DEMOA
12
DAUKA
H
IL
EKO
LIZEN
IA
PROIEKTU DIGITALA TZ
3
LEHEN HEZKUNTZA
au ai h aren n g s Ika umen aiare sg ur e, Ing ra ika litek n e i gu ego araud Eza ruan a z a bar kunt hal hez erriak balu. b ko atu k s e
Gizarte Zientziak
un
a u d
M lb
he
u r u
Zer ikasiko dugu?
A ARTEKO
DIZIPLIN
IKASKUNTZA-EGOERA HELBURUA AURRERA
GJH
OR.
1 2
Nola aurkitu lekuak
Paisaien zaindariak
8
26
Ikaskuntza-egoera. Etxean osasun-larrialdia gertatu dela-eta, medikuaren premia eta anbulantzian ospitalera joan beharra suertatuko da, eta planoen eta GPSaren gaia lantzeko bidea ekarriko du horrek. Helburua aurrera. Herri edo auzoko osasun-etxeak kokatzeko plano bat egitea.
Ikaskuntza-egoera. Giza jardueraren ondorioz, paisaia naturalak hondatu egiten dira askotan, eta horrek eragin zuzena du paisaia horietan bizi diren izaki bizidunengan. Helburua aurrera. Paisaiez modu jasangarrian eta kalterik egin gabe gozatzeko proposamenak egitea.
Osasuna eta ongizatea
Lehorreko bizitza
1. HIRUHILEKOAREN BERRIKUSPENA
3 4
Birdiseina dezakegu hiria?
Bizimodua aldatu nahi dugu?
50
70
Ikaskuntza-egoera. Gasteiz hiri berdea deskribatzen da, hiri jasangarriaren eredu gisa. Helburua aurrera. Hiri seguru eta jasangarriak sortu daitezela defendatzeko eta babesteko proposamenak egitea.
Ikaskuntza-egoera. Siriako igerilari gazte bat, Yusra, bere herrialdetik joan da gerratik ihesi, eta bizimodu berri bati ekin dio Berlinen. Orain, Errefuxiatuen Talde Olinpikoko kide da. Helburua aurrera. Gizarteko pertsona guztiak babestuko dituzten arau edo legeak idaztea.
Hiri eta komunitate jasangarriak
Desparekotasunak murriztea
2. HIRUHILEKOAREN BERRIKUSPENA
5 6
Historian jira eta
Historiak aroak ditu
86
98
Ikaskuntza-egoera. Gizakiak historian zehar naturarekin izan duen harremana azaldu, eta baliabide naturalen kontsumoa murriztu beharra planteatzen da. Helburua aurrera. Baliabide naturalen kontsumoa murriztea lortzeko, orain erabiltzen ditugun materialen ordez ingurumenean kalte gutxiago egiten duten beste batzuk erabiltzeko proposamenak egitea.
Ikaskuntza-egoera. Gaur egungo gizartean pobrezia ikusezina dela frogatzeko esperimentu sozial bat. Helburua aurrera. Pobreziaren aurka ekitea, egoerarik okerrenean daudenen bizimodua hobetuko duten ekintza txikiak eginez gure eguneroko bizitzan.
3. HIRUHILEKOAREN BERRIKUSPENA
Kalitate oneko hezkuntza
Pobrezia desagertzea
JAKITEA… IKASTEKO, APLIKATZEKO ETA IKERTZEKO
• • • • •
Gure planeta mugitzen ari da! Planeta urdina irudikatzen Nola irits naiteke edonora? Zer dago nire inguruan? Nola orienta naiteke?
• Zeri esaten diogu paisaia? • Zertan dira desberdinak itsasotik urrun dauden paisaiak eta itsasotik gertukoak? • Nolakoak dira paisaiak Espainiako barnealdean? • Nolakoa da erliebea Espainiako kostaldeetan eta uharteetan? • Zertan da berezia gure erkidegoa?
Konpetentziak lantzeko ariketak • Gure planetako osasun-arreta irudikatzeko mapa • Non dago ospitalea? • Ospitale barruan
• Zer inpaktu positibo dugu pertsonok paisaietan? Konpetentziak lantzeko ariketak • Nolakoa da nire ingurua? • Gozatu, kalterik egin gabe • Sumendiak dira aldea • Salba dezagun katamotza
DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Elikagaiak aprobetxatu ala alferrik galtzen zaizkigu?: Nik, birziklatu!
Zer da biztanlegunea? Zer dago herri eta hirietan? Nola lortzen dugu herri eta hirietan bizikidetza ona izatea? Nork agintzen eta laguntzen du herria edo hiria mantentzen? • Non daude udalerriak? • Zer dakizu zure erkidegoaz?
Konpetentziak lantzeko ariketak • Bereizten dituzu herria eta hiria? • Udalerri jasangarriak izateko elementuak • Zer arau jarriko zenituzke zuk? • Lagundu dezakegu udalerrian? • 1978ko erreferenduma • Eurotan ordaintzen dugu!
• • • •
Konpetentziak lantzeko ariketak • Bereizten dituzu biztanle multzoak? • Zer egin biztanleria aldatzeko? • Batzuk Espainiatik joan, beste batzuk iritsi • Zergatik etorri behar duzu hona bizitzera?
• • • •
Bereizi biztanle multzoak Zergatik hazten edo txikitzen da biztanleria? Beti berdina izan da Espainiako biztanleria? Nork osatzen dute erkidegoko biztanleria?
DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Itsaspeko bizia babesten: Munduko urak
• • • •
Nola joaten den denbora! Zer arotan gaude? Iraganaren berri aztarnen bidez dakigu Gure iragana zaintzen eta partekatzen
Konpetentziak lantzeko ariketak • Identifikatu desberdintasunak • Ea nor den azkarrena
• • • • • •
Nola bizi ginen hasierako garai urrun hartan? Zer aldatu zuen idazkera asmatzeak? Kristautasuna eta islama A zer aurkikuntza pila! Eta azken urteotan… Eta gure erkidegoan, zer gertatu zen?
Konpetentziak lantzeko ariketak • Beti bizi izan gara elkarrekin gizartean • Aberastasuna eta pobrezia. Erdibiderik ez? • Oinarrizko beharrak • Pobrezia murrizteak bizikidetza hobetzen du? • Zer egin dezakezu zuk pobreziaren aurka?
DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Denborak guri utzitakoa: Ikusiko ditugu?
2
Paisaien zaindariak
Gure inguruan etengabe paisaiak ikusten ari gara: hondartzak, basoak, haranak, basamortuak… Era askotako paisaiak dira, eta paisaia horietan era guztietako izaki bizidunak bizi dira.
