Mundua helburu: Biologia eta Geologia 1 DBH (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

DEMOA

DAUKA

EKO

LIZEN

PROIEKTU DIGITALA TZ

DBH

BIOLOGIA ETA GEOLOGIA S. Clemente, A. Domínguez, A. B. Ruiz

M lb

u r u

u nd

Aurkibidea Ikasturteko oinarrizko ezagutzak

Metodo zientifikoa ........................................................... 10 1. 2. 3. 4.

Metodo zientifikoa ikerketa laborategian Ikerketa inguru naturalean Informazioa bilatzea

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

Zeure hozkailuko biodibertsitatea ........................................... 26

1 Izaki bizidunak • 1. 2. 3. 4. 5. 6.

. . ..............................................................

Lynn Margulis. Biologo paregabea Lurra eta bizirako baldintzak Izaki bizidunen osaera Biziaren unitatea: zelula Bizi-funtzioak Izaki bizidunen sailkapena Biziaren bost erreinuak

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

2 Moneroak, protoktistoak eta onddoak • 1. 2. 3. 4.

...................................................................................

Alexander Fleming. Behatzaile aparta Moneroen erreinua Protoktistoen erreinua. Protozooak Protoktistoen erreinua. Algak Onddoen erreinua

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

3 Landareak • 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Margaret Agnes Chase. Botanikari borrokalaria Landareen erreinua Landareen sailkapena Landareen bizi-funtzioak: nutrizioa Landareen bizi-funtzioak: erlazioa Landareen bizi-funtzioak: ugalketa Landareak, gizakia eta ingurua

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Porfolioa ............................................................................................. 78

Cazando bulos ................................................................................. 80

La huella ecológica de mi móvil .............................................. 140

4 Animaliak. Bizi-funtzioak

7 Ekosistemak

• 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

. . .......................

Joan Beauchamp Procter. Herpetologo ausarta Animalien erreinua Animalien nutrizioa Animalien erlazioa Animalien ugalketa Poriferoak, knidarioak eta harrak Moluskuak eta ekinodermatuak Artropodoak Arrainak eta anfibioak Narrastiak eta hegaztiak Ugaztunak Animaliak, gizakia eta ingurunea

• 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

102

• Rachel Carson. Ingurumenaren gaineko kontzientziaren ahotsa 1. Lurraren atmosfera 2. Atmosfera eta izaki bizidunak 3. Airearen kutsadura eta horren ondorioak 4. Ura eta izaki bizidunak 5. Non dagoen ura 6. Uraren zikloa 7. Uraren erabilerak eta kudeaketa jasangarria

. . ..........................

164

• Wangari Maathai. Ekintzailea: zuhaitzak, justizia eta bakea 1. Ekosistemak erabiltzen ditugu 2. Ekosistemak aldatzen ditugu 3. Ekosistemak babesten ditugu Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Esploratu gure ekosistemak ...................... 182 1. Uretako ekosistemen adibideak 2. Lehorreko ekosistema naturalen adibideak 3. Lehorreko sistema gizatiartuen adibideak

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

• 1. 2. 3. 4.

Jacques-Yves Cousteau. Leiho bat itsaspeko mundura Nolakoak dira ekosistemak? Faktore abiotikoak Harreman biotikoak Maila trofikoak Kate eta sare trofikoak Ekosistema lehortarrak: Biomak Ekosistema urtarrak Lurzorua ekosistema gisa

8 E kosistemak eta gizakia

. . ......................

6 G eosfera: harriak eta mineralak

142

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

5 Atmosfera eta hidrosfera

.........................................................................

Porfolioa ............................................................................................ 188 .......

122

Georgius Agricola. Meatzeak ikertzen zituen medikua Lurra eta haren geosfera Geosferaren osagaiak: mineralak Geosferaren osagaiak: harriak Geosferaren baliabideak eta gizakia

Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

Porfolioa ............................................................................................ 138

4 Animaliak. Bizi-funtzioak JOAN BEAUCHAMP PROCTER. Herpetologo ausarta Narrastiak ez dira izaki estimatuak. Jende guztiak uste zuen nik zaintzen nituen Komodoko dragoiek, krokodiloek edo sugeek min egingo zidatela egunen batean. Hori bai txorakeria! Animaliak beti izan ziren maitagarriak nirekin. Gauza bakarrak egin zidan min: bizi osoan zehar pairatu nuen hesteetako gaixotasunak.

Unibertsitate-ikasketarik ez nuen arren, herpetologo ospetsu izatera heldu nintzen, eta artikulu zientifiko ugari argitaratu nituen muskerren, dortoken, sugeen eta beste narrasti batzuen anatomiaren, portaeraren eta sailkapenaren inguruan.

Joan Beauchamp Procter dut izena. Londresen jaio nintzen, 1889an, eta txiki-txikitatik sentitu izan nuen narrastiekiko gertutasuna. Txikitan, musker dalmaziar bat zen nire maskotarik kutunena, eta mahaian esertzen zen nire familiarekin batera. Hamasei urte nituela, sekulako errieta egin zidaten matematikako eskolan krokodilokume bat atera nuenean nire poltsatik. Ez nabil txantxetan.

Nazioartean ere aditu ospetsua izan nintzen. 1923an, Edward Boulenger izendatu zuten Londresko zoologikoko akuario berriaren zuzendari, eta berarekin lan egiteko eskatu zidan. Narrastien albaitari bilakatu nintzen! Aurrerapauso ugari egin nituen animalia horien diagnostikoan eta tratamenduan, eta, gainera, aukera izan nuen haientzat bereziki sortutako eraikin bat diseinatzeko: Narrastien Etxea, munduan narrastientzako egin den lehen eraikina.

Gaixotasunaren ondorioz, ezin izan nuen unibertsitatera joan, baina eragozpen horrek ez ninduen geldiarazi. Edward Boulenger eta biok lagunak ginen, eta nire trebetasunaz jabetu zen haren aita. Orduan, British Museum museoan berarekin batera lan egitera gonbidatu ninduen, narrastiak eta arrainak zaintzen.

Tamalez, bizitza laburra izan nuen. Pixkanaka-pixkanaka, gaixotasunak garaitu egin ninduen. Hala ere, azken egunetara arte ibili nintzen zootik bueltaka, Komodoko dragoi batekin batera. Ziur nago bisitariei harrapari horien aurpegirik atseginena eta ezezagunena erakustea lortu nuela.

Zer ikasiko duzu? Unitate honetan • Joan Beauchamp Procter. Herpetologo ausarta.

IKASKUNTZA-SEGIDA

1. Animalien erreinua

INGURUKO FAUNARI BURUZKO KONDAIRAK, SINESMENAK ETA MITOAK

2. Animalien nutrizioa

1.1

3. Animalien erlazioa 4. Animalien ugalketa 5. Poriferoak, knidarioak eta harrak 6. Moluskuak eta ekinodermatuak 7. Artropodoak 8. Arrainak eta anfibioak

Gure inguruko faunari buruzko kondairak, sinesmenak eta mitoak ikertuko ditugu, zer neurritan diren egia jakiteko. Horretarako, elkarrizketatu adineko pertsonak eta galdetu animaliei buruzko kondairen inguruan.

1.2 Hautatu bitxienak iruditzen zaizkizun kondairak edo sinesmenak. Bilatu informazioa kondaira edo sinesmen horietan aipatzen diren animalien gainean.

9. Narrastiak eta hegaztiak 10. Ugaztunak 11. Animaliak, gizakia eta ingurunea • Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

anayaharitza.es webgunean Motibatzeko • Bideoa: «Hasi aurretik» • Ezagutu hobeto... Joan Beauchamp Procter Dagoeneko zer dakizun argitzeko • Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun» Azaltzeko • Aurkezpena: «Ekinodermatuen, moluskuen eta abarren sailkapena» • Bideoak: «Moluskuen propultsio-sistema» Trebatzeko • Ariketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi»; «Egin proba»

UTZI AGERIAN GEZURRA 2.1 Aztertu bildu duzun informazioa. Ondoren, zehaztu kondairen edo mitoen zer zati diren egia, zer zati diren neurri batean egia –nahiz eta fantasiak egia hori zertxobait distortsionatu– eta zer zati diren gezurra. 2.2 Hausnartu aurreko urratsean egin duzun sailkapenaren inguruan. Zergatik dauzkate kondairek gezurrak? Zergatik distortsionatzen da errealitatea kasu batzuetan? ONDORIO ERREALAK 3.1 Batzuetan, oinarri zientifiko murritzeko sinesmenetatik sortu izan dira hainbat lege, eta, horien bitartez, animalien kalterako izan diren jarduerak baimendu dira. Uste al duzu landu dituzun kondairek edo mitoek animalietan eraginik izan dutela? 3.2 Egin zerrenda bat hainbat ideiarekin, kondairek animaliengan duten eragin kaltegarria desagerrarazten laguntzeko.

• Zientzia-lantegia: «Aztertu krustazeoen anatomia» Eta, gainera, beharrezko dokumentazio guztia proiektuaren gakoak aplikatzeko

+ jarraibide gehiago hemen: anayaharitza.es

1.1 Ezaugarri orokorrak

Animalien erreinua

Animaliak organismo zelulaniztunak dira, eta nutrizio heterotrofoa dute. Animalia-zelula eukariotoak dituzte, eta ehunak eratuz antolatzen dira.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Zer elikadura mota dute animaliek? Idatzi hiru espezieren izenak elikadura mota bakoitzerako.

2 Azaldu zer esan nahi duen animalia bat parasitoa dela. Ondoren, eman adibide bat.

anayaharitza.es Kontsultatu «Animalien simetria» baliabidea zure baliabide-bankuan. Ondoren, azaldu zer simetria mota duten irudietako animaliek. A

- Oro har, ehunek organoak eratzen dituzte, eta organoek, era berean, aparatu eta sistema oso konplexuak.

- Simetria erradiala edo aldebikoa izan ohi dute. - Elikaduraren arabera, animalia belarjaleak, haragijaleak edo orojaleak daude.

- Konplexuenek nerbio-sistema eta zentzumen-organoak dituzte. Gehienak leku batetik bestera mugitzen dira; beraz, lokomozio-organoak eta muskulu-sistema garatua dituzte.

- Gehienek sexu bidezko ugalketa dute. Garapenari erreparatuz gero, obiparoak, bibiparoak eta obobibiparoak izan daitezke.

1.2 Animalien sailkapena Animaliak bi talde handitan sailkatzen dira: ornogabeak eta ornodunak.

- Ornogabeek ez dute barne-eskeletorik, eta beraz, bizkarrezurrik ere ez. Batzuek estalki gogor batez babestuta dute gorputza; estalki hori maskorra, oskola edo exoeskeletoa izan daiteke. Obiparoak dira, eta batzuek metamorfosia egiten dute.

- Ornodunek barne-eskeletoa dute, baita bizkarrezurra ere. Ornodu1

nen gorputzak atal hauek ditu: burua, enborra eta gorputz-adarrak. Obiparoak, bibiparoak eta obobibiparoak izan daitezke.

Dragoien gako dikotomikoa Irudian literaturaren eta zinemaren historiako dragoi ospetsuenetako batzuk ageri dira. Erreparatu arretaz, eta erantzun galdera hauei: 3

4 5

a) Asmatu nola deitzen den bakoitza eta zer literatura- edo zinemalanetakoa den. b) Deskribatu dragoi bakoitza labur-labur: forma, kolorea, gorputzadarrak, larruazala, etab. c) «Nola erabili gako dikotomikoak» baliabidearen laguntzaz (anayaharitza.es webgunean daukazu), egin gako dikotomiko bat dragoiak identifikatzeko. Horretarako, aurreko ariketan deskribatu dituzun ezaugarriak hartu behar dituzu kontuan. d) Dragoien ezaugarriak kontuan hartuta, animalien erreinuko zer taldetan sailkatuko zenuke bakoitza? Talde bat baino gehiago izan daitezke. 8

6 7

2.1 Elikadura Animaliak hainbat modutan elikatzen dira: ingurunetik zuzenean xurgatzen dute elikagaia, uretan dauden elikagai-partikulak iragazten dituzte (esaterako, belakiek) edo ahoaren bidez hartzen dute elikagaia.

Animalien nutrizioa

2.2 Digestioa Digestioa elikagaiak mantenugai bihurtzen dituen prozesua da.

- Digestio-aparaturik gabeko animaliak. Zelula espezializatuak dituzte elikagaia hartu eta digeritzeko. Ondoren, mantenugaiak hedatzen dira gainerako zeluletara.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

- Digestio-aparatua duten animaliak. Digestioak hainbat etapa ditu: elikagaien birrinketa mekanikoa, digestio kimikoa (mantenugaiak lortzeko), mantenugaien xurgapena eta hondakinen kanporaketa.

1 Idatzi digestio-aparaturik gabeko digestioak zer abantaila eta desabantaila dituen digestio-aparatuarekin egiten denarekin alderatuz gero.

Bi digestio-aparatu mota daude:

Barrunbe gastrobaskularrak Zaku-formako egiturak dira; zulo bakarra dute elikagaiak sartzeko eta hondakinak ateratzeko. Knidarioek barrunbe gastrobaskularra dute.

2 Zer antzekotasun eta zer alde dituzte anelidoen eta ugaztunen digestio-aparatuek?

Digestio-hodiak

3 Gai al dira barrunbe gastrobasku-

Digestio-hodiek ahoa eta uzkia dituzte. Hodiaren tarte bakoitza digestio-prozesu batean espezializatuta dago.

larrak dituzten animaliak elikagaia birrintzeko?

