριμένου τόπου, του οίκου. Σαφώς, ο οίκος αποτελεί αναμφισβήτητα την εννοιολογική προυπόθεση της οικίας και έτσι αντιλαμβανόμαστε πως οι δύο έννοιες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Από τη μία, μια οικία χωρίς οίκο είναι σαν ένα κούφιο κέλυφος χωρίς νόημα και ουσία, ενώ από την άλλη ένας οίκος χωρίς οικία θα παραμένει πάντα έννοια ανολοκλήρωτη, παγιδευμένη στη σφαίρα του ιδεατού και της φαντασίας.
Επίσης, όπως αναφέρει ο Ν. Ι. Τερζόγλου, “Ο οικοδομημένος οίκος δημιουργεί έναν
τόπο και μια τοπο-θεσία, δηλαδή μια μοναδική σχέση μεταξύ χώρων και ανθρώπων που αποκτά νόημα, ποιότητα και χαρακτήρα: ο τόπος συνοδεύεται πάντοτε από ενός κόσμου πολιτισμικών σημασιών και αξιών. Αν ο τόπος είναι ένας κατοικημένος χώρος, τότε η οικία είναι ένας οικοδομημένος οίκος.”Στο ζήτημα της οικίας έχει τοποθετηθεί
και ο Gaston Bachelard. Συγκεκριμένα αναφέρει, “Η ψυχή μας είναι όπως μια
κατοικία. Με το να θυμόμαστε ‹σπίτια› και κάμαρες μαθαίνουμε να κατοικούμε μέσα στον εαυτό μας”. 20 Υπό αυτή την έννοια, η οικία ως τόπος και σημείο διαφύλαξης της ανθρώπινης ύπαρξης και δράσης είναι ένα κέντρο συγκεντρωμένης μοναξιάς, ένα καταφύγιο της ονειροπόλησης, μια
Αν ο τόπος είναι ένας κατοικημένος χώρος, τότε η οικία είναι ένας οικοδομημένος οίκος
66 20. Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου ,‘Η έννοια της κατοικίας: Οίκος και Οικία’ ,‘Αρχιτέκτονες’ Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τεύχος 68-περίοδος Β, Μάρτιος/Απρίλιος 2008, σελ.66 21. Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου- Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 2η έκδοση
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 12
67
3.7
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΒΑΣΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΟΙΚΟΣ» - «ΟΙΚΙΑ»
Η ευαίσθητη σχέση ανάμεσα στον οίκο και την οικία ρυθμίζεται μέσα από την αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική τόσο ως σκέψη όσο και ως πράξη των συνθηκών του κατοικείν και του οικοδομείν, οργανώνει την έκφραση του οίκου σε κατασκευασμένους τόπους ζωής και επικοινωνίας.22 Ποιά είναι, όμως, η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο εννοιών;
Από την άλλη η οικία είναι το απαραίτητο κέλυφος που στεγάζει αυτόν τον ιδεατό τόπο, τον οίκο, που χωρίς εκείνο όμως δεν έχει λόγο ύπαρξης. Η οικία μπορεί να λάβει εν δυνάμει αμέτρητες μορφές, σχήματα και μεγέθη. Οριοθετεί τον τόπο, όπου ο άνθρωπος θα βιώσει την εμπειρία του οίκου του και λειτουργεί ως καθρέπτης της ύπαρξής του.
Η έννοια της οικειότητας θα λέγαμε πως αποτελεί τη λέξη κλειδί στο ζήτημά μας. Η αίσθηση του κοντινού, του γνώριμου, του ασφαλούς, προκύπτει από μια διαδικασία βιωμάτων και εμπειριών κατα τη διάρκεια του χρόνου. Ο άνθρωπος από την παιδική του κιόλας ηλικία συλλέγει εικόνες, αναμνήσεις, αισθήσεις τα οποία, υποσυνείδητα ή μη, καθορίζουν τα κριτίρια οικειότητάς του, μορφώνουν τον οίκο του.
Στη σύγχρονη εποχή, όπως αναφέρει ο Ν. Ι. Τερζόγλου, «η γενίκη έννοια του οίκου συχνά
Με άλλα λόγια, ο κάθε άνθρωπος νιώθει εξοικειωμένος με ορισμένες καταστάσεις, περιβάλλοντα, εικόνες, μυρωδιές, ήχους και όταν βρεθεί αντιμέτωπος μπροστά σε αυτά νιώθει ασφάλεια, νιώθει σαν να βρίσκεται σπίτι του. Αυτό είναι ο οίκος, το συνονθύλευμα όλων αυτών των στοιχείων που απαρτίζουν στην ουσία τον ίδιο μας τον εαυτό.
συρρικνώνεται και υποτάσσεται στους σκληρούς κανόνες της αγοράς και του κεφαλαίου, οι οποίοι μεταμορφώνουν την κατοικία από πρωτογενές αγαθό ζωής σε καταναλωτικό προιόν. Με αυτόν τον τρόπο, η οικία μετατρέπεται σε ένα ποσοτικό μέσο ατομικής επίδειξης του πλούτου και χάνει το συλλογικό, εννοιολογικό και ποιοτικό του θεμέλιο: τον οίκο. Σήμερα οικοδομούμε οικίες χωρίς οίκο, οικίες που δεν αποτελούν οργανικά μέρη ενός αστικού κοινωνικού συνόλου.»
68 22. Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου ,‘Η έννοια της κατοικίας: Οίκος και Οικία’ , ‘Αρχιτέκτονες’ Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τεύχος 68-περίοδος Β, Μάρτιος/Απρίλιος 2008, σελ.66
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 13
69
3.8
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ»
Στο λεξικό Worterbuch του Γερμανού Daniel Sanders του 1860, το heimlich (οικείο) πρώτα ορίζεται ως «ανήκειν στο σπίτι ή την οικογένεια», ως «καθόλου παράξενο, κάτι που είναι εξοικειωμένο». Συνδέεται με την αίσθηση του οικείου, το «φιλικά άνετο,»
«την απόλαυση του ήσυχου περιεχομένου, προκαλώντας μια αίσθηση ευχάριστης ηρεμίας και ασφάλειας όπως είναι μέσα στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού του».23 Συνήθως όταν αναφερόμαστε στην έννοια της «οικειότητας» αντιμετωπίζουμε μια δυσκολία στον προσδιορισμό και την κατανόησή της. Εύκολα υποστηρίζουμε ότι ο συγκεκριμένος όρος δεν μπορεί να στριμωχτεί σε καλούπια, ούτε να υπακούσει σε γενικούς κανόνες, μιας και το τί είναι οικείο για τον καθένα από εμάς είναι μια αυστηρώς προσωπική και υποκειμενική υπόθεση.
Υπάρχουν δυο απαντήσεις στο προαναφερθέν επιχείρημα. Η πρώτη είναι η εμπειρική, ότι δηλαδή υπάρχει σταθερότητα συμπεριφοράς τόσο μεταξύ όμοιων ομάδων, όσο και μέσα σε αυτές. Η δέυτερη απάντηση έγγυται στο γεγονός ότι ακριβώς η ύπαρξη της προσωπικής παραλλαγής είναι αυτή που υποκίνησε ένα μεγάλο μέρος της ψυχολογικής έρευνας · αφού, όταν μπορούμε να προσδιορίσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους και τα φαινόμενα που προκαλούν αυτές τις διαφορές, θα κατανοήσουμε πιο καλά την ανθρώπινη συμεριφορά γενικά. Με άλλα λόγια, αν παρατηρήσουμε και καταγράψουμε τις ποικίλες υποκειμενικές συμπεριφορές τότε τελικά θα είμαστε σε θέση να τις κατηγοριοποιήσουμε και να εκππονήσουμε γενικά συμπεράσματα.
Ένα από τα πιο ισχυρά επιχειρήματα που οι μη ειδικοί πιστεύουν ότι μπορούν να προβάλουν ενάντια στις δυνατότητες μιας επιστημονικής ψυχολογίας, είναι ακριβώς αυτό: ότι ο καθένας είναι διαφορετικός. Υποστηρίζεται ότι ακόμα και αν θα μπορούσαν να βρεθούν γενικοί νόμοι για μια μέση συμπεριφορά, θα υπήρχαν ακόμη τόσες προσωπικές παραλλαγές, που αυτοί οι νόμοι θα είχαν ελάχιστη πρακτική αξία ως προς την εξήγηση ή την πρόβλεψη των εμπειριών μας συγκριτικά με άλλους ανθρώπους στην καθημερινή ζωή.
εικόνα 14
70 23. διάλεξη: “Εστιάζωντας την κατοίκηση” , Βενιερης Εμμανουηλ ,Γατου Αικατερινη, Ξανθη 2014, Δημοκριτειο Πανεπιστημιο Θρακης Τμημα Αρχιτεκτονων Μηχανικων, σελ.112
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Ανάγκη για οικειότητα
«Από τη στιγμή που ερχόμαστε στον κόσμο ξεκινά κι η προσπάθεια μας να αισθανθούμε οικεία και ασφαλείς σε αυτόν.» M.Heidegger 22
Ο άνθρωπος φαίνεται να κινείται σε ένα περιβάλλον, που δημιούργησε μεν γι’ αυτόν αλλά δεν απαντά πλήρως στις ανάγκες του. Η συνεχής περιπλάνησή του σε χώρους που είναι ξένοι και αφιλόξενοι σ’ αυτό, τον κάνει να αναζητά πιο έντονα τον χώρο στον οποίο θα βρει αυτά που ψάχνει. Ο άνθρωπος βρίσκει το δικό του σπίτι στον προσωπικό του χώρο, ο οποίος μοιάζει η τελευταία του ευκαιρία για οικειότητα και ασφάλεια. Ο χώρος αυτός εμπλουτίζεται από τον άνθρωπο με όλα τα νοήματα και τις αξίες που κουβαλά μαζί του, ώστε να ξεπεράσει την ανέστια κατάστασή του. Έρχεται να πάρει ένα είδος καταλύματος που όχι απλά θα στεγάζει τον άνθρωπο, αλλά θα απαντήσει στον τρόπο με τον οποίο υπάρχει. Σε ένα περιβάλλον τόσο χαώδες με διαστρεβλωμένα χαρακτηριστικά, πέραν του φυσικού, ο άνθρωπος εναποθέτει τις ελπίδες του για ασφάλεια στο σπίτι του. Το σπίτι του πέραν του ότι πρέπει να ικανοποιήσει τις ανάγκες που ο άνθρωπος κουβαλά μαζί του, αποτελεί τον τελευταίο χώρο τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να οικειοποιηθεί προσδίδοντας του τα χαρακτηριστικά του. Ο χώρος αυτός έρχεται ως απάντηση στον χαρακτήρα του ανθρώπου, παίρνει ουσία από την ουσία του, αλλά δεν
παύει να αποτελεί και μέρος του δημιουργημένου ευρύτερου περιβάλλοντος του. Η ανάγκη του να αισθάνεται πάνω απ’ όλα ότι τα πάντα λειτουργούν γι’ αυτόν, τον κάνει να δημιουργεί το περιβάλλον που απαντά τελικά σε ότι ο ίδιος επιθυμεί. Το σπίτι του γίνεται ο χώρος που αισθάνεται οικειότητα και ασφάλεια, καθώς βρίσκει απαντήσεις στις ανάγκες που φέρει μαζί του στον κόσμο. Έπειτα, τα άψυχα πράγματα δέχονται με έναν περίεργο τρόπο χαρακτηριστικά από τα άτομα που τα χειρίζονται, καθώς ο χώρος νοηματοδοτεί τον άνθρωπο και νοηματοδοτείται με την σειρά του απ’ αυτόν. Έτσι, το σπίτι και οι χρήστες αυτού, φαίνεται να απαντούν σε μια άρρηκτη ενότητα και από το σύνολό τους να ορίζεται το περιεχόμενό της.