Askotan, pertsonok oso gaizki erabiltzen dugu ingurunea, eta paisaiek erabilera txar horren ondorioak pairatzen dituzte: suteak, gure deskuiduengatik; zaborra eta hondakinak, guk zabarkeriaz utzita; naturaguneak murriztea, eraikin turistikoak eraikitzeagatik… Gizakiok naturan egiten ditugun esku-hartze horiek guztiek izaki bizidunengan eragina dute, eta espezie asko betiko desagertzea ere eragin dezakete.
Zer deritzozu? Paisaiak hondatzea eragotz dezakegula uste duzu? Zer egin dezakegu gure paisaietan animaliarik eta landarerik ez desagertzea lortzeko?
Unitate honetarako…
Helburua aurrera Pentsatu nola goza dezakegun gure inguruko paisaiez modu jasangarrian, eta egin zure herri edo hiriko udalean aurkezteko proposamen batzuk.
26
Datua Basoak funtsezkoak dira airearen kalitaterako, eta, gainera, Lurreko animalia eta landare gehienak basoetan bizi dira: 10 espezietik 8.
Paisaiak
Jarraitu hariari!
1 Zeri esaten diogu paisaia?
Barnealdeko paisaiak eta kostaldekoak
2 Zertan dira desberdinak itsasotik urrun dauden paisaiak eta itsasotik gertukoak?
15
Espainiako barnealdeko erliebea
Espainiako kostaldeko erliebea
Gure erkidegoko erliebea
Paisaiak zaintzen
3
4
5
6
Nolakoak dira paisaiak Espainiako barnealdean?
Nolakoa da erliebea Espainiako kostaldeetan eta uharteetan?
Zertan da gure erkidegoa berezia?
Zer inpaktu positibo dute pertsonek paisaietan?
27
1 Zeri esaten diogu paisaia? Badakizu zerk eragin dezakeen zure inguruko paisaiak aldatzea?
Zer da eta nola aldatu daiteke paisaia? Paisaia leku jakin batetik ikusten den lur-hedadura handia da; alegia, begira dagoenaren aurrean ageri den ikuspegia. Paisaiak aldatu egiten dira denboraren joanean, bi kausa motak eraginda: naturalak eta artifizialak. Kausa naturalak, naturak eragindakoak
28
Lurrikarak.
Sumendien erupzioak.
Lehorteak luzaroan.
Higadura (haizeak eraginda, euriak, izotzak…).
U2
Kausa artifizialak, pertsonok eragindakoak
Azpiegiturak eraikitzea (errepideak, trenbideak, zubiak…).
Eraikinak egitea. Bakarra izan daiteke, edo izan daitezke asko, eta herriak eta hiriak eratzea.
Errota eolikoak, presak eta abar eraikitzea, energia lortzeko.
Deforestazioa edo basoetan zuhaitz asko moztea, lurra lantzeko.
1 Gizakiok eragindako zer kausak aldatu dezakete paisaia?
Paisaia aukeratua duzunean, bilatu paisaia horren beste argazki bat, duela 50 urtekoa. Alderik nabari duzu?
2
Bilatu zure inguruan dauden paisaiei buruzko informazioa, eta aukeratu gehien gustatzen zaizunaren oraingo argazki bat.
Hitz egin desberdintasun horiei buruz ikaskide batekin.
29
1 Zeri esaten diogu paisaia?
Nola sailkatzen dira paisaiak? Paisaiak sailkatzeko modu bat baino gehiago dago. Pertsonok aldatu ditugun edo ez kontuan hartuz sailkatuz gero, bi paisaia mota bereizten dira: naturalak eta artifizialak. Paisaia bat naturala edo artifiziala den jakiteko, paisaia horrek zer elementu dituen begiratu behar dugu.
Paisaia naturalak Pertsonok aldatu ez ditugun paisaiak dira.
Paisaiako elementu naturalak pertsonok sortu ez ditugun elementuak dira: landaredia edo flora, fauna, ura (ibaiak, itsasoak, aintzirak…) eta erliebea (mendiak, haranak…).
Paisaia artifizialak Pertsonok aldatu ditugun paisaiak dira.
Paisaiako elementu artifizialak pertsonok sortutakoak dira: eraikinak, errepideak, zubiak eta tunelak, baratzeak, etab.
30
U2
Paisaiak itsaso edo ozeano batetik gertu edo urrun dauden kontuan hartuz, bi eratakoak dira: barnealdekoak eta kostaldekoak.
Barnealdeko paisaia
Barnealdeko paisaiak
Mendialdeko erliebea
Itsasotik urrun dauden paisaiak dira. Barnealdeko paisaietan bi erliebe mota bereiz daitezke: mendialdekoa eta lautadakoa.
Kostaldeko paisaiak Itsasotik gertu dauden paisaiak dira. Kostalde garaia izan daiteke, edo kostalde baxua. • Kostalde baxuan, lurra itsasoaren maila berean dago, eta hondartzak eratzen dira.
Lautadako erliebea
• Kostalde garaian, lurra itsas mailatik oso gora dago, eta itsaslabarrak eratzen dira.
Kostaldeko paisaia 3 Nola jakin dezakegu paisaia bat naturala edo artifiziala den?
Kostalde garaia
4 Ikusi arretaz irudiak, eta erantzun galderei. A
B Kostalde baxua
• Zer elementu natural eta artifizial ikusten dituzu A irudiko paisaian? Zerrendatu. • Zure ustez, zer-nolako eragina izan zuen B irudiko etxeak eraiki izanak bertako faunan?
Gogoan hartu! Espainiako lurraldearen erdia baino gehiago basamortu bihurtzeko arriskuan dago, klima-aldaketaren ondorioz. Hori gertatuko balitz, dozenaka espezie desagertuko lirateke. 31
2 Zertan dira desberdinak itsasotik urrun dauden paisaiak eta itsasotik gertukoak? Lurrak era askotako formak hartzen ditu. Zer izen dute forma horiek?
Zer da erliebea? Erliebea lurrak dituen formen multzoa da. Erliebeko forma horiek aldatu egiten dira paisaia nongoa den: kostaldekoa edo barnealdekoa.
Kostaldeko paisaiak Kostaldeko paisaietan erliebe-forma hauek egon daitezke, besteak beste: lurmuturrak, penintsulak, golkoak, badiak, uharteak eta uhartediak.
Uhartedia: elkarrengandik gertu dauden uharteen multzoa.
Uhartea: alde guztietatik urez inguratuta dagoen lur-eremua.
32
U2
Lurmuturra: itsasoan barneratzen den lur zatia.
Badia: golkoaren antzekoa, baina txikiagoa.
Golkoa: lurrean barneratuta dagoen itsaso zatia, ilargi-erdi formakoa.
