Θεόδωρος Παππάς - Αριστοφάνης

Protoselida.indd 1

18/6/2016 12:23:35 μμ

Θεόδωρος Γ. Παππᾶς

ΑΡΙΣΤΟΦΆΝΗΣ Ὁ ποιητὴς καὶ τὸ ἔργο του

ΑΘΗΝΑ 2016

Protoselida.indd 5

18/6/2016 12:23:35 μμ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς αἱ χάριτες τέμενός τι λαβεῖν ὅπερ οὐχὶ πεσεῖται ζητοῦσαι ψυχὴν εὗρον Ἀριστοφάνους Πλάτωνος ἐπίγραμμα

Ἡ μαθητεία τοῦ Ἀριστοφάνη Ὁ Ἀριστοφάνης εἶναι ὁ κυριότερος ἐκπρόσωπος τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας καὶ ἀναμφισβήτητα ὁ μεγαλύτερος κωμικὸς ποιητὴς ὅλων τῶν ἐποχῶν. Κατα­ γό­ταν ἀπὸ τὸν δῆμο Κυδαθήναιον (σημερινὴ Πλάκα) τῆς Πανδιονίδος φυ­ λῆς, τοῦ ὁποίου διετέλεσε καὶ πρύτανης (ΙG ii² 1740, 40). Γεννήθηκε ἀπὸ Ἀθη­ναίους γονεῖς, τὸν Φίλιππο καὶ τὴ Ζηνοδώρα, περίπου τὸ 445 π.X. Οἱ γονεῖς του διέθεταν ἕνα ἀγρόκτημα στὴν Αἴγινα, ὅπου εἶχαν ἐγκατασταθεῖ, ἴσως, ἀπὸ τὸ 430 π.X.1 Οἱ πληροφορίες μας γιὰ τὴν ἰδιωτικὴ ζωὴ τοῦ ποι­ ητῆ εἶναι ἐλάχιστες καὶ στηρίζονται κυρίως στὰ ἴδια του τὰ ἔργα, στὰ σχόλια καὶ στὶς ὑποθέσεις τῶν κωμωδιῶν. Πληροφορίες γιὰ τὴ ζωή του ἀντλοῦμε, ἐπίσης, ἀπὸ ὁρισμένες σύντομες βιογραφίες, ὅπως αὐτὲς ποὺ ἀπα­ντοῦν σὲ ἕνα χειρόγραφο ποὺ φυλάσσεται στὴ Μαρκιανὴ Βιβλιοθήκη τῆς Βενετίας (Ven. Μarc. 474). Τὰ πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς τοῦ Ἀριστοφάνη πέρασαν μέσα σὲ εἰρηνικὸ περιβάλλον. Ἡ πνευματικὴ παραγωγὴ τῶν Ἀθηνῶν βρισκόταν στὸ ἀπόγειό της. Ὁ Αἰσχύλος εἶχε πεθάνει τὸ 456, ἐνῶ ὁ Σοφοκλῆς βρισκόταν στὴν πε­ ρίοδο τῆς ἀκμῆς του καὶ ὁ Εὐριπίδης ἄρχιζε νὰ γράφει τὶς πρῶτες του τρα­ γω­δίες. Εἶναι ἡ ἐποχὴ ποὺ οἱ σοφιστὲς διακηρύσσουν τὶς ἰδέες τους καὶ συ­ ζητοῦν μὲ τὸν Σωκράτη. Στὴν πολιτικὴ σκηνὴ δέσποζε ἡ προσωπικότητα 1. Δὲν ὑπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεῖα γιὰ τὴν κοινωνικὴ καὶ περιουσιακὴ κατάστα­ ση τοῦ ποιητῆ, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἔμμεση, ἀλλὰ ἀρκετὰ πιθανή, πληροφορία ὅτι κατεῖχε ἕναν κλῆρο στὴν Αἴγινα (Σχ. Ἀχαρν., στ. 654).