«Το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να νιώσει ποτέ οικεία στον κόσμο, είναι αυτό ακριβώς που πυροδοτεί την έντονη επιθυμία μας για οικειότητα και ασφάλεια.» Martin Heidegger
71 24. Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και κατοίκηση, Από τον Heidegger στον Koolhaas, Πλέθρον Αθήνα, 2008, σελ.3
3.9
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΒΑΘΜΟΙ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Είναι, όμως, δόκιμος ο ισχυρισμός ότι ο τρόπος που κάποιος βιώνει τον προσωπικό του χώρο, το σπίτι του, είναι ίδιος για όλους και μπορεί να τεθεί με αντικειμενικά κρητίρια; Πως επηρεάζεται η σχέση κατοίκου - κατοικίας στα διάφορα μέρη του πλανήτη και τι ρόλο παίζει η κουλτούρα και ο πολιτισμός του κάθε ανθρώπου στον τρόπο που οικειοποιείται έναν χώρο;
Μέσω του βιβλίου του Hidden Dimension, o E.T.Hall διαβεβαιώνει πως η γλώσσα του χώρου, η σιωπηλή γλώσσα, έχει διαφορετική χρήση και στα διάφορα μέρη του κόσμου. Είναι διαφορετικός ο τρόπος που αντιλαμβάνονται το χώρο οι Ιάπωνες, οι Αμερικάνοι, οι Άραβες ή οι Ευρωπαίοι, είτε αφορά την κατοικία, είτε την αυλή, είτε το γραφείο.
Τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου αναμφισβήτητα διαδραματίζουν έναν καθοριστικό ρόλο σχετικά με τον τρόπο που λειτουργεί και αντιδρά στα διάφορα ερεθίσματα του περιβάλλοντός του. Σίγουρα αν γνωρίζουμε αν ένα άτομο είναι άντρας ή γυναίκα, μεγάλης ή μικρής ηλικίας, αν έχει υψηλή ή χαμηλή κοινωνική θέση, θα μας επιτρέψει να βγάλουμε πολυάριθμα συμπεράσματα σετικά με τη συμπεριφορά του. Όμως, μια δυσκολία που αναπόφευκτα προκύπτει κατά την εφαρμογή αυτού του είδους μεταβλητών είναι ότι συχνά περιλαμβάνουν ένα πολύπλοκο φάσμα ψυχολογικών φαινομένων και κατά συνέπεια δε μας διευκολύνουν καθόλου στο να ερμηνεύσουμε τέλεια τη συμπεριφορά που βοηθούν να προβλέψουν.
εικόνα 15
72 εικόνα 17
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Συγκεκριμένα ο τρόπος που χρησιμοποιείται η αυλή, που αποτελεί σημαντικό κομμάτι του σπιτιού, είναι τελείως διαφορετικός από τους Αμερικάνους και από τους Άγγλους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι αυλές δεν περιφράσσονται, αλλά θεωρείται ότι οι γείτονες έχουν αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η αυλή αποτελεί ένα κομμάτι που ανήκει στην γειτονία και όχι σε κάθε ιδιώτη ξεχωριστά. Αντιθέτως, στη Αγγλία η γειτνίαση δεν παρέχει κανενός είδους δικαίωμα και σε περιπτώσεις αποτελεί θέμα γραπτής πρόσκλησης.
εικόνα 16
Η διαφορά ανάμεσα στην αμερικάνικη και στην αγγλική κουλτούρα εντοπίζεται και στη σημασία του τόπου που εξελίσσεται μια δραστηριότητα. Στην Αμερική το που βρίσκεται ποιος, βοηθά στην ταξινόμηση των ανθρώπων και των δραστηριοτήτων, ενώ στην Αγγλία το κοινωνικό σύστημα είναι αυτό που καθορίζει το ποιος είσαι. Στην Αμερική το πρώτο στοιχείο για την ταυτότητα του άλλου λαμβάνεται από την διεύθυνση κατοικίας του αλλά και εργασίας του. Ένας μεσοαστός Αμερικάνος έχει συνηθίσει να έχει το δικό του δωμάτιο ή τουλάχιστον ένα δικό του ιδιωτικό χώρο, σε σύγκριση με έναν μεσοαστό ή ανώτερης τάξης Άγγλο, που έχει συνηθίζει να μοιράζεται τον χώρο του με κάποιο άλλο μέλος της οικογένειάς του. Αυτή η νοοτροπία που καλλιεργείται από μικρή ηλικία ακολουθεί και τους δύο λαούς όλη τους τη ζωή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία παρεξηγήσεων στη πιθανότητα συνύπαρξης των δύο, αφού οι μεν δυσκολεύονται να καταλάβουν την ανάγκη των δε για έναν ασφαλές προσωπικό χώρο ή αντίστροφα τα νοητά όρια που θέτουν οι δε και περιμένουν να γίνουν αντιληπτά από τους μεν. Η ένταση υποχωρεί όταν αρχίσει η γνωριμία και η ουσιαστική επικοινωνία των δύο. Αναντίρρητα, οι αρχιτεκτονικές και χωρικές ανάγκες των δύο είναι εντελώς διαφορετικές.
73 εικόνα 18
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα τέτοιων διαφορών είναι ο τρόπος διευθέτησης του εσωτερικού χώρου στην Ευρώπη και στην Ιαπωνία. Οι Ιάπωνες δεν διαθέτουν μεγάλους ανοιχτούς χώρους και γι’ αυτό έμαθαν να αξιοποιούν στο έπακρο τους μικρούς χώρους. Τους διαμορφώνουν έτσι ώστε οπτικά να φαίνονται πως εκτείνονται, οργανώνοντας τα κινητά αντικείμενα προς το κέντρο του δωματίου. Ακόμα, τα αντικείμενα και τα έπιπλα που διαθέτουν είναι τα απολύτως απαραίτητα. Οτιδήποτε επιπλέον αποδιοργανώνει τον χώρο. Για παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσει που κοιμούνται σε ένα απλό στρώμα και όχι σε κρεβάτι, ή κάθονται στο πάτωμα σε χαμηλά γραφεία, αντί σε ψηλά με καρέκλες. Αντιθέτως, οι Ευρωπαίοι συνηθίζουν να διατάσσουν τα έπιπλα περιμετρικά ή κοντά στους τοίχους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι χώροι του Δυτικού πολιτισμού συχνά να φαίνονται λιγότερο πηγμένοι στα μάτια των Ιαπώνων. Αξίζει να αναφερθεί ότι οτιδήποτε θεωρείται σταθερό αντικείμενο στο χώρο ενός πολιτισμού, μπορεί σε κάποιον άλλον να θεωρείται μετακινούμενο και αντίστροφα. Συγκεκριμένα, στην Ιαπωνία συνηθίζεται οι τοίχοι να είναι μετακινήσιμοι και να αλλάζουν θέση ανάλογα με τις δραστηριότητες που εξελίσσονται στον χώρο κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αυτοί οι τοίχοι αποτελούν συνήθως διάτρητα πανέλα που δεν αποκόβουν την οπτική επικοινωνία. Είναι αρκετά συχνό φαινόμενο ο Ιάπωνας να παραμένει σε έναν χώρο ενόσω οι δραστηριότητες αλλάζουν. Αντιθέτως, στην Αμερική ή στην Ευρώπη οι άνθρωποι μετακινούνται από το
74
ένα μέρος του δωματίου στο άλλο ή αλλάζουν δωμάτιο όταν αλλάζει και η δραστηριότητα την οποία κάνουν, όπως ύπνος, φαγητό, εργασία και ούτω καθεξής. Όσον αφορά τον χώρο, οι Δυτικοί μιλώντας για αυτόν εννοούν το κενό, δηλαδή την απόσταση μεταξύ των αντικειμένων. Έχουμε συνηθίσει όταν σκεφτόμαστε τον χώρο να τον αντιλαμβανόμαστε σαν κάτι κενό, αντίθετα οι Ιάπωνες δίνουν μία διαφορετική ερμηνεία. Συγκεκριμένα, δίνουν νόημα στο κενό και στο σχήμα που μπορεί να σχηματίζει και να καταλαμβάνει μέσα σε έναν χώρο. Για αυτό έχουν μια συγκεκριμένη λέξη, “ma”. Το “ma”, ή αλλιώς το μεσοδιάστημα, είναι ένα βασικό κομμάτι στην ιαπωνική χωρική εμπειρία και κατασκευή και η διαχείριση και διαρρύθμιση του συχνά παράγει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Παράδειγμα αποτελεί η διαμόρφωση των κήπων, που γίνεται με τέτοιο τρόπο που εκτιμώνται από διαφορετικές θεάσεις και προκαλούν την συμμετοχή όλων των αισθήσεων. Η μελέτη του Ιαπωνικού χώρου απεικονίζει την τάση να οδηγείται ο καθένας ξεχωριστά σε ένα σημείο, όπου θα μπορεί να ανακαλύψει κάτι για τον εαυτό του.
εικόνα 19
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Ακόμα στην Ιαπωνία υπάρχει διαφορετική αίσθηση για το τι πάει να πει πολυκοσμία και ‘στρίμωγμα’ από ότι στις Δυτικές χώρες. Σε πολλές περιπτώσεις οι Ιάπωνες προτιμούν το ‘στρίμωγμα’, όπως για παράδειγμα την ώρα του ύπνου που τους είναι οικείο να κοιμούνται όλοι μαζί στο πάτωμα. Σύμφωνα με τον Donald Keene, στο βιβλίο του Living Japan, αναφέρει πως δεν υπάρχει λέξη στα ιαπωνικά για την ιδιωτικότητα.25 Παρ’ όλα αυτά οι Ιάπωνες την επιδιώκουν, απλά με διαφορετικό τρόπο από ότι οι Δυτικοί. Μπορεί να μην έχουν μεγάλη ανάγκη να μείνουν μόνοι τους ή να έχουν συχνά τριγύρω τους ανθρώπους, αλλά σίγουρα βρίσκονται σε δυσάρεστη θέση όταν χρειάζεται να μοιραστούν κάποιο τοίχος του σπιτιού ή μέρος του διαμερίσματος τους με άλλους. Ο Ιάπωνας θεωρεί ότι η κατοικία του και η ζώνη που την περιβάλλει είναι μία δομή. Αυτή η ζώνη όση απόσταση και αν έχει από το σπίτι, θεωρείται το ίδιο σημαντικό κομμάτι όπως η στέγη, και έχει σκοπό να οριοθετήσει τον προσωπικό χώρο του κατοίκου. Συνήθως περιέχει κάποιο είδος μικρού κήπου που τον φέρνει και σε άμεση επαφή με τη φύση.
εικόνα 20
Μια ακόμα πολιτισμική διαφορά όσον αφορά την κατοικία έγκειται στο θέμα της ελευθερίας που έχει ο καλεσμένος. Για παράδειγμα στην Κίνα δεν θεωρείται σωστό ο καλεσμένος να μετακινήσει ούτε την καρέκλα χωρίς να πάρει την άδεια του οικοδεσπότη. Ακόμα στην Ευρώπη οι Γερμανοί είναι αρκετά αυστηροί με την οργάνωση του χώρου και συγκεκριμένα ακόμα και η μετακίνηση μιας καρέκλας μπορεί να θεωρηθεί αγένεια. Αποτρεπτικό παράγοντα αποτελεί το βάρος και το μέγεθος της ίδια της καρέκλας. Ακόμα και ο ίδιος ο Mies Van der Rohe, που με τα έργα του επαναστάτησε εναντίον της Γερμανικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, κατασκεύασε καρέκλες τόσο βαριές που ακόμα και ένας δυνατός άντρας θα αντιμετώπιζε πρόβλημα στην προσαρμογή του καθίσματός του. Για έναν Γερμανό, τα ελαφριά έπιπλα όχι μόνο φαίνονται αδύναμα αλλά και με την δυνατότητα εύκολης μετακίνησης τους μπορούν να προκαλέσουν καταστροφή στην τάξη και την οργάνωση των πραγμάτων. Με άλλα λόγια, προκαλούν πιο εύκολα την εισβολή στην προσωπική σφαίρα του άλλου.