Penintsula: alde bat izan ezik, beste guztiak urez inguratuak dituen lur-eremua (alde bakar horri istmo deritzo).
Istmoa
33
2 Zertan dira desberdinak itsasotik urrun dauden paisaiak eta itsasotik gertukoak?
Barnealdeko paisaiak Barnealdeko paisaietako erliebea bi motatakoa izan daiteke: mendialdekoa edo lautadakoa.
Mendialdeko erliebea Mendialdeko paisaietan, erliebe-forma hauek izaten dira nagusiki: muinoak, mendiak, mendilerroak edo mendikateak, eta haranak.
Lautadako erliebea Lautadako paisaietan, erliebe-forma hauek izaten dira nagusiki: lautadak, goi-lautadak eta sakonuneak. Mendia: nabarmen goratuta dagoen lur zatia. Hiru atal ditu: Gailurra
Hegala
Mendilerroa: elkarrekin lotutako mendien lerroa.
Oina
Muinoa: goratuta dagoen lur zatia, mendia baino txikiagoa eta forma biribildukoa.
Harana: bi mendialderen arteko lur-eremu gutxiasko laua; normalean ibai batek zeharkatzen du.
34
U2
1 Zertan dira desberdinak barnealdeko paisaietako erlie bea eta kostaldeko paisaietakoa?
Nolakoa da nire ingurunea?
2 Marraztu koadernoan barnealdeko paisaia bat, kontuan hartuz erliebe-forma batzuk agertu behar dutela.
Bilatu informazioa, eta erantzun zure herri edo hiriari buruzko galdera hauei:
3
Mendi-hegalei beste era batzuetan ere esaten zaie. Bilatu informazioa, eta idatzi era horiek koadernoan.
• Nolako paisaia du, barne aldekoa ala kostaldekoa?
Ezagutzen zenuen hitz horietakoren bat?
• Zer animalia-espezie bizi dira han?
4 Sailkatu erliebe-forma hauek, kontuan hartuz kostaldekoak edo barnealdekoak diren: penintsula – mendilerroa – sakonunea – harana – badia – muinoa – uhartedia – golkoa – itsaslabarra – goi-lautada Kostaldeko paisaia
Barnealdeko paisaia
?
?
Goi-lautada: altitude handian dagoen lautada zabala.
• Zer landare-espezie dira paisaia horretan bereizgarriak? • Zer neurri hartuko zenituzke paisaia hori babesteko?
Erliebe-formak hobeto ulertzeko, ikusi globoan egindako bidaiaren bideoa, webgunean: anayaharitza.es.
Lautada: lur-eremu lau handia.
Gogoan hartu! Sakonunea: inguruko lurra baino beherago dagoen lautada.
Espainiako lurraldeetan dauden paisaietan, 50 000 animalia-espezie eta 10 000 landare-espezie baino gehiago bizi dira. 35
3 Nolakoak dira paisaiak Espainiako barnealdean? Espainian bioaniztasun handia dago. Badakizu zergatik? Gakoetako bat erliebea da. EUROPA
Espainiako barnealdean erliebea era askotakoa da. Forma hauetaz osatuta dago: erdialdean goi-lautada bat dago; haren inguruan lau mendilerro daude; kanpoaldean, bost mendilerro; eta, horietaz gain, bi sakonune.
AFRIKA Eku
K a n t a u r i zi a ig ko un ea
Espainiako lurralde gehienak Iberiar penintsulan daude.
G
–E rdialdeko Sistemak bitan zatitzen du Iberiar goi-lautada: iparraldekoa eta hegoaldekoa.
a
m
d
li
–P enintsularen zati handi bat Iberiar goi-lautadak hartzen du.
en
o ndi e L e m
ko
n
S
IS TE
MA
P O R T U G A L
sa
R
200 km
A
HEGO GOI-LAUTADA
GOI-L A U TA D
ad
A
E N A M O R a une
R A E R I S
n ako s n irre v TE i u A q al K
M 100
SIS
n
IA
36
O ALDEK
M TE
E
re
R
oko mendiak Toled
Gu
0
IB
ro
I
R
Iberiar goi-lautadaren inguruan elementu hauek daude: Leongo mendiak, Kantauriar mendikatea, Iberiar sistema eta Sierra Morena.
Altitudea (m) 3 500 2 000 1 500 1 000 700 400 0
Eb
IPAR GOI- LAUT ADA
Iberiar goi-lautadaren inguruko mendilerroak
a
Euskal P mendiak
DIALDEKO ER
E RDI
re
a i t s a s o
KANTAURIAR MENDIKATEA
– I beriar goi-lautadaren barruan Toledoko mendiak ere badaude.
O ZEA NO AT L AN T I K O A
ato
ng o ak
Iberiar goi-lautada
ASIA
E
N
D
I
MENDIKATE
A KO I ET B B SU A IKO IBET N E P
M
e
d
i
t
e
r
U2
Gozatu, kalterik egin gabe Gugandik gertu samar dauden eski-estazioetako batzuk Aragoiko Pirinioetakoak dira. Inguru natural horiek gizakiak aldatu egin ditu, guk eski-estazioetan kirola eta turismoa egiteko. Taldeka, hausnartu zer ondorio dituen eta izan dituen horrek bertako faunan eta floran.
ea Ka tal un
un
I
r
a
O
A
K
tea ika d en om k e tald Kos o iak
n
e
o
• Iberiar goi-lautada bitan zatitzen duen sistema. (DEDIERALKO TEMASIS). • Iberiar goi-lautadaren inguruko mendilerroa. (TAUARKANRI KAMENTEDIA).
3 Aztertu mapa, eta esan zer mendilerroren artean dauden Ebroren eta Guadalquivirren sakonuneak.
ANDORRA
N
• Espainia eta Frantzia bereizten dituzte. (NIOPIAKRI).
2 Aipatu Iberiar goi-lautadatik kanpo dauden mendilerroak.
F R A N T Z I A
I
1 Asmatu erliebeko zer elementuz ari den esaldi bakoitza. Letrak ordenatzen badituzu, erraz asmatuko duzu.
4
Ikertu zer tontor den Iberiar penintsulako garaiena. Zer mendilerrotan dago? Espainiako tontor garaiena da?
5
Laguntza gisa Espainiako erliebe-mapa erabiliz, egin jolas hau: aukeratu elementu bat, eta deskribatu ikaskide bati, ea asmatzen duen. Honelako pistak erabil ditzakezu: «Elementu honen iparraldean/hegoaldean/ekialdean/ mendebaldean …… dago», «Bi hauen artean dago: …… eta ……», etab.