Animalia bakunenek, hala nola anelidoek, ez dute digestio-guruinik. Artropodoek, moluskuek eta ornodunek digestio-guruinak dituzte; horien bidez, zenbait substantziak sortzen dituzte digestio kimikoa errazteko.

Ikertu ornodunen digestio-sistemen inguruan eta azaldu zer diren errumena, arandoia eta paparoa.

Elikagaien bidea Barrunbe gastrobaskularra

Digestio-hodia (digestio-guruinekin)

Digestio-hodia (digestio-guruinik gabe)

Digestio guruinak: gibela eta pankrea

Ahoa

Heste lodia

Hestea

Ahoa Uzkia

Ahoa eta uzkia Elikagaia hemendik sartzen da

Uzkia Digestioaren hondakinak hemendik ateratzen dira

Urdaila Heste meharra

Erreparatu irudiei, eta deskribatu, kasu bakoitzean, zer bide hartzen duten elikagaiek organismoan sartzen direnetik hondakin gisa kanporatuak diren arte.

Animalien nutrizioa Arnasketa deritzon gas-trukeari esker, animaliek oxigenoa hartu egiten dute, oxigenoa beharrezkoa baita zelula-arnasketaren bidez energia lortzeko. Gas-trukean, halaber, prozesuan sorturiko karbono dioxidoa ezabatzen da.

2.3 Nola hartzen dute arnasa animaliek? Animalia bakunenetan, hala nola porifero eta knidarioetan, gasak difusio bidez trukatzen dira zelulen eta kanpo-ingurunearen artean. Gainerako animaliek egitura espezializatuak dituzte gas-trukea egiteko: trakeak, gorputz-azala, zakatzak eta birikak.

Trakeak

Espirakulua

Zakatzak

Birikak Arnasbideak

Oxigeno disolbatua duen ura CO2 O2

Trakeen adarkadurak

Exoeskeletoa

Oxigenorik gabeko ura CO2 duen odola O2 duen odola

Gorputz-azala CO2 O2

CO2 O2

CO2

Ura

O2 duen odola Airea

CO2 duen odola

O2 Ura

Ura

Albeoloak

Aztertu zakatz-arnasketaren eraginkortasuna

20% O2

Intsektuen zakatz-arnasketa airearen difusio bidez gertatzen da intsektuen gorputzaren barruan. Mekanismo horren bidez, airea gorputzean sartzen da, baina distantzia txiki batean soilik. Distantzia hori handitu egiten da zenbat eta handiagoa izan airearen oxigeno-kontzentrazioa.

35% O2

Grafikoan aireko oxigeno-kontzentrazioa zein den ikus dezakegu, alti-

O2 kontzentrazioaren eta presio tudea areagotu ahala. Erreparatu arretaz, eta erantzun galdera hauei: atmosferikoaren bilakaera altitudearen arabera.

a) Nola eragiten die altitudeak trakeen bidez arnasten duten animaliei?

b) Airearen difusio-sistema mugatua da trakeetan, eta ez da eraginkorra animalien gorputza 3 mm baino handiagoa denean. Idatzi hori baino gorputz handiagoa duten 5 intsekturen izena.

% O2

P. atmosferikoa

c) Aurreko guztia kontuan hartuta, nola da posible intsektuak edo armiarmak tamaina handikoak izatea edo altitude handian bizitzea? Ikertu zer diren aire-zakuak eta nola funtzionatzen duten.

2.4 Zirkulazioa - Animalia bakunenek, hala nola poriferoek eta knidarioek, zuzenean trukatzen dituzte substantziak kanpo-ingurunearekin. Horretarako, zelula-mintzak baliatzen dituzte.

- Animalia konplexuenen kasuan, barne-fluido baten bidez trukatzen dira substantziak. Fluidoak zelulak inguratzen ditu, eta zirkulazio-aparatuari esker mugitzen da organismoan.

Animalien zirkulazio-motak Zirkulazio irekia

Bihotza

Fluidoak zuzenean bustitzen ditu animaliaren gorputzeko ehunak, eta hodietara itzultzen da. Zirkulazio itxia

Bihotza

Zirkulazio-aparatuak mantenugaiak daramatza leku batetik bestera, eta hondakinak biltzen ditu. Zirkulazioaparatua hainbat hodik osatzen dute, eta barne-fluido bat dabil horietatik (adibidez, odola). Bihotza arduratzen da fluidoa bultzatzeaz.

2.5 Iraizketa - Animalia bakunenen kasuan, zelulek beraiek kanporatzen dituzte hondakin-substantziak.

Fluidoa hodien barrutik dabil beti.

- Animalia konplexuenen kasuan, barne-fluidoek biltzen dituzte hondakinak, eta iraizte-organoek kanporatzen dituzte.

Iraizte-organoek zirkulazio-fluidoa iragazten dute; hots, hondakinak kentzen dizkiote fluidoari, kanporatuak izateko. Hainbat hodiren bidez kanporatzen dira hondakinak: harrek nefridioak baliatzen dituzte; artropodoek Malpighi-ren hodiak; ornodunek giltzurrun-hodiak.

Animalien zirkulazio-motak

Malpighi-ren hodiak Digestiohodia

Giltzurrunak Uzkia

Malpighi-ren hodiek zirkulaziolikidoak iragazten dituzte. Hondakinak digestio-hodira isurtzen dira.

Giltzurrunak odola iragazten du, hondakinak hartzen ditu eta gernua sortzen du.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Esan zer zirkulazio-sistema duten animalia hauek: gaizkata, marmota, marmoka, koartza, eltxoa, barraskiloa, belakia, arrabioa.

2 Zer funtzio betetzen du bihotzak?

3 Zergatik ez dute behar belakiek zirkulazio-sistemarik?

Ikertu nola deitzen den zirkulazio-sistema irekiek daramaten barne-fluidoa.

3.1 Zentzumen-organoak

Animalien erlazioa

Zentzumen-organoek errezeptoreak eta nerbio-lotura bat izaten dituzte; azken horrek koordinaziosistemara bidaltzen du errezeptoreak ingurutik hartutako informazioa.

Organo fotorrezeptoreak Begiak dira organo fotorrezeptoreak. Begien zelulek, argia nabaritzeaz gain, koloreak bereizten dituzte.

- Begi bakunak. Argiaren intentsitatea baino ez dute nabaritzen. Ornogabe gehienek begi bakunak dituzte.

- Begi konposatuak. Milaka unitate edo omatidio dituzte, inguruko irudi txikiak ere ikusteko. Irudi guztiak bilduta, mosaiko baten antzeko ikusmena sortzen da. Krustazeoek eta intsektuek begi konposatuak dituzte.

- Kamera motako begiak: argia fokuratzen duen leiar bat eta zelula fotorrezeptorez osaturiko geruza bat dituzte. Zefalopodoek eta ornodunek dituzte kamera motako begiak.

Termorrezeptoreak Komunikazioa da erlazio-funtzioaren alderdi garrantzitsuenetako bat. Gizakiok, funtsean, fotorrezeptoreak eta mekanorrezeptoreak erabiliz gauzatzen dugu komunikazioa. Demagun gure informazio-iturri nagusiak kimiorrezeptoreak eta termorrezeptoreak (sugeek dituztenen antzekoak) direla. Idatzi deskribapen labur bat eskuinean duzun egunkariorriak nolako hizkuntzan egon beharko lukeen azaltzeko, egunkaria ulergarria izan dadin guretzat. Demagun Ipar Partitonia oso herrialde menditsua dela –baso handiekin– eta euri asko egiten duela bertan. Herrialde horretaz ari garela adierazteko, usaina baliatuko genuke: euri-usaina, mendi elurtuen usaina eta hotz sentsazioa ematen duen usaina nahastuko genituzke.

Organo mekanorrezeptoreak Organo mekanorrezeptoreek bibrazioa, mugimendua, grabitatea eta presioa nabaritzen dituzte.

- Soinu-errezeptoreak. Belarrian daude. - Ukimen-errezeptoreak. Animaliaren gorputz osotik daude.

- Bibrazio- edo mugimendu-errezeptoreak. Adibidez, arrainen albo-lerroa.

Organo kimiorrezeptoreak

- Usaimen-organoak. Adibidez, artropodoen antenak edo ornodunen sudur-hobiak.

- Dastamen-organoak. Adibidez, ornodunek mihian dituzten dastamen-papilak

Organo termorrezeptoreak Tenperatura-aldaketak hautematen dituzte. Ornodunek azalean izaten dituzte. Ipar Partitoniak eta Hego Partitoniak bake-ituna sinatu dute. Hiru atxilotu egon dira ananapizza trafikoaren aurkako sarekada batean

Motorete berria Oraingoan aire egokitu gehiagorekin eta aleroi handiagoekin.

Zurigorri futbol-taldeak garaipena lortu du Zuriurdin taldearen aurkako derbian.

«Bihozgabe batzuk dira», adierazi du ikerketan dabilen polizia batek.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Zer dira omatidioak eta zer begi motatan daude? 2

Beti pentsatu izan da zefalopodoek zuri-beltzean ikusten dutela, koloreak hautematen dituen fotorrezeptorerik ez dutelako. Hala ere, ikerketa batek berriki egiaztatu duenez, gai dira koloreak bereizteko. Bilatu informazioa ikerketa horren inguruan, eta azaldu zergatik den gaitasun hori hain garrantzitsua animalientzat.

3.2 Koordinazioa Koordinazioa nerbio-sistemak eta sistema endokrinoak egiten dute.

Nerbio-sistema Nerbio-sistemak errezeptoreen seinaleak jasotzen ditu; seinaleok interpretatzen ditu, erantzuna prestatzeko, eta erantzun hori efektoreetara bidaltzen du, haiek betearaz dezaten.

Koordinazioa eta efektoreak Neurona Gorputza Dendrita

Neuronak denditren bidez jasotzen du nerbio-bulkada. Bulkadak neurona osoa zeharkatzen du, eta hurrengo neuronara heltzen da axoiaren bidez.

Nerbio-sistema osatzen duten zelulak neuronak dira. Neuronek nerbio-bulkaden bidez helarazten dute informazioa; horrek erantzun oso azkarrak sortzen ditu, baina laburrak.

Sistema endokrinoa Sistema endokrinoak organismo barrutik iristen diren estimuluak koordinatzen ditu. Guruin batzuek osatzen dute; horiek hormonak sortu, eta odolera isurtzen dituzte. Hormonek erantzun motelak ematen dituzte, baina iraunkorrak.

Axoia

Animalia bakunak Neurona-sare batek osaturiko nerbiosistema dute.

3.3 Efektoreak Bi organo efektore hauek arduratzen dira koordinaziosistemek prestatzen dituzten erantzunak gauzatzeaz:

Neuronasarea

- Guruinak. Funtzio oso espezifikoak betetzen di-

Animalia konplexuagoak

Entzefaloa

Bizkarrezurmuina

Neuronek, bilduta, nerbio-zentroak osatzen dituzte. Harren, moluskuen eta Nerbioak artropodoen kasuan, adibidez, gongoilak osatzen dituzte, eta ornodunen kasuan, aldiz, garuna eta bizkarrezurmuina. Neurona multzoek, halaber, nerbioak sortzen dituzte; Gongoilak nerbioek errezeptoreak eta efektoreak lotzen dituzte nerbiozentroekin.

tuzten substantziak (hormonak, entzimak, etab.) isurtzen dituzte.

- Lokomozio-aparatua. Animaliak lokomozio-aparatuari esker mugi daitezke.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 3 Nola deitzen dira nerbio-sistemaren zelula espezializatuak? Zer atal dituzte?

4 Zer da exoeskeletoa? 5 Zertarako balio dute ornodunen lokomozio-aparatuko tendoiek?

Nerbioak

anayaharitza.es Txipiroiek propultsio-sistema berezia darabilte mugitzeko; ez du zerikusirik orain arte ikasi dituzun sistemekin. Kontsultatu «Moluskuen propultsio-sistema» atala baliabidebankuan. 89

4.1 Ugalketa sexugabea

Animalien ugalketa

Ugalketa sexugabea ornogabe batzuek baino ez dute; esaterako, poriferoek, knidarioek, harrek eta ekinodermatuek. Batzuetan, sexu bidezko ugalketarekin txandakatzen da. Ugalketa sexugabea bi motatakoa izan daiteke:

- Gemazio bidezkoa. Gurasoaren azalean mami edo

Ugalketa

protuberantzia bat hazten da. Ugalketa sexugabea Gemazioa

Mamia

- Zatiketa bidezkoa. Gurasoaren gorputz-zati batetik sortzen da banako berria.

Zatiketa

4.2 Sexu bidezko ugalketa

Banako berria

Gurasoa

Zati horretatik planaria berri bat sortzen da

Sexu bidezko ugalketa Emea

Animalia gehienek dute sexu bidezko ugalketa. Horretarako, bi banako behar dira (arra eta emea), eta nork bere sexu-zelulak edo gametoak jartzen ditu. Gametoen eraketa Gonada izeneko organoetan eratzen dira. Gonada arrak barrabilak dira, eta espermatozoideak sortzen dituzte. Gonada emeak obulutegiak dira, eta obuluak sortzen dituzte.

Arra

Animalien sexua Obulutegia Obiduktua

Bulba

Hodi deferentea

Barrabila

- Espezie sexubakarrak: guraso bakoitzak, arra ala

Semenbesikula

- Espezie hermafroditak: banako berak bi gonada

emea izan, gonada mota bat du. motak ditu.