εικόνα 21
25. Edward T. Hall, The hidden dimension, Anchor Books Editions, USA, Πρώτη έκδοση 1969, κεφάλαιο ‘Japanese’, σελ. 152
75
ΤΟ ΣΠΙΤΙ
Ένα ακόμα μοτίβο που παρατηρείται ότι αλλάζει από κουλτούρα σε κουλτούρα, είναι το πώς αντιλαμβάνεται ένα άτομο τα όρια ενός χώρου. Για παράδειγμα τα σπίτια στην Αμερική, πέρα από την κανονική εξώπορτα, διαθέτουν και μία σήτα, δηλαδή μία πόρτα με λεπτό πλέγμα, σε μικρή απόσταση από την πρώτη, που χρησιμεύει για την προστασία του χώρου από έντομα ή άλλα ζώα. Στην πλειοψηφία των σπιτιών αυτών, όταν ο κάτοικος ανοίξει την πόρτα σε κάποιον επισκέπτη αλλά διατηρήσει κλειστή τη σήτα, τότε ο επισκέπτης θεωρείται ότι βρίσκεται έξω από το σπίτι και τον προσωπικό χώρο του άλλου. Αντιθέτως στην Ευρώπη αυτό δεν συμβαίνει, αφού από τη στιγμή που ανοίξει η εξώπορτα ο επισκέπτης θεωρείται ότι εισχωρεί στο προσωπικό χώρο του άλλου. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο E.T. Hall στο βιβλίο του Hidden Dimension, στην Γερμανία τα δημόσια και τα ιδιωτικά κτήρια συχνά διαθέτουν δύο πόρτες για ηχομόνωση, όπως συμβαίνει σε πολλά δωμάτια ξενοδοχείων. Το θέμα την πόρτας αποτελεί μέγιστης σημασίας για τους Γερμανούς. Πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν πως σε αντίθεση, οι πόρτες των Αμερικάνων είναι ελαφριές και σαθρές. Ακόμα και στον χώρο του γραφείου οι Αμερικάνοι αφήνουν την πόρτα ανοιχτή, ενώ οι Γερμανοί κλειστή. Η κλειστή αυτή πόρτα δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι άνθρωποι πίσω από αυτήν θέλουν να μείνουν μόνοι και ανενόχλητοι ή ότι είναι κρυψίνους. Άπλα οι Γερμανοί θεωρούν ότι το να αφήνουν ανοιχτή την πόρτα διαταράσσει την τάξη του χώρου και τον κάνει
76
να φαίνεται ακατάστατος. Ακόμα, η κλειστή πόρτα διαφυλάσσει την ακεραιότητα του δωματίου και δημιουργεί ένα φράγμα προστασίας μεταξύ των υπολοίπων. Στην έρευνα του Hall ένας Γερμανός αναφέρει συγκεκριμένα :
« Εάν δεν είχαμε πόρτες στο πατρικό μου, θα έπρεπε να διαρρυθμίσουμε εντελώς διαφορετικά τις ζωές μας. Χωρίς πόρτες θα είχαμε πολλούς περισσότερους τσακωμούς.. Όταν δεν μπορείς να μιλήσεις , μπορείς να υποχωρήσεις πίσω από μία πόρτα..»
εικόνα 22-23
Εν συνεχεία, ο Hall στο κεφάλαιο ‘The Arab world’ του βιβλίου του Hidden Dimension περιγράφει τον ιδιότυπο και πολύ διαφορετικό κόσμο των Αράβων. Η κατοικία ενός Άραβα, για κάποιον εκτός αυτής της κουλτούρας, θα θεωρηθεί μεγάλη, με πολύ κόσμο, έντονες μυρωδιές και θόρυβο. Οι χώροι του σπιτιού ενός μεγαλοαστού Άραβα είναι τεράστιοι σε σχέση με άλλων λαών, όπως των Αμερικάνων. Το ιδανικό σπίτι για ένα Άραβα προϋποθέτει χώρους αρκετά ψηλοτάβανους και ανοιχτούς, χωρίς πολλά αντικείμενα που να εμποδίζουν την κίνηση. Τα μεγέθη είναι τέτοια, που κατοικίες
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
όπως αυτές προκαλούν μεγάλη αμηχανία σε Αμερικάνους ή σε άλλους λαούς. Επίσης, διακρίνεται μεγάλη η ανάγκη για θέα σε μία αραβική κατοικία και εκφράζεται με πολλούς τρόπους, ακόμα και αρνητικά, με το να την στερήσεις σε κάποιον ανεπιθύμητο γείτονα. Για παράδειγμα, στη Βυρηττό υπάρχει το λεγόμενο ‘’κακεντρεχές σπίτι’’, που δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν παχύ τετραώροφο τοίχο, χτισμένο σε μία στενής λωρίδα γης. Ο τοίχος χτίστηκε λόγω της έντονης και μακροχρόνιας αντιπαράθεσης μεταξύ των κατοίκων της περιοχής και σκοπός του είναι να αποκόψει την θέα προς την Μεσόγειο σε οποιοδήποτε σπίτι που είναι χτισμένο πίσω από αυτόν.
Η διαρρύθμιση του εσωτερικού γίνεται έτσι ώστε να μην υπάρχει ιδιωτικότητα για το κάθε άτομο. Ο θεσμός της οικογένεια είναι πολύ σημαντικός και η προσωπικότητα του κάθε μέλους αλληλεπιδρά έντονα με την προσωπικότητα του άλλου. Τα μέλη οφείλουν να είναι δεμένα και να προστατεύουν ο ένας τον άλλον σε ένα ενιαίο κέλυφος, έτσι ο διαχωρισμός σε μικρότερους χώρους αποφεύγεται. Ένα παλιό αραβικό ρητό λέει: « Παράδεισος χωρίς άλλους αν-
Πέρα από την ομιλία, η όσφρηση είναι μία άλλη αίσθηση που καθορίζει τα όρια μεταξύ των Αράβων, μπορεί να τους φέρει κοντά η να τους απομακρύνει. Συνηθίζεται να μιλάνε σε απόσταση αναπνοής, τόσο κοντά που δεν τους αρκεί μόνο η οπτική επαφή. Αυτή η συνήθεια να μένουν στην τόσο κοντινή απόσταση της οσφρητικής ζώνης τους είναι απαραίτητη, αφού έτσι αντιλαμβάνονται και τις τυχόν αλλαγές στη συμπεριφορά του άλλου. Στην περίπτωση που εντοπίσουν κάποια δυσάρεστη μυρωδιά, αναπτύσσουν συναισθήματα συνωστισμού. Συνεπώς, το οσφρητικό όριο αποτελεί για τους Άραβες ένα άτυπό μηχανισμό για να διατηρούν τις αποστάσεις, σε αντίθεση με τον οπτικό μηχανισμό που χρησιμοποιούν οι Δυτικοί. Μέσω των προηγούμενων παραδειγμάτων επιβεβαιώνεται η σημασία της διαφορετικότητας μεταξύ των ανθρώπων ως προς την οικειοποίηση του χώρου. Συνεπώς, η εκπόνηση γενικών συμπερασμάτων και αντικειμενικών προτύπων που ικανοποιούν όλους τους ανθρώπους θα ήταν αυθαίρετη.
θρώπους δεν μπορεί να θεωρείται Παράδεισος, αλλά κόλαση». Ο τρόπος αυτού του λαού για να επιτύχει ιδιωτικότητα είναι η αποφυγή της λεκτικής επικοινωνίας.
26. Edward T. Hall, The hidden dimension, Anchor Books Editions, USA, Πρώτη έκδοση 1969, κεφάλαιο ‘Japanese’, σελ. 162
77
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
«Το πραγματικό ζήτημα της κατοικίας είναι ότι οι θνητοί πρέπει πάντοτε να αναζητούν ξανά από την αρχή την κατοίκηση...»
Heidegger
4.1
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Και αν στρέψουμε το βλέμα μας στον άνθρωπο σήμερα, ποιες είναι οι συνθήκες ζωής που βιώνει; Πως βρίσκει την οικειότητα στον κόσμο; Πως έχει επηρεάσει η τεχνολογία τον τρόπο που αντιλαμβάνεται πλέον αυτήν την οικειότητα και το κατοικείν εν γένει; Σύμφωνα με τον Heidegger «Το πραγματικό ζήτημα της κατοικίας είναι ότι οι θνητοί πρέπει πάντοτε να αναζητούν ξανά από την αρχή την κατοίκηση, ότι πρέπει να μαθαίνουν από την αρχή την κατοίκηση».
80
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 1
81
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Στα σύγχρονα αστικά κέντρα και όχι μόνο, οι άνθρωποι ζουν είτε σε πυρηνικές ή μονογονικές οικογένειες, μόνοι τους, είτε με ομόφυλο ή ετερόφυλο ζευγάρι/ συγκάτοικο. Παρατηρώντας την καθημερινή ρουτίνα όλων όσον ζουν στο σπίτι, διαμορφώνονται σχέσεις ανάμεσα στον πατέρα, τη μητέρα, το παιδί, το μωρό και τους άλλους ενοίκους, αλλά και ανάμεσα σε αυτούς και τον έξω κόσμο. Οι ανάγκες της κάθε ομάδας καθορίζουν και το εκάστοτε μοντέλο διαβίωσης και τη μορφή κατοίκησης. Επίσης, τα κριτήρια που καθορίζουν το πόσο άνετα νιώθει η κάθε ομάδα, εξαρτώνται από την οικονομική κατάσταση της κάθε μίας αλλά και της κοινωνίας στην οποία ανήκει, καθώς και στις ολοένα εναλλασσόμενες προσδοκίες, που εξαρτώνται από την ηλικία και τη φάση ζωής στην οποία βρίσκεται το κάθε άτομο.
εικόνες 2
82
Η οικογένεια, που αποτελείται από δύο συνθετικά «οίκος» και «γένος», είναι μία ομάδα ανθρώπων που συνδέεται με δεσμούς αίματος, κατοικεί σε ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο, την οικία και συνακόλουθα χρειάζεται την αρχιτεκτονική για να δράσει. Η μορφή και το σχήμα της κατοικίας αποτελούσαν ανέκαθεν καθρέπτη των κοινωνικών αλλαγών και των αλλαγών της δομής τη οικογένειας. Σήμερα, το πρότυπο της πυρηνικής οικογένειας εξασθενεί. Η δομή της οικογένειας αλλάζει και μεταβάλλεται, ενώ άλλοτε εμπλουτίζεται με νέες μορφές συγκατοίκησης. Η αρχιτεκτονική καλείται να αφουγκραστεί αυτούς τους νέους τύπους οικογενειών και τις ανάγκες τους με σκοπό τη δημιουργία κατάλληλων κατοικιών. Η χωρική και χρονική διάσπαση
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
της οικογένειας αλλά και η αποδέσμευση του ατόμου από τον τόπο, καλούν τον αρχιτέκτονα να επαναπροσδιορίσει το ζήτημα της κατοικίας. Το μοτίβο κατοίκησης που θα κυριαρχήσει σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα είναι το μοτίβο του ξεριζώματος, της αποξένωσης και του εκ-τοπισμού. «Η δυναμική της
νεότερης τεχνικής, σε συνδυασμό με την επιστημονική εκβιομηχάνιση του κόσμου εξαλείφουν κάθε δυνατότητα διαμονής»,
θα πει ο Heidegger.