Sakonuneak Goi-lautadatik kanpo bi sakonune daude: Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren sakonunea.
o a s s a t i
Kanpoaldeko mendilerroak Goi-lautadatik kanpo, beste mendilerro batzuk daude: Galiziako mendigunea, Euskal mendiak, Pirinioak (Penintsula eta Frantzia bereizten dituzte), Kataluniako Kostaldeko mendikatea eta Mendikate Betikoak (Mendikate Subbetikoa eta Penibetikoa).
6 Katagorriak Iberiar penintsula guztian bizi dira. Basoetan bizi nahi izaten dute, eta, beraz, Penintsulako iparraldean daude batik bat. Oraingoz espeziea ez dago galzorian, baina arriskuan egon daiteke, neurriak hartzen ez badira. Katagorri batek Galiziako mendigunetik Pirinioetara joan nahiko balu, zer mendilerro igaro beharko lituzke?
Gogoan hartu! Espainian okerren zaindutako ekosistemak basoak dira. Horrela jarraitzen badugu, mendearen bukaerarako ia basorik ez da egongo Pirinioetan. 37
4 Nolakoa da erliebea Espainiako kostaldeetan eta uharteetan? Pertsona batzuek nahiago dituzte leku batzuetako hondartzak beste leku batzuetakoak baino. Zergatik? Kostalde guztiak ez direlako berdinak. Eta zuk, zein nahiago duzu?
Sumendiak dira aldea Kanaria uharteak jatorri bolkanikokoak dira. Horregatik, hango flora eta fauna eta penintsulakoak oso bestelakoak dira. Bilatu informazioa, eta zerrendatu Kanarietako lau landare-espezie, lau animalia-espezie eta giza jardueren ondorioz izan dituzten kalte batzuk.
Penintsulako kostaldeak Iberiar penintsula hiru itsasok bustitzen dute: Kantauri itsasoak, Mediterraneo itsasoak eta Ozeano Atlantikoak. Kostaldeei, non dauden kontuan hartuz, era batera deitzen zaie, eta bakoitzak ezaugarri batzuk ditu. Galiziako kosta atlantikoa, Kantaurikoa eta Kataluniako ekialdeko kosta mediterraneoa garaiak, harritsuak eta malkartsuak dira.
Kantauri itsasoa Ortegal lurmuturra
Peñas lurmuturra
Ajo lurmuturra
0
Matxitxako lurmuturra
100
200
300 km
FRANTZIA
Finisterre lurmuturra
ANDORRA
Atlantikoko kosta
Creus l. Rosesko golkoa
Kantauriko kosta Galiziako kosta atlantikoa Andaluziako kosta atlantikoa
ATLANTIKOA
a Nao lurmuturra
Mar Menor Palos lurmuturra
Cádizko golkoa
Andaluziako kosta atlantikoa baxua, laua eta hareatsua da.
38
so
OZEANO
Valentziako golkoa
sa
Ekialdeko kosta mediterraneoa: Levantekoa Ekialdeko kosta mediterraneoa: Kataluniakoa
Sant Jordi golkoa Ebroren delta
it
Hegoko kosta mediterraneoa
P O R T U G A L
Mediterraneoko kosta
Trafalgar lurmuturra
Gata lurmuturra
o
ark Gibralt
asartea
Almeríako golkoa
Me
its
Ceuta
Andaluziako kosta Melilla mediterraneoan leku lauak eta leku garai malkartsuak daude.
di
t
r er
an
eo
Murtziako Eskualdean eta Valentziako Erkidegoan, ekialdeko kosta mediterraneoa baxua, laua eta hareatsua da.
U2
Uharteetako erliebea Espainiako lurraldeen barruan bi uhartedi daude: Balearrak, Mediterraneo itsasoan, eta Kanariak, Ozeano Atlantikoan. Balear uharteetako erliebea Menorca Puig Major 1445
Eivissa
o
a
oa rr ile d en m na a nt mo Tra
Mallorca
e o n a r r M e d i t e
i
t
s
0
20
60
40
80
s
Tontorra
Cabrera
Formentera
a
Altitudea (m) 1 500 1 000 700 400 0
100 km
Balear uharteak bost dira: Mallorca, Menorca, Eivissa, Formentera eta Cabrera. Erliebe-formetan, nabar mentzekoa da Mallorcako Tramuntana mendilerroa. Balearretako kostaldeak nagusiki garaiak dira, baina baxuak ere badaude zenbait lekutan.
Kanaria uharteetako erliebea Alegranza
O Z E A N O Roque de los Muchachos 2426
Graciosa
A T L A N T I K O A
Lanzarote Lobos
La Palma
Tontorra
Tenerife
Fuerteventura
Teide 3 718
Kanaria Handia Gomera Nieves mendia 1949
Hierro 0
20
40
60
80 100 km
1 Zer itsasok eta ozeanok bustitzen dituzte Iberiar penintsulako kostaldeak? 2 Esan zein diren Iberiar penintsulako kostaldeak. 3 Zer desberdintasun nabari dituzu Balear uharteen eta Kanaria uharteen artean?
Altitudea (m) 4000 3500 2000 1500 1000 700 400 0
Kanaria uharteak zazpi dira: Kanaria Handia, Lanzarote, Fuerteventura, Tenerife, Gomera, Hierro eta La Palma. Erliebea oso menditsua da, jatorri bolkanikokoa delako. Tenerifeko Teide sumendia Espainiako tontor garaiena da. Kostaldeak garaiak eta malkartsuak dira.
Gogoan hartu! Azken 30 urteetan kostaldeko ekosistema asko suntsitu dira. Orain askoz bioaniztasun txikiagoa dute, eta gizakiontzat zituzten onurak ere murriztu egin dira. 39
6 Zer inpaktu positibo dugu pertsonok paisaietan? Zer egin dezakegu ekosistemak zaintzeko eta ekosistemetako bioaniztasuna mantentzeko? Paisaiak argazki politak ateratzeko irudi ederrak baino askoz gehiago dira. Paisaietan izaki bizidunak bizi dira; tartean, gizakia. Askotan, ordea, pertsonok ez dugu zuzen jokatzen, eta paisaietan kalte larriak eragiten ditugu. Horregatik, oso garrantzitsua da paisaiak babesten laguntzeko ekintza txikiak egitea. Paisaien zaindari eta babesle bihurtu behar dugu. Eta zer egin dezakegu hori lortzeko? Hona hemen aholku batzuk:
40
Ez alferrik gastatu urik. Erabili beharrezkoa dena bakarrik, urik xahutu gabe.
Aplikatu urrezko hiru arauak: murriztu, berrerabili eta birziklatu. Hondakin gutxiago sortuko duzu.