Zakila Umetokia

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Posible al da animalia bakarrak ugalketa sexugabea eta sexu bidezko ugalketa izatea?

Bagina

Barrabila

2 Nola deitzen dira gonada eta gameto arrak? Eta emeak?

Eskuineko irudian planarien taldeko har hermafrodita bat ikus dezakezu. Talde horretan ernalketa gurutzatua egiten dute animalia gehienek; beste animalia hermafrodita batzuk, aldiz, autoernaldu egiten dira. Bilatu informazioa prozesu horien inguruan, eta azaldu, labur-labur, zertan desberdintzen diren.

Poro genitala

Obulutegia

Aztertu ernalketa motak

4.3 Ernalketa Ernalketa gameto arrak eta emeak elkartzean gertatzen da; hala, zigotoa sortzen da. Bi motatakoa izan daiteke:

- Kanpokoa. Emearen gorputzetik kanpo egiten da; adibidez, uretako organismo gehienek egiten dute. Akoplamendua egonez gero, handiagoa da ernalketa gertatzeko aukera. Akoplamenduaren bidez, arrak emea besarkatzen du, eta biek isurtzen dituzte gametoak ingurura, aldi berean.

- Barrukoa. Emeen ugalketa-aparatuaren barruan egiten da. Lehorreko animalia gehienek eta uretako batzuek, hala nola marrazoak, egiten dute.

4.4 Enbrioiaren garapena Enbrioiaren garapena zigotoa eratzen denean eta enbrioia sortzen denean hasi, eta banako berria jaiotzen denean amaitzen da. Enbrioia non garatzen den kontuan hartuta, hainbat animalia mota daude:

- Obiparoak. Enbrioia arrautza baten barruan garatzen da, eta arrautzak dituen mantenu-substantziez edo biteloaz elikatzen da. Arrautzak oskol iragazgaitzik gabekoak (arrainenak eta anfibioenak) eta oskol iragazgaitzekoak (ornogabeenak, hegaztienak eta narrastienak) izan daitezke. Arrautza apurtzeari eklosio deritzo. Goiko argazkietan, igel bikote bat eta burruntzi bikote bat ikus daitezke, hurrenez hurren. a) Azaldu zergatik ageri diren, bi kasuetan, bata besteari itsatsita, kasu batean kanpoko ernalketa egiten ari badira, eta bestean, aldiz, barruko ernalketa. b) Espezie horiek ba al dute dimorfismo sexualik? Arrazoitu zure erantzuna. c) Ikertu ea animalia talde horietan gortea egiten den, eta deskribatu, labur-labur, nolakoa den jokaera hori kasu bakoitzean.

- Bibiparoak. Enbrioia amaren umetoki barruan garatzen da, eta karenaren bidez elikatzen da. Banako berria amaren gorputzetik ateratzeari erditze esaten zaio. Ugaztun guztiak bibiparoak dira, monotremak izan ezik.

- Obobibiparoak. Enbrioia emearen barruan dagoen arrautza batean garatzen da Eklosioa ere amaren barruan gertatzen da. Marrazo- eta sugegorri-espezie batzuk obobibiparoak dira.

Anemona eta pailazo-arraina

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 4

Aukeratu gortea egiten duen espezie bat, eta egin aurkezpen bat, gelakideen aurrean, espezie horretan gorte-prozesua nola gertatzen den azaltzeko.

5 Zer ugalketa mota dute, zure ustez, beheko irudiko izaki bizidunek?

5.1 Poriferoak

Poriferoak, knidarioak eta harrak

- Poriferoak belakiak dira: uretako ornogabeak dira, ez dute organorik eta itsas hondora atxikita bizi dira.

- Batzuek ez dute simetriarik; beste batzuek simetria erradiala dute. Poriferoen gorputzak ildoen bidez lotutako poroak ditu. Ildo horiek koanozito izeneko zelulak dituzte, elikagaia atzematen espezializatuak.

Poriferoak

- Espikula deritzen arantza txiki batzuez osatutako eske-

Poroa Oskulua

letoa dute.

- Ugalketa sexugabea edo sexu bidezkoa izan dezakete (gehiengoa hermafroditak dira).

5.2 Knidarioak - Uretako organismoak dira: anemonak, marmokak, itsas koralak eta ur gezatako hidrak.

- Simetria erradiala dute. Barruko barrunbea dute; baAtrioa

rrunbea garroz inguratua dago, eta zulo bakarrak lotzen du kanpoaldearekin. Garroetan knidozito izeneko zelulak dituzte, eta harrapakinei pozoia injektatzeko baliatzen dituzte.

Koanozitoa

- Knidarioen gorputzek polipo edo marmoka itxura izan dezakete. Oro har, txandakatu egiten dituzte polipo- eta marmoka-faseak: polipoak ugalketa sexugabea dauka, eta marmokak, ostera, sexu bidezkoa.

Knidarioak Marmoka

5.3 Harrak

Garroak

Polipoa

- Gorputz biguna eta luzanga. Aldebiko simetriarekin. - Hiru talde daude: platihelminteak (gorputz laua, segmentatua ala segmentatu gabea), nematodoak (zilindro-formako gorputza) eta anelidoak (zilindro-formako gorputza, baina segmentutan banatua).

- Ugalketa sexugabea edo sexu bidezkoa (har hermafroditak eta sexubakarrak). Barruko barrunbea

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Definitu koanozito eta knidozito terminoak. 2

Harrak Anelidoa

Nematodoa

Asmatu zer materialez osatuta dauden poriferoen espikulak.

3 Azaldu zer alde dagoen nematodoen eta anelidoen artean

4 Idatzi har multzo bakoitzeko hiruna espezieren izenak. 5 Har-espezie batzuk parasitoak dira. Azaldu zer esan nahi duen organismo bat beste baten parasitoa izateak. Platihelmintea

Heste-zizarearen izen zientifikoa Ascaris lumbricoides da. Bilatu informazioa haren bizi-zikloaren inguruan.

6.1 Moluskuak

Moluskuak eta ekinodermatuak

- Aldebiko simetria eta gorputz biguna dituzte. Gorputza zati hauetan banatzen da: burua, muskulu-oina eta errai-masa. Errai-masa mantu izeneko ehun-geruza mamitsu batez dago estalita, eta mantu horrek maskorra sortzen du.

- Sexu bidezko ugalketa dute, eta gehienak hermafroditak dira. - Hiru talde daude: kuskubikoak (bi kuskuz osatutako maskorra

Moluskuak

dute), gasteropodoak (kiribil-formako maskorra dute) eta zefalopodoak (gehienek ez dute maskorrik edo gutxi garatuta dagoen barne-maskorra dute).

Kuskubikoak Mantua Erraimasa Maskorra

- Askotariko formak dituzte, eta larruazalaren azpian eskeletoa Oina

Maskorra

batetik bestera.

Erraimasa

- Obiparoak dira, eta sexu bidezko ugalketa dute. Burua

Errai-masa

Mantua

- Honela sailkatzen dira: asteroideoak (itsas izarrak), ekinoideoak (itsas trikuak), ofiuroideoak (ofiurak), holoturoideoak (holoturiak edo itsas luzokerrak) eta krinoideoak (itsas lirioak).

Ekinodermatuak

Oina Maskorra

dute, plakek eta arantzek osatua. Simetria erradiala dute.

- Aparatu anbulakrala dute, eta horren bidez mugitzen dira leku

Gasteropodoak

Mantua

6.2 Ekinodermatuak

Zefalopodoak

Aparatu anbulakrala

Oin anbulakralak

Burua Oina

Aparatu anbulakrala hodiz dago osatuta, eta urez betetzen direnean, oin anbulakralak mugitzen dituzte.

anayaharitza.es Kontsultatu «Moluskuen sailkapena» atala zure baliabide-bankuan.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Zerrendatu moluskuen gorputz-atalak. 2 Molusku guztiek al dute maskorra? Azaldu eta eman arrazoiak.

Zentzugabea. Erabili pentsalarien giltza esaldi hau arrazoitzeko: «Hogei urteren buruan, moluskuak izango dira pertsonon maskota gogokoenak».

4 Zenbat taldetan sailkatzen dira ekinodermatuak? Zerrendatu.

5 Marraztu itsas izar bat eta, gutxienez, haren bi simetria-ardatz.

anayaharitza.es Kontsultatu «Ekinodermatuen sailkapena» atala zure baliabide-bankuan. Aztertu informazioa eta sortu gako dikotomiko bat ekinodermatu taldeak identifikatzeko. 93

7.1 Artropodoen ezaugarriak

Artropodoak

Artropodoek animalia talderik ugariena eta aniztasunik handikoena osatzen dute. Lehorreko nahiz uretako inguruetan bizi dira.

- Gorputzak aldebiko simetria du, eta bi segmentutan

Artropodoen gorputzak

dago banatuta.

Zefalotoraxa

- Exoeskeletoa eta luzakin artikulatuak dituzte. - Gorputzak atal hauek ditu: burua, toraxa eta abdo-

Abdomena Toraxa

mena. Batzuek batuta izaten dituzte burua eta toraxa (zefalotoraxa), eta beste batzuek, aldiz, burua eta enborra dituzte.

- Sexu bidezko ugalketa dute. Obiparoak dira, eta as-

Burua

Abdomena

kok metamorfosia egiten dute.

7.2 Artropodoen sailkapena Enborra

Burua

anayaharitza.es Kontsultatu «Artropodoen sailkapena» atala zure baliabide-bankuan.

Artropodo kelizerodunak eta barailadunak daude. Lehenengoek kelizeroak dituzte; hots, ahotik kanpo dauden luzakin zorrotzak, janaria hartzeko baliatzen dituztenak. Araknidoak dira kelizerodunak. Barailadunek barailak dituzte aho barruan; intsektuak, krustazeoak eta miriapodoak dira barailadunak.

Artropodoen sailkapena

• Zefalotoraxa eta abdomena

Araknidoak

• Lau hanka-pare

• Burua, toraxa eta abdomena

Intsektuak

• Hiru hanka-pare • Hego-pare bat edo bi.

• Begi bakunak

• Begi bakunak eta konposatuak

• Zefalotoraxa eta abdomena

Krustazeoak

• Bost hanka-pare edo gehiago • Begi konposatuak

• Gorputz segmentatua

Miriapodoak

•S egmentu bakoitzean, hanka-pare bat edo bi. • Begi bakunak

Aztertu Pediculus humanus animalia a) Idatzi zein den animaliaren izen arrunta. b) Zer artropodo-taldetan sailkatuko zenuke? Arrazoitu zure erantzuna. c) Zergatik dauka izen zientifikoak humanus hitza? d) Azaldu zergatik den ospetsua animalia hau. Azaldu bere bizi-zikloa.

8.1 Arrainak

Arrainak eta anfibioak

- Uretako animalia ornodunak dira, eta forma hidrodinamikoa dute. Arrainen gorputz-adarrak hegalak dira.

- Larruazala babes-ezkatekin estalita dute. - Albo-lerroa dute, eta kasu askotan, igeri-maskuria. - Ektotermoak dira: ezin dute erregulatu gorputz-tenperatura. - Sexu bidezko ugalketa dute. Gehienak obiparoak dira, eta kanpoko ernalketa dute.

- Bi talde daude: arrain hezurdunak eta arrain kartilagodunak.

Arrainak eta anfibioak Zakatzen bidezko arnasketa.

Operkulua: zakatzak estaltzen ditu (arrain guztiek ez dute).

Pelbiseko hegala

Bizkar-hegalak

Alboko lerroa: bibrazioak eta ur-korronteak antzemateko.

Uzkihegala

Igeri-maskuria: airea pilatzen du, eta animaliaren flotagarritasuna aldatzen du.

Isatshegala

Biriken bidezko arnasketa.

Oso larruazal fina eta iragazkorra, arnasa hartu ahal izateko.

anayaharitza.es Kontsultatu «Espainiako arrain batzuk» eta «Espainiako anfibio batzuk» zure baliabide-bankuan.

Sailkatu arrainak Isurus oxyrinchus

8.2 Anfibioak - Lehorreko animalia ornodunak dira, baina ura behar dute ugaltzeko. Tetrapodoak dira; hots, lau gorputz-adar dituzte.

- Ektotermoak dira. Helduek larruazal-arnasketa dute. Gehienek birikak dituzte, eta batzuek, zakatzak.

- Sexu bidezko ugalketa dute: Arrautzak erruten dituzte uretan, ez baitute oskol iragazgaitzik. Gehienek metamorfosia egiten dute. Thunnus thynnus

- Bi talde daude: anuroak (igelak eta apoak) eta urodeloak (arrabioak eta uhandreak).

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Deskribatu igeri-maskuriaren funtzioa. anayaharitza.es Kontsultatu «Arrainen sailkapena» zure baliabide-bankuan, eta argudiatu zer taldetakoa den argazkiko arrain bakoitza.

2 Arrain hezurdunen larruazala zimurtsua da; kartilagodunena, aldiz, leuna. Zer gorputz-atal dela-eta daukate arrainek larruazal desberdina?

anayaharitza.es Kontsultatu «Anfibioen sailkapena» zure baliabide-bankuan, eta azaldu nola bereiz dezakegun uhandre bat apo batengandik. 95

9.1 Narrastiak

Narrastiak eta hegaztiak

- Lehorreko edo uretako animalia ornodunak dira, baina ez dute urik behar ugaltzeko.