Έκτοτε το φαινόμενο της αστικοποίησης και η εκτεχνίκευσή του επηρεάζουν ραγδαία την ανθρώπινη κατοίκηση. Ο Le Corbusier τοποθετήθηκε με φανατισμό γι’ αυτήν την εκμηχανισμένη κατοικία, «machine à habiter», όπου «το σπίτι θά ’ναι μια μηχανή για
να κατοικείς και η πολυθρόνα μια μηχανή για να κάθεσαι». Στο πνεύμα αυτής της νέας οικονομίας του 20ου αιώνα, επιχειρείται και η αναθεώρηση όλων των αξιών και των συστατικών στοιχείων της κατοικίας. Πρόκειται για μια βαριά οικοδομική βιομηχανία που υπηρετεί αυτή τη νέα κατοίκηση, μεταδίδοντάς της το πνεύμα της τυποποίησης και της προκατασκευής. Η αρχιτεκτονική αυτή προσπαθεί να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της «ελάχιστης διαβίωσης» με τα εργαλεία ενός σχεδιασμού προγραμματικού και «ανώνυμου», με κατασκευαστικές μεθοδολογίες όσο το δυνατόν πιο οικονομικές και συνεπώς δεσμευτικές. Συνήθως, δεν προχωρά στο σχεδιασμό των εκάστοτε κατοικιών πάνω σε μια βάση εξατομίκευσης, αφού προϋποθέτει το πρότυπο ενός χρήστη με προκαθορισμένες ανάγκες, λειτουργίες και απαιτήσεις, καθώς επεκτείνει την ιδέα της «παραγωγής της ζωής των ανθρώπων» με κριτήριο την οικονομία των μέσων και την οικονομία του χρόνου. Έτσι, η βιομηχανία του σπιτιού προσφέρει στον καταναλωτή κάτι παραπάνω από ένα βασικό καταφύγιο, του προσφέρει ένα ολόκληρο διαμορφωμένο περιβάλλον να ζήσει. Ως προς το εσωτερικό δηλαδή, του προσφέρει διαμορφωμένα «πακέτα διακόσμησης» που αποτελούνται από επιλεγμένα χρώματα, υφές και σχήματα. Όσο πιο ολοκληρωμένο δίνεται ένα πακέτο διακόσμησης, τόσο μειώνεται η τάση του
εικόνα 3
83
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
ανθρώπου να παρέμβει σε αυτό. Μία αισθητικά ολοκληρωμένη δουλεία δεν μπορεί να διαταραχθεί από άσχετα και αχρείαστα αντικείμενα. Όλα αυτά τα πακέτα είναι σχεδιασμένα ώστε να προτιμώνται από την πλειοψηφία του κόσμου και τις περισσότερες φορές να είναι αποκομμένα από το εξωτερικό περιβάλλον στο οποίο ενυπάρχουν. Έτσι, αν η σχέση μεταξύ του σπιτιού και του τόπου είναι συμπτωματική, το ίδιο συμβαίνει με την σχέση του ίδιου του ενοίκου και του σπιτιού του. Το 1900 ο Βιεννέζος αρχιτέκτονας Adolf Loos με το βιβλίο του «The story of the Poor Little Rich Man» ασκεί κριτική στους αρχιτέκτονες εκείνης της εποχής, που είχαν ως χαρακτηριστικό την υπερβολική διακόσμηση. Εκεί περιγράφει την ιστορία ενός πλούσιου επιχειρηματία, ο οποίο ανέθεσε τη διακόσμηση του σπιτιού του σε έναν αρχιτέκτονα. Αυτός ο άντρας υπέβαλε εξολοκλήρου την καθημερινότητά του στις προσταγές του σχεδιαστή. Στο ‘τέλειο’ σχεδιασμένο περιβάλλον, δεν μπορούσε να παρεμβάλει άλλα προσωπικά αντικείμενα, χωρίς την έγκριση του αρχιτέκτονα. Στον κόσμο του καθορισμένου σχεδιασμού, ο ένοικος έγινε ο ίδιος ένα σχεδιασμένο αντικείμενο, σαν ένα ακόμα έκθεμα μουσείου. Τελικά ο άντρας συνειδητοποιεί ότι η ζωή του σε αυτό το σπίτι-έργο τέχνης θα είναι δυστυχισμένη. «Το έργο τέχνης είναι
προσωπική υπόθεση του καλλιτέχνη. Το σπίτι δεν είναι. Το έργο τέχνης έρχεται στον κόσμο χωρίς να υπάρχει κάποια απαίτηση για αυτό. Το σπίτι καλύπτει μια ανάγκη. Το
έργο τέχνης δεν είναι υπόλογο σε κανέναν, το σπίτι στον καθένα», αναφέρει ο Loos. 1 Μέσω της ιστορίας του Loos, αλλά και του τύπου κατοίκησης που επικράτησε τον 20ο αιώνα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μπορούμε να οδηγηθούμε στην εξής παρατήρηση: η σχεδιαστική τάση επικεντρωνόταν στην πραγμάτωση της οικίας αφήνοντας λιγότερο χώρο στον οίκο να ανπτυχθεί μέσα σε αυτήν. Με άλλα λόγια, ο αρχιτέκτονας με σκοπό να μείνει πιστός σε μια προκαθορισμένη αισθητική που ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες στο εσωτερικό και στο περίβλημα της κατοικίας, θέτει περιορισμούς στις προσωπικές παρεμβάσεις του ίδιου του κατοίκου. Ποια είναι, όμως, η αντίδραση του ανθρώπου σε αυτού του είδους την σχεδιαστική επιβολή; Η υποβίβαση του σπιτιού σε απλό τόπο κατοικίας ωθεί τους ενοίκους του να το τροποποιήσουν και να το κάνουν δικό τους, επιπλώνοντας το και διακοσμώντας το με διάφορα προσωπικά αντικείμενα. Εικόνες, φωτογραφίες, φυτά, γλάστρες, μαγειρικά σκεύη και άλλα συμπληρώνουν το σκηνικό του νοικοκυριού. Για να ζήσει κάποιος αληθινά κάπου πρέπει να καταστρέψει την προσφερόμενη ολότητα του εσωτερικού και τα καλά συνδυασμένα σετ αντικειμένων. Ένα καλό σπίτι χρειάζεται την εκάστοτε προσαρμογή.
84 84 1. Boris Groys, “The Obligation to Self-Design”, Μετάφραση: Steven Lindberg, Journal #00, Δεκέμβριος 1969, http:// www.e-flux.com/journal/00/68457/the-obligation-to-self-design/
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Χρήσιμο είναι, βεβαίως, να επισημάνουμε και τη διαφορά που παρατηρήθηκε όσων αφορά στη σχέση μεταξύ της κατοικίας και του εργασιακού περιβάλλοντος του ανθρώπου. Παλαιότερα, το εργασιακό περιβάλλον δεν ταυτιζόταν με την κατοικία. Αρχικά η εργασία του ήταν συνυφασμένη με την ενασχόληση με την γη, στη συνέχεια αναζήτησε εργασία στα γειτονικά εργοστάσια ή καταστήματα, ενώ ορισμένοι διατηρούσαν τα καταστήματα τους στο ισόγειο του σπιτιού τους. Παρ’ όλα αυτά υπάρχει και μια πιο απομακρυσμένη σχέση μεταξύ κατοικίας και εργασίας, αυτή κατά την οποία ο άνθρωπος αναζητά εργασία στο κέντρο της πόλης ενώ διαμένει σε μια προαστιακή κατοικία. Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και των οικονομικών και κοινωνικών
αλλαγών παρουσιάστηκαν μεταβολές στον τομέα της εργασίας, όχι μόνο στον τρόπο και στον τόπο, αλλά και στους χρόνους εργασίας. Πλέον η εργασία δεν σταματά με την απομάκρυνση από το χώρο απασχόλησης, αλλά συνεχίζεται ή πραγματοποιείται εξολοκλήρου μέσα στον χώρο του σπιτιού. Αυτό οφείλεται στην δυνατότητα που έχει προφέρει το διαδίκτυο, αφού χάρις των εξελιγμένων ηλεκτρονικών συσκευών ο όγκος δουλειάς συρρικνώνεται σε μία εξωτερική φορητή μονάδα δεδομένων. Έτσι, το σπίτι χάνει τον ρόλο του ησυχαστηρίου και από χώρος απομόνωσης λειτουργεί συμπληρωματικά ως χώρος πληροφόρησης και επικοινωνίας. Το γεγονός αυτό έχει και χωρικό αντίκτυπο, μιας και ο αρχιτέκτονας εντάσσει έναν νέο λειτουργικό σχεδιασμό που καθιστά εφικτή την συνύπαρξη διημέρευσης και εργασίας.
εικόνα 4
85
4.2
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Σήμερα, στον 21ο αιώνα η φράση του Αθηναίου φιλόσοφου Σωκράτη:
«Δεν είμαι Αθηναίος, ούτε Έλληνας πολίτης, αλλά πολίτης του κόσμου», έχει ακόμα ισχύ.
86
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Στη σημερινή κοινωνία η τεχνολογία έχει καταφέρει να ελευθερώσει τον άνθρωπο επιτρέποντας και δίνοντας του χρόνο να εξελίσσει τον εαυτό του. Στις πόλεις παρατηρείται πλέον έλλειψη χώρου για κατοίκηση και σε συνδυασμό με την συρρίκνωση των αποστάσεων, ο άνθρωπος δύναται να ταξιδεύει περισσότερο και συχνότερα. Τα όρια του κόσμου του έχουν διευρυνθεί ή έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Η εξέλιξη στον τομέα της επικοινωνίας έχει αναδιαμορφώσει την πραγματικότητα στην οποία ζούμε, ειδικά όσον αφορά την αίσθηση του χώρου. Η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, το τηλέφωνο και οι υπολογιστές μας επιτρέπουν να βιώνουμε οποιοδήποτε τόπο βρισκόμαστε, ως έναν τόπο που τυχαίνει να καταλαμβάνουμε και έχουμε την δυνατότητα να αλλάξουμε οποιαδήποτε ώρα και στιγμή. Πλέον δεν “ριζώνουμε” σε έναν τόπο όπως έκαναν παλαιότερα για παράδειγμα οι αγρότες, που καθόριζαν την ζωή τους από την γη και τα αγαθά που τους προσέφερε αυτή. Ανέκαθεν ο άνθρωπος είχε έντονη την ανάγκη να ταξιδεύει και να εξερευνά τον κόσμο γύρω του. Σήμερα η τεχνολογία του έχει προσφέρει εξελιγμένα μέσα με τα οποία μπορεί να καλύψει ακόμα πιο εύκολα
αυτή την ανάγκη. Για παράδειγμα, τα μέσα μεταφοράς μηδενίζουν τις αποστάσεις και η αίσθηση του χρόνου αποκτά άλλη υπόσταση για τον άνθρωπο, πράγμα που τον κάνει να αισθάνεται ότι οποιαδήποτε στιγμή μπορεί να βρεθεί σε οποιοδήποτε μέρος θελήσει. Αυτό τον ωθεί στην αναζήτηση καταλυμάτων που καλύπτουν την ανάγκη του αυτή για προσωρινή διαμονή. Ο σύγχρονος νομάς απαρνείται την σταθερότητα μιας μόνιμης κατοικίας και επιλέγει περιβάλλοντα που ικανοποιούν τους εκάστοτε στόχους του. Η τεχνολογία ήρθε να διαμορφώσει μία νέα ιδεολογία που εξυπηρετεί αυτούς τους στόχους. Αξίζει να αναφερθεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της λογικής, το μοντέλο της διαμονής ‘bed and breakfast’ – bnb, δηλαδή ύπνος και πρωινό. Η πιο χαρακτηριστική επιχείρηση αυτού του μοντέλου είναι η γνωστή εταιρία Airbnb. Πρόκειται για μία ηλεκτρονική πλατφόρμα που ιδρύθηκε το 2008 και προσφέρει χώρους φιλοξενίας σε 34.000 πόλεις και 191 χώρες ανά τον κόσμο.2 Αυτοί οι χώροι ποικίλουν ως προς το μέγεθος και τη σχεδιαστική τους αισθητική, αφού ο ενδιαφερόμενος μπορεί να διαλέξει ανάμεσα σε ενα διαμέρισμα,
87 2. Σελάνα Βροντή, “Airbnb: To δίκτυο ενοικίασης κατοικιών που αλλάζει τις...διακοπές”, Η Καθημερινή, Ιανουάριος 2017, http://www.kathimerini.gr/778807/article/oikonomia/epixeirhseis/airbnb-to-diktyo-enoikiashs-katoikiwn-poy-allazei-tis-diakopes
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
μια μονοκατοικία, μία βίλα ή ακόμα και ένα κάστρο. Πώς λειτουργεί αυτή η αμερικάνικη επιχείρηση; Τα προαναφερθέντα, αποτελούν καταλύματα κάποιου ιδιοκτήτη που επιθυμεί να ενοικιάσει το διαμέρισμά του, στο οποίο συνήθως διαμένει και ο ίδιος. Έτσι, δημιουργείται μια διαδικτυακή κοινότητα με ανθρώπους από διαφορετικές κουλτούρες, που έρχονται σε επαφή μεταξύ τους και δεν φοβούνται να ανοίξουν τα σπίτια τους σε ξένους. Η διαφορά με κάποια ξενοδοχειακή μονάδα, είναι πως αυτού του είδους η διανυκτέρευση υπόσχεται μια ολοκληρωμένη ταξιδιωτική εμπειρία και όχι ένα αποστειρωμένο επαναλαμβανόμενο περιβάλλον. Ο ιδρυτής της εταιρίας Brian Chesky προβάλει ως μότο του δημιουργήματός του το «Belong Anywhere» (ανήκεις παντού), «Μοιράσου το
σπίτι σου, αλλά ταυτόχρονα μοιράσου και τον κόσμο σου».
Παρόμοια δράση έχει και η εταιρία Couch Surfing International Inc. , που διαμορφώνει
επίσης μία μεγάλη διαδικτυακή κοινότητα με 1.4 εκατομμύρια μέλη σε 231 χώρες. Αποτελεί μία Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρία που έχει καταχωρηθεί και ως φιλανθρωπική οργάνωση. Το CouchSufing δεν έχει να κάνει μόνο με τους καναπέδες (couch σημαίνει καναπές στα αγγλικά), ή με το να βρει κάποιος δωρεάν κατάλυμα, όσο με την αλλαγή νοοτροπίας στον τρόπο που ταξιδεύει σήμερα ‘ο πολίτης του κόσμου’ και στο παγκόσμιο δίκτυο στο
οποίο θέλει να ενταχθεί.3 Άλλες εταιρίες με παρόμοιο σκοπό που μπορεί να απευθύνονται σε συγκεκριμένο κοινό είναι η ‘Be Welcome’, ‘Warm Showers’, ‘Trusted Housesitters’, ‘WWOOF όπου η φιλοξενία πραγματοποιείται σε φάρμες, στις οποίες δουλεύεις με αντάλλαγμα την διαμονή και το φαγητό σου. Μία ακόμα εταιρία είναι η Hostwriter, που απευθύνεται κυρίως σε συγγραφείς και δημοσιογράφους, ή η Teachsurfing που απευθύνεται σε δασκάλους και πολλές άλλες.4 Μια άλλη τάση που παρατηρείται στον σύγχρονο νομά είναι ότι, με την εξέλιξη της τεχνολογίας, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να κινείται και παράλληλα να φέρει μαζί του το κατάλυμά του. Το κινητό σπίτι για το οποίο μιλάμε είναι το τροχόσπιτο. Ένα όχημα εσωτερικά διαμορφωμένο σαν σπίτι που ρυμουλκείται από αυτοκίνητο ή κινείται αυτόνομα. Αποτελεί μία κινητή προκατασκευασμένη κατοικία που προσφέρει βασικό καταφύγιο σε προσιτή τιμή. Στο βιβλίο «Good shelter:
a guide to mobile, modular, prefabricated houses, including domes» οι Judith και Bernard Raab αναφέρουν: «Η προτίμηση σε τέτοιου είδους κατοίκηση προμηνύει ότι όλο και περισσότεροι κατασκευαστές θα περιορίσουν το μέγεθος των κατασκευών, προσφέροντας μικρότερες μονάδες κατοίκησης με λιγότερη διακόσμηση και λιγότερο κόστος. Η βιομηχανία της κατοικίας προβλέπεται να προσανατολιστεί
88 3. https://el.wikipedia.org/wiki/CouchSurfing 4. Bezdomny, “15 Niche Alternatives to Airbnb”, Shareable, Φεβρουάριος 2016, http://www.shareable.net/ blog/15-niche-alternatives-to-airbnb
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
στο να προσφέρει κάποιο καταφύγιο, παρά άνεση». 5
βασικό
Αυτού του είδους κατοίκηση αποκόβει την σχέση της κατοικίας με τον τόπο. Είναι ένα σπίτι που δεν ανήκει κάπου συγκεκριμένα. Η ίδια η όψη των σπιτιών αυτών είναι απρόσωπη και ακόμα και αν δεν συναντώνται μαζί με τον μηχανικό εξοπλισμό που τα συνοδεύει, για παράδειγμα το αμάξι που τα ρυμουλκεί, πάλι η μορφή τους φανερώνει την δυνατότητα κίνησής τους. Αυτό του είδους το χαρακτηριστικό, φαίνεται να αποτελεί προτέρημα για τον άνθρωπο που έχει ολοένα και περισσότερο την ανάγκη να κινείται και να ταξιδεύει σε άλλα μέρη. Επιπλέον, ο ένοικος του τροχόσπιτου, όταν συναντά χώρους στάθμευσης παρόμοιων κινητών κατοικιών, μπορεί να γίνει άμεσα μέλος μιας «στιγμιαίας κοινότητας». Μπορεί να έχει βιώσει παρόμοιο συναίσθημα ακόμα και κάποιος που δεν έχει τροχόσπιτο, αλλά έχει κάνει κάμπινγκ με σκηνή. Έτσι συμπεράνουμε ότι όχι μόνο η σχέση της κατοικίας με τον τόπο είναι συμπτωματική, αλλά και η σχέση του καθενός με την κοινότητα στην οποία τυχαίνει να βρίσκεται είναι συμπτωματική. Βέβαια, δεν μπορεί να θεωρηθεί κοινότητα η ομάδα ανθρώπων στην οποία δεν υπάρχει το αίσθημα του ανήκειν. Στη νομαδική κατοίκηση, η σχέση μεταξύ του καθενός και της κατοικίας του καταλήγει να είναι συμπτωματική, το σπίτι είναι πλέον
εικόνα 5
ένας τόπος που απλά κάποιος τυχαίνει να ζει, και αυτό το γεγονός ‘υποβιβάζει’ το σπίτι σε βασικό καταφύγιο. Αυτά τα καταφύγια επιτρέπουν την γνήσια κατοίκηση; Μπορεί σήμερα να διαχωριστεί η οικειότητα που προσφέρει η αληθινή κατοίκηση από το καταφύγιο;
89 5. Karsten Harries, The Ethical Function of Architecture, MIT Press, 1998
4.3
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ Ήδη το 1954 ο Martin Heidegger στο βιβλίο του Τhe thing, εκφράζει τον προβληματισμό του για την έλευση της τεχνολογίας στα σπίτια και συγκεκριμένα για τον τρόπο που η τηλεόραση αλλοιώνει την σχέση του ανθρώπου με τα γεγονότα και τον κόσμο. Ακόμα, αναφέρει την εξάλειψη των αποστάσεων και πως πλέον δεν είναι τίποτα ούτε μακριά, ούτε κοντά. Η τεράστια αλλαγή στον τρόπο κατοίκησης επήλθε με την έλευση του διαδικτύου στην καθημερινή ζωή και ιδιαίτερα στα σπίτια των περισσότερων και κυρίως με την εμφάνιση ασύρματων δικτύων (wi-fi) και εξελιγμένων ηλεκτρονικών συσκευών, όπως φορητοί υπολογιστές και tablet. Το διαδίκτυο προσέφερε δυνατότητες αναψυχής στους χρήστες του, αλλά και την δυνατότητα να είναι ανεξάρτητοι από το εργασιακό τους περιβάλλον, αφού μπορούν πλέον να δουλέψουν από την οικία τους. Οι εξελίξεις στην τεχνολογία έχουν φέρει και αλλαγές στις ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις. Το ασύρματο δίκτυο προσφέρει μεγαλύτερη άνεση αφού οι ηλεκτρονικές συσκευές καταλαμβάνουν όλο και λιγότερο χώρο. Όπως αναφέρει και ο Πάνος Δραγώνας στο άρθρο του «Μετά
(την) ιδιωτικότητα: Βασικές έννοιες για τη σύγχρονη αστική κατοίκηση» : «Η ταχύτατη διάδοση των νέων κοινωνικών μέσων, (όπως facebook, twitter, instagram), θρυμματίζει τα όρια του ιδιωτικού χώρου καθώς η δημόσια σφαίρα διαχέεται πλέον σε κάθε γωνία του οικιακού χώρου.»
Ο Jean Baudrillard, Γάλλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος βλέπει τα ψηφιακά μέσα ως έναν ιό που εξαπλώνεται και επιτίθεται στο νόημα του πνευματικού σπιτιού, που έχει δομηθεί από την ανθρωπότητα. Συγκεκριμένα, αναφέρει: «...αυτή η
μικρογραφία των κυκλωμάτων και της ενέργειας, η τοποθέτηση τρανζίστορ πανταχού στο περιβάλλον, καταδικάζει σε ματαιότητα, σε απαξίωση και σχεδόν σε αισχρότητα, όλα αυτά που αποτελούσαν το στάδιο της ζωής μας...η ύπαρξη της τηλεόρασης», συνεχίζει, «μετατρέπει το οικείο περιβάλλον σε ένα είδος αρχαϊκού, κλειστού κελιού και την επιβίωση των ανθρώπινων σχέσεων να τίθεται υπό αμφισβήτηση.» 6 Οι απαιτήσεις του σύγχρονου σπιτιού είναι διαφορετικές. Πλέον ο άνθρωπος αναζητά διαρρυθμίσεις κατοικιών που υποστηρίζουν τον μοντέρνο τεχνολογικό εξοπλισμό. Συγκεκριμένα, απαιτείται η κατάλληλη θέση και ο απαραίτητος αποθηκευτικός χώρος για την εκάστοτε συσκευή, καθώς και η ύπαρξη αρκετών ρευματοδοτών (πριζών) που θα τις υποστηρίζουν. Όλες αυτές οι ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις πρέπει να προβλέπονται και να συνυπολογίζονται στον σχέδιο του αρχιτέκτονα.
90 6. Jonathan Hil, Occupying Architecture: Between the Architect and the User, Routledge, New York, 1999
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 6
91
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Στο πρώτο κεφάλαιο αναφερθήκαμε στις έννοιες ‘κέντρο’- ’όριο’- ‘άξονες’‘πέρασμα’. Πώς αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος αυτές τις ένοιες στο σύγχρονο τεχνολογικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει; Στο κέντρο βρίσκεται ακόμα ο άνθρωπος και με άξονα τον ίδιο διαμορφώνει τον κόσμο του. Η τεχνολογία συμβάλλει στην εξυπηρέτηση των αναγκών του και παράλληλα επηρεάζει τη σχέση του με το περιβάλλον και τους άλλους ανθρώπους. Κάνει τα όρια άλλοτε ανύπαρκτα και άλλοτε ανυπέρβλητα. Ορισμένες φορές καταρρίπτει τους χωρικούς και χρονικούς περιορισμούς, επιτρέποντας στον άνθρωπο να κινείται και να επικοινωνεί ελεύθερα και μεγαλύτερη ευκολία. Ενώ άλλες φορές τον απορροφά τόσο ώστε τελικά εγκλοβίζεται σε όσα αυτή προσφέρει. Ακόμα, είναι άξιο παρατήρησης πως η τεχνολογία βασίστηκε σε άξονες (x,y,z), οι οποίοι αποτέλεσαν εργαλείο στη μετέπειτα εξέλιξή της. Παρόλα αυτά, φαίνεται πως πολλές φορές οι άξονες αυτοί δεν γίνονται αντιληπτοί στο χρήστη, μιας και τα δομημένα τεχνολογικά περιβάλλοντα ξεπερνούν τη φαντασία, καταργώντας την έννοια της βαρύτητας και των κατευθύνσεων. Το πέρασμα σε τέτοιου είδους περιβάλλοντα γίνεται με τρόπο ψηφιακό και άυλο. Συνεπώς, σε αυτή τη βάση, η έννοια του περάσματος έχει αλλάξει μορφή και διαφέρει από τον τρόπο που η πόρτα ως ύλη ορίζει το μέσα και το
έξω. Επίσης, η αίσθηση του περάσματος πλέον δε νοείται μόνο μέσω της κίνησης του ανθρώπινου σώματος, αλλά επιτυγχάνεται και σε συνθήκες φυσικής ακινησίας. Ο άνθρωπος, καθισμένος μπροστά σε μια οθόνη έχει άπειρες δυνατότητες περιπλάνησης και επικοινωνίας. Στο ίδιο κεφάλαιο μιλήσαμε για την προσωπική σφαίρα οικειότητας του κάθε ατόμου και στη συνεχεία αναλύσαμε το ρόλο που έχει στη διαμόρφωση και εδραίωση του προσωπικού του χώρου, του οίκου του. Με ποιόν τρόπο επιδρά η τεχνολογία σε αυτή τη σφαίρα; Οι ηλεκτρονικές συσκευές και το διαδίκτυο έχουν μεταφέρει το δημόσιο χαρακτήρα της πόλης, στον ψηφιακό χώρο των διαδικτύων. Το σπίτι δεν αποτελεί πλέον το κλειστό, προφυλαγμένο μέρος που τα μέλη της οικογένειας βρίσκουν καταφύγιο, αφού εκτίθενται μέσω των κοινωνικών δικτύων. Με τα νέα δεδομένα της εικονικής πραγματικότητας, αυτό που αποκαλούμε ‘ιδιωτικός χώρος’ μετατρέπεται από υλική και χωρική αξία, σε άυλη κινητή αξία, για την ακρίβεια φορητή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας νομαδικής οικειότητας.
92 7. Ioanna Piniara, “We have never been private!”, Future Architecture Platform, Ιούνιος 2016, http://futurearchitectureplatform.org/news/40/we-have-never-been-private/
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 7
93
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Ακόμα και η επικοινωνία μεταξύ των μελών έχει μειωθεί, και ειδικότερα από τα άτομα νεαρής ηλικίας, που συγκεντρώνονται περισσότερο στις ψηφιακές τους οθόνες, παρά σε αυτό που συμβαίνει γύρω τους. Η συνήθεια της συγκέντρωσης των κατοίκων του σπιτιού, γύρω από το τζάκι, ή στο οικογενειακό τραπέζι, ελαττώνεται με γρήγορους ρυθμούς. Ο Π. Δραγώνας, στο ίδιο κείμενο αναφέρει: «Τα μέλη της
(οικογένειας) είναι νομάδες στο ίδιο το σπίτι τους, διασκορπισμένοι σε διαφορετικές γωνίες με ατομικούς φορητούς υπολογιστές ή έξυπνα κινητά τηλέφωνα.» Η Αμερικανίδα συγγραφέας Jennifer Allen λέει χαρακτηριστικά: «ο διαδικτυακός
χώρος δεν είναι ανταγωνιστής του φυσικού χώρου, αφού δεν υπάρχει κάτι ‘πέρα από τον καθρέπτη’, είναι όλα ένας καθρέπτης. Οι χειραφετημένοι παρατηρητές ζουν μέσα στην εικόνα». 7 Ο άνθρωπος είναι
παράλληλα τόσ πρωταγωνιστής όσο και παρατηρητής. Ενώ πραγματοποιεί τις καθημερινές του δραστηριότητες, παράλληλα τις προβάλει χρησιμοποιώντας οπτικές απεικονίσεις, επεκτείνοντας έτσι τον χωρικά κλειστό προσωπικό του χώρο. Έτσι, η σημερινή κατοικία μετατρέπεται σε μία διαπερατή κατασκευή που μεταδίδει μέσω των ηλεκτρονικών της συσκευών εικόνες, ήχους, κείμενο, κρατώντας τον ένοικο σε μία συνεχή σχέση με τον έξω κόσμο. Το γεγονός ότι τα διάφορα τεχνολογικά γκάτζετ επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη του χώρου από το χρήστη
94
αλλά και τη σχέση του με το ευρύτερο περιβάλλον αποδεικνύεται μέσα από μια απλή παρατήρηση. Αν εξετάσουμε, λοιπόν, το πώς συμπεριφέρεται ο σύγχρονος άνθρωπος όταν βρεθεί σε μια αμήχανη θέση κατά τη διάρκεια της παραμονής του σε ένα κοινωνικά ανοιχτό, δημόσιο περιβάλλον, θα συμπεράνουμε πως η πρώτη του αντίδραση είναι να στραφεί στο εύκολα προσβάσιμο φορητό του γκάτζετ (κινητό τηλέφωνο, τάμπλετ, κ.α.). Αμέσως, το άτομο εισέρχεται σε μια νοητή σφαίρα ψηφιακής οικειότητας, όπου μπορεί και πάλι να νιώσει άνετα και να ξεφύγει από την άβολη θέση της προηγούμενης στιγμής. Αρκεί το πάτημα μερικών κουμπιών και ένας παράλληλος, δικός του κόσμος, κομμένος και ραμμένος από εκείνον για εκείνον είναι διαθέσιμος ανά πάσα στιγμη.
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 8
95
4.4
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΓΡΟΙΚΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΛΑΝΑ ΔΡΥΜΟ Αναφέροντας όλα τα παραπάνω και τονίζοντας την κυριαρχία της Τεχνολογίας στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, έχει ενδιαφέρον να αναρωτηθούμε αν ενδόμυχα αυτό που αναζητούμε τελικά είναι ακόμα μία καλύβα στη φύση. Η ξύλινη καλύβα στο δάσος, που είναι κατά τον Bachelard η πιο παλιά μας μνήμη αντιπροσωπεύει την πρωτόγνωρη οικειότητα και ηρεμία που ένιωσε ο άνθρωπος στο φυσικό περιβάλλον. Εκεί νιώθει δυνατά και το έξω και το μέσα, εντοπίζοντας την ουσία στην ονειροπόληση της στιγμής και όχι στην μορφή και την λειτουργική άνεση. Ο ίδιο ο Le Corbusier, ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε πόλεις ολόκληρες και οραματίστηκε ουρανοξύστες χιλιομέτρων δεν έχτισε για τον εαυτό του παρά μόνο μια μικρή ξύλινη καλύβα, μόλις τριάμισι μέτρα, «στην άκρη ενός βράχου που χτυπούνε τα κύματα», στο Cap-Martin της Κυανής Ακτής. Σε επιστολή του στον Bassai αναφέρει χαρακτηριστικά: «Νιώθω τόσο
όμορφα στην καλύβα μου, που σίγουρα θα τελειώσω τη ζωή μου εδώ».
Επιπρόσθετα, το θέμα της καλύβας προσεγγίζει ο Χάιντεγκερ με το παράδειγμα της κατοικία στο Μέλανο Δρυμό, που αναφέρει στο βιβλίο του Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι. Πολλές τέτοιες αγροικίες έχουν επιβιώσει και συνεχίζουν να διαμορφώνουν την εικόνα των τοπίων, όπως αυτό του Μέλανα Δρυμού στην Γερμανία. Αυτά τα κατάλοιπα του παρελθόντος μας παρακινούν να αναλογιστούμε τον
96
τρόπο ζωής μας πριν ακόμα εισβάλει η τεχνολογία. Ο Χάιντεγκερ επισημαίνει την χρονική απόσταση που μας χωρίζει από την αγροικία, η οποία χτίστηκε πολύ πριν την βιομηχανική επανάσταση και πριν τις πόλεις της βιομηχανικής εποχής. Το αποκομμένο αυτό παράδειγμα από τον κόσμο μας, μας προτρέπει να σκεφτούμε αυτήν την αγροικία και το μοντέλο ζωής που κυριαρχούσε τότε. Στο βιβλίο ο Heidegerd αναφέρει πως αυτό που διαρρύθμισε την κατοικία είναι η επιμονή της δυνάμεως η οποία αφήνει γη και ουρανό, τις θεότητες και τους θνητούς να εισέρχονται στα πράγματα υπό την μορφή ενιαίας συμπτύξεως. Η αγροικία είναι τοποθετημένη σε μία βουνοπλαγιά νότιου προσανατολισμού, σε τέτοια θέση που είναι προστατευμένη από ανέμους, ανάμεσα στα λιβάδια, κοντά σε μια πηγή. Χαρακτηριστικό της αγροικίας είναι η μεγάλη προεξέχουσα οροφή, καλυμμένη από ξυλοκεράμους. Με την μεγάλη κλίση της συγκρατεί το βάρος του χιονιού η οποία φτάνοντας κάτω προφυλάσσει τα δωμάτια από την καταιγίδα και από τις μακρές χειμωνιάτικες βραδιές. Εκεί, στην απομόνωση του δάσους το μικρό σπίτι είναι υπερυψωμένο τρία – τέσσερα σκαλοπάτια από το νωπό και γόνιμο έδαφος. Σίγουρα το παράδειγμα της αγροικίας προσφέρει ένα συγκεκριμένο τρόπο κατοίκησης που αρμόζει στο συγκεκριμένο περιβάλλον που βρίσκεται. Το κλίμα υπαγόρευσε ότι άνθρωποι και ζώα μοιράζονται την ίδια
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
εικόνα 9
97
ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
στέγη, ενώ λόγω άνεσης διαχωρίστηκαν οι περιοχές τους με μόνο έναν διάδρομο να τους ενώνει. Επιπλέον, ο Heidegerd διαχωρίζει την γνήσια κατοίκηση από την απλή διαμονή ή από την εύρεση καταφυγίου. Να κατοικείς σωστά σημαίνει ότι νιώθεις ότι βρίσκεσαι στο σπίτι. Το κτίσμα δίνει χώρο στην κατοίκηση παραχωρώντας μια αίσθηση του τόπου. Έτσι έκαναν και οι κατασκευαστές της αγροικίας του Χάιντεγκερ, τοποθετώντας την στη πλαγιά, και προσανατολίζοντας το μέρος του σπιτιού που ο αγρότης και η οικογένεια του έτρωγαν, μαγείρευαν, ξεκουράζοντας και κοιμόνταν, προς την κοιλάδα, αφήνοντας το μεγαλύτερο μισό πίσω μέρος της αγροικίας στα ζώα (δηλαδή αγελάδες, άλογα, κατσίκες).
«Δεν κατοικούμε γιατί έχουμε χτίσει, αλλά χτίζουμε και έχουμε χτίσει εφόσον κατοικούμε».8 Ο μόνος τρόπος με τον
οποίο υπάρχουμε σαν άνθρωποι είναι ως κάτοικοι. Φτιάχνουμε πράγματα και οικοδομούμαι κτίσματα με φροντίδα, γιατί χωρίς φροντίδα δεν νοείται κατοίκηση. Ο κάτοικος της αγροικίας νοιάζεται και φροντίζει την γη, στην οποία χτίζει και δένεται με αυτήν. Σέβεται όχι μόνο την γη αλλά και τον ουρανό με γνώση ότι ο θάνατος μπορεί να είναι και παρούσα πραγματικότητα. Η κατοίκηση είναι αποτέλεσμα της εμπλοκής του ανθρώπου με τα πράγματα, της «διαμονής» στα πράγματα, τα οποία είναι κάτι πολύ περισσότερο από αντικείμενα για την εξυπηρέτηση του ανθρώπου, σε
αυτά είναι δυνατή η συγκέντρωση του Τετραμερούς.9 Η απόσταση που μας χωρίζει από την ελκυστικά απλή αγροικία του Χάιντεγκερ αποδεικνύεται ότι αποτελεί μια εκδοχή της απόστασης που χωρίζει το τετραμερές από τον τεχνολογικό κόσμο. Τι μάθημα μας προσφέρει σήμερα αυτού του τύπου η κατοικία και ο τρόπος κατοίκησής της; Το σπίτι στα προάστια προσφέρει ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής και προβάλει τον στοχαστικό βίο. Τι συμπεράσματα μπορούμε να εκπονήσουμε για εμάς όσον αφορά την απόσταση που χωρίζει την μοντέρνα κατοίκηση από την κατοίκηση στην αγροικία του Χάιντεγκερ; Η παραπομπή στην αγροικία του Μέλανα δρυμού δεν σημαίνει ότι πρέπει ή μπορούμε να γυρίσουμε πίσω στο χτίσιμο τέτοιου είδους κατοικιών, όσο ότι απεικονίζει μία κατοικία που δείχνει πως μπορεί να εξασφαλίσει την κατοίκηση. Η κλειστή κοινότητα του αγρότη του Χάιντεγκερ στον Μέλανα Δρυμό έδωσε την θέση της σε μία λιγότερο αυστηρή, πολυδιάστατη κοινότητα, ή καλύτερα κοινότητες, στις οποίες ζούμε. Όπως έχει αναφερθεί ήδη, πλέον δεν ριζώνουμε σε έναν τόπο, μετακινούμαστε από τον έναν στον άλλον και εκεί μαθαίνουμε να συνυπάρχουμε με ανθρώπους που έχουν διαφορετικούς ρόλους και εξυπηρετούν διαφορετικού σκοπούς μέσα σε μια μεγαλύτερη ανωνυμία.
98 8. Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Μετάφραση: Γιώργος Ξηροπαϊδης, Εκδόσεις: ΠΛΕΘΡΟΝ, 2008 9. Σύμφωνα με τον Heidegger, η γη, ο ουρανός, οι θεότητες και οι θνητοί, είναι τα τέσσερα στοιχεία που αποτελούν -στην απλοποιημένη ένωση τους- την πλήρη έννοια (την ουσία) του κόσμου, την οποία αποκαλεί Τετραμερές.
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Ο τρόπος κατοίκησης που προτείνει η αγροικία του Χάιντεγκερ στο Μέλανα Δρυμό είναι πλέον αδύνατη και ανεπιθύμητη. Ανεπιθύμητη, γιατί εκθειάζει το μυστήριο του να παραμένεις σε έναν τόπο , θυσιάζοντας την ελευθερία σου και την εμπειρία που μπορείς να αποκτήσεις. Αδύνατη, γιατί έτσι ζητείται να γυρίσουμε σε μοντέλο ζωής που εξυψώνει τον μικρόκοσμό μας. Μπορεί να δενόμαστε με χώρους μέσω της μνήμης και της εμπειρίας, αλλά σήμερα ως πολίτες του κόσμου, δεν μπορούμε να νιώσουμε ένα μόνο σπίτι το κέντρο του κόσμου μας.