Bereizi hondakinak, birziklatzeko. Jada balio ez zuten gauzek bigarren bizitza bat izango dute.
Aurreztu energia. Adibidez, erabili eguzki-argia ahal den guztietan.
U2
Mendira joaten zarenean, errespetatu natura. Ez utzi hondakinik batere.
Naturaguneetan zaudenean, ibili kontuz usteka bean suterik ez eragiteko.
Ez bota produktu kimikorik hustubideetatik. Erabili zakarrontzi eta edukiontzi bereziak.
Erabili garraio publikoa edo gutxi kutsatzen duten garraiobideak.
1 Aukeratu 8 neurri horietako bat, eta azaldu ikaskide bati zure ustez zergatik den garrantzitsua. 2
Pentsatu eta gehitu beste bi neurri zerrendari. Ideia ona izan daiteke bururatu zaizkizun bi neurriak taldekideekin partekatzea.
3 Idatzi honi buruzko istorio bat: oso gogokoa duzun paisaia batean arazo bat gertatu da, kalteak izan ditu, eta pertsona batzuk arazoa konpontzen ari dira. 4
Aukeratu gustukoa duzun paisaia bat (herrikoa edo probintziakoa). Bilatu informazioa, eta idatzi paisaia hori hondatzen ari diren hiru arazo (pertsonok eragindakoak) eta horiek konpontzeko proposamen bana.
Gogoan hartu! Paisaiak suntsitzearen aurka eta ekosistemak babestearen alde egiteko zenbait neurri hartu dituzte agintariek. Neurrietako bat galzorian dauden espezieak berreskuratzea da. 41
P O R T F O L I O A
Zer ikasi dut? 1 Adierazi paisaiak aldatzea eragiten duten kausa hauetatik zein diren naturalak eta zein diren artifizialak: Sumendien erupzioak
Lehorteak eta uholdeak
Deforestazioa
Eraikuntzak
2 Zer da erliebea? 3 Idatzi zer erliebe mota dauden.
5 Kopiatu eta osatu mendialdeko erliebeari buruzko esaldi hauek: a) Mendialdeko paisaietan, forma hauek izaten dira: m…, m…, m… edo m…, eta h… . b) H… bi mendialderen arteko lur-eremu lauak dira; normalean i… batek zeharkatzen ditu. 6 Idatzi Espainiako barnealdeko mendilerroen izenak. 7 Aurkitu letra-zopan elementu geografiko hauek guztiak: • Lurmuturrak: Matxitxako, Finisterre, Creus, Gata, Trafalgar, Palos, Peñas.
4 Ikusi beheko sei argazkiak arretaz, eta idatzi zer izen duen argazki bakoitzeko erliebe- formak.
• Golkoak: Valentziakoa, Almeríakoa, Cádiz koa.
8
A
C
R
E
U
S
E
N
G
A
Z
X
M
E
A
L
M
E
R
I
A
K
O
A
A
I
G
B
A
Ñ
I
E
T
C
B
S
V
A
L
E
N
T
Z
I
A
K
O
A
I
P
A
L
O
S
N
A
E
C
L
Ñ
X
L
F
I
N
I
S
T
E
R
R
E
R
C
A
D
I
Z
K
O
A
D
D
P
N
C
R
E
U
S
A
Z
A
I
B
T
M
A
T
X
I
T
X
A
K
O
H
S
Binaka, egin Espainiako elementu geografiko bakoitzeko txartel bat. Gero, jarri txartelak buruz behera. Txandaka, altxatu bat eta adierazi mapan non dagoen.
9 Proposatu pertsonok paisaietan eragiten ditugun arazo bakoitzerako konponbide bat. Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela: Erantzuna badakizu Laguntza behar izan baduzu Erantzuna jakin ez baduzu
42
U2 RUA HELBU RA AURRE
Hausnartu zerk hondatzen dituen gure ekosistemak, aurkitu kausak eta zuzendu ekintzak. 1
Gurpil logikoa teknika erabiliz, hausnartu nola goza dezakegun paisaiez modu jasangarrian. Hausnarketa horietatik ideiak atera ahalko dituzu gero, gure inguruko paisaiak zaintzearekin eta babestearekin lotuta zure herriko udalari proposamenak egiteko.
Zer da paisaia? Nolakoa izan daiteke?
1 Zer egin dezakegu gure paisaiak suntsitzea eragozteko? Nork dute horren ardura?
4
Gurpil logikoa
2
Zer aldaketa gerta daitezke paisaietan?
3 Zergatik hondatzen ditugu pertsonok paisaiak? Zer ondorio ditu horrek?
Galdetu hau zeure buruari!
Nola ikasi dut? 1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi dituzun gauzetatik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako balio du ikasi duzunak? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?
Zure ustez, gu guztiona al da paisaiak eta paisaietako ekosistemak suntsitzearen ardura? Kontzientziatzea eta gure herrialdeko bioaniztasuna babesten saiatzea garrantzitsua dela uste duzu? Zure iritziz, zer ondorio txar izan ditzake animalia-espezieak eta landare-espezieak desagertzeak?
2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.
43
5
Historian jira eta bira
Lehen gizakiak duela bi milioi urte baino gehiago agertu ziren, eta, ordutik, pertsonok beti izan dugu harremana inguruarekin: naturak edo inguruneak eragina izan du gugan, eta guk eragina izan dugu hartan. Zoritxarrez, gizakiaren jarduteko modua ez da beti zuzena izan, eta, besteak beste, kutsadura eragin du, baita hainbat espezie desagertzea ere. Gaur egun, gero eta jende gehiago bizi da natura ahalik gehiena errespetatzen. Adibidez, artista batzuek, artelanak egiteko, kalean topatzen dituzten gauzak erabiltzen dituzte, baita zaborretan topatutakoak ere!
Zer deritzozu? Zuk erabiltzen dituzun materialak zure arbasoek ere erabiltzen zituztela uste duzu? Ideia ona iruditzen zaizu hondakinak artelan bihurtzea? Zergatik? Zure ustez, zer gertatuko da gure bizitzeko modua aldatzen ez badugu?
Datua Paperak 3 hilabete behar ditu biodegradatzeko. Plastikoak, egindako kalkuluen arabera, 100 urtetik 1 000 urtera bitartean.
Unitate honetarako…
Helburua aurrera Baliabide naturalen kontsumoa murrizteko, izan al daiteke irtenbide bat orain erabiltzen ditugun materialen ordez kalte gutxiago egiten duten beste batzuk erabiltzea? Egin zure proposamenekin horma-irudi bat.
Jarraitu hariari!
86
Historia eta denboraren joana. Denbora historikoa
1 Nola joaten den denbora!
4
Historiako aroak
Iturri historikoak
Museoak eta monumentuak
2
3
4
Zer arotan gaude?