- Ektotermoak dira. Larruazala ezkataz estalita dute. - Gehienak tetrapodoak dira, eta hanken amaieran bost

Narrastiak eta hegaztiak

hatz azazkaldun dituzte. Narrasean mugitzen dira.

Larruazal lodia eta iragazgaitza, ezkataz estalia. Biriken bidezko arnasketa.

Batzuek, hala nola krokodilianoek, isatsa erabiltzen dute igeri egiteko.

- Sexu bidezko ugalketa dute. Gehienak obiparoak dira, eta arrautza oskoldunak erruten dituzte.

- Hiru talde daude: kelonioak (dortokak), krokodrilianoak (krokodiloak) eta ezkatadunak (muskerrak eta sugeak).

9.2 Hegaztiak Tetrapodoak dira; hala ere, batzuek ez dute hankarik (sugeek) eta beste batzuek hanka aldatuak dituzte (itsas dortokak). Lumek hegan egiten eta gorputztenperatura mantentzen laguntzen dute.

Atzeko hankak ezkataz estalita dituzte.

Elikadura motaren arabera, mokoak forma bat ala beste du. Aire-zakuak: birikekin loturik daude. Zaku horiek arnasa hartzen eta hegan egiten laguntzen dute.

Biriken bidezko arnasketa. Aurreko gorputzadarrak hegoak dira, eta, espezie batzuetan, hegalak.

Narrasean mugitzen dira.

- Lehorreko animalia ornodunak eta tetrapodoak dira. - Lumak eta moko sendoa (hortzik gabea) dauzkate. - Endotermoak dira; hau da, beti dute tenperatura bera gorputzean, inguruko tenperatura edozein izanik ere.

- Sexu bidezko ugalketa dute, eta obiparoak dira. - Bi mota daude: giladunak (hegan egiten dute) eta lasterkariak (ez dute hegan egiten).

Uraren pisua Phalacrocorax carbo

Hezurrak hutsik dituzte barrutik; beraz, arinagoak dira hegan egiteko. Hegazti hegalariek gila daukate; hegoetako muskuluak, hain zuzen, bertan txertatuta daude.

anayaharitza.es «Espainiako narrasti batzuk» eta «Espainiako hegazti batzuk» zure baliabide-bankuan.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1

anayaharitza.es Kontsultatu «Narrastien sailkapena» zure baliabide-bankuan, eta azaldu nola bereiz dezakegun musker bat dortoka batengandik.

2 Azaldu zergatik ezingo luketen hegaztiek hegan egin ugaztunenak bezalako hezurrak izango balituzte.

anayaharitza.es Kontsultatu «Hegaztien sailkapena» zure baliabide-bankuan. Ondoren, azaldu zer den hegaztien gila, eta azaldu zer hegazti-taldek daukaten.

Uretan luzaroan egoten diren hegaztiak dira ubarroiak, arrantza egiten baitute elikatzeko. Zertan ari da, zure ustez, argazkiko ubarroia? Zergatik egiten du hori?

10.1 Ugaztunen ezaugarriak

Ugaztunak

- Lehorreko edo uretako animaliak dira. Tetrapodoak dira. - Gehienek ilez estalitako gorputza daukate. - Ugatzak dituzte, esnea sortzeko - Endotermoak dira. - Oso garatuta dute nerbio-sistema. - Sexu bidezko ugalketa dute; gehienak bibiparoak dira. - Hiru talde daude: monotremak, martsupialak eta karendunak.

Eta ugaztunak ez bagina? Jakin badakizu gizakiak animalia ugaztunak garela. Demagun, primateen ordenakoak izan ordez, beste animalia talde batzuen eboluzioa garela. Aztertu irudiak, eta erantzun galdera hauei: •Z er animalia talde lotuko zenuke gizaki bitxi hauen irudi bakoitzarekin? •Z er antzekotasun dituzte Homo sapiens espeziearekin? Zer desberdintasun?

Ugaztunak Hortzen forma eta antolaketa elikaduraren araberakoak dira.

Gorputza ilez estalita dute, gorputztenperatura mantentzeko.

•A smatu izen zientifiko bat espezie berri hauentzat. •H autatu irudietan agertzen ez den animalia talde bat, eta deskribatu nolakoa litzatekeen animalia talde horretatik eboluzionatu duen sasigizaki bat. Asmatu sasigizaki-espezie horrentzako izen bat, eta deskribatu haren ezaugarri nagusiak. Azkenik, marraztu espeziea. 2

Biriken bidez arnasten dute.

Lau gorputz-adar dituzte, lokomoziora moldatutakoak.

anayaharitza.es Kontsultatu «Espainiako ugaztun batzuk» zure baliabide-bankuan.

10.2 Gizakiak Gizakiak animalia ornodunak, ugaztunak eta karendunak gara. Gure espeziea, Homo sapiens, primateen ordenakoa da.

- Hankabiko lokomozioari esker, besoak aske ditugula joaten gara hara eta hona.

- Aurrez aurreko erpuruak trebetasun handiagoa ematen digu objektuak erabiltzeko.

- Ile gutxi dugu gorputzean. - Gure azalak izerdia sortzen duten guruin asko ditu gorputz3

tenperatura egokitzeko.

- Gizakien kumeak babesgabeak dira; beraz, zaintza handia behar dute.

- Ikusmen binokularra. - Garuna oso garatuta daukagu, eta horrek, esate baterako, arrazoibidea eta hizkuntza eman dizkigu. 97

Narrastiak eta hegaztiak

Animalia batzuk kaltegarriak izan daitezkeen arren, animalia askok onura ugari ekartzen dizkiete ekosistemei eta gizakiei.

11.1 Animalia kaltegarriak Ornogabeak

- Intsektu batzuek, hala nola landare-zorriek, izurriak sortzen dituzte, eta kalte handiak egiten dizkiete ekosistemei eta laboreei.

- Ornogabe batzuek –adibidez, zorriek, eltxoek, arkakusoek, teniek edo heste-zizareek– gaixotasunak edo kalteak eragiten dizkiete gizakiei.

- Beste zenbait ornogabek –esate baterako, armiarmek, eskorpioiek, marmokek edo liztorrek– guruin pozoitsuak dituzte, eta ziztada narritagarriak sor ditzakete, baita hilgarriak ere. Afrikako barraskilo erraldoiak kalte izugarriak eragin ditzake laboreetan; gainera, nematodo parasito bat transmiti dezake gizakien artean, gordinik jaten bada.

Gizaki onuradunak Gizaki kaltegarriak Ikusi dugunez, animalia askok kalteak eragiten dizkiote gizakiari. Ariketa honetan, buelta emango diogu ikuspegi horri. Hautatu gizakientzat kaltegarriak diren bi animalia, eta idatzi testu labur bat animaliaren ikuspegitik. Hau da, azaldu nola ikusiko gintuzkeen animaliak gu. Hona hemen ariketa egiteko argibide batzuk: •P entsatu zer kalte eragin diezaiokegun espezieari. Espeziearen ekosistemak suntsitzen al ditugu? Gaixotasunak transmititzen al dizkiogu? Espeziea desagerrarazten al dugu gure ekintzekin? •P entsatu zer onura ekar diezaiokegun. Espazioak sortzen al ditugu espeziea horietan bizitzeko? Gure hondakinak edo elikagaiak erabiltzen al ditu bere mesedetan? •B ilatu informazioa izurriak nola sortzen diren eta zer kalte eragin diezazkiguketen jakiteko. Ondoren, pentsatu gizakiek nolabaiteko desorekarik eragiten al duten izurrien mesedetan.

Ornodunak

- Ornodun batzuek, adibidez, zenbait karraskarik, izurriak sortzen dituzte. Ornodunok, bada, eragina dute gizakiarengan, laboreak hondatu egiten baitituzte. Beste batzuek eragozpenak eta kalteak sortzen dituzte, hala nola usoek hirietan, haien gorotzek eraikinak eta monumentu historikoak hondatzen baitituzte.

- Zenbait espezie, esate baterako, sugeak, pozoitsuak izan daitezke pertsonentzat; beste batzuek, hala nola arratoiek, gaixotasunak transmititu egiten dituzte.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 1 Azaldu, zeure hitzekin, zer esan nahi duen animalia jakin bat izurri bat dela.

2 Idatzi animalia pozoitsuen zerrenda bat bosna animalia ornodun eta ornogaberekin.

Kotoi-kukurutxa (irudian) ohiko izurria da parkeetan, lorategietan eta baratzeetan. Ikertu nola borrokatu daitekeen haren aurka ingurumena kaltetu gabe.

11.2 Animalia onuragarriak

Animalia onuragarriak

Ornogabeak

- Ornogabeak ekosistema berean bizi diren beste izaki bizidun batzuen elikagai dira; adibidez, arrainek krustazeoak jaten dituzte, eta txoriek, berriz, intsektuak.

- Intsektuak, adibidez, ezinbestekoak dira landareak polinizatzeko.

- Ornogabe batzuek, hala nola koralek, balio ekologiko handiko ekosistemak eratzen dituzte. Ekosistema horietako asko gizateriaren ondare dira gaur egun.

- Beste batzuk, adibidez, lur-zizareak, lagungarriak dira

Kolibri-esfingea intsektu bat da, eta, erleek bezala, landareak polinizatzen ditu.

lurzorua ongarritzeko eta aireztatzeko; izan ere, haiei esker, deskonposatzen ari den materia organikoa errazago bihurtzen da landareen ongarri.

- Askok garrantzi handia dute elikaduran. Esate baterako, erleek eztia sortzen dute, eta molusku eta krustazeo mota asko, berriz, jangarriak eta oso estimatuak dira.

- Horietatik lehengaiak ateratzen dira erabilera askotarako. Hona hemen adibide batzuk: zeta naturala (ehungintzarako), belaki naturalak (biziki estimatuak, leun-leunak baitira, eta produktu kimikorik gabeak) eta sendagaiak lortzeko substantziak, hala nola erleek sortzen duten propolia, eztarriko mina arintzeko balio duena.

- Intsektu batzuek beste batzuk jaten dituzte, eta gizakiak zenbait izurri kontrolatzeko erabiltzen du gaitasun hori. Esate baterako, marigorria landare-zorrien aurka borrokatzeko erabiltzen da, azken horiek kalte egiten baitiete landareei.

Ornodunak

- Ornodun batzuek, esaterako, arrainek eta abeltzaintzako espezieek, janaria eta lehengaiak ematen dizkiote gizakiari.

- Espezie horietako batzuk garraiorako eta nekazari-

Saguzarrak eltxo-izurriak kontrolatzeko erabiltzen dira munduko leku askotan, eltxoek malaria eta beste gaixotasun batzuk transmiti ditzakete-eta.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... 4 Izendatu gizakiak jaten dituen bosna ornodun eta ornogabe. Zehaztu zer taldetakoa den bakoitza.

Zer dela eta diozu hori? (Lortu teknika honi buruzko informazio gehiago anayaharitza.es webgunean). Aplikatu pentsamenduko teknika hau argazkian ageri den esaldia arrazoitzeko. Gizakiek nekez iraungo lukete bizirik erleak desagertuko balira.

tza-lanetarako ere erabiltzen dira.

- Ornodunen espezie batzuk –hala nola saguzarrak eta harrapariak– erabilgarriak izaten dira izurriak kontrolatzeko. Hala. izurriek laboreei kalteak eragitea edo gizakiei gaixotasunak transmititzea ekiditen da.

- Etxeko zenbait ornodunek, hala nola txakurrek eta katuek, laguntasuna eta maitasuna ematen dizkiete pertsonei, eta gidatu ere egiten dituzte; adibidez, zenbait txakur itsuei laguntzeko trebaturik egoten dira. 99

ULERTU

Interpretatu irudiak

Antolatu ideiak

3 Aztertu animaliek izan ditzaketen bi zirkulazio-sis-

Armiarma motako kontzeptu-mapa. Osatu, zure koadernoan, hurrengo maparen hutsuneak. Ikasi nola egiten den anayaharitza.es webgunean eskuragarri dagoen baliabidearekin.

temen irudiak, eta erantzun: A B

Animalien erreinua Nutrizioa Mantenugaiak lortzea, ? eta ? bitartez.

Ugalketa Erlazioa

Arnasa hartzea, ? , ? , ? , ? edo ? bitartez. Zirkulazio zuzena edo ? . bitartez. ? edo ? izan daiteke. Iraizpen zuzena edo iraizte-organoen bidezkoa ( ? , ? , ? edo beste organo batzuk).

Sexugabea, hauen bidez: Zentzumen• ? organoak hauek • ? izan daitezke: Sexu bidezkoa, hauen bidez: • ? • ? • ? • ? ? • • ? • ? • ? Efektoreak bi motatakoak izan daitezke: • ? • ?

Laburbildu 2 Egin unitatearen laburpena, gidoi honen arabera: • Izendatu animalien erreinuaren ezaugarri nagusiak, eta azaldu zer den simetria.

• Azaldu nola sailkatzen diren animaliak bi taldetan, eta zer irizpideren arabera egiten den.

B 2 1

a) Adierazi, kasu bakoitzean, zer zirkulazio-sistema den eta zer animaliak izan dezaketen. b) Izendatu irudi bakoitzean adierazita dauden egiturak. c) Azaldu nola funtzionatzen duten bi sistemek, eta adierazi zer desberdintasun dagoen horien artean.

4 Erreparatu animalia ornogabearen irudiari, eta erantzun galderei:

• Aipatu animalien nutrizio-prozesuak, eta azaldu nola gauzatzen diren.