99
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Σε όσα προηγήθηκαν μελετήσαμε, όσο το δυνατόν πιο πιστά και τεκμηριωμένα, το ζήτημα της ανθρώπινης κατοίκησης. Έπειτα από τη μελέτη διαφόρων φιλοσόφων, ψυχολόγων και άλλων επιστημόνων που ασχολήθηκαν με το θέμα, αλλά και από προσωπική μας θεώρηση παρατηρούμε πως η ανάγκη του ανθρώπου για κατοίκηση και προστασία ήταν και εξακολουθεί να είναι ένα από τις σημαντικότερες προϋποθέσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο προβληματισμός μας όσον αφορά τον τρόπο και τη μορφή που επιλέγουμε να “κουρνιάζουμε” στο σύμπαν, μας οδήγησε στην ανάλυση των εννοιών του “οίκου” και της “οικίας”. Είδαμε πως οι δύο αυτές έννοιες παρά τη συνάφειά τους παρουσιάζουν ουσιώδεις διαφορές μεταξύ τους. Η έννοια της οικειότητας κατέχει το ρόλο - κλειδί στην αποσαφήνιση της παραπάνω θέσης. Ο τρόπος που νιώθει κανείς το αίσθημα της οικειότητας διαφέρει όχι μόνο από κουλτούρα σε κουλτούρα ή από εποχή σε εποχή, αλλά σχετίζεται άμεσα και με την προσωπικότητα του κάθενός. Η προσπάθεια να κατηγοριοποιήσουμε τους παράγοντες που προκαλούν την οικειοποίηση ενός χώρου σε μια καθαρά αντικειμενική βάση ήταν προφανώς μάταιη. Για αυτό το λόγο μελετάμε όλο το θέμα με κέντρο τον άνθρωπο. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως ως προς το ζήτημα της κατοίκησης, ο άνθρωπος έχει βιώσει ορισμένες σημαντικές μεταβάσεις.
100
Από τη Φύση μετοίκησε στην πόλη και από την πόλη τείνει να μεταφερθεί στον ψηφιακό κόσμο της τεχνολογίας. Πολλές φορές αυτοί οι “τόποι” ενυπάρχουν ο ένας μέσα στον άλλον και τα όριά τους δεν είναι απόλυτα διακριτά. Πού βρίσκεται, λοιπόν, ο άνθρωπος σήμερα; Σε τί περιβάλλον ζει και σε ποιές συνθήκες; Αναμφισβήτητα, η τεχνολογία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής για το μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων στις σύγχρονες πόλεις. Είναι φυσικό και επόμενο, λοιπόν, πως θα ασκεί επιρροή και στον τρόπο που βιώνουμε το χώρο. Άρα, κατά πόσο οι έννοιες “οίκος”, “οικία”, “οικειότητα” συνεχίζουν να υφίστανται και εφόσον ακόμα υπάρχουν, ποιά μορφή έχουν πάρει; Σήμερα, χωρίς αμφιβολία ο άνθρωπος είναι πολίτης του κόσμου, κινείται συνεχώς και μεταβάλλει συχνά τις εκάστοτε συνθήκες τις καθημερινότητάς του. Παράλληλα, η δουλειά, η ενημέρωση, η κοινωνικοποίηση ακόμη και η διασκέδασή του έχουν συνδεθεί σχεδόν πλήρως με τα διάφορα τεχνολογικά μέσα, γεγονός που οδηγεί σε μια ισχυρή και ίσως δεσμευτική, σχέση μεταξυ του ανθρώπου και της τεχνολογίας. Έτσι, τίθεται το ερώτημα για το αν σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η παραδοσιακή έννοια της κατοίκησης όπως τη γνωρίζουμε, κατέχει ακόμα τη θέση που είχε μέχρι σήμερα. Η αποδέσμευση του ανθρώπου από τον
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
τόπο οδηγεί στην αναζήτηση ευέλικτων και μεταφέρσιμων κατοικιών ή ακόμα και απλά προσωρινών. Επίσης, όσον αφορά το ίδιο το σπίτι, άλλοτε προστίθεται ο ανάλογος τεχνολογικός εξοπλισμός στο ήδη υπάρχον κέλυφος και άλλοτε ο σχεδιασμός γίνεται εξ’ αρχής έτσι ώστε δημιουργηθεί το “έξυπνο σπίτι”. Η συνεχώς εξελισσόμενη τεχνολογία θέτει βάσεις άυλης πραγματικότητας και κατά συνέπεια υπάρχει η προοπτική αυτό να υπάρξει και στην περίπτωση της οικίας. Από τις τρεις απτές διαστάσεις, το δυαδικό σύστημα μας μεταφέρει σε ένα μέρος άπειρων δυνατοτήτων. Ήδη το κινητό, ο υπολογιστής, το τάμπλετ, κ.α. αποτελούν κομμάτια αυτού του κόσμου. Οι πραγματικές μας ζωές έχουν πλέον μεταφερθεί σε αυτά τα μέσα και εξελίσσονται σε μια παράλληλη χρονική διάσταση. Φωτογραφίες, βίντεο, σκέψεις και άλλα κομμάτια του εαυτού μας διοχετεύονται στο αχανές διαδίκτυο, γεγονός που μας αφήνει εκτεθειμένους. Ολόληρες πλατφόρμες στήνονται και προσομοιάζουν χώρους όπου θα “κατοικεί” ο άνθρωπος μέσα από τον εκάστοτε υπολογιστή του. Από τη στιγμή, λοιπόν, που τόσο τα όρια όσο και οι κλειστές - ανοιχτές μορφές γίνονται ασαφείς, το αίσθημα της οικειότητας αλλάζει.
προστασία και οικειοποίηση. Όμως, τα μέσα με τα οποία τα εξασφαλίζει έχουν αλλάξει. Συνήθως η ύπαρξη του “ψηφιακού δοχείου” της ζωής μας αρκεί. Η λογική του “σπίτι είναι όπου υπάρχει ίντερνετ” είναι κάτι παραπάνω από χαρακτηριστική της εποχής μας. Πολλές φορές μάλιστα, η σχέση μας με τον νεό “ψηφιακό σπίτι” γίνεται εθιστική και μας απορροφά. Αλλά αλήθεια, μπορεί αυτό να νοηθεί τελικά ως σπίτι, ή το χάος του δεν μας το επιτρέπει. Τελικά, οι απαντήσεις στο ερώτημα “Πού νιώθω ότι είμαι σπίτι” μετρούν όσες και οι άνθρωποι στον κόσμο μας.
Σε αυτήν την άυλη, ψηφιακή βάση που αναφέραμε, ο σύγχρονος άνθρωπος εξακολουθεί να έχει την ανάγκη για
101
ΠΗΓΕΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
102
Bachelard Gaston, Η ποιητική του Χώρου, Μετάφραση Ελένη Βέλτσου, Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, 2010 Barbara Miller Lane, Housing and Dwelling: Perspectives on Modern Domestic Architecture Barbette E Babich: From Phenomenology To Thought, Errancy, And Desire: Essays In Honor Of William J. Richardson, S.J.,Phaenomenologica, Volume 133, Fordham University, Αμερική Christian Norberg-Schulz, Existence, Space & Architecture, Studio Vista, Λονδίνο, 1971 Cresswell T., Place : A Short Introduction, Royal Holloway, University of London, Egham, UK & 2009 David Canter, Ψυχολογία και Αρχιτεκτονικη, εισαγ.|μτφρ.|επιμέλ. Πάνος Ι. Κοοσμόπουλος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1990 (ανατύπωση 1996) Edward S. Casey, Getting Back Into Place: Toward a Renewed Understanding of the Place-world, Indiana University Press, Bloomington, Indianapolis, 1993 Edward T. Hall, The hidden dimension, Anchor Books Editions, USA, Πρώτη έκδοση 1969 Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, vol. 2: Mythical Thought, Yale University Press, 1955 Grant Hildebrand, Origins of Architectural Pleasure, Berkeley: University of California Press, 1999 Günter Nitschke, Die Anatomie der gelebten Umwelt, (Anatomy of the Lived Environment), σε συνεργασία με τους Philip Thiel, Bauen και Wohnen, Ζυρίχη, 1968 Jean Piaget, The Child’s Construction of Reality, Routledge & Kegan Paul Ltd, Λονδίνο, 1955 Jay Appleton, The experience of landscape,Wiley, Λονδίνο, 1996 Jonathan Hil, Occupying Architecture: Between the Architect and the User, Routledge, New York, 1999 Karsten Harries, The Ethical Function of Architecture, MIT Press, 1998 Lewis Holloway and Phil Hubbard, People and Place_ the extraordinary geographies of
everyday life
Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Μετάφραση: Γιώργος Ξηροπαϊδης, Εκδόσεις: ΠΛΕΘΡΟΝ, 2008 Martin Heidegger, Being and Time, Μετάφρ.: John Macquarrie & Edward Robinson, Blackwell, Αγγλία, 1962 Mary Chayko, Portable Communities: The Social Dynamics of Online and Mobile Connectedness
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
• • • • • • • • •
M. Merleau - Ponty, The Phenomenology of Perception, Μετάφραση: Colin Smith, Routledge, 1962 Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Μιλάνο, 2000 Reyner Banham, “A Home is Not a House”, Art in America, 1965, volume 2 Vidler Α., The architectural Uncanny, Essays in the modern unhomely, MIT Press, Λονδίνο, 1992 Vernant Jean-Pierre , Μύθος και Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα, Μέρος Α’, μετάφραση Στέλλα Γεωργούδη, Εκδόσεις «Δαίδαλος» - Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1989 Αποστόλης Αρτινός , Η ετεροτοπία της καλύβας, ,Η Ελάχιστη Δομή, Εκδόσεις Σμίλη Παύλος Λέφας, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση από τον Heidegger στον Koolhaas, εκδόσεις
Πλέθρον, 2008
Π. Α. Μιχελής, Η αρχιτεκτονική ως τέχνη, Βιβλιοθήκη Αισθητικής,Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή Ρίτσαρντ Σένετ, Η τυραννία της οικειότητας: Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος στον δυτικό πολιτισμό, μετάφραση: Γιώργος Ν. Μέρτικας, επιμέλεια: Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, επιμέλεια σειράς: Παναγιώτης Κονδύλης, Νεφέλη, 1999
103
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ - ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ • • • • •
•
•
• • • • • •
104
Βενιερησ Εμμανουηλ, Γατου Αικατερινη, Εστιάζωντας την κατοίκηση, Ξανθη 2014-,Δημοκριτειο Πανεπιστημιο Θρακης Τμημα Αρχιτεκτονων Μηχανικων Βρανάκη Αμαλία, Λαμπαρδιάρη-Ματσα Αντιγόνη, Ατμοσφαιρικοί Χώροι : Τα ασαφή όρια μεταξύ γλυπτικής και αρχιτεκτονική, Yπεύθυνοι Διδάσκοντες: Γ. Γυπαράκης, Ν.Μάρδα, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Φεβρουάριος 2013 Καπετανάκης Επαμεινώνδας, Οπτική Αντίληψη και Αρχιτεκτονική, Διάλεξη Ε.Μ.Π., 2015 Καραμούζη Ίρις, Η «πρωτόγονη καλύβα» ως «παραδειγματική δομή», Διάλεξη Ε.Μ.Π., 2013 Κωστιδάκης Θεόδωρος, Διπλωματική εργασία με θέμα: Δυευρύνοντας τη Χωρική Έκφραση των Ψυχικών Διεργασιών-Το μοτίβο της σκάλας σε τρία κλασσικά παραμύθια. Υπεύθυνος καθηγητής: Σταυρίδης Σταύρος, ΕΜΠ-Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου, Κατεύθυνση Α’: Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός., Αθήνα-Φεβρουάριος 2009 Μαρουσώ Μαρινοπούλου, Διπλωματική Εργασία:Tarkovsky:” “Ο Καθρέφτης”, Fellini: “8 1/2”: Η στιγμή και η διάρκεια ως συστατικά του κινηματογραφικού χώρου”, , επιβλέπων καθηγητής: Σόλων Ξενόπουλος, ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Νοέμβριος 2009 Μπούκλης Δημήτρης, Νικολοπούλου Μαργαρίτα, θεωρητική εργασία,Αρχιτεκτονική Εσωτερικών χώρων: Χώροι ψυχαγωγίας και πολιτισμού,Α.Τ.Ε.Ι. Αθήνας Σχολή Γραφικών και Καλλιτεχνικών Σπουδών, Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, Διακόσμησης και Σχεδιασμού Αντικειμλενων, Χειμερινό εξάμηνο, έτος 2012-2013 Παπαδοπούλου Δάφνη, ΗABIT το ρούχο και το σπίτι, Διάλεξη Ε.Μ.Π., 2014 Παπαευθυμίου Παναγιώτα, “Αισθήσεις και Προσωπική Ερμηνεία, Μια ξεχασμένη πτυχή στην Αρχιτεκτονική”, επιβλέπων καθηγητής: Π.Τουρνικιώτης, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2014 Πολίτη Ιλεάνα - Ζιαζιά Παντελίτσα, Φορ{e}τή Κατοικία, Διάλεξη Ε.Μ.Π., 2016 Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη, Αισθήσεις και Αρχιτεκτονική, Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη, ΕΜΠ Οκτώμβριος 2014 Χρυσανθοπούλου Χριστίνα, The Alice in Wanderland project [περί πλάνης ή πόλης], Διπλωματική εργασία Ε.ΜΠ., 2012
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ Κ. Τσίπηρας, “Τοποφιλία και Τοποφοβία”, http://www.ntua.gr/MIRC/6th_conference/ presentations/1_main_sessions/4th_session/TSIPIRAS%20K.pdf • Σελάνα Βροντή, “Airbnb: To δίκτυο ενοικίασης κατοικιών που αλλάζει τις...διακοπές”, Η Καθημερινή, Ιανουάριος 2017, http://www.kathimerini.gr/778807/article/oikonomia/ epixeirhseis/airbnb-to-diktyo-enoikiashs-katoikiwn-poy-allazei-tis-diakopes • Bezdomny, “15 Niche Alternatives to Airbnb”, Shareable, Φεβρουάριος 2016, http:// www.shareable.net/blog/15-niche-alternatives-to-airbnb • Boris Groys, “The Obligation to Self-Design”, Μετάφραση: Steven Lindberg, Journal #00, Δεκέμβριος 1969, http://www.e-flux.com/journal/00/68457/the-obligation-to-self-design/ • Ioanna Piniara, “We have never been private!”, Future Architecture Platform, Ιούνιος 2016, http://futurearchitectureplatform.org/news/40/we-have-never-been-private/ • The cultural Reader_Article Summaries and Reviews in Cultural Studies, “Heidegger’s ‘place, space and building’: the bridge and Black Forest Farm”, Μάιος 2011, http:// culturalstudiesnow.blogspot.gr/2011/05/heideggers-place-space-and-building.html • Stefana Broadbent, “How the Internet enables intimacy”, TED-ideas worth spreading, https://www.ted.com/talks/stefana_broadbent_how_the_internet_enables_intimacy#t-541033, • Robert M. Rubin, “Unveiling the Unhouse”, Art in America, March,2015, http://www. artinamericamagazine.com/news-features/magazine/unveiling-the-unhouse/ •
• Amy Kulper, “Ecology without the Oikos: Banham, Dallegret and the Morphological Context of Environmental Architecture”, http://field-journal.org/wp-content/uploads/2016/07/5-Ecology-without-the-Oikos-Amy-Kulper.pdf • Thomas Peter, “I saw inside a real Japanese home, and now I understand why they love minimalism”, Bright Side, https://brightside.me/wonder-places/i-saw-inside-a-realjapanese-home-and-now-i-understand-why-they-love-minimalism-196005/ •
RoseLee Goldberg, “Space as Praxis”, http://www.lab404.com/420/goldberg.pdf
• Αισθητική και Φιλοσοφία κατά τον Heidegger, Γενικές απόψεις της φιλοσοφίας, http://www.teiath.gr/userfiles/eadsa_web_admin/lessons/st_semester/MartinHeidegger. pdf • Stephen Finlay, Isabella Pereira, Ella Fryer-Smith, Anne Charlton, Rebecca Roberts-Hughes, (Ipsos MORI), “The Way we live now: What people need and expect from their homes,”, A research report for the Royal Instotute of British Architects ,RIBA
105
ΑΡΘΡΑ Ιωσήφ Ν. Στεφάνου, “Στοιχεία Ψυχολογίας του Χώρου”, Σειρά 1, Νέες Δημοσιεύσεις, Αθήνα, 1979 • Νικόλαος Ίων Τερζόγλου, “Η έννοια της κατοικίας: Οίκος και Οικία”, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, Τεύχος 68 - Περίοδος Β, Μάρτιος/Απρίλιος 2008 • Bradley Quinn, “Intimate distances: Space, Society, Humanity and Hope – The Work of Lucy Orta”, ‘Lucy Orta Body Architecture’, Silke Schreiber Verlag, Munich •
ΛΕΞΙΚΑ • Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξιλογίας ΕΠΕ, Αθήνα 1998 • http://www.lexigram.gr/lex/enni/τροχόσπιτου ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ 1. Ο ΤΟΠΟΣ 1. Φωτογραφία του Γάλλου φωτογράφου Guillaume Amat στη συλλογή του «Open Fields», Παρίσι, 2016, http://blog.grainedephotographe.com/interview-open-fields-reflet-de-lanature-photographie-guillaume-amat/ 2. Έργο του καλλιτέχνη Tyler Spangler, http://tylerspangler.com/ 3. https://gr.pinterest.com/pin/485333297328559679/ 4. Massimo Uberti, Neon Light Installation, http://www.yellowtrace.com.au/massimo-uberti-neon-light-installations/ 5. Θέα μέσα από ένα μικρό μουσείο Ιστορίας στη Ρόντα της Ισπανίας, https://www.flickr. com/photos/jo0olz/2985671237/in/faves-26625312@N05/ 6. Από τη συλλογή του φωτογράφου Paul Gisbrecht με τίτλο “Human Reification or Ernst Neufert’s definition of space”, https://www.ignant.com/2011/10/28/paul-gisbrecht/#more-27844 7. https://gr.pinterest.com/pin/477240891738380085/ 8. https://gr.pinterest.com/pin/40250990399507909/ 9. Έργο του καλλιτέχνη Antony Gormley, Blind Light, http://www.oobject.com/17-architectural-light-sculptures/antony-gormley-blind-light/4217/
106
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
10. https://architectural-review.tumblr.com/ 11. Σχέδια του αρχιτεκτονικού γραφείου “NEMESTUDIO” για το project “LV House”, http:// nemestudio.com/projects/lv-house 12. Δεύτερο βραβείο της ομάδας: Alessandro Arcangeli, Rory Alasdair Downes, Silvio Pennesi στη Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής “The Baltic Way Memorial”, 2016, https://balticwaymemorial.beebreeders.com/ 13. Φωτογραφία του Nell Dorr με τίτλο “Mother and Child”, http://68.media.tumblr.com/6cb3da8f4ce70f5d01e9d27e1a1634f8/tumblr_mnxg85917M1qjm0dlo1_500.jpg 2.ΤΟ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ 1. φωτογραφία της Felicia Simion, “Gonna build a heaven”, http://www.fromupnorth. com/design/58662/gonna-build-a-heaven-by-felicia-simion/ 2. φωτογραφία του David Bishop, Μανιτάρι, http://mycology.tumblr.com/ post/15230379494/greenodyssey-photo-by-david-bishop 3. φωτογραφία από: Environmentalism, Chapter 6- Bee Decline- An Environmental Nightmare, about.me/environmentalist.jd, https://speakupforthevoiceless.org/2013/01/18/ environmentalism-chapter-6-bee-decline-an-environmental-nightmare/ 4. φωτογραφία από: KS3, 90 mins - Art, structures and natural forms, Kew- Royal Botanic Gardens, http://www.kew.org/visit-kew-gardens/schools/programmes/ks3-90-mins-artstructures-and-natural-forms 5. φωτογραφία από: Spider, 7Themes.com- Amazing Wallpapers Collections, http://7themes.com/6849370-spider.html 6. σκίτσο από: La Cote des Montres, Actualite, Vintage 1945, Le Corbusier, Trilogie pour les 125 de Le Corbusier, Οκτώμβριος 2012, http://www.lacotedesmontres.com/actu/Montres-Girard-Perregaud-Vintage-1945-Le-Corbusier-Une-Trilogie-en-hommage-aux-Travauxde-Le-Corbusier-pour-les-125-ans-de-Le-Corbusier-No_9355.htm 7. εικόνα από βιβλίο: Paolo Portoghesi, Nature and Architecture, Skira, Mιλάνο, 2000, 8. έργο του καλλιτέχνη Chris Pereby με τίτλο “maternit”, https://www.saatchiart.com/ art/-maternit/41363/906321/view
107
3.ΤΟ ΣΠΙΤΙ 1. Εξωτερική όψη κατοικίας, αρχιτεκτονικό γραφείο Naturehumaine, Bolton Residence, https://www.dezeen.com/2015/02/04/bolton-residence-naturehumaine-concrete-podium-gables-rocky-slope-quebec-canada/ 2. Εσωτερική όψη κατοικίας, I-da Arquitectos, εξοχική κατοικία, Πορτογαλία, https://www. dezeen.com/2014/10/24/ida-arquitectos-subterranean-holiday-apartments-house-portugal/ 3. https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/ac/a4/02/aca402dbe87ce2e9df84bc65d802728e.jpg 4. Σχέδιο από tumblr, http://weird-oh---spit.tumblr.com/post/102297049946/brendantheblob-lurking-for-blobography-on 5. Εσωτερική όψη κατοικίας, / Fran Silvestre Arquitectos, “House on the Castle Mountainside “, Ισπανία, 2010, http://www.archdaily.com/80155/house-on-the-castle-mountainside-fran-silvestre-arquitectos 6. Tevis Home, Thinking beyond the living room: Fireplace Design, http://tevishome. com/thinking-beyond-the-living-room-fireplace-design/ 7. Ομοίως με 6 8. Turnable Corner Window System, Vitrocsa, https://vimeo.com/108789478 9. Εσωτερικό κατοικίας, διάδρομος, Tadao Ando, “Koshino House”, Ιαπωνία, 1984, http://www.archdaily.com/161522/ad-classics-koshino-house-tadao-ando 10. Φωτογραφία από fotoblur, χρήστης: Lui13, τίτλος: Shadow people, http://www.fotoblur.com/images/628157 11. Προσωπική επεξεργασία, απεικόνιση οικίας 12. Προσωπική επεξεργασία, απεικόνιση οίκου 13. http://zsazsabellagio.tumblr.com/post/81659150641/acourseofevents-via-stripes-tumblr 14. Σκίτσο, Navio Vazio, “goodmemory”, http://jlmartin63.tumblr.com/ post/122164672008/felixinclusis-goodmemory-navio-vazio-via 15. Φωτογραφία από άρθρο: Jonathan Hiskes, “New home are cropping up in cities, not suburbs”, http://grist.org/article/2010-03-25-new-homes-are-cropping-up-in-cities-notsuburbs 16. https://www.flickr.com/photos/11033598@N06/1442309845 17. Φωτογραφία από άρθρο: “Static Brain, Living Alone Statics”, http://www.statisticbrain.com/living-alone-statistics/ 18. http://www.sidestreetstyle.com/2016_12_01_archive.html#.WJpbCm996M8 19. Homeadore.us
108
ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΚΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
20. Φωτογραφία από tumblr, http://designed-forlife.com/ 21. Εσωτερική όψη από κατοικία του Mies Van Der Rohe, Farnsworth House, 1951 http:// www.360doc.com/content/15/0726/10/17132703_487470106.shtml 22. Προσωπική επεξεργασία, άποψη πόρτας 23. Άρθρο από Weird Universe, Alex-Sun, ”Beirut Spite House”, 2016, http://www.weirduniverse.net/blog/comments/beirut_spite_house 4. ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ 1. Έργο του φωτογράφου Magnus Klackenstam με τίτλο “Men in the Cities” , http://socks-studio.com/2014/04/27/men-in-cities-according-to-magnus-klackenstam/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed:+socks-studio+(socks-studio)&utm_content=Netvibes 2. Εικόνες από τη διπλωματική εργασία της ομάδας: Sofia Badessi, Silvia Piana and Michela Pradella στο Politecnico di Milano, 2016, http://atlasofplaces.com/Turnabout-Badessi-Piana-Pradella 3. Έργο από μολύβι και μελάνη του αρχιτέκτονα Arthur Kay με τίτλο “Paranoia House”, http://drawingarchitecture.tumblr.com/post/20470106510/paranoia-house-arthur-kaypen-and-ink 4. Εικονογράφηση του “χώρου εργασίας στο σπίτι” από τον Αμερικανό σχεδιαστή Nathan Manire, https://d13yacurqjgara.cloudfront.net/users/67912/screenshots/1788349/ soundfreaq_home-office_1x.jpg 5. http://68.media.tumblr.com/d1c550142a30e5c44ab355a94eadb8b7/tumblr_n2nclrRhz71rbxeb8o1_1280.jpg 6. Πίνακας κολάζ του Άγγλου καλλιτέχνη Dexter Dalwood με τίτλο “Bill Gates’ Bedroom”, 2000, https://4.bp.blogspot.com/-LxGJ9sqKPew/TvGremCHagI/AAAAAAAAHpw/jffXkDHOOvQ/s1600/2000+Bill+Gates+Bedroom+i.jpg 7. http://www.cinra.net/uploads/img/news/2015/20150714-dojimariver_v.jpg 8. https://gr.pinterest.com/pin/485333297328528825/ 9. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Schwarzwaelder_Bauernhaus_um_1900.jpg
109
Ιατρού Σοφία - Ελένη Ψυχαράκη Δέσποινα