Iraganaren berri aztarnen bidez dakigu
Gure iragana zaintzen eta partekatzen
87
1 Nola joaten den denbora! Badakizu nola neurtu denbora eta nola kokatu gertaerak historiako aldietan?
Zer da historia? Historia iraganeko gertaerak aztertzen dituen zientzia da. Gertaera garrantzitsuenei gertaera historiko esaten zaie. Esate baterako, 1492an Amerika aurkitu izana gertaera historikoa da.
Nola ulertzen dugu denboraren joana? Denboraren joana hobeto ulertzeko, gertaerak hiru alditan kokatzen ditugu: iragana, oraina eta etorkizuna. Iragana Jada jazo diren gertaerak adierazten ditu.
1
Azaldu zer den gertaera historiko bat, eta bilatu interesgarria iruditzen zaizun bati buruzko informazioa. Gero, ikertu nola esaten zaien historia aztertzen eta idazten dutenei.
2 Denboran bidaiatu ahalko bazenu, iraganera ala etorkizunera joango zinateke? Zer egin edo ikusi nahi zenuke? Zirraragarria iruditzen zaizu? Etorkizuna
Oraina
Orain jazotzen ari diren gertaerak adierazten ditu.
Oraindik jazo ez dir en gertaerak adierazten ditu.
Identifikatu desberdintasunak Ikusi arretaz Erromako Koliseoaren irudi hauek, eta, fitxa moduan, erantzun galderei:
Iragana
Oraina
Desberdintasunez ohartu. Zer alde nabari dituzu iraganaren eta orainaren artean? Etorkizunean pentsatu. Etorkizunean nolakoa izan daiteke, zure ustez? Lehen eta orain. Zertarako eraiki eta erabiltzen zuen jendeak iraganean?
88
Etorkizuna
Orain zertarako erabiltzen dela uste duzu? Saiatu imajinatzen zertarako erabili ahalko den etorkizunean. Hausnartu eta alde onak aurkitu. Zure ustez, zergatik da garrantzitsua gauzak berrerabiltzea (materialak, objektuak, monumentuak…)?
U5
Gogoan hartu! Denbora historikoa Iraganeko gertaerak eta uneak denbora historikoan kokatzeko, datazioa erabiltzen dugu, eta, horretarako, zenbait denbora- unitate erabiltzen dira. Duela gutxiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: eguna, astea, hilabetea eta urtea. • astea = 7 egun • hilabetea = 4 aste • urtea = 12 hilabete Aspaldiko gertaerak datatzeko, hauek erabiltzen dira: bosturtekoa, hamarkada, mendea eta milurtekoa. • bosturtekoa = 5 urte
• mendea = 100 urte
• hamarkada = 10 urte
• milurtekoa = 1 000 urte
Aurrekoa eta ondorengoa Denbora historikoa neurtzeko, Mendebaldeko zibilizazioan, erreferentzia-puntutzat Kristoren jaiotza hartzen da; alegia, Kristo jaio zen urtea da 1. urtea. Horregatik, aspaldiko gertaerez ari garenean, Kristo aurrekoa (K.a.) edo Kristo ondorengoa (K.o.) den esaten da. Kristo aurrekoa (K.a.)
Hondakinek deskonposatzeko zenbat denbora behar duten adierazteko, datazioko unitate bat baino gehiago erabil ditzakegu.
3 Kalkulatu zenbat urte diren hauek batuta: urte bat, bosturteko bat, hamarkada bat, mende bat eta milurteko bat. 4 Zure ustez, noizkoak dira gertaera hauek, Kristo aurrekoak (K.a.) ala Kristo ondorengoak (K.o.)? a) Lurrean dinosauroak bizi ziren garaia. b) Ilargira lehen aldiz iristea. c) Espainia EBn sartzea. d) Altamirako kobazuloan dauden labar-pinturak.
Kristo ondorengoa (K.o.)
Kristo jaio
89
2 Zer arotan gaude? Denbora-lerroa
Zergatik banatzen dugu historia arotan?
Historiako aroak Historia hobeto aztertzeko, bost zati handitan banatzen dugu. Zati handi horiek aroak dira. HISTORIAURREA
Hauek dira historiako aroak: historiaurrea, Antzinaroa, Erdi Aroa, Aro Modernoa eta Aro Garaikidea. Aro bakoitza gertaera historiko batekin hasten eta amaitzen da. Aroak ordenatzeko, denbora-lerroa erabil dezakegu.
K.a. 2 000 000
K.a. 3000
Historiaurrea, hasi, lehen gizakiak agertu zirenean hasi zen, duela bi milioi urte baino gehiago, eta amaitu, berriz, idazkera asmatu zenean, duela 5 000 urte.
Denbora-lerroa baliabide grafiko bat da, eta oso lagungarria izaten da historian zehar jazo diren gertaerak antzinakoenetik berrienera ordenan jartzeko.
Ea nor den azkarrena Binaka, idatzi txartel banatan historiako aro bakoitzaren izena eta aro bakoitzaren hasiera eta bukaera markatzen duten gertaerak. Txartel guztiak egindakoan, jolastu ordena kronologikoan ahal duzuen azkarrena jartzen. Kronometroa baldin baduzue, idatzi denborak.
Erromatar Inperioa suntsitu
Frantziako Iraultza
Historiaurrea
Antzinaroa
Aro Garaikidea
Aro Modernoa
Amerika aurkitu
Idazkera asm
Lehen gizakiak agertu
atu
Erdi Aroa
Gaur egun
90
U5
ERDI AROA
ANTZINAROA K.o. 476
Antzinaroa idazkera asmatu zenean hasi zen, eta amaitu, berriz, Erromatar Inperioa suntsitu zenean, K.o. 476. urtean.
ARO MODERNOA K.o. 1492
Erdi Aroa Erromatar Inperioa suntsitu zenean hasi zen, eta amaitu, Amerika aurkitu zutenean, 1492an.
?
Duela 2 milioi urte baino gehiago.
2
3
K.o. 1789
Aro Modernoa Amerika aurkitu zutenean hasi zen, eta amaitu, Frantziako Iraultza gertatu zenean, 1789an.
1 Egin historiako aroen denbora-lerroa, eta adierazi zer urtetan hasten eta amaitzen den bakoitza. Jarraitu adibideari: HISTORIAURREA
ARO GARAIKIDEA
…
Oraina
Aro Garaikidea Frantziako Iraultza gertatu zenean hasi zen, eta gaur egun arte iristen da. Aro horretan bizi gara.
1 2 3 4 5 6 7 8
Bilatu Interneten informazioa, eta adierazi koadernoan, gezien bidez lotuz, historiako zer arotan aurkitu edo asmatu ziren hauek:
1 Hauek agertzea hartzen da historiaurre
aren hasieratzat.
2 Aro
hau Antzinaroaren eta Aro Modernoaren artean dago.
• Inprenta
• Historiaurrea
3 Aro
• Penizilina
• Antzinaroa
4 Gertaera
• Sua
• Erdi Aroa
• Elektrizitatea
• Aro Modernoa
• Geometria
• Aro Garaikidea
Kopiatu gurutzegrama orri laukidun batean, eta osatu. Ondo egiten baduzu, zutabe urdinean ezkutuko hitza deszifratzea lortuko duzu. Zein da?
hau Antzinaroaren aurrekoa da.
hau hartzen da Aro Modernoaren amaieratzat.
5 Inperio hau K.o. 476. urtean suntsitu zen. 6 Aro
honen hasiera Amerika aurkitu izana da.
7 Kontinente
hau Erdi Aroaren amaieran aurkitu zuten.
8 Hau asmatzea hartzen da Antzinaroaren
hasieratzat.
91
3 Iraganaren berri aztarnen bidez dakigu Bururatzen zaizu nola lor dezakegun historiako aldiei buruzko informazioa?
Zer dira iturri historikoak?
Unitatearen laburpena «Berehala kontatuko dizut», webgunean: anayaharitza.es.
Idatzizko iturriak
Iturri historikoak iraganeko gertaerei buruzko informazio garrantzitsua ematen diguten elementuak dira, eta era askotakoak izan daitezke: idatzizkoak, ahozkoak, grafikoak eta materialak. Historialariek iturri horiek erabiltzen dituzte iragana aztertzeko eta zer gertatu zen azaltzeko. Bi iturri mota bereizten dira: idatzizkoak eta ez-idatzizkoak.
Gutunak
Idatzizko iturriak Gertaera historikoak idatziz jasotzen dituzten iturriak dira. Hainbat materialetan egon daitezke idatzita.
Idatzizko iturri motak Hauek dira ohikoenak: • Gutunak, memoriak eta egunkari pertsonalak.
Berripaperak Liburuak
• Horma-irudiak. • Berripaperak: aldizkariak, egunkariak… • Dokumentu legalak: hitzarmenak, kontratuak… • Liburuak. • Inskripzioak: harrian, buztinean edo metalean eginak.
Idatzizkoak ez diren iturriak
Inskripzioak
Historiaren berri idazketaz baliatu gabe ematen duten iturriak dira.
Idatzizkoak ez diren iturri motak Materialak, grafikoak edo ahozkoak izan daitezke. • Iturri materialak: txanponak, tresnak, eraikinak, eskulturak, bitxiak, armak, jantziak, etab. • Iturri grafikoak: mapak, argazkiak, filmak eta margolanak. • Ahozko iturriak: abestiak, elezaharrak eta elkarrizketak.
92
Iturri historikoak hobeto ulertzeko, ikusi «Iturri historikoak» bideoa, webgunean: anayaharitza.es.
U5
Iturri ez-idatzizkoak
1 Azaldu zertan diren desberdinak bi iturri historiko motak. Jarri bi adibide.
Iturri materialak
2 Asmatu igarkizun hauek, eta zer iturri historiko mota den jakingo duzu: Armak
Egunero ateratzen naiz eta askok irakurtzen naute. Nirean ugari dira gertaera, iruzkin eta albiste.
Txanponak Tresnak
Biribil-biribila, metalez egina, letraz eta irudiz guztiz apain, erosteko beharko nauzu, bai. Iturri grafikoak
3
Zer iturri historiko erabiliko zenituzke iraganeko egoera hauei buruz ikertzeko? Komentatu ikaskideekin. • Gerra bat zer urtetan hasi zen. • Jantzietan nolako bilakaera izan den. • Kristobal Kolonek Amerika aurkitu zuenean zer bide egin zuen.
Mapak
• Gure arbasoek, elikatzeko, ehizako zer teknika erabiltzen zituzten.
Argazkiak
Margolanak
4
Bilatu Interneten eta idatzi zure udalerri, probintzia edo autonomia-erkidegoko albiste historiko baten lerroburua. Gero, erantzun: Zer iturri historiko mota erabili duzu?
Gogoan hartu!
Ahozko iturriak Abestiak
Iturri historikoak zaindu eta gorde egin behar dira, eta, batzuetan, berrerabili ere bai. Adibidez, Erdi Aroko eta Aro Modernoko eraikin batzuk gaur egun hotelak dira. 93
4 Gure iragana zaintzen eta partekatzen Zer eraikin edo aretotara joan behar dugu iraganeko objektuak, datuak eta gertaerak ezagutzeko?
Museoak Museoak gure iraganeko altxorrak zaintzen, biltzen eta jendaurrean ikusgai jartzen diren lekuak dira. Museoei esker, gure arbasoek egindakoa ikusi eta jakin dezakegu. Gure arbasoen lanak gure kultura-ondarearen eta historia-ondarearen parte dira. Museoak era askotakoak dira: arte-museoak, historiakoak, arkeologikoak, zientzia-eta teknologia-museoak, historia naturalekoak, etab. Museoetan erakusketak antolatzen dituzte: margolanenak, eskulturenak, objektu baliotsuenak, eskulanenak…
1 Zer dira museoak? Izan zara inoiz museo batean? Kontatu zer egin eta ikusi zenuen. 2 Zer museotara joan nahiko zenuke? Non dago eta zer daukate han ikusgai? Azaldu zergatik joan nahiko zenukeen hara. 3 Zure herriko historiaren museoak eskatu dizu idazteko nola jokatu behar den museoan. Arau horiek eskola- bisitentzako eskuorrian jarri nahi dituzte. Idatz itzazu.
Prado museoa, Madril.
Museoak aretotan antolatuta egoten dira. Aretoetan objektu historikoen edo artelanen bildumak izaten dira ikusgai, sailkatuta: gaika, garaika, herrialdeka, etab.
Artelanak eta objektuak ikusgai jartzeaz gain, museoek ikertu, zaindu eta zaharberritu ere egiten dituzte.
94
U5
Huelvako museoa.
Museoek, objektuen bidez, historia azaltzen digute. Objektu batzuk oso hauskorrak izaten dira, eta, babesteko, beira-arasetan egoten dira.
Museoetan ikusgai izaten diren objektuek balio handia dute artearen, historiaren eta kulturaren aldetik, eta gizadiaren historia ezagutarazten laguntzen dute.
4 Hausnartu, eta komentatu ikaskideekin. • Zure ustez, museoak zergatik dira garrantzitsuak? • Sekula inor arduratu ez balitz gure arbasoen ondarea aztertzeaz eta zaintzeaz, gure oraina desberdina izango litzateke? Zergatik? 5
Bilatu Interneten zer museo dauden zure udalerri edo probintzian. Egin behekoa bezalako ikerketa-fitxa bat, eta konparatu ikaskideek egindakoekin.
..... Museoaren izena: zuten: ..... Zer urtetan sortu
i: ..... Zer dagoen ikusga han lan: ..... Nork egiten duten
6
Nire ikasgelako museo biziduna. Talde txikitan, pentsatu ikasturte honetan zuen gelan jazo den gertaera garrantzitsu bat. Entseatu eta dramatizatu gelan. Azaldu zer eta noiz gertatu zen. Zure ustez, zergatik da garrantzitsua une hura gogoratzea? Nola sentitzen zara gogoratzen duzunean?
Museoen helburua kultura dibulgatzea, ikertzea eta jarduera hezigarriak egitea da.
Gogoan hartu! Museoak ikasten jarraitzeko ere oso lagungarriak zaizkigu, baita gure bizimoduari buruz gogoeta egiteko ere. 95
1 4 Gure iragana zaintzen eta partekatzen
Monumentuak Monumentu esaten zaie artearen edo historiaren ikuspegitik balio handikoak diren arkitektura- eta eskultura-lanei. Monumentuak tokian tokiko historiaren parte dira. Ia herri eta hiri guztietan daude monumentuak: elizak, gazteluak, jauregiak, dorreak, harresiak, estatuak… Monumentu arkitektonikoak
96
Familia Santua, Bartzelona.
Espainiako Plaza, Sevilla.
Segoviako Alkazarra.
San Lorenzo del Escorialgo Errege Monasterioa.
U5
1 Hausnartu, eta komentatu ikaskideekin. • Ikusi duzu monumenturik zure herri edo hirian? Zein? Zer irudikatzen du? • Zure ustez, monumentuak zergatik dira garrantzitsuak? 2
Bilatu Interneten edo beste iturri batzuetan zure udalerri edo probintziako monumentu batzuk. Aukeratu bat, eta azaldu noiz egin zen eta zer esanahi duen.
3 Ikertu eta deskribatu orrialde honetako monumentu eskultorikoak, koadernoan taula hau betez: Monumentua
Nolakoa da?
Zertarako Zer balio du? irudikatzen du?
?
?
?
?
?
?
?
?
Monumentu eskultorikoak
1812ko Gorteen monumentua, Cádiz.
Zibele iturria, Madril.
Transparentea, Toledoko katedrala.
Emigranteak, Oleiros.
97
P O R T F O L I O A
Zer ikasi dut? 1 Zure denboraren joana. Idatzi koadernoan zure bizitzako hiru gertaera garrantzitsu: bat, iraganekoa; beste bat, orain gertatutakoa; eta hirugarrena, etorkizunean gertatu ahal zaizula uste duzun bat. 2 Ordenatu denbora-unitate hauek handienetik txikienera, zer iraupen duten kontuan hartuz: Bosturtekoa
Ordua
Minutua
Milurtekoa
6 Historiaurreko bizitzeko moduari buruzko informazioa bilatu nahiko bazenu, jo ahalko zenuke idatzizko iturrietara? Zergatik? 7 Kopiatu eta osatu taula, eta sailkatu iturri historiko hauek:
liburua – margolana – elkarrizketa – mapa – berripapera – eraztuna – ontzia – gutuna Idatzizko iturriak
Hamarkada
3 Pentsatu eta hausnartu: K.a. 1. urteko abenduaren 31ren hurrengo eguna K.o. 1. urteko urtarrilaren 1a izan bazen, non dago zerogarren urtea? Lotu daiteke urte hori gertaera historikoren batekin? 4 Idatzi historiako aro bakoitzaren aurrean eta atzean aroaren hasieratzat eta amaieratzat hartzen diren gertaerak.
?
Iturri ez-idatzizkoak Ahozkoak
Grafikoak
Materialak
?
?
?
8 Jarri letrak bere lekuan, eta aurkitu hiru iturri historiko: P O X A L B U N a) L I _ U R _ A b) M _ R G _ _ A N A c) T _ A N _ O _ A
? K.a. 3
K.a. 2
K.a. 1
Historiaurrea
K.o. 1
K.o. 2
Antzinaroa
Aro Modernoa
K.o. 3
K.o. 4
Erdi Aroa
Aro Garaikidea
Hitz egin ikaskide batekin honetaz: zerbait deigarria egin zaizue? 5 Bilatu historiaurreari buruzko informazioa, eta egin honelako fitxa bat koadernoan:
: ..... Historiako aroa Noiz hasi: .....
10 Esan zer erantzun den zuzena. Antzinako aztarnak aurkituz gero, zer egin behar duzu?
a) Agintariei jakinarazi.
Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela: Erantzuna badakizu
.
Noiz amaitu: ....
tzuk: ..... Aurkikuntza ba : ..... Asmakari batzuk : ..... Bizitzeko modua
98
9 Zer da museoa? Eta monumentua?
Laguntza behar izan baduzu Erantzuna jakin ez baduzu a batzuk: .....
n dauden aztarn
Gure herrialdea
U5 RUA HELBU RA AURRE
Baliabideen kontsumoa murriztea, beste material batzuk erabiliz. 1
Baliabide naturalen kontsumoa murrizteko proposamen batzuk egin behar dituzu, horma-irudi baten bidez. Baina, lehenbizi, pentsatu historiaren joanean nola berrerabili eta birziklatu izan den. Horretarako, erabili Espazio- eta denbora-bidaiak teknika. Baliteke iraganean erabilitako modu batzuk horma-irudian jartzeko modukoak izatea. Historiatik ideia asko atera ditzakezu!
Denbora- bidaiak
Iragana: historiako aroetan
Oraina: gaur egun
Etorkizuna: luzaro barru
Nola berrerabili eta birziklatu izan dute historian zehar? Zaintzen zuten ingurunea? Nola?
Gaur egun nahikoa berrerabiltzen eta birziklatzen dugu? Aski da ingurunea ahal den ondoena zainduta egoteko?
Bururatzen zaizu zer egin daitekeen etorkizunean ingurunea gehiago zaintzeko eta aldi berean gure bizimodua erosoa izateko?
Galdetu hau zeure buruari!
Nola ikasi dut?
Zure ustez, historiaren joanean objektu materialak berrerabili izan ditu gizakiak? Berrerabiltzea zergatik da hain garrantzitsua, zure iritziz?
1 Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi dituzun gauzetatik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako balio du ikasi duzunak? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan? 2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.
99
© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.