• Azaldu nola egiten duten digestioa digestio-aparatua duten eta ez duten animaliek, eta izendatu gas-trukean espezializatuta dauden egiturak.

• Izendatu animalien zirkulazio motak eta iraiztemekanismoak.

• Azaldu zer diren zentzumen-organoak eta zer mota dauden.

• Aipatu nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren funtzioak eta bi sistemen arteko aldeak.

• Azaldu zer diren organo efektoreak eta zer mota dauden.

• Izendatu ugalketa sexugabe motak, eta jarri bi adibide.

• Azaldu animalien sexu bidezko ugalketaren urratsak.

100

B A

a) Zer animalia da? Zer ornogabe taldetakoa da? b) Adierazi irudian handituta agertzen den anatomia-egitura, eta izendatu adierazita dauden atalak. c) Zertarako erabiltzen du animaliak egitura hori? Azaldu, labur-labur, nola funtzionatzen duen.

Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

12 Arrazoitu zergatik ez diren eskorpioiak intsektuak.

Aplikatu

13 Arrazoitu: gorputz-tenperatura bera al dute goi-

5 Azaldu zer alde dagoen ornodunen eta ornoga-

mendiko ibai batean bizi den arrain batek eta itsaso epelean bizi den batek?

been artean.

6 Gogoratu: zer ezaugarri komun dituzte animalien

Egin aurrera

erreinuko organismoek?

7 Azaldu zer desberdintasun dauden obiparoen, bi-

biparoen eta obobibiparoen artean.

8 Adierazi zer molusku motak dituen ezaugarri hauek:

Ikertu anfibioen arnasketaren inguruan, eta, horri loturik, azaldu zergatik jotzen diren anfibioak uretako eta lehorreko animalien arteko maila ebolutibotzat.

15 Ornogabe asko kaltegarriak dira gizakientzat; izan

a) Bi piezaz osatutako maskorra.

ere, gaixotasun larriak eragiten dizkiete. Beste ornogabe batzuk bektoreak dira; hau da, organismo horiek gaixotasunak sortzen dituzten izaki bizidunak transmititzen dizkiote gure gorputzari. Bilatu, gutxienez, ornogabe kaltegarrien eta ornogabe bektoreen hiruna adibide.

b) Kiribil-formako maskorra. c) Ez dute buru bereizirik. d) Garroak dituzte buruan. e) Muskulu-oina dute.

9 Azaldu nola funtzionatzen duten Malpighi-ren ho-

diek, eta lotu zuk emandako azalpena zirkulaziosistema irekiekin.

10 Aipatu hauen arteko aldeak zein diren: a) Sexu bakarreko izakiak eta izaki hermafroditak. b) b) Estalketa eta akoplamendua. c) Eklosioa eta erditzea.

Egiaztatu. Munduko toki askotan, intsektuak elikagai-iturri garrantzitsua dira gizakientzat; hala ere, Europan ez dago halako ohiturarik. Taldeka, egin txosten bat honako alderdi hauek azaltzeko: intsektuen propietate nutritiboak zein diren, intsektuak dietan nola sartu daitezkeen eta mundumailako elikadurari nola lagundu diezaioketen.

11 Adierazi zer artropodo motari dagozkion baieztapen hauek: a) Lau hanka-pare dituzte. b) Begi konposatuak baino ez dituzte. c) Hegoak dituzte.

HAUSNARTU Lehen unitate honetan hainbat kondaira, mito eta sinesmen aztertu dituzu, eta zientzia erabili duzu egia ala gezurra diren frogatzeko. Hausnartu ikasi duzunaren inguruan. Horretarako, bete anayaharitza.es webguneko galdetegia eta errubrika. Alderdiak

Ulertu egiten dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko

Ez dut guztiz ondo ulertzen. Zalantza batzuk ditut

Ez dut ulertzen

Ez dakit

Aurrera egiteko proposamenak

Identifikatu egiten ditut animalien erreinuko izaki bizidun guztien oinarrizko ezaugarriak.

…

Gai naiz animalien bizi-funtzioak azaltzeko eta horien adibideak jartzeko.

…

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin zeure konpetentzien autoebaluazioa anayaharitza.es webgunean.

101

8 Ekosistemak eta gizakia WANGARI MAATHAI Ekintzailea: zuhaitzak, justizia eta bakea Nire herrialdean, gero eta okerragoak ziren bizi-baldintzak. Urtetik urtera urrunago joan behar izaten genuen edateko uraren bila. Gure haurrak gosez hiltzen ziren. Hain zegoen hondatuta geure ingurua, ezen urtaro bakoitzak aurrekoak baino baliabide gutxiago ematen baitzizkigun... Zer egin nezakeen nik? Nori eska niezaiokeen laguntza? Une horretantxe, aliatu ezin boteretsuago batzuk ditugula bururatu zitzaidan: zuhaitzak. Wangari Muta Maathai dut izena, eta 1940an jaio nintzen Ihithe izeneko herrixkan, Kenian. Eskola katolikoetara joan nintzen, eta horietan ikasi nuen ingelesez hitz egiten. Horri esker, 1960an, aukera bikaina suertatu zitzaidan: beka bat eman zidaten Estatu Batuetan ikasteko. Biologian graduatu nintzen Mount St. Scholastica College unibertsitatean, Kansas estatuan, eta Pittsburg-en jarraitu nuen ikasten, baita Giessen eta Munich hirietako unibertsitateetan ere, Alemanian. Keniara itzultzean, Nairobiko unibertsitatean aritu nintzen, Albaitari Anatomia Sailean, eta saileko buru izen164

datu ninduten 1975ean. Orduan hasi nintzen emakume afrikarren eskubideekiko interes sakona izaten eta pobreziaren aurka borrokatzen. Hala, zerbait egitea erabaki nuen, eta, 1977an, «Gerriko Berdea» mugimendua sortu nuen. Komunitate behartsuetako emakumeak zuhaitzak landatzera animatzen zituen erakundea zen, eta horren truke, soldata txiki bat irabazten zuten. Zuhaitzek lurzoruaren higadura ekiditen dute, kutsagarriak xurgatzen dituzte, euri-ura atxikitzen dute eta zura nahiz elikagaiak ematen dituzte. Hau da, giza jardueraren ondorioz hondatu diren ekosistemak leheneratzen dituzte pixkanaka, eta zuhaitzak landatu dituztenen bizibaldintzak hobetzen dituzte. Ordainsari bikaina da, ez duzu uste? Geroztik, etenik gabe egin nuen lan aktibista gisa. Baita lan horren aitortza lortu ere, Bakearen Nobel saria eman baitzidaten 2004an! Espero dut gero eta jende gehiagok ulertzea, naturarekin dugun harremana zainduz gero, denok irabazten dugula.

Zer ikasiko duzu? Unitate honetan • Wangari Maathai. Ekintzailea: zuhaitzak, justizia eta bakea 1. Ekosistemak erabiltzen ditugu 2. Ekosistemak aldatzen ditugu 3. Ekosistemak babesten ditugu • Ulertu, hausnartu eta probatu zure konpetentziak

anayaharitza.es webgunean Motibatzeko • Bideoa: «Hasi aurretik»

SECUENCIA DE APRENDIZAJE MEZU EZABAEZINA. ZER DA AZTARNA DIGITALA? 1.1

Bilatu zer den aztarna digitala, eta egin zerrenda bat aztarna digitalarekin zerikusia duten ekintzekin (zuek egiten dituzuen ekintzak). Aztarna horietako zenbatek du zerikusia sakelako telefonoarekin? Aztarna digitala uzten duen beste gailurik erabiltzen al duzue? Zein?

1.2 Eskaini arreta berezia mezu elektronikoekin isurtzen den CO2-ari, eta bilatu informazioa. Nola murritz dezakezue mezu elektronikoen karbono-aztarna? Nola egingo zenukete?

• Ezagutu hobeto... Wangari Maathai

ANTOLATU ZURE TXOSTENA

Dagoeneko zer dakizun argitzeko

2.1 Prestatu informazioa. Identifikatu proiektuaren helburua eta azaldu zuen ikerketaren arrazoia.

• Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun» Azaltzeko • Aurkezpena: «Espainiako parke nazionalak» «Honela gertatzen da desertifikazioa» «Desertifikazioa Espainian» • Bideoak: «Biodibertsitatearen garrantzia» Trebatzeko • Ariketa interaktiboak: «Jolastuz ikasi» «Egin proba» • Zientzia-lantegia: «Aztertu biodibertsitate-galeraren kasu bat» Eta, gainera, beharrezko dokumentazio guztia proiektuaren gakoak aplikatzeko

2.2 Deskribatu zer prozedura jarraitu duzuen ikertzeko. 2.3 Ordenatu lortu dituzuen emaitzak. Erabili grafikoak edo taulak beharrezkoa izanez gero. 2.4 Idatzi ondorioak eta lotu ikerketaren emaitzekin. AURKEZTU LORTUTAKO DATUAK 3.1 Diseinatu aurkezpen bat txostenaren datu nagusiak aurkezteko. Informazioak intuitiboa eta ulerterraza izan behar du. 3.2 Zabaldu zuen aurkezpena jendea kontzientziatzeko baliagarriak izan daitezkeen eremuetara, teknologiak dakartzan arazoen eta proposatu dituzuen konponbideen gaineko kontzientzia eragiteko. + jarraibide gehiago hemen: anayaharitza.es

165

Ekosistemak erabiltzen ditugu

1.1 Ekosistemak baliabide gisa Gizakiak kontsumitzaileak gara eta ekosistemen mende gaude, horietatik lortzen baititugu gure beharrizanak asetzeko baliabideak. Ekosistemetatik baliabide edo zerbitzu hauek lortzen ditugu: bizitzeko euskarriak (ura, oxigenoa eta elikagaiak), gure jarduerak garatzeko materialak eta energia, bizitzeko espazioa, ingurumenaren erregulazioa eta kulturari eta estetikari loturiko balioak. Baliabideok eskuragarri izateko, biotopoak egoera onean egon behar du, baina, batez ere, beharrezkoa da biodibertsitate handia egotea.

Biodibertsitatea edo dibertsitate biologikoa planetako izaki bizidunen aniztasuna edo aberastasuna da.

1.2 Oxigenoa, ura eta elikagaiak Beste animalia batzuek bezala, pertsonok ere ingurunetik hartzen ditugu oxigenoa, ura eta elikagaiak gure bizi-funtzioak egiteko, eta gure populazioa ikaragarria denez, ikaragarria da, baita ere, behar ditugun baliabideen kantitatea.

Ur geza baliabide gisa

Oxigenoa Lurreko atmosferaren oxigenoak, baita uretan disolbatuta dagoenak ere, jatorri biologikoa du. Hau da, organismo ekoizleek, bakterio fotoautotrofoek, algek eta landareek ekoizten dute fotosintesiaren bidez. Hala, ekosistemetan oxigenoa egoteko, ezinbestekoak dira aipatu ditugun izaki bizidunak, kantitate handitan.

Ura Lur planetan oso ugaria da ura, baina ur geza da bizitzeko behar duguna. Gainera, osasun-bermeak izan ditzan, araztuta egon behar du. Edateko ur gehiena euritik, ibaietatik, lakuetatik eta lurrazpiko biltegietatik edo akuiferoetatik lortzen dugu. Uraren zati handi bat izoztuta dago, baina ur izoztua nekez ustia daiteke.

Aztertu irudia eta arrazoitu, irudian oinarrituz, zergatik den ur geza baliabide hain preziatua gizakiarentzat.

166

Ur geza baliabide berriztagarria da, ziklo hidrologikoaren bidez berritzen baita, baina modu irregularrean dago banatuta lurrazal osoan zehar. Kasu batzuetan, halaber, berritze-prozesua oso motela izaten da; adibidez, lurrazpiko uren kasuan. Gainera, ur geza kutsatu egin daiteke, eta kutsatzea eta agortzea, praktikan, gauza bera dira.

Elikagaiak Gizakiak heterotrofoak gara eta izaki bizidunez edo horietatik eratorritako produktuz elikatzen gara. Arrazoi hori dela-eta, ekosistemen mende gaude, ekosistemak baitira izaki bizidunen euskarria.

Arrantza eta akuikultura

Oxigenoarekin eta ur gezarekin gertatzen den bezalaxe, izaki bizidunak baliabide berriztagarriak dira, ugaldu egiten dira-eta. Hala ere, garrantzitsua da izakiok nahikoa denbora eta baldintza egokiak izatea ugaldu ahal izateko; bestela, desagertu egingo lirateke. Oro har, bi modutan lortzen ditugu elikagaiak:

- Ehiza, arrantza eta bilketa. Gaur egun apenas ehizatzen da elikagaiak lortzeko, baina oraindik ere animalia eta alga ugari arrantzatzen eta biltzen ditugu itsas ekosistemetan. Horrenbestez, zinez garrantzitsua da ekosistema horiek egoera onean egotea.

- Laborantza eta izaki bizidunen hazkuntza. Gizakiok hiru ekintzaren bidez lortzen ditugu elikagai gehienak, eta hirurek ere ekosistemak errespetatu behar dituzte emankorrak izateko: • Nekazaritza. Landareen laborantzari esker zuzenean lortzen ditugu elikagaiak, bai geuretzat bai hazten ditugun animalientzat. Nekazaritza ingurumenaren mende dago, ingurumenaren egoera onaren mende, hain zuzen. Izan ere, nekazaritza-jarduerak garatzeko, lur-eremu handiak eta nahikoa ur geza behar ditugu. Gainera, funtsezkoa da izaki polinizatzaileekin interakzioa egotea, fruituak hazteko. • Abeltzaintza. Hazten ditugun animaliek haragia, esnea, arrautzak, eztia eta beste elikagai batzuk ematen dizkigute. Jarduera hori ekosistemen mende dago zeharo; izan ere, animaliek ere espazioa, ura eta elikagaiak behar dituzte garatzeko. • Akuikultura. Jarduera hau beste biak baino berriagoa da, eta arrainak nahiz uretako beste izaki batzuk eremu kontrolatuetan haztean datza, hala nola moluskuak edo algak. Uretako ekosistema basatietan eragiten dugun presioa arintzen laguntzen du akuikulturak, baina, bestalde, espazioa behar du eta aipatutako ekosistemetatik datozen baliabideak kontsumitzen ditu.

Alderatu bi argazkiak; hots, arraina lortzeko bi moduak. Azaldu, ingurumenaren ikuspegitik, zer abantaila eta desabantaila dituzten.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU 1 Zure ustez, zergatik da biodibertsitatea herrialde

2 Aipatu, laborantzatik edo abereetatik lortu beha-

baten aberastasunaren adierazle? Arrazoitu erantzuna.

rrean, izaki bizidun basatiengandik lortzen ditugun hainbat elikagai. Azaldu, halaber, nola lortzen diren.

167

Ekosistemak erabiltzen ditugu

1.3 Materialak eta energia Ekosistemek materialak eta energia ere ematen dizkigute, gure jarduerak egiteko beharrezkoak zaizkigunak.

Materialak Ekosistemek materialak ematen dizkigute, gure jarduerak egiteko beharrezkoak zaizkigunak. Hauek dira material nagusiak:

Dehesak baliabide gisa Txerri iberiarraren abeltzaintzarako

- Harriak, mineralak eta ura. Lehengai horiek biotopotik lortzen ditugu, eta ezinbestekoak dira industrian eta eraikuntzan. Ez dira berriztagarriak, ura salbu, baina, uraren kasuan ere, arestian aipatu ditugun xehetasunak hartu behar dira kontuan.

- Lurzorua. Lurzoru emankorra ezinbestekoa da nekazaritzan. Gizakiaren erruz, baliabide hori gero eta murritzagoa da inguru naturaletan, eta modu irrazionalean erabiliz gero, lurzorua agortzeko arriskua dago.

- Zura eta landare-zuntzak. Zuhaitz basatien enborretatik

Artelatz-kortxoa lortzeko

lortzen dugu zura, baina geroz eta ohikoagoa da baso landatuetatik lortzea. Landare-zuntzei dagokienez, kotoia, lihoa, kalamua edo espartzua nabarmentzen dira, eta ehunak nahiz sokak egiteko baliatzen ditugu.

- Larruak eta artilea. Animalien larruarekin arropak, oinetakoak edo tapizak egiten dira. Bestalde, ardien, ahuntzen edo alpaken artilea ehunak egiteko baliatzen da.

- Sendagaiak. Izaki askok dauzkaten edo ekoizten dituzten substantziekin egiten dira sendagaiak. Nabarmentzekoak dira landareetatik lortzen diren printzipio aktibo ugariak, edo antibiotikoak, azken horiek zenbait lizunetatik lortzen dira-eta.

Landare-ikatza lortzeko

Energia Egun, energiaren gehiena erregai fosiletatik lortzen dugu. Erregaiok iraganeko ekosistemetan eratu ziren, eta haien erauzketa eta erabilerak eragin zuzena du egungo ekosistemetan. Badaude oso erabiliak diren beste energia-iturri batzuk ere bai, hala nola substantzia erradioaktiboak, eguzki-erradiazioa, haizea edo ur-korronteak. Energia-iturri horiek ez dira ekosistemek sortutakoak, baina horien erabilerak ekosistemei eragiten die, aldatu egiten dituelako.

Zenbait ekosistemak, hala nola arteen eta artelatzen dehesek, elikagaiak, materiala eta energia ematen dizkigute. Adierazi zein baliabide ageri diren irudietan eta azaldu nola eskura daitezkeen.

168

Gaur egun, ekosistemek sortzen duten energia-iturri bakarra erabiltzen dugu: biomasa. Izaki bizidunetatik datozen materialen multzoa da, eta bioerregai moduan erabiltzen dira. Horien artean nabarmentzen dira egurra (zura edo nekazaritza-hondakinak), landare-ikatza, landare-olioak, bioalkoholak edo biogasa (janari-hondarrak edo eginkariak hartzitzean lortzen dena).

1.4 Beste baliabide batzuk Ekosistemek beste baliabide eta zerbitzu batzuk ematen dizkigute. Ez dira baliabide materialak, baina horrek ez du esan nahi garrantzi txikiagoa dutenik.

Bizitzeko espazioa

Bizitzeko espazioa Gizakiok espazio handia behar dugu, bai gure etxebizitzetarako bai gure soro, larre eta azpiegituretarako. Espazio hori, oraingoz, lurrazalaren gainazalera mugatzen da, eta kanpoan geratzen dira oso muturreko ingurumen-baldintzak dituzten eskualdeak. Azken horien adibide dira Sahara eta Antartida barruko eremuak, altitude handiko eremu menditsuak edo artikoko bankisak, populatu gabekoak. Horrenbestez, gogoan izan behar dugu espazioa mugatua dela eta okupatzen dugun eremu bakoitza gizatiartu gabeko ekosistemei kentzen ari garela.

Erregulazioa Ekosistemei esker, oreka-egoera dinamikoa du planetak eta baldintza egokiak sortzen dira egungo espezieentzako, baita geure espeziearentzako ere. Hala:

- Itsas inguruneetako fitoplankton kantitatea eta lehorreko inguruneetan landarediz estalita dagoen gainazal kantitatea, besteak beste, ezaugarri erabakigarriak dira planetaren klimarako edo hidrologiarako.

Alderatu bi irudiak, eta adierazi zer eragin izan duten bi gizarte hauetan tokian tokiko ekosistemen ezaugarriek.

- Orekan dauden ekosistemetan askoz zailagoa da izurriak eta gaixotasunak hedatzea, ekosistema horiek berezko kontrol-sistemak dituzte-eta.

Kulturari eta estetikari loturiko balioak Ekosistemek kulturari eta estetikari loturiko balioak ematen dizkigute, eta horiek ulertzeko, ezinbestekoa da populazioak heztea. Hala, balio horiek ezagutu eta errespetatuko dituzte eta nola baliatu jakingo dute. Balio horien artean, hauek nabarmentzen dira:

- Gizarteak eremu bakoitzeko ekosistemen ezaugarrien arabera definitu dira. Hala, ekosistemek neurri handian eragiten diete gizarte bakoitzaren gastronomiari, janzkerari, etxebizitza motei edo gizarteak berak ingurunearekin egiten duen erabilera.

- Ekosistemek edertasuna dakarte; izan ere, paisaia edo izaki bizidunen komunitate ikusgarriak daude ekosistemetan. Pertsona askori horiek ikustea eta sentitzea gustatzen zaie, ongizatea lortzeko. Edertasun hori aberastasun-iturri da, eta turismoaren nahiz beste jarduera batzuen bidez ustia daiteke.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU 3

Lapitzak erdira. Taldean, begiratu ingurura eta egin zerrenda bat izaki bizidunetatik datozen gauza guztiekin. Gai izango zinatekete horiek gabe bizitzeko?

4 Azaldu zergatik den garrantzitsua Lurrean baso eta oihan eremu handiak egotea.

5 Azaldu zergatik den edertasuna ekosistemek ematen dizkiguten baliabideetako bat. 169

Ekosistemak aldatzen ditugu

Iragan denboran, giza populazioa txikia zen geure planetan; beraz, naturako baliabideak ustiatzen genituenean, ez genuen ingurua gehiegi aldatzen. Hala, ingurumenari denbora nahikoa ematen genion birsortzeko. Gaur egun, ordea, populazioa ikaragarri haztearen eta teknologia garatzearen ondorioz, baliabideen kontrolik gabeko kontsumoa egiten du gizakiak, eta, halaber, ekosistemetan aldaketa nabarmenak eragiten ditu. Horrek, bada, arazo larriak sortzen ditu ingurumenean. Arazo horien artean, honako hauek nabarmentzen dira: biodibertsitatearen galera, klima-aldaketa eta lurzoruaren galera, baita azken horrek dakarrendesertifikazioa edo basamortutzea.

2.1 Biodibertsitatearen galera Ingurumen-arazoen artean badago bereziki larria eta kezkagarria den arazo bat: espezieen desagertze-tasa balio asaldagarrietara iritsi da. Orain arte ez da halakorik ikusi, eta badirudi espezieak modu masiboan desagertzen ari direla.

Bisontea arriskuan

Biodibertsitatearen galeraren atzean kausa hauek daude, besteak beste: gehiegizko ustiatzea, naturaren baliabideak aldatzea eta espezie exotikoak sartzea.

Gehiegizko ustiatzea Espezieen gehiegizko ustiatzea espezieak modu masiboan eta azkarregi harrapatzean eta biltzean datza, populazioei ugaltzeko eta leheneratzeko denborarik eman gabe. Giza jarduera hauek dira neurririk gabeko ustiatzearen errudunak:

- Arrantza-tresna selektiborik baliatzen ez duen industria-arrantza. Herrialde batzuetan modu industrialean egiten da oraindik arrantza, itsasontzi handiekin eta batere selektiboak ez diren sare kilometrikoekin. Horien bidez, itsasoa agortu egiten da erabat. Gainera, kasu batzuetan ez dira arrantza-kuotak errespetatzen, ezta etenaldiak ere, espezieak ugaldu eta populazioak leheneratzeko.

- Zuhaitz-mozketa masiboa. Munduko oihan-eremu Irudian ikus daitekeenez, garai batean modu masiboan ehizatu ziren bisonteak Ipar Amerikan. Orduan, oso animalia ugaria zen lurralde hartan. Bilatu informazioa gertakari horren inguruan; adierazi zer ondorio izan zituen ingurumenean; deskribatu bisontearen egungo egoera, eta eman zure iritzia gaiaren gainean.

170

handi batzuetan, zuhaitzak mozten dira kalitate handiko zura lortzeko. Zuhaitzak ez ezik, horien beharra duten espezie guztiak desagerrarazten dira.

- Legez kanpoko ehiza eta bilketa. Gaur egun, izaki bizidunak ezkutuan ehizatzen eta biltzen dira oraindik ere. Espezieok legez kanpoko salmentara bideratzen dira, pertsonen bildumetarako edo zenbait material lortzeko (marfila, korala edo ustez sendagarriak diren substantziak).

Natur inguruneak aldatzea Natur inguruneak giza jardueren eraginez aldatzen eta are suntsitzen dira. Ondorioz, ingurune horietako ekosistemetan bizi diren espezieak desagerrarazten dira.

Plastikoaren arazoa

Gizakiak jarduera hauen bidez aldatzen ditu inguruneak:

- Deforestazioa. Zuhaitzak modu masiboan mozten direnean edo suteak daudenean, eremuko landare-estalkia desagerrarazten da. Hala, landareen ekosistema osoa suntsitzen da eta higadurak lurzoruari eragiten dio zuzenean.

- Kutsadura. Zenbait gasen isurpenek euri azidoa eragiten dute, eta euri azidoak landareak hiltzen eta lurzoruak kutsatzen ditu. Halaber, hondakinak eta substantzia kaltegarriak lurzorura eta itsas edo kontinente-uretara isurtzen direnean, izaki bizidun ugari pozoitzen dira. Hondakin plastikoak dira egungo arazo garrantzitsuenetako bat; izan ere, ekosistema guztietan daude, baita izaki bizidunen barruan ere.

- Okupazioa. Gizakiak lur-eremu handiak okupatzen ditu herrien eta hirien bidez, azpiegituren bidez (errepideak, urtegiak, etab.) eta, batez ere, soroen eta bazkalekuen bidez. Eremu horietako baliabide naturalak desagertu egiten dira, eta horiekin batera, bertako ekosistemak. Aztertu irudia eta egin idazlan bat arazoaren inguruan. Azaldu zer sentiarazten dizun eta zer egin daitekeen arazoa konpontzeko.

Espezie exotikoak sartzea Espezie exotikoak haien jatorrizko ekosistematik atera eta ekosistema berri batean sartzen diren espezieak dira. Ondorioz, desorekak eragiten dituzte ekosistema berriko harreman biotikoetan. Gizakia izan da –batzuetan nahita eta bestetan nahi gabe– espezieak jatorrizko ekosistemetatik ateratzearen eta ekosistema berrietan sartzearen erantzulea. Arrazoiak askotarikoak dira:

- Interes ekonomikoa. Espezie batzuk –etxekotuak nahiz basatiak– eremu berrietan sartu dira hainbat modutan ustiatzeko: elikagai gisa, helburu zinegetikoekin, material-iturri gisa edo apaingarri moduan. Espezie horietako batzuk basati bihurtu dira eta eskualde berriak kolonizatu dituzte. Horrek desorekak eragin ditu.

- Arazoak konpontzeko saiakerak. Noiz edo noiz, tokiko espezie baten desagerpena «konpontze» aldera edo izurri bati «aurre egite» aldera, zenbait espezie sartu izan dira desagertutako espeziea ordezteko edo izurriaren harrapakari moduan jarduteko asmoz. Esku-hartze horiek beti sortu dituzte arazo berriak.

- Istripuak. Espezie exotiko batzuk istripuz heldu dira ekosistema berrietara, adibidez, itsasontzietan edo salgaien edukiontzietan finkatu edo horietara sartu direlako. Edota haztegietatik, abeltegietatik edo zoologikoetatik ihes egin dutelako eta barreiatu egin direlako.

- Arduragabekeria. Pertsona batzuek izaki bizidunak askatzen dituzte naturaguneetan. Izakiok basati bihur daitezke eta arazoak eragin ditzakete.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU 1 Zer da espezieen gehiegizko ustiatzea? Jarri adibideak.

2 Azaldu deforestazioak zergatik desagerrarazten dituen hainbeste espezie.

Bilatu informazioa espezie hauen inguruan: zebra-muskuilua, ur-hiazintoa, Kramer papagaitxoa eta Hego Amerikako kanabera-apoa (Rhinella marina). Adierazi, kasu bakoitzean: a) Nongoa da jatorriz? b) Nola sartu zen eskualde berrietara? c) Zergatik da kaltegarria eskualde berri horietako ekosistementzat?

171

Ekosistemak aldatzen ditugu

2.2 Klima-aldaketa Azken garaietan etenik gabe berotzen ari da Lurra. Duela bi mende pasatxo erregistratu ziren lehen neurketak, eta, horiek erakusten digutenez, Lurreko batez besteko tenperatura etengabe eta azkar igotzen ari da industrializazioa eta erregai fosilen erabilera zabaldu zirenetik. Horrenbestez, gizakion jarduerak dira berotzearen eragile nagusiak. Berotze horri loturik aldaketa handiak antzeman dira Lurreko klimetan: neguak gero eta beroagoak dira, lehorteak gero eta ohikoagoak eta luzeagoak dira zenbait eremutan, urakanak gero eta maizago gertatzen dira, etab. Horixe da, hain zuzen, klima-aldaketa.

Nola gertatzen da klima-aldaketa? Froga zientifikoek egiaztatu dutenez, klima-aldaketak kausa nagusi bat du: atmosferan zenbait gas ugaritu izana, giza jardueraren eraginez. Gas horien artean, karbono dioxidoa (CO2) nabarmentzen da.

Berotegi-efektua Eguzkierradiazioa

Atmosfera

Eguzkia

Gas horrek berotegi-efektua eragiten du. Izan ere, Lurrak, eguzkiak berotzen duenean, erradiazio infragorria igortzen du, baina CO2-ak hura atxikitzen du eta planeta gauez azkar hoztea ekiditen du. Modu horretan, planetako tenperaturak maila egokietan mantentzen dira. Hala ere, giza isurpenen ondorioz, CO2 kontzentrazioa areagotu egin da atmosferan; beraz, berotegi-efektua ere handitu egin da, batez besteko tenperaturarekin batera.

Erradiazio islatua Erradiazioa infragorri atxikia

Lurraren berotzeak hainbat ondorio dakartza, bata besteari kateatuak, klima-aldaketaren mesedetan:

- Kasko polarrak eta glaziarrak urtu egiten dira. Ur geza horrek guztiak itsasoan amaitu eta itsas mailak gora egiten du.

- Itsasora ur gezaren kantitate handia helduz gero, gazitasuna aldatu egiten da, eta, ondorioz, itsas korronte batzuen bidea ere alda liteke.

- Itsasoko gainazala berotzean eta korronteak aldatzean, atmosfera-zirkulazioa aldatu egiten da eta, ondorioz, prezipitazioak eta haizeak ere aldatzen dira Lurreko eskualdeetan.

CO2 kontzentrazioaren eta Lurreko tenperaturaren arteko lotura 5,0

300

2,5

280

260

-2,5

240

-5,0

220

-7,5

200 180

-10,0

172

140

120 100 80 60 40 Duela zenbat urteatrás (milakoak) Miles de años

14,3

370 350

14,1

330

13,9

310 290 270 250 1 000

°C 160

14,5

390

ppm CO2

Tenperatura-aldaketa Cambio de temperatura respecto al presente (°C) (°C) (egungoari dagokionez)

CO2 kontzentrazioa Concentración de CO2 (partes por millón) (milioiko)

13,7 1 200

CO2

1 400

1 600

Años Urtea

1800

13,3 2000

°C

Ondorioak Klima-aldaketaren froga zientifikoak ukaezinak diren arren, zientziak ez daki oraindik zer bilakaera izango duten Lurreko klimek eta zeintzuk izango diren aldaketa horien ondorioak. Oraingoz, klima-aldaketak ondorio hauek izango dituela aurreikusten da:

- Ekosistemak aldatu egingo dira; izan ere, espezieak ez dira ongi moldatuta egongo klima-aldaketak dakartzan baldintza berrietara.

- Itsas maila igotzearen ondorioz, kostaldeak eta baxu dauden eremuak estaliko ditu urak. zati batean bederen. Ondorioz, kostako ekosistemen baldintzak aldatu egingo dira. Ur ez oso sakoneko ekosistemek, hala nola koral-arrezifeek, kalteak jasango dituzte; izan ere, sakontasun handiagoa izango dute, eta ondorioz, argi gutxiago helduko da horietara.

- Klima-aldaketak nekazaritzari, abeltzaintzari eta gure populazio nahiz azpiegiturei eragingo die. Herrialde batzuetako ekonomiak kalte handiak jasan ditzake, eta altitude txikian dauden herrialde batzuk osorik desager daitezke.

- Pertsonenmigrazio-mugimenduak

masiboak izan daitezke klima-aldaketaren ondorioz, baldin eta eskualde batzuetako bizi-baldintzak jasanezinak bilakatzen badira. Horren eraginez, giza populazioa espazio txikiagora mugatuko da.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU 4 Azaldu zer lotura dagoen Lurra berotzearen eta erregai fosilak erabiltzearen artean.

Zer gertatuko litzateke...? Demagun, berotze globala eteteko, berotegi-efektua erabat desagerraraztea erabakitzen dela. Konponbide egokia izango al litzateke?

Orri birakaria. Idatzi zer ondorio izan ditzakeen klima-aldaketak zuen herrian edo hirian eta zuen inguru hurbilean, eta deskribatu dagoeneko gertatzen ari den aldaketaren bat.

Basamortuak, uholdeak eta urtzaroak

Lotu bi argazki hauek klima-aldaketarekin. Arrazoitu zure erantzuna.

173

Ekosistemak aldatzen ditugu

2.3 Lurzoruaren galera eta desertifikazioa Gizakiak modu masiboan ustiatzen du lurzorua, eta, hala, aldatu eta suntsitu egiten du.

Desertifikazioa lurzoruaren degradazio-prozesua da, eta horren ondorioz, lurzoruak biologikoki emankor izateari uzten dio, basamortuen antzera. Desertifikazioaren kausa nagusiak bi dira: landare-estalkiaren galera eta lurzoruaren higadura.

Landare-estalkiaren galera edo deforestazioa Lurraldeek hainbat kausaren ondorioz pairatzen dute deforestazioa. Besteak beste, kausa hauen ondorioz:

- Basoen gehiegizko ustiapena. - Lurzoruen erabilera desegokia. Adibidez, lurzoruak laborantzara bideratu ondoren, horiek abandonatzea. Edota lurzoruak azienda –neurriz kanpo– bazkatzeko erabiltzea, eta landaredi guztia suntsitzea.

- Istripuz edo nahita eragindakosuteak. - Klimari loturiko kausak. Lehorteak edo tenperatura-igoerek, esate baterako, landareak hiltzen dituzte.

Lurzoruaren higadura

Lurzoruaren galera Argazkian ageri den eremuak lurzorua galdu du; neurri handi batean, higadura biziaren ondorioz. Azaldu zer faktorek eragin duten lurzoruaren galera.

174

Landaredirik gabeko lurzoruek landareen sustraiei esker finko egoteari eta landareek airean duten zatiari esker estalita egoteari uzten diote. Ondorioz, euriak herrestan daramatza, maldak dauden guneetan bereziki. Arazoa are larriagoa izaten da eremu idorretan, eurite urriek uholdeak eragin eta lurzoru kantitate handia daramatelako herrestan. Hala, harriak biluzik geratzen dira, erabat antzu.

Desertifikazioaren ondorioak Desertifikazioak ekosistemen galera eragiten du. Galera hori, gainera, atzeraezina da; izan ere, lurzoruak berritzeko prozesua oso-oso motela da. Horrenbestez, eremu batean lurzorua galtzen denean, ezin izaten da basoberritu. Desertifikazioak arazo ugari dakarzkio gizakiari; izan ere, desertifikazioa pairatu duten eremuetan ezin da nekazaritzarik edo abeltzaintzarik garatu. Halaber, eremuotako bizi-baldintza oso zailak edo jasangaitzak izaten dira, eta abandonatuta amaitzen dute gehienetan.

Desertifikazioa munduan eta Espainian

ULERTU, PENTSATU, IKERTU 7 Azaldu zergatik den desertifikazio-fenomenoa larriagoa eremu idorretan.

planetako

anayaharitza.es Kontsultatu «Honela gertatzen da desertifikazioa» eta «Basamortutzea Espainian» eta esan zergatik duen Espainiak desertifikazioa pairatzeko arrisku handia. Zer eskualdek dute arriskurik handiena?

Gaur egun, desertifikazioa jasateko arriskua dute planetako eremu handiek, edo desertifikazioa jasaten ari dira dagoeneko. Eremu horietako gehienak eremu subtropikaletan edo klima epeleko eremu idorretan daude. Izan ere, eskualde horietako klimaren ondorioz, bereziki kalteberak dira desertifikazioaren aurrean.

9 Azaldu zer lotura dagoen klima-al-

Iberiar Penintsularen hego-ekialdea, Kanaria uharteak, Ceuta eta Melilla dira Espainian desertifikazio-arrisku handiena duten eremuak.

daketaren, desertifikazioaren eta biodibertsitate-galeraren artean.

Desertifikazioa Erlazionatu Espainian eta munduan desertifikazio-arrisku handiena duten eremuak eremu horietan dauden klima nagusiekin eta giza jarduerarekin.

Oso handia Handia

Txikia Oso txikia

Ertaina

Desertifikazio-arriskua munduan Oso handia Handia Ertaina Txikia

2000

4000

6000

8000 km

175

Gaur egun, gizaki gehienok ondotxo dakigu ekosistemetan aldaketak eragiten ditugula eta aldaketa horiek kolokan jar dezaketela gure biziraupena, espezie gisa.

Ekosistemak babesten ditugu

Hala, herrialde guztien artean akordioak lortzea zaila den arren, planak egon badaude aldaketa horiek kontrolatzeko, garapenari uko egin gabe. Hau da, garapen jasangarria lortzea da helburua.

Garapen jasangarria deritzon eredu sozioekonomikoak ongizatea eta baliabideen eskuragarritasuna bermatzen dizkie pertsona guztiei, baina ingurumena errespetatuz, etorkizuneko belaunaldiek ere hartaz gozatzeko aukera izan dezaten.

GJHak

3.1 GJHak Garapen jasangarriaren eredua lortzeko helburuarekin, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) Garapen Jasangarrirako Helburuak prestatu zituen. Bertan, herrialdeek lortu beharreko xedeak jasotzen dira, epe laburrera, ertainera eta luzera begira. Xedeek neurri zehatzak aurreikusten dituzte:

- Giza jarduerak gizarteentzat bidezkoak izatea eta horiek ingurumena errespetatzea.

- Proposatzen diren neurriak betetzen direla bermatu edo horretara lagunduko duten legeak egitea.

- Ingurumenarekiko kontzientzia globala lortzea helburu duten hezkuntza-planak gauzatzea.

Argudiatu nola ari diren laguntzen irudietako pertsonak GJHak betetzera.

Xede horien artean, badaude unitate honetan planteatu diren ingurumen-arazoak konpontzeaz arduratzen direnak. Besteak beste, nabarmentzekoak dira biodibertsitatea babesteko, klima-aldaketa eteteko eta desertifikazioaren aurka borrokatzeko xedeak.

Garapen Jasangarrirako Helburuak

INDUSTRIA, BERRIKUNTZA ETA AZPIEGITURA

176

POBREZIA DESAGERTZEA

GOSERIK EZ IZATEA

OSASUNA ETA ONGIZATEA

Kalitate oneko hezkuntza

GENEROBERDINTASUNA

EDATEKO URA ETA SANEAMENDUA

ENERGIA ESKURAGARRIA ETA EZ-KUTSATZAILEA

LAN DUINA ETA HAZKUNDE EKONOMIKOA

Desparekotasunak murriztea

HIRI ETA KOMUNITATE JASANGARRIAK

EKOIZPEN ETA KONTSUMO ARDURATSUAK

KLIMA BABESTEKO EKINTZA

URETAKO BIZITZA

Lehorreko bizitza

Bakea, justizia eta erakunde sendoak

Itunak, helburuak garatzeko

3.2 Biodibertsitatea babestea Hauek dira biodibertsitatea ez galtzeko neurri nagusiak:

- Izaki bizidunen ustiapena erregulatzea. Itsas ekosistemetan bereziki, mugak jartzen dira harrapaketa-kuotetan eta «etenaldi biologiko» deituriko aldietan, populazioak ugaldu ahal izateko. Era berean, espezieen legez kanpoko trafikoaren eta isileko ehizaren edo arrantzaren jazarpena gogortzen da, eta galzoriko espezieak ehizatzea nahiz biltzea debekatzen da.

- Ingurumenaren degradazioa ekiditea. Horretarako, baliabideak zentzuz ustiatzea sustatzen da, kutsadura eta hondakinen pilaketa murrizteko neurriak aplikatzen dira, suteak ekiditen saiatzen da edo suteak itzaltzeko baliabideak ematen dira, etab.

- Espezie exotikoak sartzearen arazoa kontrolatzea. Horretarako, izaki bizidunen trafikoaren gaineko kontrola areagotzen da herrialdeen artean eta, batez ere, garraiobideetan eta edukiontzietan istripuz garraiatzen diren espezieen gaineko kontrola. Horrez gain, zenbait neurri aplikatzen dira bertakotu diren espezie exotikoen populazioak desagerrarazteko.

- Ikerketa-zentroak sortzea. Zoo-parkeak eta hazi-bankuak espezie mehatxatuak hazteko erabiltzen dira. Ondoren, jatorrizko habitatetara itzultzen dira.

- Gune babestuak sortzea. Planetako eremu batzuetan giza okupazioa eta giza ekintzak mugatzen dira, eremuotan ekosistema baliotsuak, espezie mehatxatuak, gizatiartu gabeko naturaguneak edota, gizakiak egonda ere, ekosistema orekatuak dituzten naturaguneak daudelako. ESPAINIAKO NATURAGUNE NAGUSIAK

ORDESA ETA MONTE PERDIDO

Beste gune babestu batzuk Biosfera-erreserba 200

400

600

1 Azaldu zer diren Garapen Jasangarrirako Helburuak.

2 Azaldu nola laguntzen duten hazi-bankuek biodibertsitatea babesten.

3 Idatzi zein den zure herritik edo hiritik gertuen dagoen parke nazionala. Ondoren, deskribatu parkea eta azaldu zergatik sortu zen.

M e d it e rrane o its as oa

Parke Nazionala

ULERTU, PENTSATU, IKERTU

800 km

EUROPAKO MENDIAK

UHARTE ATLANTIKOAK

Iturria: MAGRAMA eta UNESCO.

AIGÜESTORTES ETA SANT MAURICI AINTZIRA

GUADARRAMA MENDILERROA

OZEANO MONFRAGÜE

CABAÑEROS

CABRERA UHARTEDIA

TABLAS DE DAIMIEL

AT L A N T I K O A

DOÑANA

SIERRA NEVADA CALDERA DE TABURIENTE TEIDE

TIMANFAYA

r t e i d M e

a s o a s i t

GARAJONAY

177

Ekosistemak babesten ditugu

3.3 Klima-aldaketa etetea Klima-aldaketa da egungo ingurumen-arazo nagusia; izan ere, arazoak indarra hartuz gero, gainerako arazo guztiak areagotu egingo dira. Zorionez, klima-aldaketak gero eta kezka handiagoa eragiten du mundu mailan, ondorio larriak ditu-eta. Horregatik, nazioarteko itunak egin dira klima-aldaketa eteten saiatzeko. Itunetan honako hauek jasotzen dira:

- CO2-a murrizteko konpromisoak. Adibidez, energia-iturri garbiak garatzea edo, gutxienez, behin-behinean, erregai fosilik baliatzen ez duten eta gasik isurtzen ez duten energia-iturriak garatzea.

- Deforestazioa ekiditeko planak eta deforestatuta dauden eremuak leheneratzeko planak, baita itsas fitoplanktonaren galera ekiditeko neurriak ere. Landareek nahiz algek atmosferako CO2 -a finkatzen dute fotosintesiaren bidez, eta CO2 kontzentrazioa maila jasangarrietan mantentzen laguntzen dute.

- Hezkuntza sustatzea. Hezkuntza sustatu behar da Karbono-aztarna murrizten dugu Argazkietan ikusten diren ekintzek edo bizi-ohiturek «karbono-aztarna» murrizten laguntzen dute. Azaldu zergatik.

178

guztiok uler dezagun CO2 gutxiago sortzen duten bizi-ohiturak geure egin behar ditugula. Adibidez, garraio kolektiboak erabiltzea, energia aurreztea, baliabideak ez xahutzea, etab. Bestela esanda, «gure karbono-aztarna murriztu» behar dugu.

3.4 Desertifikazioaren aurka borrokatzea Desertifikazioari aurre egiteko, ekintza hauek gauzatu behar dira, besteak beste:

- Prebentzio-neurriak. Hala nola, zuhaitzen mozketa kontrolatzea, baratza-mailak eraikitzea deforestatuta dauden eremuen higadura murrizteko, baso-suteak prebenitzea edo landa-eremuetan pizgarriak sustatzea (soroak ez abandonatzeko eta baso-eremuak kudeatzeko).

- Lurzoruak berreskuratzea eremu kaltetuak apurka-apurka basoberrituz. Horretarako, substratu berria behar da. Lehenik, landare gogorrak landatuko dira, substratua finkatu eta hobetzeko, eta landareok apurka-apurka ordeztuko dira eskualdeko espezie autoktonoekin.

Tantakako ureztapena baratze batean.

- Lehortearen efektuak murrizteko neurriak. Hau da, ur gehiago eskuragarri edukitzea bilketa-teknika eta ureztapen-metodo egokien bidez, lurzoruak eta akuiferoak lehortu edo gazitu ez daitezen.

- Ingurumen-hezkuntzarako eta -sentsibilizaziorako kanpainak garatzea. Horietan, hainbat kolektibok hartuko dute parte, hala nola abeltzainen eta nekazarien kolektiboek.

Landare autoktonoen bidezko basoberritzea.

Energia eraginkortasunez aurreztea Klima-aldaketarekin lotura duten kanpaina askok energia aurreztu behar dela azpimarratzen dute. Taulan, etxe batek urtean zenbat elektrizitate kontsumitzen duen ikus dezakezu. Aztertu eta erantzun: a) Gailu batek hilabetean zenbat kontsumitzen duen kalkulatzeko, honako hauek biderkatzen dira: potentzia (W), egunean piztuta ematen duen ordu-kopurua eta hilabeteko egun-kopurua. Adibidez, 100 W-ko potentzia duen telebista batek egunean 4 ordu ematen baditu piztuta, kontsumo hau izango luke: 150 W × 4 ordu/egunean × 30 egun = 1 800 Wh = 18 kWh hilabetean. Egin taula bat, adibidean bezala, eta kalkulatu zure etxeko gastu totala eta hilabetekoa. b) Ez da erraza etxetresna elektriko baten urteko gastua kalkulatzea, kontuan hartuta tresnaren erabilera ez dela beti berdina, ez potentziari ez maiztasunari dagokienez. Aztertu aurreko atalean egin dituzun kalkuluak eta arrazoitu zeren ondorio izan daitezkeen zeure datuen eta taulakoen arteko aldeak. c) Idatzi nola aurreztu dezakezun energia etxean, eta kalkulatu zenbat kWh aurreztuko zenituzkeen.

Bilatu informazioa «Stand by» moduan egiten den gastuaren eta mamu-kontsumoaren gainean. d) kWh-aren prezioa egunetik egunera aldatzen da. Batez besteko kontsumoa 0,141 €-koa izan zen 2020an, eta 0,253 €-koa 2021ean. Kontsultatu zein den, gaur egun, kWh-aren batez besteko prezioa, eta kalkulatu zenbat aurreztuko zenukeen 2020an, zenbat 2021ean eta zenbat aurten.

Etxetresna elektrikoa

Kontsumoa (kWh/urte)

Hozkailu izozkailuduna

1200

Garbigailua

260

Plater-ikuzgailua

245

Labea

240

Bitrozeramika

420

Telebista

210

Ordenagailua

180

Argiztapena

380

Bestelakoak

360

Guztira

3 495

179

ULERTU

Interpretatu irudiak

Antolatu ideiak

3 Beheko irudietan, ingurune-arazo larriak dituzten

Ishikawa-ren diagrama. Kopiatu eta osatu, zeure koadernoan, biodibertsitatea galtzearen inguruko diagrama hau:

? eraikitzea

? -en edo ? -en ondorioz basoak soiltzea ( ? galtzen da)

kutsatzea

BIODIBERTSITATEA GALTZEA

? ?

ESPEZIEAK NEURRIZ KANPO USTIATZEA

salerosketa

Desorekak ?

ESPEZIEAK SARTZEA

Laburbildu 2 Egin unitatearen laburpena. Horretarako, jarraitu gidoi honi:

• Definitu biodibertsitate kontzeptua, eta azaldu zergatik den garrantzitsua gizakiarentzat.

• Izendatu ekosistemetatik lortzen ditugun baliabide eta zerbitzu guztiak, eta arrazoitu zergatik diren garrantzitsuak.

• Izendatu, azaldu eta sailkatu planetan biodibertsitatea galtzearen kausa nagusiak.

• Azaldu klima-aldaketaren kausak. • Aipatu zer ondorio izan ditzakeen klima-aldaketak ekosistementzat eta giza jarduerentzat.

• Azaldu zein diren desertifikazioaren kausak, eta aipatu ondorioetako batzuk.

• Definitu garapen jasangarri kontzeptua. • Aipatu zein diren biodibertsitatea galtzearen aurkako neurri nagusiak.

• Aipatu zein diren klima-aldaketa geldiarazteko aplikatu beharko liratekeen neurri nagusiak.

• Aipatu zein diren desertifikazioaren aurkako neurri nagusiak.

180

a) Esan zer ingurune-arazo ageri den edo zer arazo ondoriozta daitekeen irudi bakoitzean. b) Ondorioztatu, argazki bakoitzaren kasuan, zer giza jarduerak duen halako inpaktua ingurunean.

HABITATAK SUNTSITZEA ETA ALDATZEA

? eta ?

hainbat eskualde ageri dira. Aztertu irudiak eta:

c) Proposatu zenbait konponbide inpaktuok desagerrarazteko edo munduko beste eskualde batzuetan halakorik ez gertatzeko.

Gogoratu, zure baliabide-bankuan, honako hauek eskuragarri dituzula: Gogoratu unitate honetako materiala zure portfoliorako aukeratu behar duzula.

•

Zure zirrarak kudeatzeko hainbat tailer eta zirrara

horiek ebaluatzeko itu bat.

•

Hiritartasun digitala hobetzeko fitxak.

7 Proposatu zenbait neurri ingurumen-inpaktu hauek

Aplikatu 4 Zer aldatuko litzateke zure egunerokoan, mundu-

ekiditeko, desagerrarazteko edo leheneratzeko::

-mailako hondamendi baten ondorioz ozeanoetako biodibertsitate gehiena desagertuko balitz?

a) Itsas arrainen populazioak gero eta txikiagoak dira.

5 Erreparatu arretaz grafikoari. Bankisa artikoaren

b) Lurraren batez besteko tenperatura gero eta handiagoa da.

Izotzaren Extensiónhedadura del hielo (milioi km km22)) (millones

hedadura nola aldatu den ikus daiteke. Zenbait urtetan egindako neurketak dira, guztiak ere irailean.

c) Iberiar Penintsulako hego-ekialdea desertifikazio latza pairatzen ari da.

Egin aurrera

8 GJHak mundu-mailan aplika daitezke, baita eremu

zehatzagoetan ere; hala nola herrialde batean, hiri batean, enpresa batean edo zure ikastetxean.

Demagun zure esku dagoela helburu horiek zure ikastetxean edo institutuan aplikatzea. Horretarako, epe laburreko, ertaineko eta luzeko xedeak zehaztu beharko zenituzke, zure ikastetxea jasangarritasunaren eredu izan dadin.

5 4 3

Urtea 2 80 984 988 99 996 00 04 08 012 016 20 Año 1 1 1 1 2 20 20 20 20 2

a) Zer ondoriozta daiteke grafikotik? b) Artikoko izotzak zer joera dituen ikus daiteke grafikoan. Zer kausa daude joera horren atzean?

6 Floridako dortoka uretako narrasti bat da, eta Ipar Amerika hegoaldeko zingiretatik dator. Egun, Espainiako ekosistema askotan bizi dira dortoka horiek, eta espezie inbaditzailetzat jotzen dira. Ikertu eta azaldu zergatik.

Hori kontuan hartuta, proposatu neurri zehatzak zeure ikastetxean helburu hauek betetzeko (neurriak noizko bete behar diren adierazi behar duzu): a) Biodibertsitatearen galera geldiaraztea. b) Deforestazioa murriztea. c) Ekosistemetan plastikoen pilaketa ekiditea. d) Deforestazioa geldiaraztea. Gogoan izan ekintza txikienek ere mundu-mailako arazoak konpontzen laguntzen dutela.

HAUSNARTU Unitate honetan, gizakiak ingurunearekin duen harremana aztertu duzu. Hasierako ikaskuntza-egoeraren bidez, teknologiak eta sakelako telefonoek duten eragina hartu dugu ardatz. Hausnartu ikasi duzunaren inguruan. Horretarako, bete anayaharitza.es webguneko galdetegia eta errubrika. Alderdiak

Ulertu egiten dut eta gai naiz ikaskideei azaltzeko

Ez dut guztiz ondo ulertzen. Zalantza batzuk ditut

Ez dut ulertzen

Ez dakit

Aurrera egiteko proposamenak

Ulertu egiten dut zer funtzio duten ekosistemek, gizakientzako baliabide-iturri diren aldetik.

…

Gai naiz ekosistema baten biodibertsitateak ematen dizkidan baliabide motak zerrendatzeko.

…

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin zeure konpetentzien autoebaluazioa anayaharitza.es webgunean.

181

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.