Kefalaio_1.indd 35

18/6/2016 1:14:35 μμ

36

Πρῶτο Κεφάλαιο

τοῦ Περικλῆ, ἐνῶ στὴν Ἀκρόπολη εἶχαν στηθεῖ τὰ πρῶτα λαμπρὰ μνημεῖα τοῦ πολιτισμοῦ. Στὴν ἀγορὰ οἱ συζητήσεις ἦταν ὑψηλοῦ ἐπιπέδου καὶ εἶχαν ἤδη γραφεῖ μερικὰ ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα ἔργα τῆς παγκόσμιας λο­γοτεχνίας. Ἔτσι, ὁ ποιητὴς κατὰ τὴ νεαρὴ ἡλικία του ἔζησε τὴν πολιτιστι­κὴ καὶ πολι­ τικὴ ἄνθηση τῆς Ἀθήνας. Ὅλες αὐτὲς οἱ μεγάλες πολιτικὲς καὶ στρατιωτικὲς ἐπιτυχίες, οἱ κοινωνικὲς καὶ πνευματικὲς ἀλλαγὲς καθρεφτίζο­νται ποικιλο­ τρόπως στὸ ἔργο του. Ὡστόσο, ὅταν ὁ Ἀριστοφάνης ἀρχίζει νὰ γράφει τὶς κωμωδίες του, ἡ ἀθη­ ναϊκὴ δημοκρατία ἔχει ἀρχίσει νὰ κλυδωνίζεται ἀπὸ τὸν φοβερὸ Πελοπον­ νησιακὸ Πόλεμο. Ὁ ποιητὴς λαμβάνει μέρος σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ γεγονότα καὶ σὲ ὅλες τὶς ἀλλαγές, στρατεύεται μὲ πάθος καὶ βιώνει ὅλα τὰ προβλήματα τῆς ἐποχῆς. Βίωσε τὴ σταδιακὴ παρακμὴ τῆς ἀθηναϊκῆς δημοκρατίας ἕως τὴν ὁριστικὴ κατάρρευσή της τὸ 404 π.Χ. Τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του συμπίπτουν μὲ τὶς προσπάθειες ἀποκατάστασης τοῦ πολιτεύματος ἐκ μέ­ρους τῶν δημοκρατικῶν καὶ μὲ τὴ σταδιακὴ ἀναγέννηση τῆς Ἀθήνας κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 390 π.Χ. Ἔτσι, τὰ τελευταῖα του ἔργα (Βάτραχοι, Ἐκκλησιάζουσαι, Πλοῦτος) μαρτυροῦν τὴ ριζικὴ μεταβολὴ ποὺ γνώρισε ἡ Ἀρχαία Κωμωδία κάτω ἀπὸ τὶς νέες πολιτικὲς καὶ κοινωνικὲς συνθῆκες, ὕστερα ἀπὸ τὸ τέλος τῆς ἀθηναϊκῆς δημοκρατίας. Ὁ Ἀριστοφάνης ἀγωνίστηκε ἐναντίον τῆς φανατικῆς πολι­τι­κῆς καὶ ἔδι­νε τὶς συμβουλές του κάνοντας ἐπίκληση στὸν κοινὸ νοῦ. Παρα­τήρη­σε γύ­ρω του τὸ καλειδοσκόπιο τῶν κοινωνικῶν τάξεων, τῶν ἐπαγγελμάτων καὶ τῶν χαρακτήρων. Ἐναντιώθηκε σὲ κάθε νεωτερισμό, ὑπερασπίστηκε τὴν ἀρχαία παιδεία καὶ τὰ παλαιὰ ἰδανικά, καὶ ἐργάστηκε ὑπὲρ τῆς εἰρήνης. Ἡ ἐλευθερία ποὺ παρεῖχε στοὺς κωμικοὺς ποιητὲς ἡ δημοκρατία, τοὺς ἔδινε τὸ δικαίωμα νὰ διακωμωδοῦν ἐλεύθερα ὅποιον ἤθελαν, χωρὶς φόβο. Ἀπὸ τὴ δηκτικὴ αὐτὴ σάτιρα δὲν γλύτωσε οὔτε ὁ ἴδιος ὁ Περικλῆς. Ὁ νόμος μὲ τὸν ὁποῖο προσπάθησαν οἱ πολιτικοὶ νὰ περιορίσουν τὴν προσωπικὴ σάτι­ ρα καὶ τὸ ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν τινα, τὸ 440 καὶ τὸ 415 π.X., φαίνεται πὼς οὐ­σιαστικὰ δὲν λειτούργησε.2 Ὁ Ἀριστοφάνης κατάφερε μὲ τὴ σάτιρά του νὰ ξεσκεπάσει παρανο­­μίες καὶ σκάνδαλα, νὰ καυτηριάσει τὴν ἀνηθικότητα, τὴν πλεονεξία, τὴ δημαγωγία καὶ τὴ δικομανία τῶν Ἀθηναίων. Ἐνδιαφέρθηκε γιὰ τὴ μακρόπνοη ἐξωτερικὴ καὶ ἐσωτερικὴ πολιτικὴ τῆς Ἀθήνας, τὶς κοινωνικὲς μεταρρυθμί­σεις, τὴ δι­ καιοσύνη, τὴν παιδεία τῶν νέων, τὴ λογοτεχνικὴ κριτική. Ὁ κωμικὸς ποιητὴς 2. E. Degani, «Aristofane e la tradizione dell’invettiva personale in Grecia», στό: J.Μ. Βremer – E.W. Handley (ἐπιμ.), Aristophane, ὅ.π., σσ. 1-36. Βλ. ἀνωτέ­ ρω, ὑποσ. 20.

Kefalaio_1.indd 36

18/6/2016 1:14:35 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

37

πίστευε πὼς μὲ τὴ σάτιρά του θὰ βελτιώσει τὰ κακῶς κείμε­να, θὰ προφυλά­ ξει τὴν πόλη ἀπὸ ἄστοχες ἐπιλογὲς καὶ θὰ βοηθήσει τοὺς συ­μπατριῶτες του νὰ γίνουν καλύτεροι. Ὁ ρόλος τῆς κωμωδίας εἶναι παιδαγωγικὸς καὶ οἱ συμ­ βουλὲς ποὺ δίνει ὁ Χορός, εἶναι σοφές: Τὸν ἱερὸν χο­ρὸν δίκαιόν ἐστι χρηστὰ τῇ πόλει / ξυμπαραινεῖν καὶ διδάσκειν. «Ὁ ἱερὸς Χορὸς στὴν πόλη πρέπει συμβουλὲς καλὲς νὰ δίνει καὶ σωστὲς ὁρμήνειες» (Bάτρ., στ. 686-687). Ὡστόσο, θὰ ἦταν λάθος ἂν θεωρούσαμε τὰ ἔργα τοῦ κωμωδιογράφου ὡς μέρος μιᾶς πολιτικῆς ἐκστρατείας. Στὴν περίπτωση αὐτὴ θὰ παραβλέπαμε βασικὰ στοιχεῖα γιὰ τὸν τρόπο ποὺ λειτουργεῖ ἡ Ἀρχαία Κωμωδία. Γιὰ τὶς πολιτικὲς ἰδέες καὶ τὴ σάτιρα τοῦ Ἀριστοφάνη θὰ ἀφιερώσουμε ξεχωριστὸ κεφάλαιο παρακάτω. Ἐδῶ θὰ τονίσουμε ὅτι ὁ πρωταρχικὸς σκοπὸς τοῦ ποι­ ητῆ εἶναι νὰ προκαλέσει τὸ ἀβίαστο γέλιο τῶν θεατῶν, νὰ τοὺς διασκεδάσει καὶ νὰ κερδίσει ἔτσι τὸ πρῶτο βραβεῖο, ἀλλὰ δὲν ξεχνᾶ ὅτι ὁ δραματικὸς ποι­ ητὴς εἶναι καὶ δάσκαλος.3 Ἡ πραγματικὴ ποίηση ἀποβλέπει στὴ μόρφωση καὶ στὴν παιδεία τοῦ ἀτόμου. Στοὺς Bατράχους, ὅταν ὁ Αἰσχύλος ρωτᾶ γιὰ ποιὸν λό­γο εἶναι ἀνάγκη νὰ θαυμάζει κανεὶς τὸν ποιητή, ὁ Εὐριπίδης ἀπαντᾶ: δε­ξιό­τητος καὶ νουθεσίας, ὅτι βελτίους γε ποιοῦμεν / τοὺς ἀνθρώπους ἐν ταῖς πόλεσιν. «Γιὰ τὴν ἐπιδεξιότητά του καὶ τὶς συμβουλές του, γιατὶ ἔτσι κάνουμε τοὺς ἀνθρώπους καλύτερους πολῖτες» (Bάτρ., στ. 1009-1010). Τολμᾶ, λοιπόν, νὰ πεῖ αὐτὸ ποὺ εἶναι δίκαιο γιὰ τὴν πόλη (Ἀχαρν., στ.

655). Ἀποδοκιμάζει τὴν ἀδιαλλαξία τῆς δημοκρατίας, ὅταν δὲν θέλει νὰ χρη­ σιμοποιήσει τοὺς ἔντιμους πολῖτες. Σατιρίζει πρόσωπα καὶ καταστά­σεις, ἐλέγχει καὶ καυτηριάζει τοὺς ἰσχυροὺς πολιτικοὺς τῆς ἐποχῆς του. Παίρ­νει θέση μπροστὰ σὲ ὅλα τὰ κοινωνικά, θρησκευτικὰ καὶ ἠθικὰ προβλή­ματα. Διδάσκει, διασύρει, διακωμωδεῖ, ἀλλὰ κυρίως καυτηριάζει τὰ ἤθη μὲ τὸ γέ­λιο. Ὁ Ἀριστοφάνης ἐκφράζει τὸν πόνο τοῦ ἔντιμου Ἀθηναίου πολίτη ποὺ μάχεται ἐνάντια στὶς ἀκρότητες τῆς δημοκρατίας. Ἀποτελεῖ κατὰ βάθος μιὰ φω­νὴ ἐλπίδας καὶ ἐπιθυμίας γιὰ ἀλλαγή. Ὁ κωμωδιογράφος ὑμνεῖ τὶς παλαιὲς παραδόσεις καὶ τὴν ἀρχαία παιδεία· ἐγκωμιάζει τὸν ἁπλὸ ἀγρότη καὶ τὶς φυσικὲς χαρὲς τῆς ζωῆς. Ὅταν δὲν κα­ τορθώνει νὰ βρεῖ τὴν ἐπιδιωκόμενη εὐτυχία, χρησιμοποιεῖ τὴ φαντασία του καὶ πετυχαίνει νὰ ἀπελευθερωθεῖ ἀπὸ τὴ δυσάρεστη πραγματικότητα. Ἡ ποίηση τοῦ Ἀριστοφάνη ἀποτελεῖ γιὰ μᾶς ἀξιόλογη ἱστορικὴ πηγή, πο­λύτιμη καὶ ἀναντικατάστατη ἱστορικὴ μαρτυρία, ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν 3. Ὁ Ἀριστοφάνης κατορθώνει μὲ ἐπιδεξιότητα νὰ ἱκανοποιήσει ὅλα τὰ ἑτερόκλητα ἐνδια­φέροντα μέσα στὸ ἀκροατήριό του, γελάει καὶ αὐτὸς στὸ πλευρὸ τοῦ κοινοῦ του, ἔστω κι ἂν κάποτε γελάει εἰς βάρος του. Βλ. W.Β. Stanford, Ἀριστοφάνους Βάτραχοι, μτφρ. Μ. Μπλέτας, ἐκδ. Kαρδαμίτσα, Ἀθήνα 1993, σ. 17. Βλ. καὶ K.J. Dover, Aristophanes, Frogs, Οxford 1993, σσ. 15 κ.ἑ.

Kefalaio_1.indd 37

18/6/2016 1:14:35 μμ

38

Πρῶτο Κεφάλαιο

εἰκόνα τοῦ Θουκυδίδη γιὰ τὴν Ἀθήνα. Τὰ ἔργα του καθρεφτίζουν τὴ ζωὴ στὴν Ἀθήνα σὲ ὅλα τὰ ἐπὶ μέρους χαρακτηριστικά της. Ἀκόμη καὶ ἡ ἀγγει­ ογραφία μὲ τὸ πλῆθος τῶν παραστατικῶν σκηνῶν, οἱ ὁποῖες εἶναι παρμένες ἀπὸ τὴν ἰδιωτικὴ καὶ τὴ δημόσια καθημερινὴ ζωή, παραμένει βουβὴ μπροστὰ στὰ καλλιτεχνικά, φιλοσοφικὰ καὶ πολιτικὰ ἐπιτεύγματα τῆς ἐποχῆς. Ἡ ἀττικὴ κωμωδία ἔχει τὸ πλεονέκτημα καὶ τὸ προνόμιο νὰ μᾶς παρουσιάζει τὰ σύγχρονα πνευματικὰ καὶ κοινωνικὰ φαινόμενα κατὰ τὴ διάρκεια τῆς δη­ μιουργίας καὶ τῆς ἐξέλιξής τους, ἐπισημαίνοντας συγχρόνως καὶ τὶς μεταξύ τους ἀλληλεπιδράσεις. «Μόνο ἡ ποίηση», λέει ὁ Werner Jaeger, «μπορεῖ νὰ παραστήσει τὴ ζωὴ τῆς ἐποχῆς της, πραγματικὴ καὶ ἀνθρώπινη, γιὰ τοὺς μεταγενέστερους. Γιὰ τὸν λόγο αὐτόν», συνεχίζει ὁ Γερμανὸς ἑλληνιστής, «σπάνια εἶναι δυνατὸν νὰ κατανοήσουμε τόσο ζωηρὰ ἱστορικὴ περίοδο, ἀκό­ μη καὶ αὐτὸ τὸ ἄμεσο παρελθόν μας, ὅσο τὴν ἐποχὴ τῆς ἀττικῆς κωμωδίας».4 Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πολιτικὴ κωμωδία ὁ Ἀριστοφάνης ἀνεβάζει στὴ σκηνή του γνωστὰ καὶ ἄγνωστα πρόσωπα ἀπὸ τὸν κόσμο τοῦ πνεύματος. Οἱ λογο­ τεχνικὲς ἀναφορές του καλύπτουν ἕνα εὐρὺ φάσμα, ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ἕως τὸν Εὐριπίδη. Ὁ κωμωδιογράφος ὑποστηρίζει σὲ ἕνα χωρίο τῶν Βατράχων (στ.

1099-1118) πὼς αὐτὲς οἱ ἀναφορὲς στὴ λογοτεχνικὴ παραγωγὴ δὲν ἀπευ­ θύνονταν ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο σὲ διανοούμενους, ἀλλὰ σὲ εὐρύτερο κοινό. Εἶναι λίγο δύσκολο νὰ δεχθοῦμε τὸν παραπάνω ἰσχυρισμό, ὁ ὁποῖος πρω­ ταρχικὸ σκοπὸ πρέπει νὰ εἶχε νὰ κολακεύσει τοὺς θεατὲς-κριτὲς τῆς παρά­ στασης. Ὁ ποιητὴς ὅμως θεωρεῖ τὸν λαὸ ἄξιο νὰ ἀπολαύσει κάθε ὑπαινιγμὸ καὶ κάθε παρωδία, ὅπως ἀκριβῶς ἀπολαμβάνει καὶ τοὺς χονδροειδεῖς ἀστεϊ­ σμούς του. Ἡ διακωμώδηση τῆς τραγωδίας, γιὰ νὰ γίνει κατανοητὴ ἀπὸ τὸν μέσο Ἀθηναῖο, δὲν ἀπαιτοῦσε παρὰ μόνο τὴν ἐξοικείωση μὲ τὸ ὕφος τοῦ τραγικοῦ ποιητῆ. Ἀσφαλῶς, ἕνα κοινὸ χιλιάδων ἁπλῶν θεατῶν δὲν ἀνταπο­ κρινόταν τὸ ἴδιο μὲ ἕναν καλλιεργημένο θεατὴ σὲ μιὰ ἀναφορὰ σχετικὰ μὲ τὴ με­τρικὴ σύνθεση τῶν λυρικῶν ἀσμάτων. Δὲν εἶναι ὅμως ἀπαραίτητο, ὅπως τονίζει ὁ E.W. Ηandley, ὅλοι οἱ θεατὲς νὰ ἀντιλαμβάνονται κάθε στιγμὴ ὅλα τὰ ἀστεῖα.5 Τὸ γέλιο εἶναι μεταδοτικὸ καὶ ἡ σάτιρα μπορεῖ νὰ ἔχει δια­ φορετικὰ ἐπίπεδα, στὰ ὁποῖα λειτουργεῖ μιὰ ἀντίθεση. Ἡ Ἀρχαία Κωμωδία προσφέρει στὸν θεατὴ ἕνα αἴσθημα οἰκειότητας. Ἡ χρήση τῆς οἰκείας καθημερινῆς γλώσσας, καθὼς καὶ ἡ παρουσία συνη­ θισμένων ἀν­θρώ­πινων τύπων, μεγαλώνει αὐτὴν τὴν ἄνεση ποὺ αἰσθάνεται 4. W. Jaeger, Παιδεία. Ἡ μόρφωσις τοῦ Ἕλληνος ἀνθρώπου, μτφρ. Γ.Π. Βέρροιος, τόμ. A΄, Ἀθήνα 1968, σσ. 396-397.

5. E.W. Handley, «Κωμωδία», ὅ.π., σσ. 513-514. Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ ἐξέτα­ση βλ. L. Woodbury, «Aristophanes’ Frogs and Athenian Literacy: Ran. 52-53, 1114», Trans­ actions of the American Philological Association 106 (1976), σσ. 349-357.

Kefalaio_1.indd 38

18/6/2016 1:14:35 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

39

ὁ θεατής. Ἀκόμη, τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ἐρευ­νητῆ τῆς κοινωνικῆς ἱστορίας τῆς ἀρχαίας Ἀθήνας αὐξάνεται, ὅταν με­λε­τᾶ τὴν κοινωνικὴ σκηνὴ τοῦ Ἀριστο­ φάνη, ἐφ’ ὅσον οἱ ἥρωές του εἶναι κα­θη­μερινοὶ τύποι ποὺ δὲν ἀπαντοῦν στὴν τραγωδία καὶ στὴ λεγόμενη «σοβαρὴ λο­γοτεχνία». Ἂν θέλουμε, λοιπόν, νὰ γνωρίσουμε τὴν ἀνθρώπινη ὑπόσταση τῆς ἀθηναϊκῆς κοινωνίας τοῦ 5ου αἰ. π.X., πρέπει νὰ ἀκούσουμε μὲ προσοχὴ τὸν κωμικὸ λόγο τοῦ Ἀριστοφάνη. Οἱ κωμωδίες του προσφέρουν μιὰ ἀξιό­πιστη μαρτυρία στὴν τεκμηρίωση τῆς ἐποχῆς του, ἀντικαθρεφτίζουν μιὰν ἄλ­λη ὄψη τῆς κοινωνίας καὶ τῆς ζωῆς. Ὁ Ἀριστοφάνης εἶναι ὁ μόνος ἐκπρόσωπος τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας, τοῦ ὁποίου σώθηκαν ὁλόκληρα ἔργα. Δικά του εἶναι καὶ τὰ 11 ἔργα ποὺ σώζο­ νται, καθὼς ἐπίσης καὶ 1.000 περίπου ἀποσπάσματα ἀπὸ τὶς ὑπόλοιπες κω­ μωδίες.6 Γνωρίζουμε 44 τίτλους ἔργων του, ἀπὸ τοὺς ὁποίους οἱ τέσσερις ἀμφισβητοῦνται ὡς πρὸς τὴν πατρό­τητα, ἀνάμεσα στὸν Ἀριστοφάνη καὶ τὸν Ἄρχιππο.7 Μὲ βάση γραπτὲς μαρτυρίες μποροῦμε νὰ χρονολογήσουμε μὲ σχετικὴ ἀκρίβεια τὶς ἑξῆς κωμωδίες (μὲ ἔντο­νη γραφὴ σημειώνονται οἱ κωμωδίες ποὺ ἔχουν διασωθεῖ): Δαιταλεῖς, δεύτερη θέση πιθανὸν στὰ Λή­ ναια τοῦ 427 π.Χ., παραγωγὴ τοῦ Καλλιστράτου· Βαβυλώνιοι, πρώτη θέση στὰ Διονύσια τοῦ 426, παραγωγὴ τοῦ Καλλιστράτου· Ἀχαρνεῖς, πρώτη θέση στὰ Λήναια τοῦ 425, παραγωγὴ τοῦ Καλλιστράτου· Ἱππεῖς, πρώτη θέση στὰ Λήναια τοῦ 424· Νεφέλαι, τρίτη θέση στὰ Διονύσια τοῦ 423. Τὸ σωζόμενο κείμενο εἶναι ἀπὸ ἀναθεωρημένη ἔκδοσή του, τὸ 417 περί­ που)· Προάγων, πρώτη ἢ δεύτερη θέση στὰ Λήναια τοῦ 422, σκηνοθεσία τοῦ Φιλωνίδου· Σφῆκες, δεύτερη θέση στὰ Λήναια τοῦ 422, παραγωγὴ τοῦ Φιλωνίδου· Εἰρήνη α΄, δεύτερη θέση στὰ Διονύσια τοῦ 421. Γεωργοί (Διονύσια, 424;)· Ὁλκάδες (Λήναια, 423;)· Ὧραι (Διονύσια, 422, ἢ Λήναια, 421;). Στὴν ἐποχὴ τῆς «Νικίειας Εἰρήνης» μποροῦμε νὰ χρονολογήσουμε τὴν Εἰρήνη β΄ . Στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου τοποθετοῦνται: Ἀμ­ φι­άραος, 414 (ἡ θέση στὰ Λήναια δὲν μαρτυρεῖται)· Ὄρνιθες, δεύτερη θέση στὰ Διονύσια τοῦ 414, παραγωγὴ τοῦ Καλλιστράτου· Λυσιστράτη, 411 (θέση καὶ ἑορτὴ δὲν μαρτυροῦνται), παραγωγὴ τοῦ Καλλιστράτου· Θε­ σμοφοριάζουσαι α΄, 411 (δὲν μαρτυρεῖται ἡ θέση, πιθανὸν στὰ Λήναια)· Βάτραχοι, πρώτη θέση στὰ Λήναια τοῦ 405, παραγωγὴ τοῦ Φιλωνίδου.

6. Βλ. J. Rusten (ἐπιμ.), Τhe Βirth of Comedy, ὅ.π.· R. Kassel – C. Austin, Poe­tae Comici Graeci, τόμ. ΙΙΙ.2, Aristo­phanes: Testimonia et Fragmenta, Βerlin 1984.

7. Οἱ τίτλοι τῶν κωμωδιῶν ποὺ δὲν ἀποδίδονται μὲ βεβαιότητα στὸν Ἀριστοφάνη, εἶναι: Δίς (ἢ Διόνυσος) ναυαγός, Δράματα ἢ Νίοβος, Νῆσοι καὶ Ποίησις.

Kefalaio_1.indd 39

18/6/2016 1:14:35 μμ

40

Πρῶτο Κεφάλαιο

Ἥρωες (πρὶν ἀπὸ τὸ 411;)· Τριφάλης (μετὰ τὸ 411;)· Γῆρας (410;)· Θεσμοφοριάζουσαι β΄ (μετὰ τὸ 410;)· Πλοῦτος α΄ (408, θέση καὶ ἑορτὴ δὲν μαρτυροῦνται)· Γηρυτάδης (408;)· Ἀνάγυρος (πρὶν ἀπὸ τὸ 411;). Στὸν 4ο αἰ., καὶ ἑπομένως στὴν περίοδο τῆς Μέσης Κωμωδίας, ἀνήκουν μὲ βεβαιότητα τὰ ἔργα: Ἐκκλησιάζουσαι, 392; (θέση καὶ ἑορτὴ δὲν μαρ­ τυροῦνται)· Πελαργοί (ἄγνωστης χρονολογίας)· Πλοῦτος β΄ , 388 (θέση καὶ ἑορτὴ δὲν μαρτυροῦνται), ὅπως ἐπίσης καὶ οἱ κωμωδίες Κώκαλος καὶ Αἰολοσίκων β΄ . Ὁ Ἀριστοφάνης ἄρχισε νὰ γράφει ἀπὸ μικρὴ ἡλικία· ἡ πρώτη του κωμωδία παραστάθηκε τὸ 427 π.X., ὅταν ἦταν μόνο 18 χρονῶν. Τὸ ἔργο του αὐτό, οἱ Δαιταλεῖς (=συμποσιαστές, συνδαιτημόνες, γλεντζέδες), ποὺ κέρδισε τὸ δεύτερο βραβεῖο, διδάχθηκε μὲ τὸ ὄνομα τοῦ φίλου του, τοῦ Καλλιστρά­ του, ἐπει­δὴ τότε ἦταν πολὺ νέος, ὅπως λέει ὁ ἴδιος στὶς Νεφέλες (στ. 530). Τὸν ἑπόμενο χρόνο (426 π.Χ.) θὰ ἀνεβάσει τοὺς Bαβυλωνίους, καὶ πάλι διὰ Καλλι­στράτου. Τὰ δύο ἔργα ἔχουν χαθεῖ καὶ δὲν ἔφθασαν ὣς ἐμᾶς. Γνωρί­ ζουμε μόνο ὅτι στὸ πρῶτο σατίριζε τὴ σοφιστικὴ παιδεία καὶ τὴ σύγχρονη ἀγωγή, ἐνῶ στὸ δεύτερο ἐπιτίθεται ἐναντίον τοῦ συνδημότη του δημαγωγοῦ Κλέω­να καὶ τῆς ἀθηναϊκῆς πολιτικῆς ἀπέναντι στοὺς συμμάχους τῆς πόλης. Κα­τήγ­γειλε τὸν αὐταρχισμὸ καὶ τὴν ἰδιοτέλεια τῶν Ἀθηναίων ἀρχόντων, ποὺ καταπίεζαν τοὺς συμμάχους.8 Ἐπειδή, ὅμως, ἀντιπροσωπίες αὐτῶν τῶν συμ­μά­χων παρευρίσκονταν στὴν ἑορτὴ τῶν Μεγάλων Διονυσίων, ὅπου δινό­ ταν ἡ παράσταση, ὁ Κλέων κατηγόρησε τὸν Ἀριστοφάνη γιὰ δυσφήμηση τῆς ἀθηναϊκῆς δημοκρατίας καὶ παρακίνηση τῶν συμμάχων σὲ ἀνυπακοή. Στοὺς στίχους 377-382 καὶ 502-503 τῶν Ἀχαρνέων, ὁ Δικαιόπολις ὁμι­λεῖ σὲ πρῶτο πρόσωπο ἐκ μέρους τοῦ ποιητῆ, τὸν ὁποῖο ὁ Κλέων «ἔσυρε ἐνώπιον τῆς Βουλῆς» τὸ προηγούμενο ἔτος. Τὸ ἀκροατήριο θὰ πρέπει νὰ γνώρι­ζε ποιὸν ἐννοοῦσε. Ἦταν ὁ συγγραφέας ἢ ὁ διδάσκαλος τῶν Βαβυλωνίων ποὺ ἀντιμετώπισε πρόβλημα; Προφανῶς, ἦταν ὁ ἴδιος ὁ Ἀριστοφάνης. Τὰ στοι­ χεῖα ποὺ διαθέτουμε, ἀποδεικνύουν ὅτι ἀσκήθηκε δίωξη ἐναντίον τοῦ συγ­ γραφέα τῶν Βαβυλωνίων. Χρειαζόταν πολὺ θάρρος ἐκ μέρους τοῦ Ἀριστο­ φάνη γιὰ νὰ σατιρίσει τὴν πολιτικὴ τοῦ ἰσχυροῦ δημαγωγοῦ. Ὁ ποιητὴς δὲν φοβήθηκε καθόλου, ἀλλὰ ἀπέκρουσε τὴν κατηγορία καὶ τὰ ξανάβαλε μὲ τὸν Κλέωνα στοὺς Ἀχαρνεῖς καὶ μὲ μεγαλύτερη σφοδρότητα στοὺς Ἱππεῖς.9 8. Στοὺς Βαβυλωνίους οἱ πόλεις τῆς συμμαχίας παρουσιάζονται ὡς δοῦλοι στὴν ὑπη­ ρεσία τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ τύχη τῆς Μυτιλήνης (τὸ 427 π.Χ.) ἀποτέλεσε τὴν ἀφορμὴ ὥστε νὰ ὑποστεῖ ἐπίθεση ὁ Κλέων (Θουκυδίδης 3, 27 κ.ἑ., 3, 35-50).

9. Λέγεται, ἐπίσης, ὅτι ὁ Kλέων τὸν προσήγαγε στὸ δικαστήριο μὲ τὴν κατηγο­ρία ὅτι εἶχε σφετεριστεῖ τὸ δικαίωμα τοῦ Ἀθηναίου πολίτη. Ἡ κατηγορία αὐτὴ δὲν φαί­νεται βάσιμη

Kefalaio_1.indd 40

18/6/2016 1:14:35 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

41

Ἀπὸ τὶς μαρτυρίες ποὺ ἔχουμε, φαίνεται ὅτι ὁ Ἀριστοφάνης, μολονότι γνώ­ ρισε ἀπίστευτη ἐπιτυχία στὴν κωμικὴ σκηνή, ἐν τούτοις εἶχε λιγότερες ἐπιτυ­ χίες ἀπὸ τὸν Μάγνητα, τὸν Κρατῖνο, τὸν Εὔπολι ἢ τὸν Τηλεκλείδη. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι γιὰ πολλὰ ἔργα του δὲν ξέρουμε τὴ θέση ποὺ πῆραν στοὺς ἀγῶνες, μὲ βεβαιότητα κέρδισε μία νίκη στὸν ἀγῶνα τῶν κωμι­κῶν ποιητῶν κατὰ τὰ ἐν ἄστει Διονύσια καὶ τέσσερις νῖκες στὰ Λήναια. Μιὰ πρώτη διαπίστωση εἶναι ὅτι ἰδιαίτερη ἐπιτυχία εἶχαν οἱ κωμωδίες ποὺ ἔπαιρναν σαφῶς θέση σὲ ἐπίκαιρα πολιτικὰ θέματα (Βαβυλώνιοι, Ἀχαρνεῖς, Ἱππεῖς καὶ Βάτραχοι). Ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς Δαιταλεῖς καὶ τοὺς Bαβυλωνίους, ὁ Ἀριστοφάνης ἐμπι­ στεύθηκε καὶ ἀργότερα στὸν Καλλίστρατο τοὺς Ἀχαρνεῖς, τοὺς Ὄρνιθες καὶ τὴ Λυσιστράτη. Ἐπίσης, μὲ χοροδιδάσκαλο καὶ σκηνοθέτη τὸν Φιλωνίδη πα­ρουσίασε στὴ σκηνὴ τοὺς Σφῆκες καὶ τοὺς Βατράχους, ἐνῶ τὰ δύο τελευ­ ταῖα ἔργα του, τὸν Κώκαλο καὶ τὸν Αἰολοσίκωνα, τὰ ἐμπιστεύθηκε στὸν γιό του Ἀραρότα. Αὐτή του ἡ ἀπροθυμία νὰ παίρνει πάνω του καὶ τὸ δύσκολο ἔργο τῆς κω­ μῳ­δοδιδασκαλίας (Ἱππ., στ. 516) δὲν τοῦ στεροῦσε τὴ δόξα τῆς νίκης, γιατὶ ὅλοι ἤξεραν ποιὸς ποιητὴς κρυβόταν πίσω ἀπὸ τὴν ψευδώνυμη ἐκφώνηση τοῦ ἔργου· ἡ ταυτότητα τοῦ ποιητῆ ἦταν γνωστή, ἀκόμη καὶ ὅταν δὲν σκη­ νοθετοῦσε ὁ ἴδιος τὸ ἔργο του. Δὲν γνωρίζουμε ἂν ὁ Ἀριστοφάνης τὸ ἔκανε ἐπειδὴ δὲν εἶχε ἰδιαίτερη κλίση ἢ ταλέντο στὴ σκηνοθεσία: ὁ ἴδιος ὁμιλεῖ γιὰ τὴ δυσκολία τῆς δουλειᾶς αὐτῆς σχετικὰ μὲ τὰ πρωιμότερα ἔργα καὶ γιὰ τὴν «παρθενία» του (Νεφ., στ. 528 κ.ἑ.),10 πρᾶγμα ποὺ μπορεῖ νὰ σημαίνει: νεό­ τητα, ἀπειρία ἢ μιὰ πιὸ σύνθετη μορφὴ μαθητείας καὶ ἐξέλιξης τοῦ ποιητῆ. Γιὰ τὴν πρώιμη σταδιοδρομία τοῦ Ἀριστοφάνη ὡς κωμικοῦ δραματουρ­ γοῦ διαθέτουμε λίγα στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα προέρχονται κατ’ οὐσίαν ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ ἔργα του. Ὅταν ὁμιλοῦμε γιὰ τὰ πρώιμα ἔργα τοῦ ποιητῆ, ἀναφερόμαστε στὸ στάδιο τῆς σταδιοδρομίας του, ποὺ ἐκτείνεται ἀπὸ τοὺς Δαιταλεῖς μέχρι τοὺς Ἀχαρνεῖς.11 Συνήθως ὑποστηρίζεται ὅτι ὁ Ἀριστοφάνης δὲν δίδαξε ὁ καὶ ἐνδέχεται νὰ ὀφείλεται σὲ σφάλμα τῆς φιλολογικῆς παράδοσης. Τὸ πιὸ πιθανὸ εἶναι ὅτι ὁ Kλέων κίνησε ἐναντίον τοῦ Ἀριστοφάνη εἰσαγγελία, δηλα­δὴ τὸν κατήγγειλε γιὰ προσβολὴ τοῦ κύρους τῆς Ἀθήνας ἐνώπιον τῶν συμμαχικῶν καὶ ξένων ἀντιπροσωπιῶν. Σχετικὰ μὲ τὴ δίωξη αὐτὴ βλ. Ἀχαρν., στ. 337-382, 502 κ.ἑ., 630 κ.ἑ., καὶ Σφῆκ., στ. 1284 κ.ἑ.

10. Ἀναφερόμενος στοὺς Δαιταλεῖς ὁ Ἀριστοφάνης ὁμιλεῖ μεταφορικὰ καὶ παρουσιά­ζει τὸν ἑαυτό του ὡς ἀνύπαντρη κοπέλα ποὺ γέννησε καί, σύμφωνα μὲ τὴ συνήθεια, ἄφησε τὸ νεογέννητο ἐκτεθειμένο. Στὴ συνέχεια ἄλλη κοπέλα στὴν ἀγκαλιὰ τὸ πῆρε καὶ τὸ ἀνέθρεψε: κἀγώ, παρθένος γὰρ ἔτ’ ἦν, κοὐκ ἐξῆν πώ μοι τεκεῖν, / ἐξέθηκα, παῖς δ’ ἑτέρα τις λαβοῦσ’ ἀνείλετο, / ὑμεῖς δ’ ἐξεθρέψατε γενναίως κἀπαιδεύσατε (Νεφ., στ. 530-532).

11. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ τρία δράματα ποὺ χρονολογοῦνται μὲ ἀσφάλεια σὲ αὐτὴν τὴν περίο­ δο, ἔχει μερικὲς φορὲς διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι ὑπῆρχε καὶ ἕνα τέταρτο ἔργο, ποὺ παραστά­ θηκε στὰ Λήναια τὸ 426, ὅπως συνάγεται ἀπὸ τοὺς στ. 1154-1155 τῶν Ἀχαρ­νέων. Στὸ χω­

Kefalaio_1.indd 41

18/6/2016 1:14:36 μμ

42

Πρῶτο Κεφάλαιο

ἴδιος τὰ πρώιμα ἔργα του, ἐπειδὴ γνωρίζουμε ἀπὸ ἀνεξάρτητες μαρτυρίες ὅτι εἶχε διὰ νόμου θεσπιστεῖ στὴν Ἀθήνα κατώτατο ὅριο ἡλικίας γιὰ ὁρισμέ­ να εἴδη πολιτικῆς δραστηριότητας. Ἤδη ὁ Τζέτζης σχολιάζοντας τὸν στίχο 518 τῶν Νεφελῶν, στὴν προσπάθειά του νὰ ἑρμηνεύσει γιατί ὁ Ἀριστοφάνης δὲν ζήτησε Χορὸ γιὰ κανένα ἀπὸ τὰ ἔργα του πρὶν ἀπὸ τοὺς Ἱππεῖς, τὸ 424, μᾶς παραπέμπει στὸν νόμο ποὺ προέβλεπε: μήπω τινὰ ἐτῶν λ΄ γεγονότα μήτε δρᾶμα ἀναγιγνώσκειν ἐν θεάτρῳ μήτε δημηγορεῖν. Ἐν τούτοις, ἔχουν ἐκφραστεῖ ἰσχυρὲς ἐπιφυλάξεις ἀπὸ ἀρκετοὺς μελετητὲς σχετικὰ μὲ αὐτὸν τὸν περιορισμὸ τοῦ ἀθηναϊκοῦ νόμου. Ὁ Stephen Ηalliwell ἀντικρούει τὴ συγκεκριμένη θεωρία χρησιμοποιώντας ὡς ἀποδεικτικὸ στοιχεῖο τὸ γνωστὸ ἀπόσπασμα τῶν στίχων 512-516 τῶν Ἱππέων: Ἃ δὲ θαυμάζειν ὑμῶν φησιν πολλοὺς αὐτῷ προσιόντας καὶ βασανίζειν, ὡς οὐχὶ πάλαι χορὸν αἰτοίη καθ’ ἑαυτόν, ἡμᾶς ὑμῖν ἐκέλευε φράσαι περὶ τούτου. φησὶ γὰρ ἁνὴρ οὐχ ὑπ’ ἀνοίας τοῦτο πεπονθὼς διατρίβειν, ἀλλὰ νομίζων κωμῳδοδιδασκαλίαν εἶναι χαλεπώτατον ἔργον ἁπάντων. [ Ὅσο τώρα γιὰ κεῖνο ποὺ κάνουν πολλοὶ ἀπὸ σᾶς, ποὺ τὸν βρίσκουν καὶ τοῦ ