Ταξίδι: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας by greekarchitects3

Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2016-2017

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΑΞΙΔΙ: Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

ΖΩΗ ΓΑΒΑΛΑΚΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

Πάτρα, Μάρτιος 2017

Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον καθηγητή μου Γιάννη Αίσωπο για την καθοδήγηση και την συμβολή του στην παρούσα έρευνα, καθώς επίσης την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την υποστήριξη και τις συμβουλές τους.

Περίληψη Ο τουρισμός αποτελεί ένα κοινωνικά κατασκευασμένο φαινόμενο που εξελίχθηκε μέσω μηχανισμών καθοδήγησης. Αφορά το ταξίδι πέρα από τον τόπο κατοικίας του ατόμου για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και συνδέεται με την αναζήτηση του ασυνήθιστου και του διαφορετικού. Αποτελεί χωρικό φαινόμενο που σχετίζεται με τις έννοιες του χώρου, του τόπου και του τοπίου. Η εικόνα του τόπου συνδέεται με την δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος, η πραγματική επίσκεψη αφορά μια χωρική εμπειρία και η ανάμνηση συνδέεται με τις επιλογές που έγιναν στο συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο καθώς και με τις προκατασκευασμένες εικόνες του τόπου που είχε σχηματίσει στο μυαλό του ο τουρίστας. Η τουριστική εμπειρία περιλαμβάνει την προσδοκία της επίσκεψης, την πραγματική επίσκεψη και την ανάμνηση που έπεται αυτής. Ο τουρίστας έχει μάθει να αναζητά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που συνιστούν κατασκευασμένα στοιχεία που προσδίδουν τουριστικό ενδιαφέρον σ’έναν τόπο. Το τουριστικό ενδιαφέρον και τα κυρίαρχα κίνητρα πραγματοποίησης ταξιδιών διαφοροποιούνται ανά χρονική περίοδο. Χάρτες και τουριστικοί οδηγοί αποτέλεσαν βασικά μέσα τόσο στην εξέλιξη του τουρισμού όσο και στην διαμόρφωση του τουριστικού ενδιαφέροντος και της τουριστικής εμπειρίας. Η τελευταία μετασχηματίζεται με την εξέλιξη των τουριστικών οδηγών και χαρτών καθώς και με την εξέλιξη της τεχνολογίας η οποία με τις ταξιδιωτικές εφαρμογές και τις υπηρεσίες πλοήγησης αποτελεί τον νέο διαμεσολαβητή.

Abstract Tourism is a socially constructed phenomenon that evolved through means of guidance. It involves travel outside the space of someoneâ&#x20AC;&#x2122;s permanent residence for a specific period of time and is characterised by the search for the unusual and the diverse. Tourism is a spacial phenomenon that concerns space, place and landscape. The image of a place is linked to the touristâ&#x20AC;&#x2122;s interest, while the actual visit is a spacial experience and the memories are connected with the experience during the visit as well as with the pre-constructed images that tourists keep in their minds. Touristic experience involves the expectation, the actual visit and the recollection. Tourists learn to seek specific characteristics of a place, which are constructed elements that create touristic interest. This interest as well as the major travelling incentives vary depending on the historical period examined. Maps and tourist guides consist the main means that shape touristic interest and experience. Touristic experience transforms in parallel to the development of tourist guides and maps as well as with technological advances. Technology with travel applications and navigational services consists the new communicator of the experience.

Προοίμιο Η ύπαρξή μας σε έναν συγκεκριμένο τόπο δηλώνει κάτι για εμάς, καθώς δεν συνδέεται μόνο με την χωρική μας τοποθέτηση αλλά αναφέρεται σε συγκεκριμένες δραστηριότητες και συμπεριφορές. Ο τόπος δεν αφορά μόνο την χώρα, την περιοχή ή την πόλη αλλά αναφέρεται και σε μια διάκριση δραστηριοτήτων πχ. κατοικία, αναψυχή, εργασία, κ.ά. Η σχέση μεταξύ του τόπου και της αξίας που του προσδίδουμε έχει ένα ενδιαφέρον. Το ταξίδι και ο τουρισμός αφορούν εξ ορισμού την μετακίνησή μας από έναν τόπο προς έναν άλλο για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Το ενδιαφέρον μου επικεντρώνεται στη μελέτη των κινήτρων αυτής της μετακίνησης και των στοιχείων που χαρακτηρίζουν την τουριστική εμπειρία. Καθώς ο τουρισμός είναι ένα κατασκευασμένο φαινόμενο που εξελίχθηκε μέσω μηχανισμών καθοδήγησης, η έρευνα επικεντρώνεται στην εξέλιξη αυτών των μηχανισμών και συγκεκριμένα των χαρτών και των τουριστικών οδηγών.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

1. Ιστορία του τουρισμού

1.1 Ορισμός ��19 1.2 Ιστορία του τουρισμού �� 20 1.3 Το τουριστικό κίνητρο �� 29 Συμπεράσματα ��31

2. Τουρισμός και χώρος

2.1 Χώρος, τόπος, τοπίο, προορισμός �� 35 2.2 Χαρακτηριστικά του τουριστικού τόπου �� 38 2.3 Το τουριστικό βλέμμα ��41 Συμπεράσματα �� 43

3. Η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

3.1 Χάρτης και πραγματικότητα �� 47 3.2 Τουριστικοί Χάρτες ��51 3.3 Τουριστικοί οδηγοί �� 59 Συμπεράσματα �� 73

4. Η εμπειρία του ταξιδιού

4.1 Η τουριστική εμπειρία �� 77 4.2 Η σχέση του τουρίστα με τον τόπο και το αξιοθέατο �� 83 4.3 Ο χάρτης και η σχέση του με την βίωση του τόπου �� 84 Συμπεράσματα �� 87

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εισαγωγή

Ο τουρισμός στη σύγχρονη εποχή αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο με ιδιαίτερη σημασία για το άτομο, την κοινωνία και την οικονομία. Ο όρος τουρισμός αναφέρεται στην μετακίνηση του ατόμου από τον τόπο της σχετικά μόνιμης κατοικίας του, σε κάποιον άλλο για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Η τουριστική εμπειρία που αυτός συνεπάγεται περιλαμβάνει όλα τα στάδια του ταξιδιού, από την προσδοκία και την οργάνωση της επίσκεψης, στην βιωματική εμπειρία του τόπου κατά την υλοποίηση του ταξιδιού, καθώς και την ανάμνηση της συνολικής εμπειρίας. Τα άτομα περνούν χρόνο τόσο ταξιδεύοντας όσο και οργανώνοντας ταξίδια. Η επιθυμία για ταξίδι αναψυχής, δεν πηγάζει από τα κίνητρα μεμονωμένων ατόμων, ο τουρισμός αποτελεί φαινόμενο που προωθείται από την κοινωνία και την τουριστική βιομηχανία, ως κάτι ωφέλιμο για το άτομο, την κοινωνία και την οικονομία. Έτσι, τα κίνητρα του ταξιδιού δεν αφορούν τον καθένα ξεχωριστά αλλά την κοινωνία στο σύνολό της. Ο τουρισμός, από την αρχή της εμφάνισής του (με το Grand Tour, τα ταξίδια των Άγγλων αριστοκρατών κατά τον 18ο αιώνα, να αποτελεί μια πρώιμη μορφή του), δεν παρέμεινε στάσιμο φαινόμενο αλλά εξελίχθηκε παράλληλα με την κοινωνία, με την ανάπτυξη της οικονομίας και ιδιαίτερα την ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων και της τεχνολογίας. Το ταξίδι που αρχικά απευθυνόταν αποκλειστικά σε μέλη της ανώτερης κοινωνικής τάξης, εξελίχθηκε σε μαζικό φαινόμενο με την εμφάνιση του ατμόπλοιου και του σιδηρόδρομου, που οδήγησαν στην δημιουργία τουριστικών πρακτορείων και στην έκδοση τουριστικών οδηγών, προσελκύοντας τη μεσαία αλλά και την εργατική τάξη. Η εξέλιξη των μεταφορικών μέσων, με την εμφάνιση του αυτοκινήτου και αργότερα του αεροπλάνου οδήγησε σε ακόμη

εισαγωγή

μεγαλύτερη ανάπτυξη του τουρισμού. Οι τουρίστες μπορούσαν πλέον να ταξιδεύουν σε περισσότερες περιοχές και να μην περιορίζονται σε προορισμούς προκαθορισμένους από τα δρομολόγια των τρένων και των ατμόπλοιων. Αυτή η αλλαγή συνέβαλε στην εξατομίκευση του ταξιδιού. Έχει σημασία το γεγονός ότι το τουριστικό ενδιαφέρον δεν προκύπτει άμεσα κατά την επίσκεψη ενός τόπου, αλλά αποτελεί ένα κοινωνικά κατασκευασμένο πλαίσιο σύμφωνα με το οποίο βιώνουμε το ταξίδι. Ο τουρισμός δεν είναι κάτι που προκύπτει φυσικά, αντίθετα αποτελεί ένα κατασκευασμένο σύστημα, που έχει δημιουργηθεί από την κοινωνία και την τουριστική βιομηχανία (τουριστικά πρακτορεία, τουριστικοί οδηγοί, τουριστικοί χάρτες, μεταφορικά μέσα, καταλύματα διαφόρων ειδών) και αφορά συγκεκριμένες συμπεριφορές. Ο τουρίστας μαθαίνει να αναγνωρίζει το τουριστικό ενδιαφέρον και αναζητά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στον προορισμό. Έτσι, το βλέμμα του είναι εστιασμένο σε συγκεκριμένα στοιχεία και διαφοροποιείται από αυτό των υπολοίπων. Αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας, είναι ο τρόπος με τον οποίο η τουριστική εμπειρία μετασχηματίζεται στη διάρκεια εξέλιξης του τουριστικού φαινομένου. Μελετώντας τον τουρισμό ως φαινόμενο που σχετίζεται με την χρονικότητα και την χωρικότητα, δίνεται έμφαση στη σχέση του με τον τόπο και με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του. Στόχος είναι να διερευνηθεί πώς ο τόπος μετασχηματίζεται σε προορισμό με την δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος, καθώς και πώς η τουριστική εμπειρία σχετίζεται με το αξιοθέατο και τον χώρο. Ο χάρτης και ο τουριστικός οδηγός μελετώνται ως τα κυρίαρχα μέσα που διαμεσολαβούν την εμπειρία, ορίζοντας το τουριστικό ενδιαφέρον

και παρέχοντας πληροφορίες που καθοδηγούν τον τουρίστα προς μια συγκεκριμένη βίωση του τόπου. Η εργασία αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην ιστορική εξέλιξη του τουρισμού. Αρχικά, γίνεται αναφορά σε διάφορους ορισμούς του τουρισμού ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τα θέματα που τον αφορούν. Στην συνέχεια ακολουθεί η εξιστόρηση της εξέλιξης του τουρισμού, από τα πρώτα ταξίδια των Άγγλων αριστοκρατών ως την διαμόρφωση της σύγχρονης τουριστικής αντίληψης και καταγράφονται τα κυρίαρχα κίνητρα ταξιδιού ανά εποχή. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά τη σχέση του τουρισμού με τον χώρο, τον τόπο, και το τοπίο. Αρχικά αναλύονται οι προαναφερόμενες έννοιες, καθώς και η σχέση τους με την δημιουργία του τουριστικού προορισμού και αναφέρονται τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το «τουριστικό βλέμμα» ως βασικό στοιχείο της τουριστικής συμπεριφοράς. Το τρίτο κεφάλαιο σχετίζεται με την χαρτογραφική αναπαράσταση του χώρου και την σημασία του τουριστικού οδηγού. Αναφέρεται στην σχέση του χάρτη με τον πραγματικό τόπο και την ταυτότητά του, καθώς και στον ρόλο των τουριστικών χαρτών και την εξέλιξη των τουριστικών οδηγών. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην διαμόρφωση της τουριστικής εμπειρίας και τους παράγοντες που την συνιστούν, την σχέση που αποκτά ο τουρίστας με τον τόπο και το αξιοθέατο καθώς και τον ρόλο του χάρτη στην διαμεσολάβηση της διαδικασίας. Επίσης αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία επηρεάζει την διαμόρφωση της τουριστικής εμπειρίας.

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Ιστορία του τουρισμού 1.1 Ορισμός

Ο τουρισμός αποτελεί μια παγκόσμια βιομηχανία που, πέρα από οικονομικές δραστηριότητες, συνδέεται με κοινωνικές και πολιτισμικές πρακτικές και σχετίζεται με την αναζήτηση της διαφορετικότητας, της αυθεντικότητας και της ταυτότητας του τόπου. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό. Η τουριστική συμπεριφορά δεν αφορά μόνο την αγορά αγαθών και υπηρεσιών αλλά περιλαμβάνει την «κατανάλωση» πολιτισμικών στοιχείων που σηματοδοτούνται ως σημαντικά.1 Διαφορετικοί ορισμοί μπορούν να δοθούν στον τουρισμό ανάλογα με τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά του που θέλουμε να τονίσουμε. Δύο παραδείγματα ορισμών είναι τα εξής: των Mathieson και Wall που ορίζουν τον τουρισμό ως: «την παροδική μετακίνηση ανθρώπων προς προορισμούς έξω από τους τυπικούς χώρους εργασίας και κατοικίας, τις δραστηριότητες που εκτελούν κατά την διάρκεια της διαμονής τους σε αυτούς τους προορισμούς και τις εγκαταστάσεις που δημιουργούνται για να φροντίσουν για τις ανάγκες τους»2 και του

διεθνούς γραφείου τουρισμού (World Tourism Office) σύμφωνα με το οποίο: «ο τουρισμός περιλαμβάνει το ταξίδι που εμπεριέχει διαμονή τουλάχιστον μιας νύχτας αλλά λιγότερη ενός χρόνου, μακριά από το σπίτι».3 Κάποιοι ορισμοί έχουν δημιουργηθεί λόγω της ανάγκης ποσοτικής μέτρησης της απόδοσης της τουριστικής βιομηχανίας. Γι’ αυτούς δεν έχει σημασία αν κάποιος ταξιδεύει για λόγους εργασίας ή αναψυχής. Άλλοι ορισμοί θεωρούν τον τουρισμό ως μια απλή πράξη αναψυχής ή διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου, αποστασιοποιημένοι κατά τον Andrian Franklin από την πιο ουσιαστική σημασία του τουρισμού ως έναν τρόπο να σχετιστούμε με τον κόσμο στον μεταμοντέρνο πολιτισμό.4 Δύο χαρακτηριστικά είναι κοινά σε όλους τους ορισμούς κατά τον Adrian Franklin. Αυτά είναι ότι ο τουρισμός «Πρώτον, περιλαμβάνει ταξίδι πέρα από το περιβάλλον κατοικίας του ατόμου. Δεύτερον εμπεριέχει την έκθεση του ατόμου σε δραστηριότητες και τοποθεσίες που είναι διαφορετικές και ασυνήθιστες».5

1 Rojek Chris, Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, 1η έκδοση 1997, σελ. 2 2 Franklin Adrian, Tourism: An Introduction, Sage, Λονδίνο, 2003, σελ. 27 3 Ό. π. 4 Ό. π., σελ. 28 5 Όπ. π.

ιστορία του τουρισμού

1.2 Ιστορία του τουρισμού Το Grand Tour

1 Grand Tour 1661-1700

2 Grand Tour 1814-1820

Ο τουρισμός προέρχεται από τη συστηματοποίηση των ταξιδιών των ατόμων της ανώτερης κοινωνικής τάξης, που άρχισαν να ταξιδεύουν κατά τον 16ο αιώνα.6 Τα ταξίδια αυτά έμειναν γνωστά ως Grand Tour και αποτελούν μια πρώιμη μορφή τουρισμού. Ο όρος Grand Tour αναφέρεται στην περιήγηση νέων Άγγλων αριστοκρατών που ταξιδεύουν για εκπαιδευτικούς λόγους στην Ευρώπη, ενώ σχετίζεται κυρίως με τον 18ο αιώνα, όπου τα ταξίδια αυτά βρίσκονται στο ζενίθ τους.7 Το Grand Tour έχει τις ρίζες του σε πολιτισμικές, πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις που εμφανίστηκαν σταδιακά στην Ευρώπη κατά τον μεσαίωνα. Ο 15ος αιώνας ήταν περίοδος αξιοσημείωτης οικονομικής επέκτασης της Ευρώπης, με μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου και βελτίωση των μεταφορών. Οι κυριότερες αιτίες ταξιδιών ήταν: α) το εμπόριο και η επέκτασή του σε συνδυασμό με την επιθυμία περισσότερων ανθρώπων να εξερευνήσουν τις πόλεις της Ευρώπης, όπου πρωτότυπες ιδέες και νέοι καλλιτέχνες έκαναν την εμφάνισή τους, και β) διπλωματικοί λόγοι, συλλογή πληροφοριών και γνώσεων για την εξασφάλιση καλής ενημέρωσης σχετικά με την διαφορετική κουλτούρα, την πολιτική και τις στρατιωτικές δυνάμεις ξένων χωρών. Έτσι, από τις αρχές του 17ου αιώνα, υπήρχε η αντίληψη ότι το να ταξιδέψει κανείς στην Ευρώπη ήταν κάτι ωφέλιμο για τους νεαρούς άνδρες και όλο και περισσότεροι άρχισαν να ταξιδεύουν. Την περίοδο 1748-1789 το Grand Tour ήταν στο ζενίθ του.8

6 Adler Judith, «Origins of Sightseeing», Annals of Tourism Research, τόμος 16, 1989, σελ. 7-29 7 Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 298-301 8 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 17-21

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

Από το 1820 αναπτύχθηκε μια νέα πτυχή του ταξιδιού που έδινε έμφαση στην ρομαντική του διάσταση. Παρόλο που οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι είχαν δυσκολέψει την εκτέλεση του, εμφανίστηκε ένας νέος τρόπος να βλέπει κανείς τον κόσμο. Μια ρομαντική αντίληψη για το τοπίο και την ιστορία, ένας ενθουσιασμός για την φύση, τα βουνά και τις παραλίες. Εμφανίστηκαν οι έννοιες του υψηλού (sublime) και του όμορφου και το ταξίδι έδινε την ευκαιρία να κυνηγήσει κανείς αυτά τα ιδανικά.9 Μέχρι εκείνη την περίοδο η πλειονότητα των τουριστών ήταν εύποροι. Για την ανάπτυξη του τουρισμού το ταξίδι έπρεπε να γίνει οικονομικότερο, γρηγορότερο και πιο άνετο. Το σημαντικότερο ήταν ότι ο κόσμος έπρεπε να μάθει πώς να ταξιδεύει, είτε μέσω οργανωμένων ταξιδιών, είτε μέσω ταξιδιωτικών οδηγών.10 Τουρισμός και 19ος αιώνας Ο 19ος αιώνας ήταν μια περίοδος σημαντικής τουριστικής ανάπτυξης. Το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων βελτιώθηκε, με αλλαγές στην εργασιακή νομοθεσία και αυξήσεις στο μισθό.11 Παράλληλα, η ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων με την χρήση του ατμού συνέβαλε στην εξέλιξη του τουρισμού, επιτρέποντας σε περισσότερα άτομα να ταξιδεύουν. Το ταξίδι απέκτησε χαρακτήρα αναψυχής από την εποχή των ατμόπλοιων, τα οποία λίγα χρόνια μετά την εμφάνισή τους άρχισαν να διοργανώνουν εκδρομές. Το πρώτο εμπορικό δρομολόγιο άρχισε την λειτουργία του το 1812 στον ποταμό Κλάιντ της Σκωτίας. Περαιτέρω ανάπτυξη του τουρισμού έγινε με

3 Τρένο παρόμοιο με αυτό που χρησιμοποίησε ο Thomas Cook στην πρώτη του εκδρομή το 1841

την εμφάνιση του σιδηροδρόμου, με την πρώτη σιδηροδρομική γραμμή να λειτουργεί από το 1825.12 Η Αγγλία το 1843 εκτιμάται ότι είχε 1.8242.050 μίλια σιδηροδρομικές γραμμές, ενώ το 1859 το αντίστοιχο νούμερο είχε φτάσει τα 9.800 μίλια και συνέχιζε να αυξάνεται. Η Πρωσία το 1840 είχε 115 μίλια, η Αμερική το 1865 είχε 3.000, ενώ το 1920 είχαν αυξηθεί σε 127.000. Παράλληλα, το 1842 άρχισαν σχέδια κατασκευής σιδηρόδρομου στην Ρωσία. Σχετικά με τα ταξίδια στη θάλασσα, το 1819, το πλοίο Savannah ήταν το πρώτο που διέσχισε τον Ατλαντικό. Αρχικά δημιουργήθηκε μια αγορά ατλαντικού τουρισμού που απευθυνόταν στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις, αλλά αργότερα, τo 1920, προστέθηκαν δύο επιπλέον τάξεις, οι«tourist» και «cabin», με αποτέλεσμα αυτά τα ταξίδια να γίνουν προσβάσιμα σε νεότερους και λιγότερο εύπορους τουρίστες.13

9 Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 300, 314 10 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 43 11 Όπ. π., σελ. 60 12 Armstrong John, Williams David M., «The Steamboat and Popular Tourism», The Journal of Transport History, τόμος 26, τεύχος 1, σελ. 62 13 Zuelow Eric, όπ. π, σελ. 50-51, 55-58

ιστορία του τουρισμού

Από το 1860, η ιδέα της εκπολίτισης της «σκληρής» εργατικής τάξης μέσω της οργάνωσης δραστηριοτήτων αναψυχής, έγινε γνωστή μεταξύ των εργοδοτών και του κράτους. Μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, όπως η γυμναστική, οι χειροτεχνίες και η μουσική, περιλαμβάνονταν και οι εκδρομές.14 Κάποιες εταιρείες θεωρούσαν ότι η προσφορά διακοπών, θα οδηγούσε σε αποδοτικότερους εργάτες. Ορισμένες από τις μεγάλες οργανώσεις εκδρομών προσέλκυαν έως και 10.000 εργαζόμενους.15 Επιχειρήσεις αφοσιωμένες στο οργανωμένο ταξίδι έκαναν την εμφάνισή τους, καθώς έγινε αντιληπτό ότι οι εκδρομές αναψυχής επέφεραν υψηλά κέρδη στον σιδηρόδρομο. Ορισμένοι ιδιώτες που δημιούργησαν τέτοιες επιχειρήσεις είναι ο Henry Gaze, ο John Frame και ο Thomas Cook που ίδρυσε το ταξιδιωτικό γραφείο Thomas Cook & Son travel agency με βασική έδρα το Λονδίνο.16 Ο Cook οργάνωσε το πρώτο του ταξίδι το 1841 από το Leicester στο Loughborough, προσελκύοντας περίπου 485-570 επιβάτες. Αυτό το ταξίδι είχε ως θέμα τις επιβαρυντικές συνέπειες του αλκοόλ και στόχευε στο να απομακρύνει τα άτομα από αυτό, περιλαμβάνοντας σχετικές ομιλίες. Από το 1844, ο Cook απέκτησε την φήμη του πρωτοπόρου στην οργάνωση ταξιδιών έχοντας την ικανότητα να αποκτά οικονομικές τιμές. Το πρώτο του επαγγελματικό ταξίδι ήταν μια εκδρομή στο Liverpool, με επισκέψεις στο Caernarvon και στο Snowdon που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1845. Η επιχείρησή του συνέχισε να μεγαλώνει και παρόλο που χρεοκόπησε λόγω ενός αποτυχημένου ταξιδιού στην Σκωτία, ανέκαμψε και πάλι συνεχίζοντας να οργανώνει

4 Group του Thomas Cook στην Πομπηία, ο Thomas Cook είναι καθισμένος στο κέντρο, 1860

ταξίδια στην Αγγλία, ενώ το 1855 οργάνωσε το πρώτο ταξίδι στην Ευρώπη και αργότερα επεκτάθηκε και σε άλλες ηπείρους.17 Καθώς ο τουρισμός στην Ευρώπη και την Αμερική αυξανόταν, το βιοτικό επίπεδο βελτιωνόταν, οι μεταφορές γίνονταν πιο προσβάσιμες και αποδοτικές και δημιουργούνταν επιπλέον ευκαιρίες για την τουριστική ανάπτυξη. Πολλά κράτη προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τον τουρισμό γνωρίζοντας ότι απέδιδε χρήματα και ενίσχυε τις μεταξύ τους σχέσεις. Για παράδειγμα, η Αίγυπτος την περίοδο 1815-1848 βελτίωσε τις υπηρεσίες μεταφορών και υποδομών, με στόχο την προσέλκυση τουριστών. Επίσης, για τον ίδιο λόγο, η εταιρεία του Καναδικού σιδηρόδρομου, το 1880, οργάνωσε μια διαφημιστική καμπάνια για να γιορτάσει το κυνήγι σε ορισμένα τμήματα του Καναδά. Η Τζαμάικα και άλλες τροπικές

14 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 35 15 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016 σελ. 60-61 16 Όπ. π., σελ. 62-65 17 Piers Brendon, Thomas Cook 150 Years of Popular Tourism, Secker & Warburg, Λονδίνο, 1991, σελ. 6, 36

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

ιστορία του τουρισμού

9 Ένα από τα group του Thomas Cook περιμένει λεωφορείο στο σταθμό της Nice, 1930

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

περιοχές γνώρισαν και αυτές από το 1891 τουριστική ανάπτυξη, η οποία μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο αυξήθηκε δραματικά. Αυτή η παγκοσμιοποίηση του τουρισμού ήταν αποτέλεσμα της προσπάθειας των εταιρειών που προσέφεραν ολοκληρωμένα πακέτα διακοπών και συνεργάζονταν με τις τοπικές διοικήσεις, με στόχο να γίνει η κατάλληλη προώθηση και να δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές, ώστε να μπορέσουν να υποδεχθούν μεγάλα πλήθη τουριστών.18

Τουρισμός και 20ος αιώνας «Ο τουρισμός απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα τον 19ο αιώνα, προσελκύοντας όλο και περισσότερους ανθρώπους, αλλά έγινε πραγματικά μαζικό φαινόμενο τον 20ο αιώνα.»19 Τρεις νέες τεχνολογίες συνέβαλαν στην ανάπτυξή του: το ποδήλατο, το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο. Το ποδήλατο επέτρεψε σε άτομα όλων των κοινωνικών τάξεων να ταξιδεύουν σε ένα μικρό γεωγραφικό εύρος. Αρχικά απευθυνόταν στην ανώτερη και την μεσαία κοινωνική τάξη, αλλά αργότερα η τιμή του μειώθηκε και άτομα των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων άρχισαν να το χρησιμοποιούν.20 Το πρώτο λειτουργικό ποδήλατο κατασκευάστηκε το 1867. Μέχρι το 1890 η παραγωγή ήταν μικρή και τα ποδήλατα κόστιζαν ακριβά. Από το 1909 η τιμή τους έπεσε αρκετά, με αποτέλεσμα να είναι προσιτά σε άτομα όλων των κοινωνικών τάξεων.21 Το αυτοκίνητο έφερε μεγάλη αλλαγή στο ταξίδι δίνοντας στα άτομα μια αίσθηση

18 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 95-99 19 Όπ. π., σελ. 111 20 Koshar Rudy (επιμ.), Histories of Leisure, Berg, Oxford, 2002, σελ. 131 21 Zuelow Eric, όπ. π., σελ. 112-113

ιστορία του τουρισμού

12 Τουρίστες του Cook αναχωρούν για την Ιταλία από τον Victoria Station, 1937

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

ατομικότητας και ελευθερίας, καθώς μπορούσαν πλέον να επισκέπτονται οποιαδήποτε περιοχή χωρίς να βασίζονται στον σιδηρόδρομο. Το 1925, υπήρχαν περίπου δύο εκατομμύρια οχήματα που κυκλοφορούσαν στους δρόμους. Οι περισσότεροι τα χρησιμοποιούσαν για λόγους αναψυχής. Με την δημιουργία διαφόρων αυτοκινητιστικών λεσχών και ενώσεων άρχισαν να εκδίδονται οδηγοί, χάρτες και ταξιδιωτικά περιοδικά. Η εταιρεία ελαστικών Michelin στη Γαλλία άρχισε το 1900 να εκδίδει τον οδηγό Guide Michelin, διαφημίζοντας στους τουρίστες τα ελαστικά Michelin. Ο Elon Jessup, το 1921, έγραψε ένα βιβλίο συμβουλεύοντας όσους ταξίδευαν με αυτοκίνητο και με προορισμό κατασκηνώσεις, για το πώς να προετοιμαστούν για το ταξίδι.22 Η ανάπτυξη των αεροπλάνων και των αεροδρομίων συνέβαλε επίσης στην ανάπτυξη του τουρισμού. Η πρώτη τακτική εναέρια διαδρομή επιβατών ήταν της εταιρίας St. Petersburg-Tampa Airport Line, η οποία το 1914, ξεκίνησε να προσφέρει στους ταξιδιώτες μια εναέρια διαδρομή με έκταση 22 μίλια και χρονική διάρκεια 20 λεπτών. Με την έναρξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου πολλά πράγματα άλλαξαν. Το 1919, η εταιρεία Aircraft Travel and Transport Company ξεκίνησε την εξυπηρέτηση επιβατών για την διαδρομή Λονδίνο-Παρίσι πραγματοποιώντας 114 πτήσεις μέσα στις 10 πρώτες μέρες λειτουργίας της. Το 1958, η Boeing λάνσαρε το πρώτο εμπορικό αεροσκάφος. Σύντομα κάθε χώρα θα χρειαζόταν ένα αεροδρόμιο και μια αεροπορική εταιρεία. Από το 1950 οι πτήσεις είχαν αρχίσει να επεκτείνονται και οι τιμές των εισιτηρίων να πέφτουν. Πραγματικά μεγάλη πτώση σημειώθηκεστα τέλη του 1970.23

Κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου, ιδρύθηκαν διάφοροι τουριστικοί οργανισμοί που σχετίζονταν με διαφορετικής μορφής πολιτεύματα: φασιστικά, κομμουνιστικά και δημοκρατικά Για τα φασιστικά καθεστώτα ο τουρισμός αναπαριστούσε ένα χρήσιμο εργαλείο, καθώς τους επέτρεπε να εστιάσουν στα στοιχεία που έκαναν το κράτος «υπέροχο» και να συγκριθούν με άλλες χώρες που θεωρούσαν κατώτερες. Παράλληλα, η προσφορά διακοπών στους πολίτες επέτρεπε στο κράτος να δείχνει το κοινωνικό του πρόσωπο στους πολίτες του. Στην Ιταλία, το 1923, κατά την διάρκεια της κυβέρνησης του Benito “Il Duce” Mossolini, ιδρύθηκε ο οργανισμός Opera Nationale Dopolavoro (OND) με στόχο να διδάξει τους Ιταλούς πώς να περνάνε τον ελεύθερο χρόνο τους. Οικονομικές δραστηριότητες του OND, όπως οι βόλτες με ποδήλατο, ήταν οι πιο δημοφιλείς. Το 1931 το OND επεκτάθηκε προσφέροντας οικονομικές εκδρομές με σιδηρόδρομο, ενώ προσέφερε μειωμένα εισιτήρια για τους εργάτες. Στη Γερμανία ιδρύθηκε ο αντίστοιχος οργανισμός για τον ελεύθερο χρόνο, Kraft durch Freude (KDF). Ο οργανισμός οργάνωνε εκδρομές σε διάφορες περιοχές της Γερμανίας όπως το Μέλανα Δρυμό, την Βαυαρία και το Αμβούργο, με στόχο να ενισχυθεί η ιδέα της ταυτότητας στους Γερμανούς τουρίστες. Ο οργανισμός προσέφερε τα πρώτα πακέτα εκδρομών μόλις τρεις μήνες μετάτην ίδρυσή του. Το KDF έφτασε να έχει πολύ μεγάλο αριθμό μελών. Το 1934 οι συμμετέχοντες στις πολιτιστικές δραστηριότητες ήταν 9.111.663 και το 1938 είχαν φτάσει τους 54.568.467.24

22 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 114-124 23 Όπ. π., σελ. 127-129, 155-158 24 Όπ. π., σελ. 136-140

ιστορία του τουρισμού

Σε ότι αφορά τα κομμουνιστικά καθεστώτα, οι σοβιετικοί ονειρεύονταν να δημιουργήσουν έναν μοναδικό «προλεταριακό τουρισμό» που θα ήταν συλλογικός, αλλά ταυτόχρονα θα οδηγούσε στην αυτοβελτίωση. Έτσι, δημιουργήθηκε ο οργανισμός Sovetskii turist ή Sovtur, ο οποίος έβλεπε τον τουρισμό ως μια εκπαιδευτική ευκαιρία. Ο οργανισμός λειτουργούσε ως ταξιδιωτικό γραφείο, οργανώνοντας πακέτα εκδρομών σε εμπορική βάση, ενώ παράλληλα στόχευε στην κατασκευή εγκαταστάσεων αναψυχής στην Ρωσία και εξασφάλιζε την κατασκευή υποδομών σε μη αναπτυγμένες περιοχές. Μια άλλη αντίστοιχη οργάνωση δημιουργήθηκε το 1928 και ονομαζόταν Society of Proletarian Tourism. To 1932, η ομάδα αυτή είχε 800.000 μέλη και ισχυριζόταν ότι εξυπηρετούσε 3 εκατομμύρια τουρίστες.25 Για τα δημοκρατικά καθεστώτα, ο τουρισμός θεωρείτο ότι δημιουργούσε καλύτερους πολίτες, καθώς θα τους επέτρεπε να ανακαλύψουν τις ομορφιές της χώρας τους καλλιεργώντας αισθήματα πατριωτισμού και εθνικής ταυτότητας. Θα συνέβαλε σε ισχυρότερους οικογενειακούς δεσμούς, πιο υγιείς πολίτες, ενώ παράλληλα θα είχε θετικό αντίκτυπο και στον εργασιακό τομέα.26 Στα τέλη του 1945 οι HΠΑ ήταν η μόνη δύναμη που δεν είχε σημαντικές καταστροφές. Έτσι, για να προωθηθεί η οικονομική ανάπτυξη και να επαναχτιστεί η Ευρώπη, οργάνωσε ένα πρόγραμμα οικονομικής ενίσχυσης, που ανάμεσα σε άλλα περιελάμβανε και τον τομέα του τουρισμού. Το πρόγραμμα αυτό είναι γνωστό ως The European Recovery Program (ERP), ή Marshall Plan. Τόσο οι υπεύθυνοι του ERP όσο και τα μέλη της Organisation for European

13 Το μνημείο του Φιλοπάππου, Grand Tour, Ελλάδα 1821

Economic Co-operation (OEEC) θεώρησαν τον τουρισμό σημαντικό παράγοντα για την μελλοντική οικονομία, καθώς θα προσέφερε εργασία, θα ενίσχυε την αγορά, θα βελτίωνε τις υποδομές και θα είχε και πολιτισμικά οφέλη. Στη συνέχεια δημιουργήθηκαν μεγαλύτερες διεθνείς τουριστικές οργανώσεις όπως η International Union of Official Travel Organisations (IUOTO) to 1946 και το European Travel Commission που ασχολούνταν με εκδόσεις, ταξιδιωτικές συνθήκες και άλλα θέματα της Ευρώπης.27 Η οικονομική ανάπτυξη και η αύξηση των οικογενειών μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησαν στην ανάπτυξη του τουρισμού. Οι οικογενειακές διακοπές σε τουριστικές κατασκηνώσεις και η επίσκεψη τόπων μαζικού προορισμού όπως η Disneyland, που άνοιξε για πρώτη φορά στο κοινό το 1955, αποτελούσαν συνήθεις προορισμούς. Ο τουρισμός άρχισε τότε να απευθύνεται και στους νέους, με μεγάλο αριθμό Hostel να λειτουργούν το 1920. Η ιδέα των οικογενειακών διακοπών και των νεαρών τουριστών δεν είχε εξαφανιστεί τις δεκαετίες 1970 και 1980, αλλά από τα τέλη του 1960 οι

25 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 141-143 26 Όπ. π., σελ. 143-144 27 Όπ. π., σελ. 150-152

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

14 Αγγλικός παραθαλάσσιος προορισμός 19ου αιώνα

τουρίστες είχαν αρχίσει να αναζητούν κάτι διαφορετικό από τον μαζικό τουρισμό. Ήθελαν πιο εξατομικευμένες διακοπές και αναζητούσαν μια μοναδική τοποθεσία ή κάποια μοναδική εμπειρία.28

1.3 Το τουριστικό κίνητρο Στη διάρκεια της ιστορίας του τουρισμού το τουριστικό κίνητρο μεταβάλλεται. Ο τουρισμός κατά την εξέλιξή του σχετίστηκε, όπως αναφέρθηκε, με ποικίλους παράγοντες όπως οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές καθώς επίσης και με την ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων, αλλαγές που επηρέασαν το προφίλ των τουριστών, με συνέπεια σε διαφορετικές περιόδους, μέλη διαφορετικής κοινωνικής τάξης να έχουν την δυνατότητα να ταξιδέψουν. Επίσης το τουριστικό ενδιαφέρον επηρεάστηκε και διαμορφώθηκε από μηχανισμούς καθοδήγησης όπως τουριστικούς οδηγούς, λογοτεχνικά

κείμενα, ιατρικές συμβουλές, εικόνες, ταινίες και διαφημίσεις που συνέβαλαν στην κατανόηση και στον καθορισμό της τουριστικής συμπεριφοράς.29 Έτσι, τα κίνητρα των τουριστών μεταβάλλονταν όχι μόνο λόγω των διαφορετικών χαρακτηριστικών των τουριστών της κάθε περιόδου, αλλά και λόγω των διαφόρων μέσων καθοδήγησης της τουριστικής εμπειρίας. Κατά την περίοδο του Grand Tour, τα κυρίαρχα κίνητρα για την διεξαγωγή του, μεταβάλλονταν ανά χρονική περίοδο. Αυτή η μεταβολή σχετίζεται με το γενικότερο πολιτισμικό περιβάλλον στην Αγγλία και τη μετασχηματιζόμενη κοινωνική σύσταση του τουριστικού σώματος.30 Η εκπαίδευση φαίνεται να είναι το κυρίαρχο κίνητρο διεξαγωγής του ταξιδιού την περίοδο 1661-1763. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ταξιδιωτών εκείνης της περιόδου αποτελούνταν από φοιτητές της αριστοκρατικής τάξης που ταξίδευαν με τους καθηγητές τους για να γνωρίσουν διαφορετικές γλώσσες, πολιτικές και πολιτισμούς.31 Ένα άλλο κίνητρο ήταν η προοπτική της διπλωματικής καριέρας. Σύμφωνα με τον Eric G. E. Zuelow, το Grand Tour στόχευε στην διαμόρφωση μελλοντικών ηγετών, καθώς η ολοκλήρωση του ταξιδιού προσέφερε απαραίτητες γνώσεις (όπως η εκμάθηση ξένων γλωσσών) που δεν μπορούσε κάποιος να αποκτήσει διαφορετικά.32 Βέβαια ο John Tower υποστηρίζει ότι η ιδέα της διπλωματικής καριέρας δεν αποτελούσε σημαντικό κίνητρο, καθώς η κοινωνική θέση ήταν ο κυρίαρχος λόγος απονομής τέτοιων τίτλων.33

28 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 165-176 29 Όπ. π., σελ. 75 30 Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 311 31 Όπ. π. 32 Zuelow Eric, όπ. π., σελ. 21-22 33 Tower John, όπ. π., σελ. 311

ιστορία του τουρισμού

15 Οι παραθαλάσσιες οικογενειακές διακοπές αποτελούσαν δημοφιλές πρότυπο διακοπών το 1920

O αναζωογονητικός και χαλαρωτικός χαρακτήρας του ταξιδιού αποτελούσε ένα επιπλέον κίνητρο. Ο τουρισμός, στόχευε στο να κάνει κάποιον καλύτερο και η επίσκεψη πολιτιστικών πρωτευουσών, θεωρούνταν ότι είχε αναζωογονητικό και χαλαρωτικό αντίκτυπο στο νου, μέσω της θέασης τοπίων, ερειπίων και της διδαχής καλού γούστου.34 Η σωματική υγεία αποτέλεσε ακόμα ένα κίνητρο ταξιδιού, που συνδέθηκε με το νερό και την αναψυχή και επηρέασε την διαμόρφωση

του χαρακτήρα του τουρισμού.35 Για ορισμένους τουρίστες, το ταξίδι για λόγους υγείας ήταν ένας μικρός αλλά σημαντικός παράγοντας. Έτσι, άρχισαν να πραγματοποιούνται μακρόχρονες στάσεις σε λουτροπόλεις.36 Οι θεραπευτικές ιδιότητες των ιαματικών πηγών ήταν γνωστές στην Ευρώπη από τον 17ο αιώνα. Παρόλο που ορισμένα λουτρά διέθεταν υπηρεσίες για τους αρρώστους, οι περισσότεροι επισκέπτες προέρχονταν από την ελίτ και τα επισκέπτονταν κυρίως επειδή ήταν της μόδας. Με την πάροδο του χρόνου όλο και περισσότερα άτομα της μεσαίας τάξης επισκέπτονταν τις λουτροπόλεις με αποτέλεσμα αυτές να εξελιχθούν σε θέρετρα.37 Το Montpellier ήταν βασικό κέντρο προορισμού στα τέλη του 17ου αιώνα, ενώ η Nice είχε γίνει γνωστή στα τέλη του 18ου αιώνα ως προορισμός συνδεδεμένος με την υγεία και την ξεκούραση.38 Αντίστοιχες θεραπευτικές ιδιότητες αποδόθηκαν και στην θάλασσα και από το 1870 άρχισαν να αναπτύσσονται οι παραθαλάσσιοι προορισμοί, καθώς οι οικονομικές και εργασιακές συνθήκες ήταν ευνοϊκότερες για εκδρομές.39 Ορισμένα ταξίδια είχαν ως κίνητρο την αναζήτηση πηγής έμπνευσης. Την περίοδο 1820-1830 αυξήθηκαν οι επαγγελματίες συγγραφείς και αρκετά ταξίδια συνδέονται με την αναζήτηση έμπνευσης και υλικού που μπορεί να μετασχηματιστεί σε ρομαντική περιγραφή του τοπίου και ζωής στο εξωτερικό.40 Η επίδειξη πλούτου αποτέλεσε άλλο ένα κίνητρο. To Grand Tour άρχιζε να αποκτά έναν πιο καταναλωτικό χαρακτήρα με την επίδειξη του πλούτου να αποτελεί μέσον κοινωνικής αποδοχής και σεβασμού. Κατά τα μέσα του

34 Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 66 35 Όπ. π. 36 Tower John, όπ. π, σελ. 312 37 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 66-74 38 Tower John, όπ. π. 39 Zuelow Eric, όπ. π. 40 Tower John, όπ.π.

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

1850 και 1860, ξενοδοχεία πολυτελείας έκαναν την εμφάνισή τους στις μεγάλες πόλεις, ενώ η διαμονή στα μεγάλα πλοία όπως τα Queen Mary, Normandie και Lusitania ήταν επίσης πολυτελής. Το ταξίδι με αυτήν την πολυτέλεια αφορούσε περισσότερο την επίδειξη της κοινωνικής τάξης παρά την άφιξη σε έναν προορισμό.41 Κάποια επιπλέον κίνητρα περιλάμβαναν επιχειρησιακούς, πολιτικούς ή θρησκευτικούς λόγους, ενώ διακρίνονται και ορισμένα εντελώς προσωπικά.42 Η παρουσία και παρακολούθηση ορισμένων εκδηλώσεων αποτέλεσε κίνητρο για την διεξαγωγή εκδρομών, όπως παρατηρείται τον 19ο αιώνα, όπου η εργατική τάξη αρχίζει να πραγματοποιεί εκδρομές με προορισμό δημοφιλείς εκδηλώσεις π.χ. αγώνες ιππασίας, διεθνείς εκθέσεις, ακόμα και εκτελέσεις.43 Η ενίσχυση των οικογενειακών δεσμών αποτέλεσε βασικό κίνητρο για την διεξαγωγή εκδρομών μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Τέτοιες εκδρομές γίνονταν συνήθως με αυτοκίνητο και είχαν ως προορισμό κατασκηνώσεις ή άλλους μαζικούς προορισμούς όπως η Disneyland.44 Η αναζήτηση μοναδικών εμπειριών αποτέλεσε κίνητρο από το 1960 και μετά όπου οι τουρίστες ήθελαν κάτι περισσότερο από την επίσκεψη μιας κατασκήνωσης και αναζητούσαν πιο εξατομικευμένες διακοπές. Αναζητούσαν μοναδικές εμπειρίες και τοποθεσίες. Για παράδειγμα η κορυφή του βουνού Έβερεστ αποτελούσε επιθυμητό προορισμό.45 Όσο αφορά τον σύγχρονο τουρισμό, το κίνητρο είναι η αναψυχή, το κοινωνικό κύρος, και σε μικρό βαθμό ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας.46

Συμπεράσματα Ο τουρισμός αποτελεί ένα σύνθετο φαινόμενο που αφορά οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά ζητήματα. Τα βασικά του χαρακτηριστικά είναι ότι περιλαμβάνει ταξίδι πέρα από το περιβάλλον κατοικίας του ατόμου και σχετίζεται με δραστηριότητες και τοποθεσίες που είναι διαφορετικές και ασυνήθιστες. Η ιστορία του τουρισμού αρχίζει με το Grand Tour και εξελίσσεται εξαιτίας κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών καθώς και με την ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων. Το ταξίδι αποκτά εμπορικό χαρακτήρα τον 19ο αιώνα με την εμφάνιση των ατμόπλοιων και του σιδηροδρόμου. Τουριστικά γραφεία αρχίζουν να οργανώνουν εκδρομές, ενώ αργότερα εμφανίζονται κρατικές προσπάθειες εκμετάλλευσης και προώθησης του τουριστικού φαινομένου. Τον 20ο αιώνα η εμφάνιση του ποδηλάτου, του αυτοκινήτου και του αεροπλάνου φέρνει σημαντικές αλλαγές. Εκείνη την εποχή δημιουργούνται κρατικοί οργανισμοί που αφορούν δραστηριότητες αναψυχής και περιλαμβάνουν τουριστικές δράσεις, ενώ μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο ιδρύονται διεθνείς τουριστικές οργανώσεις. Ο τουρισμός αποκτά έναν μαζικό χαρακτήρα ο οποίος συνεχίζει να υπάρχει παράλληλα με την εμφάνιση τάσεων προς εξατομικευμένες διακοπές. Το τουριστικό κίνητρο μεταβάλλεται στην διάρκεια της εξέλιξης του τουριστικού φαινομένου. Βασικές θεματικές που συνδέονται με αυτό περιλαμβάνουν την εκπαίδευση, την αναψυχή και το κοινωνικό κύρος.

41 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 21, 55-58 42 Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 312 43 Zuelow Eric, όπ. π., σελ. 61-65 44 Όπ. π., σελ. 168-169 45 Όπ. π., σελ. 172-176 46 Όπ. π., σελ. 9

ιστορία του τουρισμού

2. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

2. Τουρισμός και χώρος 2.1 Χώρος, τόπος, τοπίο, προορισμός Καθώς ο τουρισμός αποτελεί ένα χωρικό φαινόμενο, κρίνεται σκόπιμη η αναφορά στις έννοιες του χώρου, του τόπου, του τοπίου και του προορισμού.

Τόπος O τόπος συνδέεται με την έννοια της ταυτότητας μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής έκτασης. Σύμφωνα με το λεξικό αρχιτεκτονικών όρων Αρχιτεκτονική47, ορίζεται πρώτον ως «η χωρική έκταση πάνω στο έδαφος που χαρακτηρίζεται από κοινές ιδιότητες, ώστε να αναγνωρίζεται ως σύνολο» και δεύτερον ως «γεωγραφική ενότητα, με ιδιαίτερα φυσικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά, με την οποία ταυτίζεται διαχρονικά ένα πολιτισμικό σύνολο». Έτσι, αφορά μία πολιτισμική και γεωγραφική ομοιογένεια που τον κάνει να γίνεται αναγνωρίσιμος ως σύνολο. Επίσης, υποδηλώνει μια ένδειξη στατικότητας. Αυτή η στατικότητα δεν αφορά τις μεταβολές της ταυτότητας που μπορεί να εμφανιστούν κατά την διάρκεια του χρόνου, αλλά αναφέρεται μόνο στην έννοια της χωρικής τοποθέτησης του κάθε τόπου. Κατά τον Michel de Certeau, ο τόπος περιγράφει την τοποθεσία στοιχείων με την έννοια της σχετικής θέσης μεταξύ τους. Αποτελεί δηλαδή την τάξη σύμφωνα με την οποία τα στοιχεία κατανέμονται σε σχέσεις συνύπαρξης.48

Ο τόπος δεν αποτελεί ένα κλειστό σύστημα, αλλά είναι ανοιχτός με την έννοια ότι δεν υπάρχει ως κάτι αυτόνομο, αλλά συνεχώς ανακατασκευάζεται μέσω διαδικασιών που αφορούν την κοινωνία, συμπεριλαμβανομένου και του τουρισμού. Ο βαθμός στον οποίο ο τόπος είναι ανοιχτός σχετίζεται με την παγκοσμιοποίηση. Οι τόποι αλλάζουν συνεχώς κατά τη διάρκεια του χρόνου λόγω της εσωτερική τους δυναμικής και του τρόπου με τον οποίο αυτή αλληλεπιδρά με εξωτερικούς παράγοντες και διαδικασίες παγκοσμιοποίησης.49 Ένα από τα βασικά τουριστικά χαρακτηριστικά του τόπου είναι ότι ενσωματώνει ένα αίσθημα ιστορικότητας είτε επιθυμητής, είτε ανεπιθύμητης, σύμφωνα με τα κριτήρια της τουριστικής βιομηχανίας. Οι εικόνες του τόπου που δημιουργούνται για την προώθηση του τουρισμού πρέπει να ενσωματώνουν τουριστικές δραστηριότητες που έχουν ευχάριστο χαρακτήρα στο ήδη υπάρχον φυσικό και ιστορικό περιβάλλον του τόπου.50

Χώρος Ο χώρος, σε αντίθεση με την στατικότητα του τόπου, συνδέεται με τις έννοιες της κατεύθυνσης, της ταχύτητας και του χρόνου. Σύμφωνα με τον Michel de Certeau, αποτελείται από το σύνολο των χρονικών στιγμών σε συνάρτηση με την τοποθεσία των κινητών

47 Μπούρας Χαράλαμπος, Φιλιππίδης Δημήτρης (επιμ.), Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 2013 48 Certeau Michel, The Practice of Everyday Life, University of California Press, California, 1984, σελ. 117 49 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ. 186-187 50 Όπ. π., σελ. 10

τουρισμός και χώρος

16 Τοπίο στη Νορβηγία

στοιχείων του.51 Έτσι, ο χώρος συσχετίζεται με την κίνηση και αφορά την σχέση μεταξύ τόπων. Ο τουριστικός χώρος είναι έντονα δομημένος. Αυτοκινητόδρομοι, πτήσεις, αεροδρόμια και άλλα μέσα εξυπηρετούν και διοχετεύουν την τουριστική κίνηση. Βέβαια, τα όρια τέτοιων χώρων δεν είναι απόλυτα, ενώ αρκετά ταξίδια συμβαίνουν έξω από αυτά. Γενικά όμως αποτελούν βασικό παράγοντα στο να κατανοήσουμε την ροή του μαζικού τουρισμού προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις.52

Τοπίο Το τοπίο, σύμφωνα με την Θεανώ Τερκενλή, είναι μια έννοια που προσδιορίζεται δύσκολα, καθώς το περιεχόμενό της συχνά ποικίλει ανάλογα με τους τρόπους προσέγγισης που χρησιμοποιούμε για την κατανόησή του. Ενώ στην αρχή ο όρος αναφερόταν στην απεικόνιση μιας θέας, στις αρχές του εικοστού αιώνα αναφέρεται στη θέα αυτή καθαυτή.53 Το τοπίο είναι συνδεδεμένο με την έννοια του πολιτισμού. Με τον όρο τοπίο, δίνεται

51 Certeau Michel, The Practice of Everyday Life, University of California Press, California, 1984, σελ. 117 52 Shaw Gareth, Williams Allan, Tourism and Tourism Spaces, Sage, Λονδίνο, 2004, σελ. 3 53 Τερκενλή Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, Παπαζήση, Αθήνα, 1996, σελ. 13, 17

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

έμφαση στο ανθρωπογεωγραφικό περιεχόμενο μιας περιοχής, όπως αυτό διαμορφώνεται από ανθρώπινους παράγοντες σαν μέλη μιας ευρύτερης πολιτισμικής κοινότητας.54 Όλα τα τοπία είναι πολιτισμικά καθώς και συμβολικά, δηλαδή αποτελούν εκφράσεις πολιτισμικών αξιών, κοινωνικής συμπεριφοράς και προσωπικής μεμονωμένης δράσης σε ορισμένες χωρικές θέσεις, στο διάστημα μιας χρονικής περιόδου.55 Η έννοια του τοπίου προϋποθέτει την ύπαρξη ενός παρατηρητή. Διαμορφώνεται με την ίδια λογική με αυτήν του βλέμματος, καθώς αποτελεί αυτό που ο θεατής έχει επιλέξει από τη γη, επεξεργασμένο και μετασχηματισμένο σύμφωνα με ορισμένες συμβατικές ιδέες σχετικά με το τι αποτελεί μια καλή θέα.56 «Η επαφή με το περιβάλλον γίνεται λόγω και μέσω του εγκεφάλου, και όχι λόγω του ότι υπάρχουν κάποια αντικειμενικά φυσικά χαρακτηριστικά από μόνα τους στη φύση. Με άλλα λόγια, στην αντίληψη του χώρου που μας περιβάλλει παίζουν σημαντικό ρόλο το σύστημα αξιών, οι ιστορικές καταβολές και άλλες πολιτισμικές αλλά και προσωπικές ιδιαιτερότητες».57 Για τον τουρισμό, η έννοια του τοπίου συνδέεται περισσότερο με την απεικόνιση. Το τοπίο αποτελεί έτσι έναν τρόπο να συσχετιστούμε με την φύση μέσω εικόνων και αναπαραστάσεων. Αναφέρεται στην εμφάνιση και στην όψη των τόπων, διαχωρίζοντάς τους από την υλικότητά τους.58 Οι τουρίστες αυθόρμητα αναζητούν σε αυτό στοιχεία που αποδίδουν οπτικό ενδιαφέρον και ευχαρίστηση. Στο ρόλο αυτό ο τουρίστας ενδιαφέρεται συνήθως για την αποκάλυψη αισθητικών σχέσεων στο τοπίο όπως για παράδειγμα την πανοραμική θέα.

17 Το υπαίθριο μουσείο Laufas με αναπαραστάσεις peat houses

Η τουριστική εμπειρία αφορά το βίωμα του τόπου μέσα από τις αισθήσεις (και κυρίως την οπτική εμπειρία) και την προσπάθεια του τουρίστα να εκτιμήσει τα ουσιώδη στοιχεία της ταυτότητας του τοπίου στα πλαίσια των δικών του αναμνήσεων. Η αναζήτηση ταυτότητας ή νοήματος στο τοπίο είναι επίκτητη συμπεριφορά, που καθορίζεται από κοινωνικούς κώδικες που έχει μάθει και εφαρμόζει ο κάθε τουρίστας.59

Προορισμός Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο οργανισμό τουρισμού ένας «τοπικός τουριστικός προορισμός» ορίζεται ως «ο φυσικός χώρος που περιλαμβάνει τουριστικά προϊόντα όπως υπηρεσίες υποστήριξης, αξιοθέατα και τουριστική χρηματοδότηση. Διαθέτει φυσικά και διοικητικά όρια που ορίζουν τη διαχείρισή του και εικόνες και αντιλήψεις που καθορίζουν την ανταγωνιστικότητά του στην

54 Τερκενλή Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, Παπαζήση, Αθήνα, 1996, σελ. 13, 17 55 Όπ. π. 56 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, 1990, σελ. 111 57 Τερκενλή Θεανώ, όπ. π., σελ. 17 58 Urry John, Larsen Jonas, όπ. π. 59 Τερκενλή Θεανώ, όπ. π., σελ. 98

τουρισμός και χώρος

2.2 Χαρακτηριστικά του τουριστικού τόπου

αγορά. Οι τοπικοί προορισμοί ενσωματώνουν ποικίλες επιχειρήσεις, περιλαμβάνοντας συνήθως κοινότητα φιλοξενίας και μπορούν να δικτυωθούν ώστε να σχηματίσουν μεγαλύτερους προορισμούς. Επίσης αποτελούν το εστιακό σημείο στην παροχή τουριστικών προϊόντων και στην εφαρμογή τουριστικών πολιτικών».60

Η επιλογή ενός προορισμού από τον τουρίστα αλλά και η προώθηση ενός τουριστικού προορισμού γίνεται με βάση συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του. To ταξίδι αναψυχής σε αντίθεση με το υποχρεωτικό ταξίδι εργασίας προϋποθέτει την ύπαρξη κάποιας εμπειρίας στον τόπο επίσκεψης, η οποία δεν μπορεί να βρεθεί στον τόπο της μόνιμης κατοικίας του ατόμου και δίνει αξία στο ταξίδι. Το άτομο που βρίσκει ανακούφιση από τις εντάσεις εντός του χώρου διαβίωσης ή δεν εντοπίζει έξω από τα όριά του καμία επιθυμία που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί στον τόπο κατοικίας του, δεν θα ταξιδέψει για λόγους αναψυχής.61 Ένας τουριστικός τόπος μπορεί να οριστεί ως μια χωρική τοποθεσία που είναι διαφορετική από αυτές τις καθημερινότητας λόγω των φυσικών, ιστορικών ή πολιτισμικών διαφορών που εμφανίζει.62 Έτσι τα χαρακτηριστικά που αναζητά ο τουρίστας σε αυτόν, βασίζονται στην αντίθεση μεταξύ του τόπου κατοικίας σε σχέση με τον επισκεπτόμενο. Τα αντικείμενα του τουριστικού ενδιαφέροντος θα πρέπει να είναι διαφορετικά με κάποιον τρόπο από τα άλλα. Είναι σημαντικό να είναι ασυνήθιστα και να προσφέρουν στον τουρίστα ευχαρίστηση που περιλαμβάνει διαφορετικές αισθήσεις ή αισθήσεις σε διαφορετική ένταση από αυτές που συναντά στην καθημερινότητά του.63 Σύμφωνα με τον MacCannell, το αντικείμενο του τουριστικού ενδιαφέροντος δεν βασίζεται στην αναζήτηση της αυθεντικότητας του τόπου, αλλά στον εντοπισμό της διαφορετικότητας μεταξύ αυτού και του τόπου κατοικίας του τουρίστα.64 Το τουριστικό

60 Lew Alan, McKercher Bob, «Modeling Tourist Movements a Local Destination Analysis», Annals of Tourism Research, τόμος 33, τεύχος 2, Elsevier, 2006, σελ. 405 61 Cohen Erik, «A Phenomenology of Tourist Experience», Sociology, τόμος 13, 1979, σελ. 182 62 Rojek Chris, Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 52 63 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 15-17 64 MacCannell Dean, The Tourist A new Theory of the Leisure Class, University of California Press, Berkeley, 2013, σελ. 13

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

ενδιαφέρον συνδέεται με την ύπαρξη διαφόρων αντιθέσεων. Ορισμένα δίπολα περιλαμβάνουν τις έννοιες: σκηνικό-παρασκήνιο, τεχνητόαυθεντικό, παρόν-μέλλον, εξωτικό-καθημερινό, τουρίστας-εργαζόμενος.65 Η διαφορετικότητα που παρουσιάζει ο τουριστικός τόπος από την καθημερινότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη.66 Οι έννοιες του μύθου και της φαντασίας παίζουν έναν μεγάλο ρόλο στην κοινωνική κατασκευή των τουριστικών τόπων. Αυτοί οι τόποι συνήθως είναι γεωγραφικά απομακρυσμένοι από την μόνιμη κατοικία των τουριστών και γίνονται προσβάσιμοι μέσω αναπαραστάσεων. Αυτές οι αναπαραστάσεις, αποτελούνται από σημάνσεις, εικόνες και σύμβολα και καθιστούν το θέαμα οικείο στην καθημερινότητα των τουριστών.67 Σύμφωνα με τον MacCannell, η κατασκευή της τουριστικής τοποθεσίας εμπεριέχει μια συγκεκριμένη σειρά βημάτων όπως: την ονοματοδοσία του αξιοθέατου-μνημείου, την δημιουργία ενός πλαισίου και μιας εικόνας καθώς και την τεχνική αναπαραγωγή του αντικειμένου και την κοινωνική αναπαραγωγή νέων στοιχείων που παίρνουν το όνομά τους από το διάσημο αξιοθέατο. Με αυτήν την λογική οτιδήποτε μπορεί να αποτελέσει δυνητικό αξιοθέατο. Το μόνο που χρειάζεται για να γίνει αυτό, είναι κάποιος να το δείξει σε κάποιον άλλον ως κάτι αξιοσημείωτο.68 Τα αξιοθέατα που στοχεύουν στο να προκαλούν τακτικό και κερδοφόρο τουριστικό ενδιαφέρον, εμπεριέχουν μια περίπλοκη διαδικασία με την οποία παράχθηκαν και δεν αφήνονται να δημιουργηθούν στην τύχη. Οι άνθρωποι, ο κόσμος, οι τουρίστες πρέπει να μάθουν πώς, πότε και πού να κοιτάζουν. Έτσι,

19 Μουσείο στo Olasvik, Snaefellsnes, Peninsula

παρέχεται ξεκάθαρη σήμανση, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις το μόνο αξιοθέατο είναι αυτή καθ’αυτή η σήμανση που υποδεικνύει ότι κάποιο γεγονός ή κάποια εμπειρία είχε προηγουμένως συμβεί στο σημείο εκείνο.69 Οι John Urry και Jonas Larsen, έχουν κατηγοριοποιήσει ορισμένα στοιχεία του τόπου που του προσδίδουν τουριστικό ενδιαφέρον. Αυτά είναι: 70 • Η ύπαρξη ενός μοναδικού αντικειμένου, όπως η απαγορευμένη πόλη στο Πεκίνο, ο πύργος του Eiffel, το Buckingham Palace, το Grand Canyon κτλ. • Στοιχεία που είναι σηματοδοτημένα ως τουριστικά ενδιαφέροντα, όπως ο τυπικός αμερικανικός ουρανοξύστης, ο ιαπωνικός κήπος, τα νορβηγικά φιόρδ κτλ.

65 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ. 61-63 66 Rojek Chris,Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 70-71 67 Όπ. π., σελ. 53 68 MacCannell Dean, The Tourist A new Theory of the Leisure Class, University of California Press, Berkeley, 2013, σελ. 43-45 69 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 12 70 Όπ. π., σελ. 15-17

τουρισμός και χώρος

Αυτό συμβαίνει συχνά στην περίπτωση του τουρισμού σε φτωχές περιοχές. Για παράδειγμα οι τουρίστες βρίσκουν ενδιαφέρον να κοιτάζουν την διεξαγωγή οικιακών εργασιών, διαπιστώνοντας ότι η καθημερινότητα των κατοίκων τους είναι πιο οικεία απ’ ότι περίμεναν. • Τέλος, τα στοιχεία που υποδεικνύουν συγκεκριμένα αντικείμενα ως ασυνήθιστα, ακόμα και όταν δεν φαίνεται να είναι και τόσο ασυνήθιστα. Ένα παράδειγμα είναι τα πετρώματα του φεγγαριού που φαίνονται ως κάτι το συνηθισμένο. Έτσι το αξιοθέατο δεν είναι το πραγματικό αντικείμενο, αλλά η υπόδειξη που αναφέρεται σε αυτό, σημειώνοντάς το ως κάτι ξεχωριστό. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στις γκαλερί όπου τμήμα του αξιοθέατου είναι το όνομα του καλλιτέχνη. Με αυτόν τον τρόπο το όνομα, αποτελεί την ένδειξη ότι το έργο είναι σημαντικό, καθώς δεν μπορεί ο καθένας να το ξεχωρίσει από τα άλλα έργα που βρίσκονται στην γκαλερί. 20

• Στοιχεία μη οικείων πτυχών του πολιτισμού που προηγουμένως τις σκεφτόμασταν ως οικείες. Ένα παράδειγμα είναι η επίσκεψη μουσείων που δείχνουν ρεαλιστικές αναπαραστάσεις της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, αναδεικνύοντας τα πολιτισμικά τους αντικείμενα. • Συνηθισμένες πτυχές της κοινωνικής ζωής που εκτυλίσσονται σε ασυνήθιστο για τον τουρίστα περιβάλλον από απλούς ανθρώπους.

Παρόλο που ο τουρισμός σχετίζεται με μια χωρικότητα και αφορά τα χαρακτηριστικά συγκεκριμένων τόπων, το τουριστικό ενδιαφέρον δεν εκδηλώνεται πάντα σε σχέση με συγκεκριμένες τοποθεσίες. Η απόλαυση και ο ενθουσιασμός που νιώθουμε όταν ταξιδεύουμε, σχετίζεται μερικώς με τις εναλλαγές μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών. Έτσι, η δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος αφορά την απόλαυση του περισπασμού, της εναλλαγής και της ένταξης σε διαφορετικές ρουτίνες. Σε αυτήν την περίπτωση, δεν είναι η αυθεντικότητα των τόπων και των αξιοθέατων που έχει σημασία. Αυτό που βλέπουμε όταν στεκόμαστε μπροστά από το αξιοθέατο σημαίνει πολύ λιγότερα για εμάς απ’ ότι η διαρκής κίνηση. Το φαινόμενο αυτό συναντάται στις κοινωνίες όπου η αίσθηση του τόπου έχει αποσυνταχθεί και όπου ο τόπος

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

από μόνος του δεν είναι τίποτε περισσότερο απ’ ότι μια προσωρινή σύνθεση σηματοδοτημένων σημείων ενδιαφέροντος.71

2.3 Το τουριστικό βλέμμα Το βλέμμα μας δεν αφορά μια απλή αναγνώριση του θεάματος που βρίσκεται μπροστά μας, αλλά σχετίζεται με μία πιο περίπλοκη διαδικασία με την οποία αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον μας. Το γεγονός ότι βλέπουμε κάτι δεν σημαίνει ότι ο καθένας μας αντιλαμβάνεται το ίδιο. «Βλέπουμε μόνο εκείνο που κοιτάζουμε. Το κοιτάζειν αποτελεί μια πράξη επιλογής».72 Αυτή η επιλογή του βλέμματός μας περιλαμβάνει μια ενσωματωμένη διαδικασία ερμηνείας, αξιολόγησης, συγκρίσεων και νοηματικών συνδέσεων. Το βλέμμα μας επηρεάζεται από τις προσωπικές μας εμπειρίες, τις αναμνήσεις μας καθώς και από το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Αυτό που βλέπουμε σχετίζεται με αυτό που γνωρίζουμε και τελικά με εκείνο που ερμηνεύουμε, το οποίο δεν αντιστοιχεί ποτέ ακριβώς στο θέαμα.73 Το «τουριστικό βλέμμα» αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της τουριστικής συμπεριφοράς. Παρόλα αυτά, το ταξίδι δεν είχε πάντα αυτήν την σχέση με την οπτική απόλαυση. Τα πρώτα ταξίδια είχαν εκπαιδευτικό χαρακτήρα και αφορούσαν περισσότερο την γνώση που λάμβαναν οι ταξιδιώτες με όσα άκουγαν και όσα

διάβαζαν για τις περιοχές που επισκέπτονταν, παρά με αυτά που έβλεπαν. Έμφαση στην οπτική απόλαυση άρχισε να δίνεται από τον 18ο αιώνα, όπου η αισθητική απόλαυση του τοπίου και των αξιοθεάτων άρχισε να αποκτά σημασία.74 Το τουριστικό βλέμμα δεν είναι θέμα της ατομικής ψυχολογίας του τουρίστα αλλά διακρίνεται από μια συλλογικότητα και αποτελεί κοινωνικά κατασκευασμένο τρόπο να βλέπει κανείς τα πράγματα.75 Το τουριστικό βλέμμα επηρεάζεται και διαμορφώνεται από μια ποικιλία κοινωνικών παραγόντων που οργανώνονται από επαγγελματίες συμπεριλαμβανομένων φωτογράφων, ταξιδιωτικών συγγραφέων, ταξιδιωτικών γραφείων, τηλεοπτικών εκπομπών κτλ.76 Οι τουριστικοί οδηγοί, αποτελούν βασικό μέσο που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα βιώνουν το ταξίδι. Οι αναγνώστες βλέπουν τον κόσμο με τα μάτια αυτών των οδηγών. Αυτό, αποδεικνύεται για παράδειγμα στα δημοσιευμένα ημερολόγια των ταξιδιών των Mrs Staley και Jemima Morrell, όπου η επιρροή των τουριστικών οδηγών Murray είναι προφανής. Ορισμένες περιγραφές των εντυπώσεών τους αποτελούν περιγραφές αυτών, διατυπωμένες με λίγο διαφορετικό τρόπο.77 Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιρροής του κοινωνικού πλαισίου είναι αυτό που αναφέρουν οι John Urry and Jonas Larsen: «Όταν οι τουρίστες βλέπουν δύο ανθρώπους να φιλιούνται στο Παρίσι, αυτό που το βλέμμα τους αιχμαλωτίζει είναι το «διαχρονικά ρομαντικό Παρίσι».78 Η εικόνα του «ρομαντικού» Παρισιού

71 Rojek Chris,Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 55-56, 70-71 72 Μπέργκερ Τζόν, Μπλόμπεργκ Σβέν, Φόξ Κρίς, Ντίμπ Μάικλ, Χόλις Ρίτσαρντ, Τζόν Μπέργκερ: Η εικόνα και το βλέμμα, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2011, σελ. 9 73 Όπ. π. 74 Adler Judith, «Origins of Sightseeing», Annals of Tourism Research, τόμος 16, 1989, σελ. 7-29 75 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 2 76 Rojek Chris,Urry John, όπ. π. σελ. 176 77 Koshar Rudy (επιμ.), Histories of Leisure, Berg, Oxford, 2002, σελ. 110 78 Urry John, Larsen Jonas, όπ. π., σελ. 4-5

τουρισμός και χώρος

• Συγκεντρώνεται σε συγκεκριμένους τόπους και για συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Χαρακτηριστικό αυτών των τόπων είναι ότι δεν συνδέονται άμεσα με την εργασία και συνήθως δημιουργούν μια αντίθεση ως προς αυτήν.

22 Τουρίστες στην Ινδονησία

δεν είναι κάτι που έτυχε να έρθει στο νου ενός τουρίστα, αλλά αποτελεί μια ευρέως διαδεδομένη εικόνα για το Παρίσι η οποία αναπαράγεται κάθε φορά που κάποιος αντίστοιχος συνειρμός έρχεται στο προσκήνιο. Tο τουριστικό βλέμμα προσανατολίζεται σε συγκεκριμένα αντικείμενα ή χαρακτηριστικά που είναι ασυνήθιστα και το διαχωρίζουν από αυτό των άλλων. «Τυπικά υπάρχει κάτι στις υλικές ιδιότητες του αντικειμένου που το διαχωρίζει, παρόλο που αυτές συχνά είναι κατασκευασμένες και πρέπει κανείς να τις μάθει.»79 Οι τουρίστες ερμηνεύουν αυτό που βλέπουν στον υλικό χώρο ως κάτι «ενδιαφέρον», «καλό» ή «όμορφο» χωρίς να το κρίνουν με το δικό τους βλέμμα αλλά μέσω διαφόρων πολιτισμικών φίλτρων, εικόνων και κειμένων που σχετίζονται με αυτό.80 Παρόλο που το τουριστικό βλέμμα διαμορφώνεται ανάλογα με την κοινωνία, την κοινωνική ομάδα και την ιστορική περίοδο, υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που το χαρακτηρίζουν:81

• Εμπεριέχει την προσδοκία έντονης ευχαρίστησης. Αυτή η προσδοκία διατηρείται και κατασκευάζεται μέσω μιας ποικιλίας μη τουριστικών τεχνολογιών όπως ταινίες, τηλεόραση, λογοτεχνία, περιοδικά, CDs, DVDs και videos, που κατασκευάζουν και ενισχύουν το βλέμμα. • Κατευθύνεται σε χαρακτηριστικά του φυσικού ή του τεχνητού τοπίου που ξεχωρίζουν από τις καθημερινές εμπειρίες, εμφανίζουν δηλαδή κάτι το ασυνήθιστο. Η θέαση τέτοιων τουριστικών τοποσήμων συχνά περιλαμβάνει μια μεγαλύτερη ευαισθησία στα οπτικά στοιχεία του τοπίου σε σχέση με αυτήν της καθημερινής ζωής. Οι άνθρωποι παραμένουν να παρατηρήσουν το θέαμα, ενώ αυτό συχνά απαθανατίζεται σε φωτογραφίες ή ταινίες ώστε να μπορεί να αναπαράγεται διαρκώς στο χρόνο και στο χώρο. • Κατασκευάζεται μέσα από τη συλλογή στοιχείων. Ο τουρίστας ενδιαφέρεται για οτιδήποτε εμφανίζεται ως στοιχείο της ταυτότητας ενός τόπου. Για παράδειγμα την εύρεση στοιχείων γαλλικότητας, τυπικές ιταλικές συμπεριφορές, παραδοσιακές αγγλικές παμπ κτλ. Οι τουρίστες αναζητάνε δηλαδή να αντικρίσουν οι ίδιοι, στοιχεία που κάποιος άλλος έχει θεωρήσει ως χαρακτηριστικά ενός τόπου.

79 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 114 80 Όπ. π., σελ. 2 81 Όπ. π., σελ. 2-5

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

• Επηρεάζεται από μια σειρά επαγγελματιών που ασχολούνται με τον τουρισμό, οι οποίοι αναπαράγουν νέα αντικείμενα για το τουριστικό βλέμμα. Αυτά τα αντικείμενα τοποθετούνται σε μια περίπλοκη ιεραρχία που διαρκώς αλλάζει, ανάλογα με τον ανταγωνισμό μεταξύ αυτών που τα παρέχουν και τις προτιμήσεις των επισκεπτών. Το οπτικό στοιχείο είναι πολύ σημαντικό στην κατασκευή τουριστικών αναμνήσεων. Όταν ταξιδεύουμε σε κάποιον άγνωστο τόπο οι αισθήσεις μας γίνονται πιο ισχυρές. Αλλά είναι οι οπτικές εικόνες του τόπου που δίνουνε σχήμα και νόημα στην προσδοκία, την εμπειρία και την ανάμνηση του ταξιδιού. Η μνήμη των τουριστών κατασκευάζεται μέσα από φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες αποτελούν αποδεικτικό στοιχείο ότι έχεις επισκεφθεί έναν τόπο. Η πληθώρα φωτογραφιών που υπάρχει και στις οποίες είμαστε εκτεθειμένοι δυσκολεύουν να ανακαλέσουμε τις προσωπικές μας εμπειρίες για έναν τόπο.82

Συμπεράσματα Ο τουρισμός συνδέεται με τις έννοιες του τόπου, του χώρου και του τοπίου, καθώς αποτελεί ένα χωρικό φαινόμενο που αφορά την μετακίνηση ατόμων για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα από την περιοχή της μόνιμης κατοικίας τους προς ορισμένους προορισμούς. Η έννοια του τόπου αναφέρεται σε μια ολότητα

με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά αναγνωρίσιμα από τον δυνητικό τουρίστα. Ο χώρος αποτελεί ένα σύστημα που περιλαμβάνει τις έννοιες του χρόνου και της κίνησης και αφορά αποστάσεις και σχέσεις μεταξύ τόπων και σημείων που αποκτούν νόημα για την οργάνωση της τουριστικής κίνησης. Το τοπίο ως κοινωνική κατασκευή συνιστά την εικόνα του τόπου. Τέλος, ο προορισμός προϋποθέτει την ύπαρξη αξιοθέατων και τουριστικών υπηρεσιών καθώς αναφέρεται στο τουριστικό ενδιαφέρον που συνδέεται με την τουριστική βιομηχανία. Οι τόποι έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που προσελκύουν τουριστικό ενδιαφέρον. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κοινωνικά κατασκευασμένα και έχουν αναδειχθεί μέσω μιας διαδικασίας που βασίζεται κυρίως στην σηματοδότησή τους ως τουριστικά ενδιαφέροντα. Τα βασικά στοιχεία που διακρίνουν τέτοιους τόπους είναι: πρώτον, ότι παρουσιάζονται ως τυπικά στοιχεία ταυτότητας ενός πολιτισμού και δεύτερον, ότι παρουσιάζουν μια διαφορετικότητα σε σχέση με την καθημερινότητα. Το «τουριστικό βλέμμα» αποτελεί μια συλλογική διαδικασία που υποδεικνύεται από τα μέσα που διαμορφώνουν το τουριστικό ενδιαφέρον. Συναντάται σε συγκεκριμένους τόπους και συνδέεται με αναπαραστάσεις που έχουν παραχθεί για την προσέλκυση τουριστών. Χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση αντιθέσεων, την θέαση ασυνήθιστων στοιχείων και στοιχείων που είναι συνδεδεμένα με την ταυτότητα ενός πολιτισμού.

82 Rojek Chris, Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 179-180

τουρισμός και χώρος

3. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΟΔΗΓΟΥ

3. Η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού 3.1 Χάρτης και πραγματικότητα

Oι χάρτες συχνά περιγράφονται ως καθρέφτες του πραγματικού γεωγραφικού χώρου.83 Αυτή η αντίληψη είναι κάπως απλοποιημένη, καθώς οι χάρτες δεν αποτελούν μια «απλή» αναπαράσταση αλλά έχουν μια πιο περίπλοκη σχέση με τον πραγματικό γεωγραφικό χώρο. Η δημιουργία τους οφείλεται στην αδυναμία του ανθρώπου να αντιληφθεί τον γεωγραφικό χώρο άμεσα και έτσι τον μετασχηματίζει σε εποπτικό μέσο με την χαρτογραφική απεικόνιση.84 Αυτό δεν συνεπάγεται όμως ότι αποτελούν μια απόλυτη αντιγραφή και αναπαραγωγή του. Ο χάρτης δεν μοιάζει καθόλου με τον χώρο που αναπαριστά, όχι μόνο λόγω της κατοψικής προβολής, αλλά γιατί παρουσιάζει όλα τα σημεία ταυτόχρονα με μια αμεσότητα που δεν έχει ο χρήστης όταν βρίσκεται στο πεδίο ο ίδιος.85 Η χαρτογράφηση εμπεριέχει μια σειρά επιλογών, αποφάσεων, κωδικοποιήσεων και συμβολισμών που δίνουν διαφορετικό νόημα σε κάθε χάρτη. Κατά την ιστορία των χαρτών παράχθηκαν χάρτες άλλοτε με περισσότερη επιστημονικότητα προσπαθώντας να επιτύχουν μια αντικειμενικότητα (που όπως θα δούμε στη συνέχεια δεν είναι απόλυτη) και άλλοτε με συμβολικό και ιδεολογικό χαρακτήρα, με στόχο να δημιουργήσουν μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο.

Η ιστορία των χαρτών αρχίζει από τους πρώτους πολιτισμούς, με τον πρώτο χάρτη να τοποθετείται στη Μεσοποταμία το 2.500 π.Χ. Από τον 15ο αιώνα π.Χ. αναπτύσσονται πολιτισμοί που ασχολούνται με πρωτόγονες χαρτογραφήσεις οι οποίες γίνονται με την μνημονική αναπαραγωγή των άμεσων οπτικών παρατηρήσεων μέχρι τον 7ο αιώνα π.Χ.. Από εκείνη την εποχή μέχρι τον 2ο αιώνα μ.Χ. η χαρτογραφία με την επιρροή των Ελλήνων86 που ανέπτυξαν τις επιστήμες της γεωμετρίας, της αστρονομίας, της γεωδαισίας και της γεωγραφίας αποκτά μια επιστημονική αντιμετώπιση. Αυτή η επιστημονική αντιμετώπιση εξαφανίζεται κατά την περίοδο του μεσαίωνα με την επικράτηση των χαρτών που ονομάστηκαν ΟΤ και αποτελούσαν ιδεολογικές στερεοτυπικές απεικονίσεις με συμβολικό περιεχόμενο χριστιανικού χαρακτήρα. Ο 14ος αι. χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας των ναυτικών χαρτών της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας με την παραγωγή των γνωστών πορτολάνων χαρτών που δημιουργούν μια ξεχωριστή παράδοση μέχρι τον 17ο αι. Ο 15ος αι. θεωρείται μεγάλος χαρτογραφικός σταθμός καθώς η Δύση ανακαλύπτει την Γεωγραφία του Πτολεμαίου. Μεγάλη εμπορική χαρτογραφική παραγωγή αρχίζει στην Ιταλία από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα και αργότερα στην Ολλανδία που

83 Wood Denis, The Power of Maps, The Guilford Press, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 1992, σελ. 18 84 Λιβιεράτος Ευάγγελος, 25 αιώνες χαρτογραφίας και χαρτών μια περιήγηση από τους Ίωνες στον Πτολεμαίο και τον Ρήγα, Ζήση, Θεσσαλονίκη, 2007, σελ. 11-12, 19-21 85 Cosgrove Denis (επιμ.), Mappings, Reaktion books, Λονδίνο, 1999, σελ. 225 86 Ορισμένα σημαντικά ονόματα είναι: ο Αναξίμανδρος, οποίος κατασκεύασε τον πρώτο χάρτη του τότε γνωστού κόσμου που εκτεινόταν κυρίως γύρω από την Μεσόγειο, ο Μαρίνος με τον Ερατοσθένη και τον Ίππαρχο ιδρυτές της λεγόμενης μαθηματικής γεωγραφίας και της χαρτογραφίας της αρχαιότητας και ο Πτολεμαίος που κατασκεύασε τον πρώτο πραγματικά επιστημονικό γεωγραφικό χάρτη και έγραψε το γεωγραφικό και χαρτογραφικό έργο Γεωγραφική Υφήγησις. Λιβιεράτος Ευάγγελος, όπ. π.

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

23 Άποψη του Κολοσσαίου (google earth)

ασχολείται κυρίως με την παραγωγή ναυτικών χαρτών δίνοντας έμφαση στην αισθητική και καλλιτεχνική τους εμφάνιση. Από τον 17ο αιώνα χαρτογραφικά κέντρα λειτουργούν στην Γαλλία, την Αγγλία και την Γερμανία. Η επιστημονική πρόοδος που σημειώνεται εκείνη την περίοδο συμβάλει στην δημιουργία ακριβέστερων χαρτογραφικών απεικονίσεων.87 Παρατηρούμε ότι η εξέλιξη της χαρτογραφίας δεν είχε μια συνεχή πορεία προς την αναζήτηση της επιστημονικότερης και ακριβέστερης αναπαράστασης. Η εμφάνιση του χριστιανισμού φαίνεται να διέκοψε αυτήν την πορεία, η οποία ενώ έκανε την αρχή της τον 7ο αι. π.Χ., διακόπηκε τον 2ο αι. μ.Χ. για να συνεχιστεί τον 15ο αι. Από τον 17ο αιώνα, το θέμα της χαρτογραφίας ήταν η παραγωγή «σωστών» αναλογικών μοντέλων του εδάφους. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, τα αντικείμενα που χαρτογραφούνται είναι πραγματικά,

και έχουν μια ύπαρξη ανεξάρτητη από τον χαρτογράφο, καθώς ο βαθμός που αποδίδουν την πραγματικότητα εκφράζεται μέσω μαθηματικών όρων. Η χαρτογραφία θεωρήθηκε έτσι ως επιστήμη που εμπεριέχει την αλήθεια.88 Η σύγχρονη χαρτογραφία παρόλο που βασίζεται σε επιστημονικές μεθόδους δεν παύει να αποτελεί ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Η αναπαράσταση του χάρτη δεν είναι άμεση αλλά κωδικοποιημένη με λέξεις και σύμβολα, αφορά μια σειρά επιλογών κάθε μία από της οποίες έχει μια αξία και δείχνει μια πρόθεση. Οι χάρτες δεν είναι γενικοί και ουδέτεροι, έχουν έναν συγγραφέα, ένα θέμα και ένα αντικείμενο. «Για παράδειγμα, ένας χαρτογράφος (ο συγγραφέας, εκείνος που δείχνει) χαρτογραφεί την βλάστηση (το θέμα, την εστίαση της προσοχής) της Ευρώπης (το αντικείμενο, ο τόπος στον οποίο δείχνει)».89 Δεν μπορεί να υπάρχει ένας γενικός χάρτης μιας περιοχής που να είναι αληθινός και ακριβής. Παρατηρούμε ότι ο χάρτης έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά, που αφορούν την σχέση του με την πραγματικότητα: Το πρώτο, είναι η αναλογία μεταξύ χάρτη και πραγματικού εδάφους, σύμφωνα με τον James Corner.90 Έτσι, διαδρομές, αξιοθέατα και άλλα στοιχεία μπορούν να προβληθούν απευθείας στο χαρτί υπό κλίμακα μέσω γραμμών, σημείων και άλλων συμβόλων. Αυτή η αμεσότητα είναι που κάνει τους χάρτες να θεωρούνται πραγματικοί και αντικειμενικοί, και τους προσδίδει μια ουδετερότητα.

87 Λιβιεράτος Ευάγγελος, 25 αιώνες χαρτογραφίας και χαρτών μια περιήγηση από τους Ίωνες στον Πτολεμαίο και τον Ρήγα, Ζήση, Θεσσαλονίκη, 2007 88 Harley John Brian, «Deconstructing the Map», Cartographica, τόμος 26, τεύχος 2, 1989, σελ. 4 89 Wood Denis, The Power of Maps, The Guilford Press, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 1992, σελ. 24 90 Cosgrove Denis (επιμ.), Mappings, Reaktion books, Λονδίνο, 1999, σελ. 215

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

24 Ρώμη (google earth)

Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η αφαίρεση. Η αφαίρεση απομακρύνει τον χάρτη από μια ουδέτερη και αντικειμενική αναπαράσταση δινοντάς του συγκεκριμένο χαρακτήρα. Κάθε χάρτης απλοποιεί τον χώρο καθιστώντας κάποια αντικείμενα ορατά ή αόρατα. Όλοι οι χάρτες βασίζονται σε αυτήν την επιλογή συγκεκριμένων χαρακτηριστικών και πρέπει να είναι αφαιρετικοί ώστε να διατηρήσουν την σημασία και την χρηστικότητά τους. «Όσο πιο λεπτομερής και όμοιος με την πραγματικότητα είναι ένας χάρτης τόσο πιο άχρηστος γίνεται».91

Παρά την υποστήριξη της αφαιρετικότητας από αρκετούς συγγραφείς, στην χαρτογραφία και στον τομέα των γεωγραφικών πληροφοριών οι γεωγράφοι εκπαιδεύονται στο να ξεπερνούν τους τεχνικούς περιορισμούς της κλίμακας, της προβολής και της γενικοποίησης για να παράγουν χάρτες που αντικατοπτρίζουν πιστά τον πραγματικό χώρο. Βέβαια, στο βαθμό που παράγεται η αναπαράσταση του πραγματικού χώρου, τότε αυτή δεν έχει καμία επιρροή στον χώρο που ισχυρίζεται ότι αναπαριστά.92 Οι χάρτες όμως έχουν την δυνατότητα να μετασχηματίζουν την αντίληψή μας για την πραγματικότητα, ανακαλύπτοντας στοιχεία προηγουμένως κρυμμένα και μη ορατά. Αυτή η δυνατότητα είναι για τον James Corner ουσιαστική λειτουργία της χαρτογραφίας. Σύμφωνα με αυτόν η χαρτογράφηση αφορά λιγότερο στο να αντιγράψει κανείς την πραγματικότητα και περισσότερο στο να παράξει τον επανασχηματισμό του κόσμου.93 Στην σύγχρονη εποχή το ερώτημα του νοήματος της πιστής αναπαράστασης είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Με στόχο την ιδέα της πιο ρεαλιστικής αναπαράστασης αναπτύσσεται η χαρτογραφία πολυμέσων που συνδέει τους χάρτες με άλλα μέσα (κείμενα, εικόνες, βίντεο κτλ.). Σε αντίθεση με τον παραδοσιακό εκτυπωμένο χάρτη, στον διαδραστικό χάρτη ο χρήστης μπορεί να αλλάξει την κλίμακα και την λεπτομέρεια της αναπαράστασης, ενώ επίσης μπορεί να συνδέσει στοιχεία από άλλα μέσα όπως ήχο, εικόνα, βίντεο.94 Με την ανάπτυξη των ψηφιακών τεχνολογιών και του google earth είναι δυνατόν να αναπαραστήσουμε τον

91 Cosgrove Denis (επιμ.), Mappings, Reaktion books, Λονδίνο, 1999, σελ. 118, 221 92 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ. xiii 93 Cosgrove Denis, όπ. π., σελ. 213-214 94 Cartwright William, Peterson Michael, Gartner George (επιμ.), Multimedia Cartography, Springer, Βερολίνο, 1999, σελ. 2, 32

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

πραγματικό χώρο ως εικονική πραγματικότητα δίχως την εφαρμογή καμίας αφαιρετικότητας.95 Ο χρήστης μπορεί να επισκέπτεται εικονικά τους τόπους, προσαρμόζοντας τον τρόπο προβολής από κάτοψη σε πανοραμική εικόνα, φτάνοντας ακόμα και στην προοπτική εικόνα του χώρου που θα αντίκριζε εάν τον επισκεπτόταν στην πραγματικότητα. Η δημιουργία αυτής της εικονικής πραγματικότητας θα μπορούσε να διαχωριστεί από την έννοια των χαρτών, καθώς οι χάρτες έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό την αφαίρεση που μας επιτρέπει να δούμε κριτικά την πραγματικότητα και να συνειδητοποιήσουμε κάτι νέο για αυτήν.

3.2 Τουριστικοί Χάρτες Ο τουριστικός χάρτης αποτελεί βασικό εργαλείο για την διαμεσολάβηση της τουριστικής εμπειρίας. Έχοντας ως βασική πρόθεση την δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος, ο χάρτης δεν αναπαριστά απλά τον χώρο, αλλά λειτουργεί παρόμοια με τουριστικό οδηγό. Άλλωστε, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, δεν νοείται γενική αναπαράσταση του χώρου. Κάθε χάρτης έχει ένα συγκεκριμένο θέμα και προσέγγιση. Οι τουριστικοί χάρτες συνδέονται με τον χώρο, την ταυτότητα, την εμπειρία καθώς και με άλλα στοιχεία του τουρισμού, ενώ δεν αποτελούν απλά αντικείμενα, αλλά «τμήμα» του τόπου τον οποίο οι άνθρωποι επισκέπτονται και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένοι με καθημερινές εμπειρίες.96 Η λειτουργία των χαρτών στην

26 Ρώμη (google earth)

δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος συνδέεται τόσο με την παροχή των απαραίτητων πληροφοριών για την βίωση του τόπου όσο και με την «συμβολική» αναπαράστασή τους. Η λειτουργία των χαρτών όσο αφορά την παροχή πληροφοριών, είναι παρόμοια με αυτήν των κειμένων. Οι χάρτες περιλαμβάνουν λέξεις και έχουν ένα σύστημα συμβόλων που έχει τη δική του σύνταξη. Μας παρέχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για τόπους, οδηγώντας το βλέμμα

95 «Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε ένα είδος ψηφιακού καθρέφτη του κόσμου» Λέει ο Dan Sieberg στέλεχος της Google. Chivers Tom, «The Story of Google Maps», Telegraph, 2013 http://www.telegraph.co.uk/technology/google/10090014/The-story-of-Google-Maps.html 96 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ.162

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

και τις πράξεις των τουριστών να βιώσουν τον χώρο με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Με την τοποθέτηση εικονιδίων και κειμένου ορίζουν την ιστορία, τη γεωγραφία και την ταυτότητα του τόπου, ενώ χρησιμοποιούνται όχι μόνο για να πλοηγηθούμε σε έναν τόπο αλλά και για να μάθουμε γι’ αυτόν.97 Οι τουριστικοί χάρτες συνοδεύονται από αναλυτικές οδηγίες σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο ο πραγματικός υλικός τόπος σχετίζεται με την αναπαράσταση μέσω κειμένων, χαρτών, εικόνων και άλλων μέσων. Όλα αυτά παρουσιάζονται ως έγκυρα, τόσο ως προς την ακρίβεια των στοιχείων όσο και ως προς την απόδοση της πραγματικότητας.98 Η ανάγνωση του χάρτη, είναι πάντα τμηματική και μη ολοκληρωμένη. Κάθε χρήστης τον προσεγγίζει με διαφορετικό τρόπο και τον συνδέει με τις δικές του γνώσεις και εμπειρίες. Έτσι, διαφορετικοί άνθρωποι εστιάζουν σε διαφορετικά στοιχεία και εικονίδια του χάρτη δημιουργώντας διαφορετικές συνδέσεις με αυτά τα σύμβολα.99 Η συμβολική αναπαράσταση των χαρτών σχετίζεται με την δημιουργία ταυτοτήτων, καθώς τέτοιοι χάρτες συνήθως περιλαμβάνουν εικόνες ως εργαλεία για να παρουσιάσουν τον τουριστικό χώρο. Με την χρήση συμβόλων που σημειώνουν διαδρομές, όρια, τουριστικές τοποθεσίες και αξιοθέατα οι χάρτες προσδίδουν μια ταυτότητα στο χώρο είτε τουριστική είτε μη τουριστική. Οι άνθρωποι σε αυτό το χωρικό πλαίσιο αναγνωρίζονται μέσα από αναπαραστάσεις και κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, ως τουρίστες, κάτοικοι, εργαζόμενοι για τον τουρισμό ή ως κάποιοι που εξαιρούνται από το χάρτη και τον

χώρο.100 Με την κατάλληλη αναπαράσταση και την χρήση εικόνων «ο χάρτης βοηθά στο να παρουσιάσει τον χώρο ως μοναδικό, εξωτικό και ενθουσιώδη, να τον συσχετίσει με την αναψυχή και με κάποιον τρόπο να τον διαφοροποιήσει από τους καθημερινούς χώρους εργασίας και κατοικίας».101 Παρόλο που υπάρχει αυτή η σχέση μεταξύ χάρτη και ταυτότητας, αυτή δεν είναι απόλυτη. Ο αναγνώστης έχει το περιθώριο να αντιληφθεί τον χώρο και τις ταυτότητες του τουρισμού με τρόπο που δεν ορίζεται πλήρως από το χάρτη.102 Παίρνοντας ως παράδειγμα τον τουριστικό χάρτη της Βιρτζίνια, μπορούμε να διακρίνουμε τόσο τις πληροφορίες που αυτός παρέχει όσο και την ταυτότητα που προσδίδει στην περιοχή. Ο χάρτης προετοιμάζει τον επισκέπτη δίνοντας συγκεκριμένες πληροφορίες μέσω εικονιδίων και κειμένων που παράγονται ειδικά για να τοποθετηθούν στις τουριστικές τοποθεσίες, δίνοντας νόημα στους χώρους που

97 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ.x-xi, 162 98 Όπ. π., σελ.7 99 Όπ. π., σελ. 162, 184-185 100 Casino Vincent, Hanna Stephen, «Representation and Identities in Tourism Map Spaces», Progress in Human Geography, τόμος 24, τεύχος 1, 2000, σελ. 29 101 Όπ. π., σελ. 23-46 102 Όπ. π., σελ. 23-46

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

33 Χάρτης του τουριστικού οδηγού: The Steam Boat Companion: and Stranger’s Guide to the Western Islands and Highlands of Scotland

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

αναπαρίστανται και καθοδηγώντας τον επισκέπτη στον τρόπο με τον οποίο θα τους βιώσει. Για παράδειγμα «οι συγγραφείς και οι αναγνώστες, επισκέπτονται αυτούς τους τόπος γνωρίζοντας για το ποιος είναι ο Patrick Henry ή πως πρέπει να συμπεριφέρεται ο τουρίστας που επισκέπτεται το Arlington National Cemetery». Ο χάρτης προσδίδει επίσης μια ταυτότητα της περιοχής παρουσιάζοντας μια ηρωική και ρομαντική πλευρά της ιστορίας της.103 Ένα άλλο χαρακτηριστικό των τουριστικών χαρτών είναι ότι οποιαδήποτε τοποθεσία είναι συνδεδεμένη σε ένα γενικό δίκτυο σχέσεων άλλων περιοχών στις οποίες κάθε τόπος γίνεται διακριτός όχι μόνο με την κατάλληλη ταυτότητα αλλά και με την διαφορετικότητα και την αντίθεση που έχει με άλλους τόπους. Οι τουριστικοί χάρτες ενός τόπου σχετίζονται με άλλους, μικρότερης κλίμακας οδικούς χάρτες οι οποίοι μας πηγαίνουν σε άλλες τοποθεσίες που παρουσιάζονται σε δικούς τους τουριστικούς χάρτες σε πιο λεπτομερή κλίμακα.104 Αυτή η σχέση μεταξύ των χαρτών και η παραπομπή τους σε άλλους, είναι φανερή στην δομή των τουριστικών οδηγών. Παίρνοντας για παράδειγμα τον οδηγό Lonely Planet του Λονδίνου105 παρατηρούμε ότι στην κατηγορία των προτεινόμενων μονοήμερων οδηγών εντάσσονται χάρτες άλλων πόλεων. Με την δομή αυτού του οδηγού και την παραπομπή σε άλλες συγκεκριμένες πόλεις αντιλαμβανόμαστε την δυναμική που δημιουργείται καθώς χρήστες του συγκεκριμένου οδηγού έχουν περισσότερες πιθανότητες να επισκεφτούν αυτές τις πόλεις έχοντας τις απαραίτητες πληροφορίες για αυτές.

34 Διάγραμμα του οδηγού Murray: A Handbook for Travellers in Switzerland and the Alps of Savoy and Piedmont

35 Χάρτης του οδηγού Murray: A Handbook for Travellers in Switzerland and the Alps of Savoy and Piedmont

Εξέλιξη χαρτών των τουριστικών οδηγών Από την αρχή της δημιουργίας των τουριστικών οδηγών στόχος τους ήταν να βοηθήσουν τον αναγνώστη να ανεξαρτοποιηθεί από τον μαζικό τουρισμό και από τα τουριστικά πρακτορεία. Σημαντικό τους στοιχείο είναι

103 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ. x-xi 104 Όπ. π., σελ.7 105 Fallon Steve, Yale Pat, London, Lonely Planet, Μελβούρνη, Όουκλαντ, Λονδίνο, Παρίσι, 2000

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

η ενσωμάτωση χαρτών που συμβάλλουν στην ανεξαρτητοποίηση του τουρίστα επιτρέποντάς του να δημιουργήσει γρήγορα μια αντίληψη για την χωρικότητα του προορισμού. Οι χάρτες που περιλαμβάνονταν στους τουριστικούς οδηγούς την εποχή του ταξιδιού με ατμόπλοιο αφορούσαν τις συνδέσεις μεταξύ πόλεων. Οι οδηγοί ήταν δομημένοι σε κεφάλαια που αφορούσαν την περιγραφή της κίνησης, από μία πόλη σε μια άλλη. Τα αξιοθέατα που συναντούσε κανείς στην διαδρομή περιγράφονταν στο κείμενο. Οι χάρτες έδιναν έμφαση στο οδικό σύστημα και στους ποταμούς που καθιστούσαν δυνατή αυτήν την μετακίνηση, ενώ ανέφεραν τα ονόματα των πόλεων των περιοχών που περιλάμβαναν. 106 Αργότερα, με την εξέλιξη του σιδηροδρόμου, σημαντικοί τουριστικοί οδηγοί που περιλάμβαναν χάρτες ήταν οι Baedeker και οι Murray. Οι οδηγοί Murray περιλάμβαναν τόσο χάρτες ευρύτερων περιοχών που αφορούσαν τις σχέσεις μεταξύ των πόλεων, όσο και σχέδια συγκεκριμένων πόλεων που απαριθμούσαν τα αξιοθέατα. Επίσης είχαν και ορισμένα διαγραμματικά σχέδια πόλεων που έδειχναν την θέση ξενοδοχείων, μουσείων, ταχυδρομείων και σιδηροδρομικών σταθμών. Oι χάρτες και τα σχέδια πόλεων των οδηγών Baedeker θεωρούνταν για την εποχή τους τα καλύτερα της αγοράς.107 Έδιναν έμφαση στο ανάγλυφο του εδάφους και στον σιδηρόδρομο, ενώ τα σχέδια πόλεων αναγνώριζαν σημαντικά ιστορικά στοιχεία

καθώς και το σύγχρονο οδικό σύστημα με τα ονόματα των δρόμων και τους σιδηροδρομικούς σταθμούς.108 Σχέδια πόλεων, άρχισαν να ενσωματώνονται στην ροή του κειμένου, ώστε ο αναγνώστης να προσανατολίζεται και να εντοπίζει τα αξιοθέατα πιο γρήγορα.109 Οι οδηγοί Michelin, οι πρώτοι που απευθύνονταν σε ταξιδιώτες με αυτοκίνητο, ήταν αρκετά εκτεταμένοι και περιλάμβαναν πολλούς χάρτες. Η πρώτη έκδοση του οδηγού της Γαλλίας βασιζόταν σε δύο χάρτες, έναν που είχε παραχθεί από τον γαλλικό στρατό σε κλίμακα 1:80.000 και έναν από το υπουργείο εσωτερικών σε κλίμακα 1:100.000.110 Η έκδοση του 1902 αποτελούνταν από 600 σελίδες και περιείχε έναν μεγάλο αποσπώμενο χάρτη της Γαλλίας. Αυτός ο νέος οδηγός περιλάμβανε περισσότερους από 100 χάρτες μικρών πόλεων. Σημαντικό χαρακτηριστικό αυτών των χαρτών είναι η χρήση διαφόρων συμβόλων που υποδείκνυαν την τοποθεσία ξενοδοχείων, καταστημάτων ελαστικών, υπηρεσιών επισκευών, σταθμών πετρελαίου και ηλεκτρικής ενέργειας (για τη φόρτιση των μπαταριών), τηλεφωνικών και τηλεγραφικών γραφείων, βασικών αξιοθέατων (που συμβολίζονται με ένα αστέρι), γιατρών και φαρμακείων. Τα ξενοδοχεία επίσης συμβολίζονταν με αστέρια ανάλογα με το εύρος των τιμών τους.111 Το 1913 ο οδηγός αποτελούνταν από 758 σελίδες, περιλαμβάνοντας 381 επιπλέον μικρούς χάρτες πόλεων, 12 έγχρωμους χάρτες και έναν άτλαντα της Γαλλίας 60 σελίδων σε

106 The Steam Boat Companion: and Stranger’s Guide to the Western Islands and Highlands of Scotland, James Lumsden & Sons, Γλασκώβη, 1820 107 Οι Wagner & Debes παγήγαγαν χάρτες για τους οδηγούς Baedekers από το 1873. Ορισμένα ονόματα άλλων χαρτογράφων που εργάζονταν για τον συγκεκριμένο οδηγό είναι: Heinrich Kiepert, Johann August Kaupert, Leopold Kraaatz, Richard Lepsius και Rudolf Leuzinger Hinrichsen Alex, Baedeker’s Travel Guides, ηλεκρονική έκδοση bdkr.com, 2008, σελ. 42-43 108 Butler Richard, «Baedeker: The Perceived Inventor of the Formal Guide Book, a “Bible” for the Travellers in the 19th Century», σελ. 93-110, στο: Butler Richard, Russel Roslyn (επιμ.), Giants of Tourism, Cabi, Wallingford, 2010, σελ. 99 109 Hinrichsen Alex, όπ. π., σελ. 27-28 110 Lottman Herbert, The Michelin Men Driving an Empire, I.B. Tauris, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 45 111 Όπ. π., σελ. 47-49

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

κλίμακα 1:1.000.000. Οι 12 michelin guide books, μια έκδοση που εμπεριείχε και ξένες γλώσσες το 1912, είχε ως σύνολο 7.046 σελίδες, 1.303 ασπρόμαυρους χάρτες πόλεων και προτάσεων για εκδρομές, 50 δίχρωμους χάρτες και 184 τετράχρωμους.112 Παρόμοιους συμβολισμούς και οργάνωση έχουν οι χάρτες των σύγχρονων ταξιδιωτικών οδηγών. Παίρνοντας ως παράδειγμα τον χάρτη της Νέας Υόρκης των εκδόσεων Lonely Planet παρατηρούμε ότι στους ευρύτερους χάρτες τα αξιοθέατα, χώροι διαμονής και εστίασης παρουσιάζονται αριθμημένα και συμβολισμένα με τα αντίστοιχα εικονίδια. Μικρότεροι χάρτες ενσωματώνονται ανάμεσα στο κείμενο των οδηγών. Ορισμένοι από αυτούς είναι χάρτες προτεινόμενων περιπάτων, σε αυτούς σημειώνεται μία συγκεκριμένη διαδρομή με τα αξιοθέατα που συναντά κανείς καθώς και ένας ενδεικτικός χρόνος που χρειάζεται κάποιος για να την ακολουθήσει. Οι ταξιδιωτικοί οδηγοί eyewitness top 10, ταξινομούν τα αξιοθέατα που αναφέρουν ορίζοντας δέκα από αυτά ως τα πιο σημαντικά. Έτσι, στους τουριστικούς χάρτες, τα δέκα αυτά αξιοθέατα σημειώνονται με διαφορετικό χρώμα από ότι τα υπόλοιπα. Επίσης σημειώνονται οι στάσεις των μέσων μαζικής μεταφοράς καθώς και σημεία της πόλης όπου παρέχονται τουριστικές πληροφορίες.

3.3 Τουριστικοί οδηγοί Καθώς ο τουρισμός δεν είναι διαδικασία που προέκυψε φυσικά αλλά αποτελεί ένα κοινωνικά κατασκευασμένο φαινόμενο, η εξέλιξη του έγινε μέσω μηχανισμών καθοδήγησης. Οι τουριστικοί οδηγοί είναι τέτοιοι μηχανισμοί που από την αρχή του τουρισμού αποτέλεσαν βασικό εργαλείο για την καθοδήγηση της τουριστικής εμπειρίας.113 Ο πρώτος τουριστικός οδηγός θεωρείται ότι γράφτηκε από τον Παυσανία (150 μ.χ.) για να βοηθήσει στους Ρωμαίους να επισκεφτούν και να εκτιμήσουν τους ναούς και άλλους θρησκευτικούς τόπους της αρχαίας Ελλάδας. Κατά τον μεσαίωνα υπήρχαν οδηγοί για τους σημαντικότερους προορισμούς για προσκύνημα, που καθοδηγούσαν τους προσκυνητές προς τις διαδρομές που έπρεπε να ακολουθήσουν. Αυτοί οι οδηγοί όμως δεν ήταν ακριβείς και ορισμένες φορές τα στοιχεία που περιείχαν ήταν τελείως φανταστικά. Αργότερα οι ταξιδιώτες που εκτελούσαν το Grand Tour συμβουλεύονταν έναν εξάτομο οδηγό, με τίτλο «Cities of the World»114 των Braun και Hogenberg.115 Αυτοί οι τόμοι περιείχαν μια σειρά από σχέδια, πανοράματα και χάρτες όλων των μεγάλων πόλεων της Ευρώπης καθώς και μερικές σημαντικές πόλεις της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής.116 Πριν

112 Lottman Herbert, The Michelin Men Driving an Empire, I.B. Tauris, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 102 113 Σύμφωνα με τον Eric Zuelow δεν υπάρχει τίποτε φυσικό στον τουρισμό, ο κόσμος πρέπει να μάθει πώς να συμπεριφέρεται ως τουρίστας. Έτσι η εξέλιξή του έγινε μέσω μηχανισμών καθοδήγησης, τουριστικών οδηγών, λογοτεχνικών βιβλίων, ιατρικών συμβουλών, και εικόνων, που βοήθησαν στην κατανόηση και στον καθορισμό της τουριστικής συμπεριφοράς. Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 75 114 Ο πρώτος τόμος αυτού του οδηγού εκδόθηκε στην Κολωνία το 1572, ενώ ο έκτος και τελευταίος το 1617. Fussel Stephan (επιμ.), Georg Braun and Franz Hogenberg Cities of the World, Taschen, Κολωνία, 2015 115 Butler Richard, «Baedeker: The Perceived Inventor of the Formal Guide Book, a “Bible” for the Travellers in the 19th Century», σελ. 93-110, στο: Butler Richard, Russel Roslyn (επιμ.), Giants of Tourism, Cabi, Wallingford, 2010, σελ. 95 116 Περιλάμβαναν συνολικά 564 πινακίδες, 363 από αυτές έχουν συλλεγεί και επανεκδοθεί στο βιβλίο: Fussel Stephan (επιμ.), όπ. π.

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

47 Χίος, Cities of the World, τόμος IV, 1588

48 Λειψία, Cities of the World, τόμος I, 1572

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

49 Θέα των άλπεων από το Hochwacht στην κορυφή του Albis, από ταξιδιωτικό βιβλίο του Johann Ebel

την εμφάνιση των τυποποιημένων τουριστικών οδηγών γνωστά ήταν τα ταξιδιωτικά βιβλία, τα οποία περιέγραφαν την εξέλιξη ενός πραγματικού ταξιδιού. Σε αυτά, οι προσωπικές απόψεις των συγγραφέων μπλέκονταν με πρακτικές πληροφορίες, ενώ δεν ήταν σχεδιασμένα για να χρησιμοποιούνται στον τόπο της επίσκεψης καθώς συνήθως αποτελούνταν από πολλούς τόμους. Το σημαντικότερο από αυτά, που προσέγγιζει την ιδέα των τουριστικών οδηγών γράφτηκε από τον Johann Ebel για την Ελβετία και εκδόθηκε στη Ζυρίχη το 1793, ενώ η αγγλική του έκδοση εμφανίστηκε το 1818.117 Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι τουριστικοί οδηγοί τυποποιήθηκαν και άρχισαν να γίνονται προσβάσιμοι στη μεσαία τάξη. Οι οδηγοί καλούνταν να καλύψουν τις ανάγκες

των τουριστών που ήθελαν να συμπεριλάβουν όσα περισσότερα μπορούσαν στο ταξίδι τους σε οικονομική τιμή και σε σύντομο χρονικό διάστημα.118 Ήταν σχεδιασμένοι για να χρησιμοποιούνται στον τόπο της επίσκεψης και σε αντίθεση με τους προηγούμενους, ήταν πιο πρακτικοί, πιο «αντικειμενικοί» και πιο τυποποιημένοι για να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των τουριστών.119 Από τις αρχές του εικοστού αιώνα οι τουρίστες αδυνατούσαν να ταξιδέψουν χωρίς κάποια καθοδήγηση για την εμπειρία που θα βιώσουν. Οι οδηγοί παρείχαν χάρτες, πληροφορίες για την διαμονή και την συμπεριφορά, πληροφορούσαν για τον πολιτισμό και την κοινωνία, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι κατεύθυναν το τουριστικό βλέμμα καθορίζοντας την σημασία που έπρεπε να δοθεί στο καθετί.120

117 Tissot Laurent, «How Did the British Conquer Switzerland? Guidebooks, Railways, Travel Agencies, 1850-1914», The Journal of Transport History, τόμος 16, τεύχος 1, 1995, σελ. 25-26 118 Koshar Rudy (επιμ.), Histories of Leisure, Berg, Oxford, 2002, σελ. 8 119 Koshar Rudy, «What Ought to Be Seen: Tourists Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe», Journal of Contemporary History, τόμος 33, τεύχος 3, 1998, σελ. 326 120 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 76-77

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

50 Χάρτης του Potsdam, Baedeker’s Northern Germany, 1910

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

51 Χάρτης του Poitier από τον τουριστικό οδηγό του John Murray: A Handbook for Travellers in France: Being a Guide to Normandy, Brittany, the River Seine, Loire, Rhone and Garonne, the French Alps, Dauphine, the Pyrenees, Provence, and Nice, their Railways and Roads

Η μεγάλη ανάπτυξη των τουριστικών οδηγών εμφανίστηκε με την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου. Την βάση γι’αυτήν την ανάπτυξη, αποτέλεσαν οι οδηγοί που αφορούσαν το ταξίδι με ατμόπλοιο το οποίο συνδέθηκε με την πραγματοποίηση εκδρομών αναψυχής.121 Οι δημοφιλέστεροι οδηγοί που βασίζονταν στα δρομολόγια τρένου ήταν οι αγγλικοί Murray και οι γερμανικοί Baedeker.122 Αυτοί οι δύο οδηγοί απευθύνονταν στους εύπορους τουρίστες της μεσαίας τάξης. Οι εκδότες τους, παρά τον ανταγωνισμό που υπήρχε μεταξύ τους, είχαν δημιουργήσει ένα είδος συνεργασίας. Έτσι, οι Baedeker πολλές φορές περιείχαν μεταφράσεις των Murray, ενώ αντίστοιχα οι Murray μπορούσαν να προμηθεύονται χρήσιμες πληροφορίες για την Γερμανία από τους Baedeker.123 Οι δύο οδηγοί αρχικά απευθύνονταν σε διαφορετικές αγορές (την αγγλική και την γερμανική) από το 1860 όμως, οι Baedeker άρχισαν να μεταφράζονται στα αγγλικά και έτσι ανταγωνίζονταν τους Murray.124 To 1880 οι Baedekers είχαν υπερισχύσει. Ο Murray, μη μπορώντας να ανταποκριθεί, αναγκάστηκε το 1901 να πουλήσει σχεδόν όλη τη σειρά των

121 Το 1818 άρχισαν να εκδίδονται τουριστικοί οδηγοί βασισμένοι στο ταξίδι στον ποταμό Κλάιντ (Το ατμόπλοιο πρωτοεμφανίστηκε εκεί το 1812). Ορισμένοι από αυτούς είναι: Topography of the River and Frith of Clyde, from Glasgow; being a concise Description of the principle Towns, Villages, Fortifications, Gentlemen’s Seats, and Watering Places, on the River and Frith of Clyde, with historical Disquisitions respecting the Country and national Manners of the ancient Caledonians. Intended as a Guide to accompany the Navigation of the Clyde by the Steam Boats (Greenock, 1818) The Steam Boat Companion: and Stranger’s guide to the Western Islands and Highlands of Scotland (Glasgow, 1820) Water Itinerary, or, An Excursion from London to Margate (1818) Thomas Nicholls, The Steam Boat Companion (London, 1823) 122 Armstrong John, Williams David M., «The Steamboat and Popular Tourism», The Journal of Transport History, τόμος 26, τεύχος 1, σελ. 62, 73 123 Αργότερα Σιδηροδρομικές εταιρίες άρχισαν και εκείνες να εκδίδουν οδηγούς ορισμένοι από αυτούν είναι ο Bradshaw Railway Guide(1841) και ο Fowler’s Railway Traveller’s Guide (1840). Martin G. H., «Sir George Samuel Measom (1818-1901), and his Railway Guides», στο: Evans A.K.B., Gough J.V., The Impact of the Railway on Society in Britain Essays in Honour of Jack Simmons, Ashgate, Aldershot, 2003, σελ. 228 124 Lister W.B.C., Wild Michael, «The Baedeker–Murray Correspondence», Baedekeriana, τεύχος 13, 1990, σελ. 2–20 Lister W.B.C., Wild Michael, «The Baedeker–Murray Correspondence», Baedekeriana, τεύχος 14, 1990, σελ. 16-31

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

52 Skeleton Tours του οδηγού του Murray: Travels on the Continent Written for the Use and Particular Information of Travellers

οδηγών του στον Edward Standford, έναν εκδότη φτηνότερων τουριστικών οδηγών.125 Αναλυτικότερα, οι οδηγοί Murray απευθύνονταν στον έξυπνο άγγλο ταξιδιώτη της μεσαίας τάξης και αφορούσαν το παραδοσιακό αγγλικό ταξίδι στην Ευρώπη, που είχε αναφορές στο Grand Tour. Οι σημαντικότερες χώρες

επίσκεψης ήταν η Ιταλία και η Ελβετία.126 Οι οδηγοί άρχισαν να εκδίδοντα ιτο 1836 από τον John Murray II, με πρώτο, τον οδηγό με τίτλο: A Handbook for Travellers on the Continent: being a guide through Holland, Belgium, Prussia and Northern Germany and along the Rhine from Holland to Switzerland.127 Ο παραπάνω οδηγός βασίστηκε στα ταξίδια του Murray το 1829, τα οποία πραγματοποιήθηκαν με την χρήση ήδη υπάρχοντων οδηγών όπως: ο Ebel για την Ελβετία, o Boyce για το Βέλγιο και η Mariana Starke για την Ιταλία.128 Οι οδηγοί του John Murray κάλυψαν ολόκληρη την Ευρώπη, κάθε αγγλική περιοχή, την Ινδία, την Ιαπωνία και την Νέα Ζηλανδία.129 Έμφαση δόθηκε στην συστηματοποίηση της επίσκεψης αξιοθέατων, καθώς στόχος τους ήταν να γράψουν σχετικά με το τι έπρεπε να δει κανείς και όχι για το οτιδήποτε θα μπορούσε να δει. Ορισμένα από τα αξιοθέατα περιλάμβαναν αγάλματα, μνημεία, ιστορικά κτήρια όπως καθεδρικούς ναούς και κάστρα, ερείπια και φυσικά τοπία.130 Ένα άλλο χαρακτηριστικό των Murray είναι ότι περιείχαν μια σειρά «skeleton tours» για την Ευρώπη, δηλαδή προτεινόμενων διαδρομών, όπως για παράδειγμα ένα ταξίδι 45 ημερών από το Λονδίνο στο Βέλγιο και την Πρωσία.131 Οι γερμανικοί οδηγοί Baedeker, που εκδιδόταν από τον Karl Baedeker απευθύνονταν και αυτοί στους τουρίστες της μεσαίας τάξης που ταξίδευαν στην βόρεια Ευρώπη.132 Ο πρώτος οδηγός που εκδόθηκε από τον Baedeker αφορούσε το ταξίδι στο Ρήνο και βασιζόταν στο

125 Tissot Laurent, «How Did the British Conquer Switzerland? Guidebooks, Railways, Travel Agencies, 1850-1914», The Journal of Transport History, τόμος 16, τεύχος 1, 1995, σελ. 26 126 Koshar Rudy (επιμ.), Histories of Leisure, Berg, Oxford, 2002, σελ. 119 127 Όπ. π., σελ. 326-327 128 Lister W.B.C., LL.B., F.R.G.S., Murray’s Handbooks for Travellers, University Publication of America, ΗΠΑ, 1993 129 Όπ. π. 130 Όπ. π. 131 Koshar Rudy, «What Ought to Be Seen: Tourists Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe», Journal of Contemporary History, τόμος 33, τεύχος 3, 1998, σελ. 323-340 132 Όπ. π., σελ. 326

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

έργο του Professor Klein’s Rheinreise.133 Ο Karl Baedeker είχε αγοράσει το υλικό του Klein το 1831, το οποίο εξέδωσε προσθέτοντας χάρτες της περιοχής του Ρήνου, το μετέφρασε στα γαλλικά το 1832 κι έπειτα το επανεξέδωσε ως τον πρώτο οδηγό Baedeker το 1835, ενώ το 1849, με την 5η έκδοση του οδηγού ανέλαβε τα πλήρη συγγραφικά δικαιώματα. Από τότε οι οδηγοί Baedeker συνέχισαν να εκδίδουν οδηγούς κυρίως για την Ευρώπη και παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν λόγω των παγκοσμίων πολέμων συνεχίζουν να εκδίδονται μέχρι σήμερα.134 Οι τυπικοί οδηγοί Baedeker αποτελούνταν από μια σειρά γραμμικές και ορισμένες φορές κυκλικές διαδρομές. Χωρίζονταν συνήθως σε 5 μέρη: έναν πρόλογο, μια εισαγωγή, ένα ή περισσότερα κείμενα για την κουλτούρα της χώρας, χάρτες (του σιδηροδρομικού δικτύου, της γεωγραφικής περιοχής στην οποία αναφέρονταν, σχέδια πόλεων και πανοράματα) και ένα ολοκληρωμένο κυρίως γεωγραφικό ευρετήριο.135 Βασικό τους επίτευγμα ήταν να οργανώσουν το κείμενο, έτσι ώστε να γίνει κατανοητή η λογική του περίπλοκου σιδηροδρομικού δικτύου. Κάθε διαδρομή τελείωνε εκεί που συνδεόταν με κάποια άλλη. Η εισαγωγή τους ανέφερε συνήθως τα έθιμα και τις ιδιαιτερότητες των ανθρώπων, την καλύτερη εποχή να ταξιδέψει κανείς όσο αφορά την υγεία και την άνεση και απαραίτητες συμβουλές για την γλώσσα και τα διαβατήρια. Επίσης περιλάμβαναν κείμενα σχετικά με την κουλτούρα και την πολιτισμική κληρονομιά της

53 Χάρτης της Toulouse από τον οδηγό του John Murray: A Handbook for Travellers in France: Being a Guide to Normandy, Brittany, the River Seine, Loire, Rhone and Garonne, the French Alps, Dauphine, the Pyrenees, Provence, and Nice, their Railways and Roads

κάθε χώρας. Οι πρώτοι οδηγοί είχαν λιθογραφίες της θέας, ενώ μετά το 1850 περιείχαν ορισμένα πανοράματα. Σε στάσεις σημαντικών πόλεων ο οδηγός έδινε ορισμένες πληροφορίες όπως τον πληθυσμό, τα στρατιωτικά αρχηγεία, τις κύριες βιομηχανίες, τις προξενικές υπηρεσίες και ονόματα ιατρών. Τα ξενοδοχεία σημειώνονταν με κάποιο σχόλιο ή με αστέρια, ενώ μουσεία, εστιατόρια, καφετέριες και φαρμακεία ήταν επίσης καταχωρημένα. Το βασικότερο στοιχείο των οδηγών ήταν το ευρετήριο, καθώς αυτό συνέδεε όλα τα τμήματα του οδηγού μεταξύ τους.136 Εκτός από αυτούς τους δύο οδηγούς εκδίδονταν και άλλοι λιγότερο δημοφιλείς. Μεγάλος ανταγωνισμός εκδηλώνεται στην

133 Butler Richard,«Baedeker: The Perceived Inventor of the Formal Guide Book, a “Bible” for the Travellers in the 19th Century», σελ. 93-110, στο: Butler Richard, Russel Roslyn (επιμ.),Giants of Tourism, Cabi, Wallingford, 2010, σελ. 93 134 Όπ. π., σελ. 93-94 135 Hinrichsen Alex, Baedeker’s Travel Guides, ηλεκρονική έκδοση bdkr.com, 2008 136 Butler Richard, όπ. π., σελ. 97-98, 100

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

54 Σιδηροδρομικό δίκτυο, Baedeker’s Northern Germany, 1910

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

περίπτωση της Ελβετίας. Δύο γνωστοί τουριστικοί οδηγοί ήταν ο Gregory’s και ο Bradshaw’s, ενώ επίσης τουριστικά γραφεία όπως του H. Gaze, του Thomas Cook και του Henry Lunn εξέδιδαν δικούς τους οδηγούς.137 Οι εκδόσεις Adam & Charles Black ήταν ανταγωνιστής των Murray, όσο αφορά την Αγγλία, καθώς από το 1839 παρήγαγαν οδηγούς για το Εδιμβούργο, την Γλασκώβη και αργότερα προσέγγισαν μεγαλύτερες περιοχές.138 Ενώ ο οδηγός Murray για την Αγγλία εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1850, με μια σειρά τόμων που ολοκληρώθηκαν το 1890. Οικονομικότεροι οδηγοί άρχισαν να εκδίδονται από τα μέσα του 19ου αιώνα, όπου η τουριστική αγορά απευθύνεται και σε λιγότερο εύπορους τουρίστες. Ορισμένοι οικονομικοί οδηγοί που αφορούσαν ταξίδια στην Αγγλία με τρένο ήταν οι Bradshaw’s Descriptive Guides το 1848 και οι οδηγοί του George Meason το 1852.139 Οι Blacks άρχισαν να εκδίδουν οικονομικότερους και λιγότερο αναλυτικούς οδηγούς που ονομάζονταν Shilling Guides ή Economical Guides. Ένας πλήρης οδηγός μπορεί να αποτελούνταν από 249 σελίδες ενώ ο αντίστοιχος οικονομικός είχε μόλις 74.140 Το 1860 ο Murray έκανε προσπάθεια να διευρύνει το κοινό του εκδίδοντας και αυτός μια σειρά οικονομικότερων οδηγών προς δημοφιλείς περιοχές όπως η Ιταλία, η Νορβηγία και το Τιρόλο.141 Με το πέρασμα του χρόνου όλο και περισσότερα άτομα με χαμηλότερο εισόδημα μπορούσαν να διαθέσουν

μία ή δύο εβδομάδες ταξιδεύοντας, έτσι εκδίδονταν φθηνότεροι ταξιδιωτικοί οδηγοί όπως των εκδόσεων Grieben στο Βερολίνο, των Bibliographisches Institutστη Λειψία και των Meyer. Ένας αμερικανός συγγραφέας ταξιδιωτικών οδηγών, ο Arthur Milton, εξέδωσε μια σειρά οδηγών για ταξίδια μιας εβδομάδας σε Ευρωπαϊκές πόλεις, όπως το Berlin in seven Days: A Guide for People in a Hurry, το 1935.142 Καθώς υπήρχαν διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με το ποιές είναι οι βασικές πληροφορίες που κάθε ταξιδιώτης χρειάζεται να ξέρει, η έκταση και το περιεχόμενο του εισαγωγικού υλικού των οδηγών διέφερε ανά εκδότη. Οι οδηγοί Black περιείχαν πρακτικές πληροφορίες σχετικά με τα έξοδα και το σιδηροδρομικό σύστημα. Οι Meason είχαν παρόμοια εισαγωγή την οποία αφαίρεσαν όταν οι τουρίστες είχαν εξοικειωθεί πλέον με το σιδηροδρομικό σύστημα. Αντίθετα, οι οδηγοί Murray είχαν εκτενή κείμενα για την γεωλογία, την ιστορία και την οικονομία της περιοχής, ώστε να επωφεληθούν οι ταξιδιώτες πνευματικά από τις εμπειρίες τους.143 Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος είχε καταστροφικές επιπτώσεις στην παραγωγή τουριστικών οδηγών. Το γεγονός ότι οι Άγγλοι εκδότες των Baedeker, Findlay και James Muirhead έμειναν χωρίς εργασία, τους οδήγησε να δημιουργήσουν έναν νέο οδηγό. Για να μην έχουν ανταγωνιστές, το 1915 απέκτησαν τα δικαιώματα για την έκδοση των περισσότερων

137 Butler Richard,«Baedeker: The Perceived Inventor of the Formal Guide Book, a “Bible” for the Travellers in the 19th Century»,σελ. 93-110, στο: Butler Richard, Russel Roslyn (επιμ.), Giants of Tourism, Cabi, Wallingford, 2010, σελ. 94, 99-100 138 Tissot Laurent, «How Did the British Conquer Switzerland? Guidebooks, Railways, Travel Agencies, 1850-1914», The Journal of Transport History, τόμος 16, τεύχος 1, 1995, σελ. 27 139 Livingstone David, Withers Charles (επιμ.), Geographies of Nineteenth Century Science, University of Chicago Press, Σικάγο, Λονδίνο, 2011, σελ. 378 140 Όπ. π., σελ. 379 141 Όπ. π., σελ. 378-379 142 Lister W.B.C., LL.B., F.R.G.S., Murray’s Handbooks for Travellers, University Publication of America, ΗΠΑ, 1993 143 Koshar Rudy, «What Ought to Be Seen: Tourists Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe», Journal of Contemporary History, τόμος 33, τεύχος 3, 1998, σελ. 334

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

55 Το πρώτο αυτοκίνητο με ελαστικά Michelin

από τους Handbooks, καθώς και των Macmillan’s Guides.144 Οι οδηγοί που παρήγαγαν ονομάζονταν Guide Bleu και αποτέλεσαν συνέχεια των οδηγών Guides Joanne που εκδίδονταν από την Hachette, η οποία σύναψε συμφωνία με τους Muirheads να μεταφράσει τους Blue Guides στα γαλλικά, και αντίστοιχα ο Findlay Muirhead θα προσάρμοζαν τον οδηγό Hachette’s Paris et ses Environs για την αγγλική αγορά. Παρά αυτήν την συμφωνία οι αγγλικοί οδηγοί Blue Guide και οι γαλλικοί Guide Bleu από το 1933 εκδίδονταν ως τελείως διακριτοί οδηγοί.145 Οι Guide Bleu αρχικά αποτελούσαν την γαλλική εκδοχή των οδηγών των Muirhead δηλαδή των Baedeker. Ο πρώτος από αυτούς εκδόθηκε το 1918 υπό την αιγίδα του Macmillan και ονομαζόταν London and its Environs. Αυτός ο οδηγός περιείχε εκσυγχρονισμένο υλικό, αλλά σε μορφή, περιεχόμενο και μεταχείριση ήταν ίδιος

με τον Baedeker. Διάφορες εκδόσεις ακολούθησαν και το 1984 η εταιρία αγοράστηκε από τους A. & C. Black που αποτελούσαν εκδότες σημαντικών οδηγών της βικτωριανής εποχής.146 Από τα τέλη του 19ου αιώνα οι οδηγοί ήταν ποικίλοι και εστίαζαν σε διάφορες θεματικές. Υπήρχαν οδηγοί για πεζοπορίες στο Μέλανα δρυμό, για αγορές στο Λονδίνο και το Παρίσι ενώ οι οδηγοί Michelin εξέδωσαν έναν αναλυτικό οδηγό για τα στρατόπεδα του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Ο εκδοτικός οίκος Piper εξέδωσε μια σειρά με τίτλο Was nicht im Baedeker stehtο οποίος αφορούσε αξιοθέατα στην Βιέννη, το Βερολίνο, το Λονδίνο, την Ρώμη, την Πράγα, την Κολωνία και άλλες πόλεις. Μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οδηγοί από τον εκδοτικό οίκο Piper έδιναν έμφαση σε λεπτομέρειες της αστικής ζωής. Το υλικό που κάλυπταν τέτοιοι οδηγοί περιλάμβανε μουσεία, ιστορικά κτήρια, αγορές, καφετέριες, συναυλίες, αλλά και νυχτερινά κέντρα. Ο πρώτος οδηγός που σχετιζόταν με τον σεξουαλικό τουρισμό με τίτλο Englishman Allan Mankoff’s Lusty Europe εκδόθηκε το 1972. Αυτοί οι νέοι οδηγοί δεν είχαν το σοβαρό ύφος των προηγούμενων αλλά ένα πιο ζωηρό, ειρωνικό και προφορικό χαρακτήρα.147 Περαιτέρω ανάπτυξη των τουριστικών οδηγών παρουσιάστηκε με την εμφάνιση του αυτοκινήτου. Όλο και περισσότερα άτομα το χρησιμοποιούσαν κυρίως για λόγους αναψυχής κι έτσι πλήθος αυτοκινητιστικών ομίλων και εταιρειών εστίασαν την προσοχή τους στην έκδοση οδηγών, χαρτών και ταξιδιωτικών περιοδικών.148 Οι Guide Michelin που εκδόθηκαν για

144 Livingstone David, Withers Charles (επιμ.), Geographies of Nineteenth Century Science, University of Chicago Press, Σικάγο, Λονδίνο, 2011, σελ. 379 145 Lister W.B.C., LL.B., F.R.G.S., Murray’s Handbooks for Travellers, University Publication of America, ΗΠΑ, 1993 146 Parsons Nicholas, Worth the Detour A History of the Guidebook, The History Press, Gloucestershire, 2013, σελ. 507 147 Lister W.B.C., LL.B., F.R.G.S., όπ. π. 148 Koshar Rudy, «What Ought to Be Seen: Tourists Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe», Journal of Contemporary History, τόμος 33, τεύχος 3, 1998, σελ. 336-337

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

56 Διαφήμιση των ελαστικών Michelin

πρώτη φορά το 1900 ήταν οι πρώτοι τουριστικοί οδηγοί συνδεδεμένοι με το οικογενειακό ταξίδι αναψυχής με αυτοκίνητο. Αυτοί οι οδηγοί, καθώς εκδίδονταν από την εταιρία ελαστικών Michelin αποτελούσαν έναν τρόπο διαφήμισης και προώθησης των προϊόντων της. Έτσι, έδιναν έμφαση στην ύπαρξη καταστημάτων επισκευών, προμηθειών ελαστικών, διαθεσιμότητα βενζίνης,

συνθήκες υγιεινής στους χώρους διαμονής και (ιδιαίτερα μετά το 1918) στο φαγητό.149 Οι οδηγοί Michelin διαθέτονταν δωρεάν για τα πρώτα 20 χρόνια της κυκλοφορίας τους. Ο πρώτος οδηγός αφορούσε την Γαλλία και αποτελούνταν από 400 σελίδες περιέχοντας πολλές πληροφορίες και οδηγίες σχετικά με τα ελαστικά του αυτοκινήτου.150 Καινοτομία των Michelin ήταν η χρήση αναγνωρίσιμων συμβόλων για την σήμανση ξενοδοχείων, υπηρεσιών και καταστημάτων τα οποία οι οδηγοί θα μπορούσαν να διακρίνουν γρήγορα.151 Στην δεύτερη εκδοσή του, το 1901, ο οδηγός έδινε συμβουλές για τους δρόμους που θα ακολουθούσε ο τουρίστας, διακρίνοντάς τους σε βαρετούς ή γραφικούς, ενώ τόνιζε τον διαφορετικό χαρακτήρα του τουριστικού οδηγού, αναφέροντας ότι παρέχει μόνο στοιχεία που ενδιαφέρουν τον οδηγό του αυτοκινήτου και όχι πληροφορίες για φυσικές, καλλιτεχνικές και ιστορικές τοποθεσίες.152 Μετά από αρκετές εκδόσεις της Γαλλίας οι Guide Michelin άρχισαν να εκδίδουν οδηγούς και για άλλες χώρες. Το 1904 εκδόθηκαν οδηγοί για το Βέλγιο, την Ολλανδία και το Λουξεμβούργο. To 1907 για την Αλγερία και την Τυνησία και τo 1908 για την Ελβετία. Επίσης την ίδια χρονιά εκδόθηκε και ο οδηγός της Γαλλίας στα αγγλικά. Η περίπτωση των οδηγών Michelin αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα για να καταλάβουμε την επιρροή των τουριστικών οδηγών στην διαμόρφωση του τουριστικού ενδιαφέροντος. To 1925 άρχισαν να χρησιμοποιούν το σύστημα των αστεριών για την καταχώρηση-βαθμολόγηση των εστιατορίων. Τα καλύτερα εστιατόρια λάμβαναν 3 αστέρια. Οι συγγραφείς ποτέ δεν αιτιολόγησαν την απονομή των αστεριών, παρόλα αυτά ήταν

149 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 123 150 Koshar Rudy (επιμ.), Histories of Leisure, Berg, Oxford, 2002, σελ. 11 151 Lottman Herbert, The Michelin Men Driving an Empire, I.B. Tauris, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 44-45 152 Όπ. π., σελ. 3

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

57 Ο M. Gavriel, νικητής του αυτοκινητιστικού αγώνα Παρίσι-Μαδρίτη, χρησιμοποιεί ελαστικά Michelin, 1903

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

γνωστό ότι τα αστέρια προσέφεραν φήμη. Έτσι μικρές πόλεις που διέθεταν ένα βραβευμένο εστιατόριο έμπαιναν στο χάρτη, προσελκύοντας τουρίστες.153 Οι σύγχρονοι τουριστικοί οδηγοί, δεν παρουσιάζονται ως έντυπα με κύρος όπως παλιότερα οι Baedeker που επέλεγαν αντικειμενικά τα αξιοθέατα που πρότειναν και έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στις κριτικές που περιείχαν. Σύγχρονοι οδηγοί όπως οι Rough Guide και οι Lonely Planet αρχικά απευθύνονταν σε νέους τουρίστες, που επιθυμούσαν περιπετειώδες ταξίδι. Προσέδιδαν μια ταυτότητα στον αναγνώστη και τον διαχώριζαν από τους υπόλοιπους που επέλεγαν πακέτα διακοπών. Είχαν την φήμη ότι παρουσιάζουν τα πράγματα όπως είναι, απομακρυνόμενοι από τις υπερβολές των τουριστικών φυλλαδίων. Οι τουρίστες που τους συμβουλεύονταν θεωρούνταν πως βιώνουν την αυθεντικότητα της εμπειρίας, η οποία όμως διαμεσολαβείται από τον οδηγό, βασικό καθήκον του οποίου είναι να την αναγνωρίζει και να την διαδίδει.154 Οι οδηγοί Lonely Planet παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες που χρειάζεται ο ανεξάρτητος τουρίστας, όπως χάρτες, πληροφορίες για τα μεταφορικά μέσα, την διαμονή, ενδιαφέρουσες δραστηριότητες και προορισμούς, καθώς και επιλογές φαγητού.155 Ο οδηγός έχει έναν ανεπίσημο χαρακτήρα και βασίζεται στην ιδέα ότι μοιράζεται την περιπέτεια με τους αναγνώστες του, ενθαρρύνοντάς τους να συμμετέχουν με το να αναφέρουν τυχόν λάθη που περιλαμβάνουν οι οδηγοί.156 Οι οδηγοί στη πορεία της εξέλιξής τους προσπαθώντας να κάνουν πιο εύκολη την οργάνωση της εμπειρίας εισάγουν την κατηγορία «Highlights» που

58 Χάρτης της Αττικής, The Rough Guide to Greece

ξεχωρίζει κάποιες δραστηριότητες ή αξιοθέατα ως πιο σημαντικά. Επίσης εισάγονται προτάσεις διαδρομών καθώς και ο χρόνος που χρειάζεται κάποιος για να τις ακολουθήσει.157 Οι ιδρυτές των Lonely Planet Tony και Maureen Wheeler δημιούργησαν τον οδηγό μετά από ένα ταξίδι τους στην Ασία. Το 1973, με την παρότρυνση των φίλων τους που ήθελαν να μάθουν για τις εμπειρίες τους, παρήγαγαν από το σπίτι τους τον οδηγό Across Asia on the Cheap, έναν οδηγό 96 σελίδων που τον πουλούσαν $1.80. Με αυτήν την πρώτη έκδοση σιγά σιγά διαμόρφωσαν μια εταιρία που το 2004 είχε εκδώσει 650 τίτλους

153 Lottman Herbert, The Michelin Men Driving an Empire, I.B. Tauris, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 45 154 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016, σελ. 124 155 Parsons Nicholas, Worth the Detour A History of the Guidebook, The History Press, Gloucestershire, 2013, σελ. 512-513 156 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 69 157 Όπ. π., σελ. 64-65

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

σε 118 χώρες. Η μεγάλη τους ανάπτυξη έγινε το 1980 με τον οδηγό της Ινδίας που πούλησε μισό εκατομμύριο αντίτυπα και έφερε τον Lonely Planet στην μαζική παγκόσμια αγορά.158 Παρόλο που οι Rough Guides φαίνεται να έχουν μια παρόμοια θέση στην παγκόσμια αγορά με τους Lonely Planet, έχουν την βασική διαφορά ότι από το 2000 οι πρώτοι είχαν μεταφραστεί σε 12 γλώσσες, ενώ οι δεύτεροι μόνο στα γαλλικά. Η δημιουργία των Rough Guides έγινε από τον Mark Ellingham με αφορμή ένα ταξίδι στα Ελληνικά νησιά το 1981. O Ellingham διέκρινε μια έλλειψη στους τουριστικούς οδηγούς, καθώς δεν υπήρχε κάτι ενδιάμεσο μεταξύ των οδηγών που αφορούσαν οικονομικό ταξίδι (που παράγονταν κυρίως από φοιτητές) και αυτών που περιείχαν πολλές πληροφορίες και έμοιαζαν με βιβλιογραφική έρευνα. Έτσι ο Ellingham σε συνεργασία με κάποιους φίλους τους έγραψε έναν οδηγό που περιείχε περιεκτικά κείμενα που αφορούσαν την ιστορία και την κουλτούρα και παρείχαν έγκυρες πρακτικές πληροφορίες. Διατηρώντας αυτήν την βασική φόρμα, οι οδηγοί εξελίχθηκαν και έγιναν δημοφιλέστεροι μετά την αγορά τους από τους Penguin Books.159 Η εξέλιξη των οδηγών στην σύγχρονη εποχή συμβαδίζει με την τάση εξατομίκευσης της τουριστικής εμπειρίας που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Ο τουρίστας μπορεί πλέον να επιλέξει από μια ποικιλία οδηγών, οι οποίοι παρά την διαμόρφωση συγκεκριμένων προτάσεων αφήνουν περιθώριο για επιλογές από το άτομο. Οι σύγχρονοι οδηγοί είναι μόνο μία πηγή από την πληθώρα πληροφοριών που μπορούν να βρεθούν σε φυλλάδια, στην προφορική μετάδοση πληροφοριών, στα ταξιδιωτικά γραφεία, στο διαδίκτυο, στα περιοδικά και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο ρόλος τους είναι να καθοδηγήσουν τον τουρίστα μέσα από την

59 Χάρτης της Πάτρας, The Rough Guide to Greece

60 Χάρτης της Θεσσαλονίκης, The Rough Guide to Greece

πληθώρα πληροφοριών που υπάρχουν για έναν προορισμό.160 Επίσης αξιοποιούν τις δυνατότητες που προσφέρουν τα smartphones και τα tablets, περιλαμβάνοντας διαδικτυακές εκδοχές των έντυπων εκδόσεων. H ανάπτυξη των social media επιτρέπει την επικοινωνία των χρηστών που μπορούν να βρούν πληροφορίες αλλά και να συμβάλλουν οι ίδιοι παρέχοντας πληροφορίες στις παγκόσμιες ηλεκτρονικές πλατφόρμες. Η επιρροή του διαδικτύου στην αναζήτηση τουριστικών πληροφοριών είναι μεγάλη και

158 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 73 159 Parsons Nicholas, Worth the Detour A History of the Guidebook, The History Press, Gloucestershire, 2013, σελ. 521-522 160 Όπ. π., σελ. 523-524

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

φαίνεται να έχει επηρεάσει τις πωλήσεις των τουριστικών οδηγών. Στην Αγγλία από το 2005 έως το 2012 το σύνολο των πωλήσεων 7 μεγάλων εκδοτών τουριστικών οδηγών μειώθηκε κατά 46%, ενώ στην Αμερική κατά το ίδιο χρονικό διάστημα παρατηρήθηκε μείωση 40% στο σύνολο των πωλήσεων 5 βασικών τουριστικών οδηγών. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το facebook και το TripAdvisor, προσφέρουν απευθείας πληροφορίες μεταξύ των χρηστών αντικαθιστώντας πληροφορίες που παρέχονται από τουριστικούς οδηγούς. Ιστοσελίδες όπως η Tiplist ισχυρίζονται ότι επιτρέπουν στους χρήστες να δημιουργούν χάρτες στο λεπτό κατεβάζοντας tips μέσω του facebook σε μια προσωπική σελίδα η οποία μπορεί να κοινοποιηθεί. Επίσης οι ταξιδιωτικές εφαρμογές αποτελούν την 7η πιο δημοφιλή κατηγορία εφαρμογών που κατεβάζουν οι χρήστες. Ο αυξανόμενος αριθμός τους ανταγωνίζεται την αγορά τουριστικών οδηγών.161

Συμπεράσματα Οι χάρτες αποτελούν εργαλεία που μας βοηθούν να αντιληφθούμε τον φυσικό γεωγραφικό χώρο. Ορισμένα χαρακτηριστικά τους προσδίδουν μια αντικειμενικότητα (η επιστημονική μέθοδος με την οποία παράγoνται και η αναλογία που έχουν με τον πραγματικό

γεωγραφικό χώρο), ενώ άλλα συνδέονται περισσότερο με την υποκειμενικότητα που τους διακρίνει (η αφαιρετικότητα, η επιλεκτικότητα των στοιχείων που αναπαριστούν, οι κωδικοποίησεις και οι συμβολισμοί που περιέχουν). Οι τουριστικοί χάρτες σχετίζονται με την δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος, την παροχή πληροφοριών και την κατασκευή της ταυτότητας των τόπων. Οι χάρτες που περιλαμβάνονται στους τουριστικούς οδηγούς εξελίσσονται παράλληλα με την ανάπτυξη του τουρισμού και των μεταφορικών μέσων. Oι πρώτοι τουριστικοί χάρτες είναι συνδεδεμένοι με συγκεκριμένες διαδρομές, αργότερα δίνεται έμφαση στην περιοχή προορισμού και στα αξιοθέατα που βρίσκονται σε αυτήν, ενώ ορισμένες φορές σημειώνονται και προτεινόμενες διαδρομές. Οι τουριστικοί οδηγοί εξελίχθηκαν, από μοναδικά μέσα πληροφόρησης σχετικά με το ταξίδι, σε μέσα που δρουν ως καθοδηγητές εν μέσω της πληθώρας πληροφοριών που έχουν στην διάθεσή τους οι τουρίστες. Στην πορεία του χρόνου εμφανίστηκαν διαφορετικές εκδόσεις που αφορούσαν διάφορες θεματικές, καθώς όλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είχε την δυνατότητα να ταξιδέψει. Ο σύγχρονος τουρίστας μπορεί πλέον να συμβουλευτεί ποικιλία τουριστικών οδηγών, εφαρμογών και πληροφοριών του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

161 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 70

η σημασία του χάρτη και του τουριστικού οδηγού

4. Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΥ

4. Η εμπειρία του ταξιδιού 4.1 Η τουριστική εμπειρία

Η τουριστική εμπειρία διαφέρει από τις καθημερινές εμπειρίες των ανθρώπων καθώς αποτελεί διαμεσολαβημένη διαδικασία, συνδεδεμένη με την τουριστική βιομηχανία. Γενικότερα «ως εμπειρίες θεωρούνται τα υποκειμενικά, άυλα, συνεχή και ιδιαίτερα προσωπικά φαινόμενα. Η λέξη «εμπειρία» μπορεί να αναφέρεται σε δύο διαφορετικές καταστάσεις: τις εμπειρίες που βιώνουμε την κάθε στιγμή και τις αξιολογημένες εμπειρίες που συνδέονται με την νοητική αναπαραγωγή εμπειριών και εμπεριέχουν μια νοηματοδότηση».162 Η τουριστική εμπειρία αφορά και τις δύο αυτές καταστάσεις και διαθέτει ορισμένα διακριτά χαρακτηριστικά. Ένα χαρακτηριστικό της, είναι ότι συνδέεται με βιώματα που έχουν στόχο να αφήσουν αξιομνημόνευτες εντυπώσεις.163 Σύμφωνα με τον Larsen οι τουριστικές εμπειρίες αποτελούν παρελθοντικά συμβάντα συσχετιζόμενα με κάποιο ταξίδι που είναι αρκετά σημαντικά για να καταχωρηθούν στην μακροχρόνια μνήμη. Η επιστροφή στην οικειότητα και την τάξη της καθημερινής ζωής αποτελούν προαπαιτούμενο της απόλαυσης της τουριστικής εμπειρίας. Ο τουρισμός δεν αφορά μια απόδραση από την καθημερινή ζωή. Αντίθετα, παρέχει ένα πεδίο πολιτισμικής διαφοράς με την οποία η καθημερινή ρουτίνα συγκρίνεται και αναπτύσσεται.164

Εκτός από την ανάμνηση, το κίνητρο και η προσδοκία του ταξιδιού αποτελούν σημαντικά στοιχεία της συνολικής εμπειρίας.165 Έτσι, αυτή αρχίζει πριν το πραγματικό ταξίδι, περιλαμβάνει την προετοιμασία και τον σχεδιασμό του, την διαδικασία της επίσκεψης καθώς και την ανάμνηση και εξιστόρηση σε άλλους των συμβάντων που πραγματοποιήθηκαν σε αυτό.166 Η τουριστική εμπειρία συνδέεται έντονα με την ύπαρξη συγκεκριμένων προσδοκιών. Αυτές οι προσδοκίες είναι κοινωνικά κατασκευασμένες και συνδεδεμένες με την τουριστική βιομηχανία. Έτσι, η εμπειρία δεν αφορά απλά την θέαση ενός αξιοθέατου ή την βίωση μιας εμπειρίας, αλλά την σύγκριση των χαρακτηριστικών που έχουν ήδη προσδοθεί στα αντικείμενα του τουριστικού ενδιαφέροντος με τις εντυπώσεις που σχηματίζουν τα μεμονωμένα άτομα γι’ αυτά.167 Ο MacCannell παρουσιάζει όλα τα τουριστικά θέλγητρα ως «πολιτισμικές εμπειρίες». Αυτές οι εμπειρίες αποτελούνται από δύο τμήματα και εμπεριέχουν στοιχεία εξιδανίκευσης και υπερβολής. Το πρώτο τμήμα είναι η ανάδειξη ενός μοντέλου κοινωνικής ζωής με την αναπαράσταση κάποιας πτυχής της ζωής που προβάλλεται με κάποιο μέσο. Το δεύτερο είναι η επιρροή που ισχυρίζεται ότι έχει το μοντέλο στις αντιλήψεις και στα αισθήματα μας. Για παράδειγμα μοντέλο θα μπορούσε να αποτελεί ο προορισμός μιας παραλίας και

162 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 166-168 163 Quinlan Cutler, S. & Carmichael, B., «The dimensions of the tourist experience» στο: Morgan M., Lugosi P., Ritchie Β. (επιμ.), The Tourism and Leisure Experience: Consumer and Managerial Perspectives, Channel View Publications, Μπρίστολ, 2010, σελ. 1 164 Rojek Chris, Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 70-71 165 Quinlan Cutler, S. & Carmichael, B., όπ. π. 166 Όπ. π. 167 MacCannell Dean, The Tourist A new Theory of the Leisure Class, University of California Press, Berkeley, 2013, σελ. 137

η εμπειρία του ταξιδιού

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

62 Τοπίο στη Μάνη

η επιρροή του, το αίσθημα χαλάρωσης και αναζωογόνησης που θα μας προσέφερε η επίσκεψη σ’ αυτήν.168 Παρόλο που η τουριστική εμπειρία σχετίζεται με την σηματοδότηση και την νοηματοδότηση των αξιοθέατων και των εμπειριών, τα αντικείμενα και οι τόποι δεν γίνονται αντιληπτά μόνο ως στοιχεία που σηματοδοτούν κάτι, αλλά βιώνονται και μέσω της υλικότητάς τους. Ο τουρισμός δεν αφορά μόνο την οπτική εμπειρία. Οι τουρίστες βιώνουν τον τόπο μέσω διαφόρων αισθήσεων, την αφή, την γεύση, την όσφρηση και την ακοή.169 Η εμπειρία του χώρου είναι αναπόσπαστη από τα γεγονότα που συνέβησαν σε αυτόν. Ο χώρος διακρίνεται από μια σχετικότητα και χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένα στοιχεία, ενώ επαναδημιουργείται συνεχώς κάθε φορά που συναντάμε διαφορετικούς ανθρώπους, που τον αντιλαμβανόμαστε με την χρήση διαφορετικού μέσου ή που αλλάζει κάτι στο περιβάλλον και

δημιουργούνται νέοι συσχετισμοί.170 Έτσι είναι σημαντικό ο τουρίστας να βιώσει τον τόπο ο ίδιος αυτοπροσώπως με την συμμετοχή όλων του των αισθήσεων. Τυπικά, η τουριστική εμπειρία καθοδηγείται και διαμεσολαβείται από τουριστικά πρακτορεία, τουριστικούς οδηγούς και χάρτες. Αυτά τα μέσα, κατά την εξέλιξη του τουρισμού, προσαρμόζονταν και μετασχηματίζονταν για να καλύψουν τις ανάγκες του τουρίστα, επηρεάζοντας την τουριστική εμπειρία. Στην σύχρονη εποχή, παρόλο που τουριστικοί οδηγοί και χάρτες συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται, η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει δημιουργήσει νέα μέσα που επηρεάζουν την εμπειρία, όπως το διαδίκτυο και οι ταξιδιωτικές εφαρμογές. Ιστοσελίδες όπως το Facebook και το TripAdvisor χρησιμοποιούνται για την ανταλλαγή τουριστικών πληροφοριών μεταξύ των χρηστών, αντικαθιστώντας τις συμβουλές που παρέχουν οι τουριστικοί οδηγοί.171

168 MacCannell Dean, The Tourist A new Theory of the Leisure Class, University of California Press, Berkeley, 2013, σελ. 23-28 169 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 14 170 Cosgrove Denis (επιμ.), Mappings, Reaktion books, Λονδίνο, 1999, σελ. 227 171 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 167-168

η εμπειρία του ταξιδιού

Η τεχνολογία δεν χρησιμοποιείται μόνο για τις βασικές τουριστικές διαδικασίες όπως την οργάνωση του ταξιδιού, τις κρατήσεις των εισιτηρίων, την εύρεση διαμονής, και την πλοήγηση, αλλά και γι’ άλλες βοηθητικές λειτουργίες.172 Μπορεί να συμβάλλει στον εκπαιδευτικό χαρακτήρα του ταξιδιού, με την παροχή περισσότερων πληροφοριών, καθώς και να βελτιώσει τις κοινωνικές σχέσεις.173

Οι τουρίστες εκτός από το ότι μπορούν να επικοινωνούν με την οικογένεια και τους φίλους τους κατά την διάρκεια του ταξιδιού, με την χρήση ορισμένων εφαρμογών διευκολύνουν και τις κοινωνικές επαφές με τους ντόπιους. Για παράδειγμα, η χρήση του Google Translate βοηθάει τους ταξιδιώτες στην εξάλειψη των γλωσσικών εμποδίων σε άμεσο χρόνο.174 Μια άλλη χρήση της τεχνολογίας είναι η επίλυση όλων των πιθανών προβλημάτων, που αποτελεί μειονέκτημα για ορισμένους ταξιδιώτες καθώς τα προβλήματα αποτελούν από μόνα τους σημαντικές εμπειρίες του ταξιδιού γι’ αυτούς.175 Οι Kennedy-Eden και Gretzel αναγνωρίζουν 7 κατηγορίες εφαρμογών που σχετίζονται με το ταξίδι. Αυτές οι κατηγορίες αφορούν: την πλοήγηση, τις κοινωνικές συναναστροφές, την αγορά κινητής τηλεφωνίας, τις υπηρεσίες ασφάλειας/έκτακτης ανάγκης, τις συναλλαγές, την διασκέδαση και την πληροφόρηση. Δύο παραδείγματα εφαρμογών για τουρίστες είναι η Schmap, μια γεωγραφική υπηρεσία που παρέχει και εκδίδει real time city guides, και το Spotted by locals, μία εφαρμογή σχετικά με την πόλη που περιέχει συμβουλές από τους μόνιμους κατοίκους.176 Η χρήση εφαρμογών καθιστά τα smartphones τον νέο διαμεσολαβητή της εμπειρίας. Ένας βασικός μετασχηματισμός που δημιουργεί η χρήση της τεχνολογίας στην τουριστική εμπειρία είναι η εξατομίκευσή της. Ο τουρίστας με την χρήση του διαδικτύου

172 Wang Dan, Park Sangwon, Fesenmaier Daniel, «The Role of Smartphones in Mediating the Touristic Experience», Journal of Travel Research, τόμος 51, τεύχος 4, 2012 173 Tussyadiah, I. P., «Personal Technology and Tourism Experience» εκφωνήθηκε ως ομιλία στο International Student Conference on Tourism Research (ISCONTOUR), Salzburg, May 18-19, 2015 βιβλιογραφία: Egger, R. & Maurer, C. (επιμ.), ISCONTOUR 2015 Tourism Research Perspectives, σελ. 1 - 10 174 Όπ. π., σελ. 1 - 10 175 Quinlan Cutler, S. & Carmichael, B., «The dimensions of the tourist experience» στο: Morgan M., Lugosi P., Ritchie Β. (επιμ.) The Tourism and Leisure Experience: Consumer and Managerial Perspectives, Channel View Publications, Μπρίστολ, 2010, σελ. 1 176 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 167-168

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

μπορεί να αναζητεί οποιαδήποτε πληροφορία τον ενδιαφέρει σχετικά με τον τόπο επίσκεψης, προσαρμόζοντας την εμπειρία του στα προσωπικά του ενδιαφέροντα. Επίσης, λόγω των ηλεκτρονικών προφίλ, τα αποτελέσματα διαφόρων αναζητήσεων είναι ήδη εξατομικευμένα, βασιζόμενα στις προτιμήσεις του.177 Οι τουρίστες έχουν περισσότερες πιθανότητες να αναζητήσουν γενικές και μη εξατομικευμένες πληροφορίες στις αρχικές φάσεις που προγραμματίζουν το ταξίδι, ενώ πιο συγκεκριμένες πληροφορίες αναζητούνται σε επόμενες φάσεις του ταξιδιού, καθώς και κατά την διάρκεια της πραγματοποίησής του.178 Επιπλέον, οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών άλλαξαν την εμπειρία του ταξιδιού επιτρέποντας σε διαδικασίες που τυπικά συναντώνται πριν ή μετά το ταξίδι να πραγματοποιούνται κατά τη διάρκειά του. Πληροφορίες μπορούν να αναζητηθούν οποιαδήποτε στιγμή. Έτσι οι τουρίστες μπορούν να ενημερώνονται και να παίρνουν αποφάσεις για το πλάνο του ταξιδιού τους, ενώ αυτό βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη. Επίσης, μπορούν να «αποθηκεύουν» αναμνήσεις και να δημοσιεύουν άμεσα στα κοινωνικά δίκτυα αναπαραστάσεις των εμπειριών τους, που τυπικά συνδέονται με το στάδιο της ανάμνησης του ταξιδιού.179 Η τεχνολογία τείνει να εντείνει τον ρόλο της στην διαμεσολάβηση της τουριστικής εμπειρίας. Ένα βασικό μειονέκτημα της χρήσης της είναι ότι αποσπά τον τουρίστα από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται.

Ενώ κατά την διάρκεια της επίσκεψης οι τουρίστες πρέπει να είναι συγκεντρωμένοι στο θέαμα, η χρήση των smartphones τους αποσπά από την άμεση βίωση της εμπειρίας. Η εξέλιξη της στοχεύει στην απελευθέρωση της προσοχής μας από τις συσκευές και στην επανασύνδεσή με την φυσική-υλική πραγματικότητα. Τα γυαλιά της Google αποτελούν μια προσπάθεια ενσωμάτωσης ψηφιακών πληροφοριών στη βίωση του τόπου και του θεάματος.180 Η εμπειρία που προσφέρουν ενσωματώνει την τεχνολογία και την καθιστά αναπόσπαστη από την συνολική εμπειρία. Για παράδειγμα «η θέαση ενός πίνακα σε μια γκαλερί μέσα από τα γυαλιά της Google, που προσφέρουν επαυξημένες πληροφορίες, μπορεί να ερμηνευτεί ως μια μετασχηματισμένη εμπειρία, όπου η τεχνολογία ενσωματώνεται και γίνεται αναπόσπαστη από την πράξη της θέασης του πίνακα».181

177 Wang Dan, Park Sangwon, Fesenmaier Daniel, «The Role of Smartphones in Mediating the Touristic Experience», Journal of Travel Research, τόμος 51, τεύχος 4, 2012 178 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016, σελ. 166 179 Tussyadiah, I. P., «Personal Technology and Tourism Experience» εκφωνήθηκε ως ομιλία στο International Student Conference on Tourism Research (ISCONTOUR), Salzburg, May 18 – 19, 2015 βιβλιογραφία: Egger, R. & Maurer, C. (επιμ.), ISCONTOUR 2015 Tourism Research Perspectives, σελ. 1 - 10 180 http://www.telegraph.co.uk/technology/google/10090014/The-story-of-Google-Maps.html Chivers Tom, «The Story of Google Maps», Telegraph, 2013 181 Quinlan Cutler, S. & Carmichael, B., «The dimensions of the tourist experience» στο: Morgan M., Lugosi P., Ritchie Β. (επιμ.) The Tourism and Leisure Experience: Consumer and Managerial Perspectives, Channel View Publications, Μπρίστολ, 2010, σελ. 1

η εμπειρία του ταξιδιού

66 Golden Gate Bridge, San Francisco

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

4.2 Η σχέση του τουρίστα με τον τόπο και το αξιοθέατο Ο τουρίστας αποκτά μια ιδιαίτερη σχέση με τον τόπο και το αξιοθέατο. Αυτή η σχέση επηρεάζεται από τα μέσα που διαμεσολαβούν την τουριστική εμπειρία και δεν αφορά μόνο την εμπειρία που βιώνει ο τουρίστας την στιγμή της επίσκεψης, αλλά συνδέεται τόσο με την προσδοκία και το κίνητρο της επίσκεψης, όσο και με την ανάμνηση που έπεται αυτής. Έτσι, ο τουρίστας αναπτύσσει μια διαφορετική σχέση με τον τόπο και το αξιοθέατο κατά την προσδοκία, την πραγματική επίσκεψη και την ανάμνηση της εμπειρίας. Πριν την πραγματοποίηση του ταξιδιού έχει μια προκατασκευασμένη εικόνα στο μυαλό του για την εμπειρία που θα βιώσει. Συνήθως, η πρώτη επαφή που έχει με το αξιοθέατο δεν είναι το ίδιο το αξιοθέατο, αλλά μία αναπαράστασή του. Το γεγονός ότι η αναπαράσταση προηγείται της επίσκεψης δεν αποτελεί κατάσταση που δημιουργήθηκε τα τελευταία χρόνια, αλλά προϋπήρχε και συνέβαλε στην ανάπτυξη του τουρισμού από την αρχή της εμφάνισής του.182 Κατά την πραγματοποίηση του ταξιδιού, για τον τουρίστα, υπάρχει μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ εκείνου που άμεσα βλέπουμε και αυτού που υποδηλώνεται. Δεν βλέπουμε κυριολεκτικά κάτι, ιδίως ως τουρίστες. Βλέπουμε αντικείμενα και κτήρια ως στοιχεία που σηματοδοτούν κάτι άλλο. Η διαδικασία της όρασης, δεν αφορά μόνο αυτό που γίνεται ορατό, αλλά περιλαμβάνει μια διαδικασία μετάφρασης, αξιολόγησης, δημιουργίας συγκρίσεων και νοητικών συνδέσεων μεταξύ των αξιοθέατων και των αναφορών τους, ενώ επίσης περιλαμβάνει και την φωτογραφική τους αποτύπωση.183 Ο

MacCannell αναγνωρίζει δύο τρόπους με τους οποίους δίνεται νόημα σε κάθε αξιοθέατο. Φέρνοντας το παράδειγμα του San Francisco, ο τουρίστας μπορεί να επισκεφτεί την Golden Gate Bridge θεωρώντας την ως στοιχείο που τον πληροφορεί για το San Francisco και έτσι με την επίσκεψη της γέφυρας θεωρεί πως η παρουσία του στο San Francisco γίνεται πιο πραγματική, ουσιαστική και ολοκληρωμένη. Αντίθετα, ο τουρίστας μπορεί να δει την μεγάλη κρεμαστή γέφυρα ως ένα αντικείμενο που τραβάει την προσοχή από μόνο του. Έτσι, είτε το αξιοθέατο έχει εκ των προτέρων σημαντική θέση για την ταυτότητα του τόπου, είτε κατά την επίσκεψη του τόπου γίνεται αναγνωρίσιμο προσδίδοντας αξία σε αυτόν.184 Η διαδικασία της ανάμνησης, δεν αφορά αποκλειστικά την εμπειρία που βιώθηκε, αλλά σχετίζεται με την προκατασκευασμένη αντίληψη που είχαμε πριν εκτελέσουμε το ταξίδι. Οι αντιλήψεις των τουριστών, τυπικά αποτελούνται από έναν συνδυασμό στοιχείων και περιλαμβάνουν μια σειρά αναπαραστάσεων προερχόμενων από τουριστικούς οδηγούς, ταινίες, τηλεοπτικές εκπομπές και άλλα μέσα. Έτσι, παρόλο που η θέαση τουριστικών

182 MacCannell Dean, The Tourist A new Theory of the Leisure Class, University of California Press, Berkeley, 2013, σελ. 110 183 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 17 184 MacCannell Dean, όπ. π., σελ. 111-112

η εμπειρία του ταξιδιού

αξιοθεάτων συνήθως προσδίδει αισθήματα ικανοποίησης, ορισμένες φορές οι τουρίστες μπορεί να απογοητευτούν νιώθοντας ότι το θέαμα δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους.185 Οι John Urry και Jonas Larsen θεωρούν ότι αυτό που υπερισχύει στην ανάμνηση είναι η αναπαράσταση και όχι η εμπειρία. Σύμφωνα με αυτούς, αυτό που τελικά θαυμάζουμε ως τουρίστες, δεν είναι η πραγματικότητα που βιώσαμε άμεσα, αλλά μια απεικόνιση, προερχόμενη από κάποια φωτογραφία. Αυτό που οι άνθρωποι αγναντεύουν είναι μια ιδανική αναπαράσταση της ορατής θέας την οποία έχουν αντικρίσει μέσω διαφόρων αναπαραστάσεων. Όταν δεν μπορούν να δούνε αυτό το αξιοθαύμαστο που θεωρητικά βρίσκεται μπροστά τους, μπορούν να το νιώσουν και να το δούνε με το μυαλό τους. Ακόμα και όταν το θέαμα δεν ανταποκρίνεται στις απεικονίσεις του, τότε είναι οι απεικονίσεις που θα επικρατήσουν, μένοντας στο μυαλό των τουριστών ως αυτό που πραγματικά είδαν.186

4.3 Ο χάρτης και η σχέση του με την βίωση του τόπου Στην περίπτωση του τουρισμού, ο ρόλος του χάρτη είναι πολύ σημαντικός, όχι μόνο γιατί η οικειοποίησή μας με μια άγνωστη πόλη συχνά διαμεσολαβείται από αυτόν,187 αλλά γιατί ο τουριστικός χάρτης έχει ως ρόλο τον καθορισμό του τουριστικού ενδιαφέροντος και κατ’ επέκταση την διαμεσολάβηση της εμπειρίας. Ο χάρτης συνδέεται με την προσδοκία της επίσκεψης και ο πραγματικός τόπος με την βιωματική εμπειρία. Στοιχείο του τουρισμού

είναι η σύγκριση μεταξύ προκατασκευασμένων εικόνων και βιωματικών εμπειριών. Έτσι, η αστική εμπειρία είναι μια διαδικασία ταυτοποίησης μεταξύ χαρτογραφικού και πραγματικού χώρου.188 Ο χάρτης αποτελεί ένα εργαλείο για την ανάγνωση-κατανόηση του τόπου, το οποίο ο τουρίστας χρησιμοποιεί για να δημιουργήσει την δική του χωρική εμπειρία. Παρόλο που παρουσιάζει όλα τα σημεία του τόπου ταυτόχρονα στο σύνολό τους, ο τουρίστας τον διαβάζει τμηματικά και αποσπασματικά. Η εμπειρία του συνδέεται με την περιήγηση. Το περπάτημα μπορεί να θεωρηθεί εργαλείο για να βιώσουμε τον χώρο, προσδίδοντας σε αυτόν μια υποκειμενικότητα.189 Ο τουρίστας, χρησιμοποιώντας τον χάρτη και τον τουριστικό οδηγό, πραγματοποιεί ορισμένες επιλογές σχετικά με την κίνησή του και βιώνει τον τόπο

185 Rojek Chris, Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 54 186 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 2011, σελ. 101 187 Montmann Nina (επιμ.), Mapping a City, Hatje Cantz, Ostfildern, 2004, σελ. 48 188 Όπ. π., σελ. 48 189 Blundell Peter Jones, Meagher Mark (επιμ.), Architecture and Movement the Dynamic Experience of Buildings and Landscapes, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2015, σελ. 112

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Το περπάτημα και γενικότερα η μετακίνηση, αποτελεί μια διαδικασία οικειοποίησης του τόπου, μια χωρική ενεργοποίηση του, που υπονοεί σχέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές τοποθεσίες. Θεωρώντας ότι η χωρική οργάνωση επιτρέπει ένα σύνολο δυνατοτήτων και δημιουργεί ένα σύνολο περιορισμών, τότε αυτός που περπατάει (ή κινείται με κάποιον άλλο τρόπο) επιλέγει και εφαρμόζει κάποιες από αυτές τις δυνατότητες. Έτσι, τις αναδύει κάνοντάς τες υπαρκτές, μετασχηματίζοντας ή αγνοώντας ορισμένα χωρικά στοιχεία. Αυτή η πράξη του περπατήματος, αποτυπώνεται στους χάρτες ως η προβολή της διαδρομής και της κατεύθυνσης που ακολουθήθηκε.190 Ο χάρτης μπορεί να επηρεάσει την βίωση του τόπου κάνοντας υπαρκτό το παρελθόν και το μέλλον και συνδέοντας τον χώρο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.191 Ο τουριστικός χάρτης προσδίδει μια διαφορετική ταυτότητα σε κάθε περιοχή, η οποία είναι κοινωνικά κατασκευασμένη στη διάρκεια του χρόνου και αποτελεί μια χωροθέτηση τόπων και περιοχών ως «τόπος για αυτό» και «τόπος για εκείνο», που σημαίνει ότι κάθε περιοχή και τοποθεσία θεωρείται κατάλληλη για συγκεκριμένες κοινωνικές δραστηριότητες και συμπεριφορές. Οι τόποι είναι ταξινομημένοι σε συγκεκριμένες κατηγορίες: ρομαντικοί, σκληροί, θερμοί, βαρετοί, μολυσμένοι, ξένοι κτλ.192 Έτσι, ανάλογα με την εμπειρία που αναζητά ο τουρίστας επιλέγει να κατευθυνθεί προς μία συγκεκριμένη περιοχή. Η σχέση του χάρτη με την βίωση του τόπου μετασχηματίζεται στην σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας, όπου ο τουρίστας έχει πρόσβαση σε μια πληθώρα ψηφιακών χαρτών. Η χαρτογραφική αναπαράσταση χρησιμοποιεί

πολυμέσα που ξεπερνούν τον απλό χάρτη, και προσφέρουν νέες δυνατότητες στο χρήστη. Μια σημαντική αλλαγή που έφεραν τα τεχνολογικά μέσα στην χρήση των χαρτών είναι η δυνατότητα αναζήτησης συγκεκριμένων τοποθεσιών και πληροφοριών. Η κίνησή μας στην πόλη υποστηρίζεται από την χρήση τεχνολογιών που μας υποδεικνύουν την θέση μας στο χάρτη και μας παρέχουν οδηγίες πλοήγησης από ένα σημείο προς οποιοδήποτε άλλο. Οι χάρτες παρέχουν απαντήσεις σε συγκεκριμένα ερωτήματα, δίνοντας την δυνατότητα στο χρήστη να εξατομικεύει την εμπειρία του.193 Οι τουρίστες μπορούν να προσαρμόζουν τις αναζητήσεις τους στην κίνησή τους και να αλλάζουν το πλάνο του ταξιδιού τους χρησιμοποιώντας τον χάρτη ως διαδραστικό μέσω στο οποίο προβάλλουν το ενδιαφέρον τους αναζητώντας συγκεκριμένες πληροφορίες. Έτσι, ο χάρτης δεν αποτελεί ένα στατικό μέσω που παρουσιάζει το τουριστικό ενδιαφέρον αλλά προσαρμόζεται στις ανάγκες του χρήστη.

190 Certeau Michel, The Practice of Everyday Life, University of California Press, California, 1984, σελ 97-98 191 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, σελ. 161 192 Όπ. π., σελ. 7 193 Cartwright William, Peterson Michael, Gartner George (επιμ.), Multimedia Cartography, Springer, Βερολίνο, 1999, σελ. 66

η εμπειρία του ταξιδιού

70 Χάρτης του Μιλάνο

72 Χάρτης του Μιλάνο

Ο τουρίστας έχει στην διάθεσή του εφαρμογές χαρτών που δεν σχετίζονται αποκλειστικά με το τουριστικό ενδιαφέρον και έτσι δεν τον καθοδηγούν προς συγκεκριμένες δραστηριότητες ή εμπειρίες. Πολλές χάρτογραφικές απεικονίσεις ενώ μεν είναι πλήρως λειτουργικές όσο αφορά την πλοήγηση, αγνοούν το πλαίσιο των τόπων που αναπαριστούν, περιέχοντας γενικευμένους συμβολισμούς και κωδικοποιήσεις.194 Με αυτόν τον τρόπο τέτοιοι χάρτες απομακρύνονται από την λειτουργία τους ως μέσα που συνδέουν τον τόπο με κάποιο παρελθόν, κάποια ταυτότητα ή με ορισμένα χαρακτηριστικά.

Οι χαρτογραφικές πληροφορίες μπορούν να αναπαρασταθούν με διαφορετικά μέσα ανάλογα με τον σκοπό και το ενδιαφέρον της αναζήτησης. Ο χρήστης έχει την δυνατότητα να προσεγγίζει οποιαδήποτε περιοχή κάνοντας ζουμ σε οποιαδήποτε κλίμακα και χωρίς να περιορίζεται από κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο, καθώς το πλαίσιο μπορεί να προσαρμόζεται ανάλογα με την περιοχή ενδιαφέροντος που ορίζει ο χρήστης.195 Η χρήση του google earth με τις δυνατότητες που προσφέρει να επισκεφτούμε εικονικά οποιαδήποτε τοποθεσία αποτελεί για κάποιους σημαντική απειλή για την εμπειρία

194 Montmann Nina (επιμ.), Mapping a City, Hatje Cantz, Ostfildern, 2004, σελ. 50 195 Cartwright William, Peterson Michael, Gartner George (επιμ.), Multimedia Cartography, Springer, Βερολίνο, 1999, σελ. 41,69

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

του ταξιδιού. Με την χρήση τέτοιων τεχνολογιών μπορούμε να προσεγγίσουμε τον τόπο όχι μόνο μέσω της κάτοψης, αλλά και προοπτικά προσεγγίζοντάς τον με τον ίδιο τρόπο που τον βλέπει ο τουρίστας κατά την επίσκεψη του. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι χάνεται ένα σημαντικό τμήμα του ταξιδιού που είναι το μυστήριο που σχετίζεται με το να μην ξέρεις τι ακριβώς θα δεις και που ακριβώς θα σε κατευθύνει το βλέμμα σου. Έτσι οι χάρτες μπορούν να εξαλείψουν αυτό το στοιχείο του αυθορμητισμού, ενώ υπάρχει ο κίνδυνος, ότι η δυνατότητα να δει κανείς με ευκολία το οτιδήποτε, μπορεί να εξαφανίσει την «μαγεία» της πραγματικής θέασης του αξιοθέατου.196 Καθώς η τεχνολογία της εικονικής πραγματικότητας εξελίσσεται υπάρχει ο κίνδυνος οι τουρίστες να θεωρούν πιο αποτελεσματική την επίσκεψη περιοχών από την άνεση του σπιτιού τους από ότι το πραγματικό ταξίδι. Η εικονική επίσκεψη θα είναι προβλέψιμη και υπολογίσιμη με ακρίβεια όσο αφορά τη διάρκεια και το κόστος της. Παρόλα αυτά το εικονικό ταξίδι, θα έχει ελάχιστες ομοιότητες με την εμπειρία που προσφέρει η πραγματική επίσκεψη του τόπου.197

Συμπεράσματα Παρόλο που με τον όρο εμπειρία αναφερόμαστε σε υποκειμενικά και προσωπικά φαινόμενα, η τουριστική εμπειρία αποτελεί φαινόμενο που παρουσιάζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Περιλαμβάνει την προσδοκία, την πραγματική επίσκεψη καθώς και την ανάμνησή τους και διαμεσολαβείται από τα μέσα που ορίζουν το τουριστικό ενδιαφέρον. Με την εξέλιξη των τουριστικών οδηγών και των χαρτών, αλλά πλέον και με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των ψηφιακών

μέσων η τουριστική εμπειρία μετασχηματίζεται. Ο σύγχρονος τουρίστας, εκτός από το ότι μπορεί να επιλέξει από μια μεγάλη ποικιλία οδηγών ανάλογα με τα προσωπικά του ενδιαφέροντα, αποφασίζει επίσης και κατά πόσο θα ακολουθήσει τις οδηγίες που αυτοί περιλαμβάνουν, καθώς η πραγματοποίηση του ταξιδιού δεν στηρίζεται αποκλειστικά σε αυτές. Ενώ παλιότερα οι τουριστικές εμπειρίες σχεδιάζονταν και δημιουργούνταν από την τουριστική βιομηχανία, οι τουρίστες πλέον είναι εκείνοι που λαμβάνουν ενεργό ρόλο. Αυτό γίνεται με την χρήση του διαδικτύου και των διαφόρων εφαρμογών αλλά και με τις νέες δυνατότητες που παρέχουν τα χαρτογραφικά μέσα. Έτσι, το τουριστικό ενδιαφέρον θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε επιλέγει ο τουρίστας που μπορεί να εμπεριέχει τα τρία στάδια της προσδοκίας, της βίωσης και της ανάμνησης. Η εμπειρία αυτών των σταδίων επηρεάζεται με την χρήση της τεχνολογίας. Οι τουρίστες συνεχίζουν να δέχονται υποδείξεις για το τι αποτελεί τουριστικό ενδιαφέρον, απλά πλέον αυτές είναι ποικίλες και μπορούν να αναζητηθούν με διάφορους τρόπους πέρα από τα παραδοσιακά μέσα που καθορίζει η τουριστική βιομηχανία. Επίσης οι επιλογές του τουρίστα ως προς την διαδρομή ή το ποια αξιοθέατα θα επισκεφτεί μπορούν να τροποποιούνται και να αναπροσαρμόζονται σε ζωντανό χρόνο. Η τουριστική εμπειρία δεν προσδιορίζεται εκ των προτέρων καθώς μπορεί να αλλάζει στην διάρκεια εκτέλεσης του ταξιδιού τόσο ανάλογα με το ενδιαφέρον του τουρίστα προς τους τόπους που επισκέπτεται όσο και με νέες ηλεκτρονικές αναζητήσεις που δημιουργούν κίνητρα για άλλες επισκέψεις. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει μια διαρκής προσαρμογή και εξατομίκευση της εμπειρίας.

196 http://www.telegraph.co.uk/technology/google/10090014/The-story-of-Google-Maps.html Chivers Tom, «The Story of Google Maps», Telegraph, 2013 197 Rojek Chris, Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, σελ. 101-102

η εμπειρία του ταξιδιού

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συμπεράσματα

Ο τουρισμός αποτελεί ένα κοινωνικά κατασκευασμένο φαινόμενο που εξελίσσεται μέσω μηχανισμών καθοδήγησης. Η παρούσα εργασία επικεντρώθηκε στην χωρικότητα της τουριστικής εμπειρίας και στην μελέτη των τουριστικών οδηγών και χαρτών ως βασικών μηχανισμών που την καθοδηγούν. Η χωρικότητα της τουριστικής εμπειρίας αφορά τον τόπο ως στατικό γεωγραφικό σύνολο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τον χώρο ως δομημένο σύστημα διοχέτευσης της κίνησης και το τοπίο ως εικόνα που δημιουργεί τουριστικό ενδιαφέρον. Ο τόπος συνδέεται με την τουριστική εμπειρία σε όλα της τα στάδια. Στο πρώτο στάδιο που αφορά το κίνητρο της επίσκεψης, ο τόπος και ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έχουν σημαντικό ρόλο στην δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος. Στο δεύτερο στάδιο, η πραγματοποίηση του ταξιδιού αποτελεί μια χωρική εμπειρία φέρνοντας το άτομο σε έναν «διάλογο» μεταξύ των προσδοκιών του και του πραγματικού χώρου. Το τρίτο στάδιο της ανάμνησης του ταξιδιού σχετίζεται με τον τόπο, καθώς οι εμπειρίες που ανακαλούνται αφορούν συμβάντα που εκτελέστηκαν σε ένα συγκεκριμένο τόπο μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Η τουριστική εμπειρία συνδέεται με την εύρεση τουριστικού ενδιαφέροντος σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των τόπων, τα οποία αποτελούν κατασκευασμένα στοιχεία που οι τουρίστες έχουν μάθει να αναζητούν. Στοιχεία που παρουσιάζουν διαφορετικότητα, αυθεντικότητα και αφορούν την ταυτότητα των τόπων, αποκτούν σημασία για τον τουρισμό. Η εκμάθηση σχετικά με το τι αποτελεί τουριστικό ενδιαφέρον γίνεται με διάφορα μέσα, τα οποία καθοδηγούν το βλέμμα και την συμπεριφορά, ώστε ο τουρίστας να παρατηρεί

συμπεράσματα

και να αναγνωρίζει ενδιαφέρον σε συγκεκριμένα στοιχεία του περιβάλλοντός του. Τα μέσα διαμεσολάβησης της εμπειρίας (τουριστικοί χάρτες, οδηγοί, ταξιδιωτικά γραφεία, διαδίκτυο, κ.ά.) εξελίχθηκαν κατά την διάρκεια του τουριστικού φαινομένου. Σε αυτό έπαιξαν ρόλο διάφοροι παράγοντες όπως, η εξέλιξη των μεταφορικών μέσων που αλλάζουν την ταχύτητα και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το ταξίδι, οι αλλαγές στην κοινωνική σύσταση του τουριστικού σώματος που σχετίζονται τόσο με τα κίνητρα που έχει κάποιος για να ταξιδέψει όσο και με τον χρόνο που μπορεί να διαθέσει, καθώς και η εξέλιξη της τεχνολογίας που επηρεάζει την βίωση της συνολικής εμπειρίας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες δεν είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους αλλά αλληλεπιδρούν, επηρεάζοντας ο ένας τον άλλο και διαμορφώνοντας τον τρόπο με τον οποίο τελικά βιώνουμε τον τουρισμό. Ειδικότερα, οι τουριστικοί χάρτες επηρεάζουν την βίωση της εμπειρίας και η χρήση τους είναι αντίστοιχη με αυτήν των τουριστικών οδηγών. Συμβάλλουν στην δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος, παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για την βίωση των τόπων, αφορούν την κατασκευή ταυτότητας και συνδέουν τις περιοχές μεταξύ τους σε ένα δίκτυο σχέσεων. Ο τρόπος με τον οποίο αυτά τα στοιχεία επικοινωνούνται στους τουρίστες άλλαξε όχι μόνο λόγω του διαφορετικού ύφους των κειμένων που συνόδευαν τους χάρτες αλλά και λόγω της διαφορετικής οπτικοποίησής τους. Οι χάρτες που χρησιμοποιούσαν οι τουρίστες που εκτελούσαν το Grand Tour ήταν έντονα εικονογραφημένοι και προσέδιδαν στον τόπο μια πολιτισμική ταυτότητα, η οποία επίσης προωθούνταν μέσα από τα αντίστοιχα κείμενα. Στην εποχή του σιδηρόδρομου οι χάρτες που περιέχονταν στους οδηγούς Murray και Baedeker

GRAND TOUR

ΑΤΜΟΠΟΙΟ

ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ

ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ

ΠΡΩΤΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΟΔΗΓΩΝ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

δεν συνέβαλαν στην κατασκευή ταυτοτήτων και αφορούσαν περισσότερο μια καταγραφή της γεωμορφολογίας και της πολεοδομίας των πόλεων παρέχοντας πληροφορίες για την τοποθεσία ορισμένων σημαντικών κτηρίων, ενώ τα κείμενά τους περιείχαν περιγραφές που αφορούσαν συγκεκριμένες διαδρομές και χωρικές κινήσεις. Οι οδηγοί Michelin συστηματοποίησαν τον τρόπο συμβολισμού των πληροφοριών, αλλά ούτε αυτοί έδωσαν έμφαση στα αξιοθέατα και στην δημιουργία τουριστικού ενδιαφέροντος. Ακόμα και στις πρώτες εκδόσεις των σύγχρονων οδηγών ο συμβολισμός των αξιοθεάτων έχει την ίδια γραφιστική απεικόνιση και βαρύτητα με άλλες πληροφορίες, δεν οργανώνεται χωριστά κι έτσι δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμος. Αντίθετα, στους σύγχρονους τουριστικούς οδηγούς, τα αξιοθέατα και οι τουριστικές τοποθεσίες διακρίνονται ξεκάθαρα ανάμεσα στις άλλες πληροφορίες, ενώ οι χάρτες παραπέμπουν σε εικόνες υποδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο ο χάρτης συνδέεται με την πραγματικότητα. Οι τουριστικοί χάρτες βοηθούν τους τουρίστες να αποκτούν χωρική αντίληψη που τους παρέχει ανεξαρτησία. Καθώς οι τουρίστες έχουν όλο και περισσότερους και αναλυτικότερους χάρτες στη διαθεσή τους μπορούν να εξατομικεύουν περισσότερο την εμπειρία τους. Η εξέλιξη των τουριστικών οδηγών επηρέασε και αυτή με τη σειρά της την βίωση της τουριστικής εμπειρίας. Την εποχή του Grand Tour, οι ταξιδιώτες είχαν στην διάθεσή τους χάρτες και πληροφορίες για τις χώρες που επισκέπτονταν, αλλά η εμπειρία τους ήταν ατομική καθώς δεν βασιζόταν σε ήδη εφαρμοσμένες πρακτικές που μπορούσαν να ακολουθηθούν πλήρως. Ο τουρισμός έγινε μαζικό φαινόμενο την εποχή του σιδηροδρόμου, οπότε δημιουργήθηκαν ταξιδιωτικοί οδηγοί που αφορούσαν την οργάνωση και την συστηματοποίηση της γνώσης που είχε αποκτηθεί για έναν τόπο, με τρόπο κατάλληλο ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από συμπεράσματα

άλλους ταξιδιώτες. Αυτοί οι οδηγοί παρείχαν πληροφορίες που σχετίζονταν με μια χωρική κίνηση με δεδομένη αφετηρία και προορισμό. Το ίδιο ίσχυε και για τους οδηγούς που αφορούσαν το ταξίδι με ατμόπλοιο. Οι νέοι τουριστικοί οδηγοί που δημιουργήθηκαν μετά την εμφάνιση του αυτοκινήτου δεν βασίζονταν σε συγκεκριμένα δρομολόγια, και έτσι η σύνδεση του ταξιδιού με συγκεκριμένες διαδρομές μειώθηκε. Αργότερα, καθώς το ταξίδι απέκτησε πιο εξατομικευμένο χαρακτήρα εκδόθηκαν εναλλακτικοί τουριστικοί οδηγοί που συνέδεαν το ταξίδι με την περιπέτεια και την αναζήτηση μοναδικών εμπειριών μακριά από μαζικούς τουριστικούς προορισμούς. Ακόμα και στην εποχή μας οι τουριστικοί οδηγοί συνδέονται με συγκεκριμένες διαδρομές που εκτελούνται σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, όμως τέτοιες διαδρομές αποτελούν απλές προτάσεις των τουριστικών οδηγών και δεν αφορούν τον μοναδικό τρόπο εκτέλεσης του ταξιδιού. Μεγάλες αλλαγές στην τουριστική εμπειρία έφερε η εξέλιξη της τεχνολογίας, επηρεάζοντας τόσο την χρήση των τουριστικών οδηγών και χαρτών, όσο και αποτελώντας η ίδια ένα νέο μέσο διαμεσολάβησης της εμπειρίας. Η θεμελιώδης αλλαγή είναι ότι επέτρεψε την εξατομίκευση της τουριστικής εμπειρίας, δίνοντας στους τουρίστες την δυνατότητα να αναζητήσουν οποιαδήποτε πληροφορία στο διαδίκτυο και τα χαρτογραφικά μέσα και να διαμορφώσουν το τουριστικό ενδιαφέρον με βάση τις δικές τους προτιμήσεις. Παρόλο που τα μέσα διαμεσολάβησης της εμπειρίας εξελίχθηκαν φέρνοντας αλλαγές στην βίωση της τουριστικής εμπειρίας, αυτή συνεχίζει να αποτελείται από τρία διακριτά στάδια: την προσδοκία της επίσκεψης, την βιωματική εμπειρία και την ανάμνηση. Η προσδοκία αναφέρεται στα κίνητρα που παρακινούν το άτομο να εκτελέσει το ταξίδι, η βιωματική εμπειρία αφορά την εμπειρία που βιώνεται και εμπεριέχει συγκρίσεις και νοητικές συνδέσεις με την αναπαράσταση93

προσδοκία όπως την είχαμε κατασκευάσει στο μυαλό μας και τέλος, η ανάμνηση αφορά τα δύο προηγούμενα στάδια και συνδέεται με την φωτογραφική απεικόνιση και την αναπαραγωγήεξιστόρηση της εμπειρίας. Τέλος, τεχνολογικές εξελίξεις που, σύμφωνα με ορισμένους, συνιστούν δυνητική απειλή για τον τουρισμό, αφορούν τη παροχή πρόσβασης σε οποιαδήποτε περιοχή της γης (π.χ. επέκταση του google earth) καθώς και μελλοντικές προβλέψεις για δυνατότητα πραγματοποίησης εικονικών ταξιδιών υπολογίσιμων σε χρόνο και σε κόστος. Τα εικονικά ταξίδια όμως παρουσιάζουν ελάχιστες ομοιότητες με την πραγματική τουριστική εμπειρία. Η βασική τους διαφορά είναι ότι κινούνται στο επίπεδο της προσδοκίας του ταξιδιού καθώς η πραγματική επίσκεψη είναι κάτι που δεν έχει ακόμα εκτελεστεί και η σύγκριση μεταξύ εικονικής εμπειρίας και πραγματικής εμπειρίας δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμα.

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβλιογραφία Ειδική Αίσωπος Γιάννης (επιμ.), Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, Δομές, Αθήνα, 2015 Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003 Franklin Adrian, Tourism: An Introduction, Sage, Λονδίνο, 2003 Fussel Stephan (επιμ.), Georg Braun and Franz Hogenberg Cities of the World, Taschen, Κολωνία, 2015, 1η έκδοση 2008 Hinrichsen Alex, Baedeker’s Travel Guides, ηλεκρονική έκδοση bdkr.com, 2η έκδοση, 2008, 1η έκδοση, Ursula Hinrichsen, 1991 Koshar Rudy (επιμ.), Histories of Leisure, Berg, Oxford, 2002 Lister W.B.C., LL.B., F.R.G.S., Murray’s Handbooks for Travellers, University Publication of America, ΗΠΑ, 1993 Lottman Herbert, The Michelin Men Driving an Empire, I.B. Tauris, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003 MacCannell Dean, The Tourist A new Theory of the Leisure Class, University of California Press, Berkeley, 2013, 1η έκδοση Schocken Books, Νέα Υόρκη, 1976 Parsons Nicholas, Worth the Detour A History of the Guidebook, The History Press, Gloucestershire, 2013, 1η έκδοση 2007 Peel Victoria, Sorensen Anders, Tourism and Cultural Change: 48 Exploring the use and Impact of Travel Guidebooks, Channel View Publications, Μπρίστολ, Μπάφαλο, Τορόντο, 2016 Piers Brendon, Thomas Cook 150 Years of Popular Tourism, Secker & Warburg, Λονδίνο, 1991 Rojek Chris,Urry John (επιμ.), Touring Cultures Transformations of Travel and Theory, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, 1η έκδοση 1997 Shaw Gareth, Williams Allan, Tourism and Tourism Spaces, Sage, Λονδίνο, 2004 Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 3η έκδοση 2011, 1η έκδοση 1990 Zuelow Eric, A History of Modern Tourism, Palgrave, Λονδίνο, 2016

βιβλιογραφία

Άρθρα Adler Judith, «Origins of Sightseeing», Annals of Tourism Research, τόμος 16, 1989, σελ. 7-29 Armstrong John, Williams David M., «The Steamboat and Popular Tourism», The Journal of Transport History, τόμος 26, τεύχος 1, σελ.61-77 Barthes Roland, «The Blue Guide», στο: Barthes Roland, Myhologies, The Noonday Press, μτφ. Lavers Annette, Νέα Υόρκη, 1991, τίτλος πρωτοτύπου Mythologies, Seuil, Παρίσι, 1957 Butler Richard, «Baedeker: The Perceived Inventor of the Formal Guide Book, a “Bible” for the Travellers in the 19th Century»,σελ. 93-110, στο Butler Richard, Russel Roslyn (επιμ.), Giants of Tourism, Cabi, Wallingford, 2010 Casino Vincent, Hanna Stephen, «Representation and Identities in Tourism Map Spaces», Progress in Human Geography, τόμος 24, τεύχος 1, 2000, σελ. 23-46 Cohen Erik, «A Phenomenology of Tourist Experience», Sociology, τόμος 13, 1979, σελ. 179–201 Harley John Brian, «Deconstructing the Map», Cartographica, τόμος 26, τεύχος 2, 1989, σελ. 1-20 Koshar Rudy, «What Ought to Be Seen: Tourists Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe», Journal of Contemporary History, τόμος 33, τεύχος 3, 1998, σελ. 323-340 Lew Alan, McKercher Bob, «Modeling Tourist Movements a Local Destination Analysis», Annals of Tourism Research, τόμος 33, τεύχος 2, Elsevier, 2006 Lister W.B.C., Wild Michael, «The Baedeker–Murray Correspondence», Baedekeriana, τεύχος 13, 1990, σελ. 2–20 Lister W.B.C., Wild Michael, «The Baedeker–Murray Correspondence», Baedekeriana, τεύχος 14, 1990, σελ. 16-31 Martin G. H., «Sir George Samuel Measom (1818-1901), and his Railway Guides», στο Evans A.K.B., Gough J.V., The Impact of the Railway on Society in Britain Essays in Honour of Jack Simmons, Ashgate, Aldershot, 2003 Quinlan Cutler, S. & Carmichael, B., «The dimensions of the tourist experience» στο Morgan M., Lugosi P., Ritchie Β. (επιμ.), The Tourism and Leisure Experience: Consumer and Managerial Perspectives, Channel View Publications, Μπρίστολ, 2010 Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 297-333

100

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

Tissot Laurent, «How Did the British Conquer Switzerland? Guidebooks, Railways, Travel Agencies, 1850-1914», The Journal of Transport History, τόμος 16, τεύχος 1, 1995, σελ. 21-54 Tussyadiah, I. P., «Personal Technology and Tourism Experience» εκφωνήθηκε ως ομιλία στο International Student Conference on Tourism Research (ISCONTOUR), Salzburg, May 18 – 19, 2015 βιβλιογραφία: Egger, R. & Maurer, C. (επιμ.), ISCONTOUR 2015 Tourism Research Perspectives, Herstellung und Verlag, Norderstedt, 2015, σελ. 1 - 10 Wang Dan, Park Sangwon, Fesenmaier Daniel, «The Role of Smartphones in Mediating the Touristic Experience», Journal of Travel Research, τόμος 51, τεύχος 4, 2012

Γενική Blundell Peter Jones, Meagher Mark (επιμ.), Architecture and Movement the Dynamic Experience of Buildings and Landscapes, Routledge, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2015 Cartwright William, Peterson Michael, Gartner George (επιμ.), Multimedia Cartography, Springer, Βερολίνο, 1999 Certeau Michel, The Practice of Everyday Life, μτφ Rendall Steven, University of California Press, California, 1984, μετάφραση από «L’invention du quotidien», Art de faire, τόμος 1 Cosgrove Denis (επιμ.), Mappings, Reaktion books, Λονδίνο, 1999 Λιβιεράτος Ευάγγελος, 25 αιώνες χαρτογραφίας και χαρτών μια περιήγηση από τους Ίωνες στον Πτολεμαίο και τον Ρήγα, Ζήση, Θεσσαλονίκη, 2007 Λιβιεράτος Ευάγγελος, Ένα ταξίδι στην κυριαρχία των χαρτών Ιστορίες για την απεικόνιση της διεύρυνσης του κόσμου, Ζήση, Θεσσαλονίκη, 2007 Livingstone David, Withers Charles (επιμ.), Geographies of Nineteenth Century Science, University of Chicago Press, Σικάγο, Λονδίνο, 2011 Montmann Nina (επιμ.), Mapping a City, Hatje Cantz, Ostfildern, 2004 Μπέργκερ Τζόν, Μπλόμπεργκ Σβέν, Φόξ Κρίς, Ντίμπ Μάικλ, Χόλις Ρίτσαρντ, Τζόν Μπέργκερ: Η εικόνα και το βλέμμα, μτφ Ειρήνη Σταματοπούλου, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2011, τίτλος πρωτοτύπου John Berger Ways of Seeing, British, Broadcasting Corporation and Penguin Books, Λονδίνο, 1972 Μπούρας Χαράλαμπος, Φιλιππίδης Δημήτρης (επιμ.), Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 2013 Τερκενλή Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο: γεωγραφικές προσεγγίσεις, Παπαζήση, Αθήνα, 1996

βιβλιογραφία

101

Wood Denis, The Power of Maps, The Guilford Press, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 1992

Ιστότοποι Chivers Tom, «The Story of Google Maps», Telegraph, 2013 http://www.telegraph.co.uk/technology/google/10090014/The-story-of-Google-Maps.html (προσπέλαση Ιανουάριος 2017)

Τουριστικοί Οδηγοί Adams Peter, Heseltine Sasha, Morgan Fiona, Peebles Alice, Tyrell Nichola (επιμ.), Amsterdam, Dorling Kindersley, Λονδίνο, 2016, 1η έκδοση 1995 Ebel Johann Gottfried, Instructions pour un voyageur qui se propose de parcourir la Suisse : de la manire la plus utile et la plus propre lui procurer toutes les jouissances dont cette contre abonde, τόμος 1, μετάφραση από τα γερμανικά Dr. Ebel, J.J. Tourneisen, Basel, 1795 Ebel Johann Gottfried, Instructions pour un voyageur qui se propose de parcourir la Suisse : de la manire la plus utile et la plus propre lui procurer toutes les jouissances dont cette contre abonde, τόμος 2, μετάφραση από τα γερμανικά Dr. Ebel, J.J. Tourneisen, Basel, 1795 Eisenschmid Rainer, Ostfildern Baedeker (επιμ.), Baedeker Greek islands, Karl Baedeker, Ostfildern, 2012 Eisenschmind Rainer, Ostfildern Mairdumont (επιμ.), Travel Handbook Iceland, Travel Publishing, 2015 Elingham Mark, Jansz Natalia, Fisher John, The Rough Guide to Greece, Routledge & Kegan Paul, 2η έκδοση, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 1984, 1η έκδοση 1982 Fallon Steve, Filou Emilie, Harper Damian, Maric Vesna, Make my Day London, Lonely Planet, Footscray, 2015 Fallon Steve, Yale Pat, London, Lonely Planet, 2η έκδοση, Μελβούρνη, Όουκλαντ, Λονδίνο, Παρίσι, 2000, 1η έκδοση, 1998 Gaze Henry, Switzerland: How to See It for Ten Guineas, Λονδίνο, 1861 Gerrard Mike, Dailey Donna, Top 10 Paris, Dorling Kindersley, Λονδίνο, 2014, 1η έκδοση 2002 Gorry Conner (επιμ.), New York City, Lonely Planet, 3η έκδοση, Μελβούρνη, Όουκλαντ, Λονδίνο, Παρίσι, 2002, 1η έκδοση, 1997 Gremmill D.,Topography of the River and Frith of Clyde, from Glasgow; Being a Concise Description of the Principle Towns, Villages, Fortifications, Gentlemen’s Seats, and Watering Places, on the River and Frith of Clyde, with Historical Disquisitions Respecting the Country 102

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

and National Manners of the Ancient Caledonians. Intended as a Guide to Accompany the Navigation of the Clyde by the Steam Boats, Donaldson, Greenock, 1818 Michelin Andre, Michelin Edouard, Guide Michelin: Offert gracieusement aux Chauffeurs, 2000, 1η έκδοση, Γαλλία, 1900 Murray John, A Handbook for Travellers on the Continent: Being a Guide to Holland, Belgium, Prussia, Northern Germany, and the Rhine from Holland to Switzerland, 9η έκδοση, Λονδίνο, 1853 Murray John, A Handbook for Travellers in France: Being a Guide to Normandy, Brittany, the River Seine, Loire, Rhone and Garonne, the French Alps, Dauphine, the Pyrenees, Provence, and Nice, their Railways and Roads, 9η έκδοση, Λονδίνο, 1864 Murray John, A Handbook for Travellers in Switzerland and the Alps of Savoy and Piedmont, 9η έκδοση, Λονδίνο, 1865 Starke Mariana, Travels on the Continent Written for the Use and Particular Information of Travellers, John Murray, Λονδίνο, 1820 Starke Mariana, Guide classique du voyageur en Italie, Chez Audin, Παρίσι, 1829-1830

The Steam Boat Companion: and Stranger’s Guide to the Western Islands and Highlands of Scotland, James Lumsden & Sons, Γλασκώβη, 1820

Wheeler Tony, Lonely Planet Across Asia on the Cheap, Lonely planet, Μελβούρνη, Όουκλαντ, Λονδίνο, Παρίσι, 2013, ανατύπωση του πρώτου οδηγού Across Asia on the Cheap το 1973 Williams Christian (επιμ.), The Rough Guide to Berlin, The Rough Guides, Λονδίνο, Νέο Δελχί, 2014, 1η έκδοση 2011

Πηγές εικόνων Casino Vincent, Hanna Stephen (επιμ.), Mapping Tourism, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2003, (32) Eisenschmind Rainer, Ostfildern Mairdumont (επιμ.), Travel Handbook Iceland, Travel Publishing, 2015, (17, 19) Elingham Mark, Jansz Natalia, Fisher John, The Rough Guide to Greece, Routledge & Kegan Paul, 2η έκδοση, Λονδίνο, ΝέαΥόρκη, 1984, 1η έκδοση 1982, (46, 58, 59, 60, 78) Lottman Herbert, The Michelin Men Driving an Empire, I.B. Tauris, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, 2003, (55, 56, 57) Michelin Andre, Michelin Edouard, Guide Michelin: Offert gracieusement aux Chauffeurs, 2000, 1η έκδοση, Γαλλία, 1900, (36, 38, 39, 44, 77) Murray John, A Handbook for Travellers on the Continent: Being a Guide to Holland, Belgium, Prussia, Northern Germany, and the Rhine βιβλιογραφία

103

from Holland to Switzerland, 9η έκδοση, Λονδίνο, 1853, (52) Murray John, A Handbook for Travellers in France: Being a Guide to Normandy, Brittany, the River Seine, Loire, Rhone and Garonne, the French Alps, Dauphine, the Pyrenees, Provence, and Nice, their Railways and Roads, 9η έκδοση, Λονδίνο, 1864, (41, 51, 53) Murray John, A Handbook for Travellers in Switzerland and the Alps of Savoy and Piedmont, 9η έκδοση, Λονδίνο, 1865, (34, 35) Orvar Lofgren, On Holiday a History of Vacationing, University of California Press, Berkeley, 1999, (13, 14, 15) Piers Brendon, Thomas Cook 150 Years of Popular Tourism, Secker & Warburg, Λονδίνο, 1991, (3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12)

The Steam Boat Companion: and Stranger’s Guide to the Western Islands and Highlands of Scotland, James Lumsden & Sons, Γλασκώβη, 1820, (33, 75) Tower John, «The Grand Tour a Key Phase in the History of Tourism», Annals of Tourism Research, τόμος 12, 1985, σελ. 297-333, (1, 2) Urry John, Larsen Jonas, Tourist Gaze 3.0, Sage, Λος Άντζελες, Λονδίνο, Νέο Δελχί, Σιγκαπούρη, Ουάσινγκτον, 3η έκδοση 2011, 1η έκδοση 1990, (22, 25) Wheeler Tony, Lonely Planet Across Asia on the Cheap, Lonely planet, Μελβούρνη, Όουκλαντ, Λονδίνο, Παρίσι, 2013, ανατύπωση του πρώτου οδηγού Across Asia on the Cheap το 1973, (45) http://www2.unil.ch/viatimages/index.php?lang=en&projet=viaticalpes&#/ouvrage-24, (49) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) https://www.abebooks.com/, (40, 42, 43) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) https://www.flickr.com/ (προσπέλαση Μάρτιος 2017) https://www.flickr.com/, από το αρχείο της auclairde, (20) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του chillbill, (21) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του Cirrostratus, (61) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του i_hate_my_screen_name, (68) https://www.flickr.com/, από το αρχείο της Maria Laura ~, (67) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του Oliver Wright, (16) 104

ΤΑΞΙΔΙ: ο μετασχηματισμός της τουριστικής εμπειρίας

https://www.flickr.com/, από το αρχείο του patrick.gysen, (64) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του rawpixel, (63) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του Ruzdi Ekenheim, (66) https://www.flickr.com/, από το αρχείο του wfxue, (65) http://historic-cities.huji.ac.il/mapmakers/braun_hogenberg.html#maps, (47, 48, 74) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) https://www.lib.utexas.edu/maps/historical/baedeker_n_germany_1910.html, (50, 54, 76) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) http://www.spottedbylocals.com/, (71) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) http://www.tapsmart.com/tips-and-tricks/offline-navigation/, (69) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) http://www.tiplist.com/, (72) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) https://www.use-it.travel/home, (27, 28, 29, 30, 31, 79) (προσπέλαση Μάρτιος 2017) Google earth, (23, 24, 26)

Οι εικόνες που δεν αναφέρονται αποτελούν υλικό προσωπικού αρχείου και επεξεργασίας

βιβλιογραφία

105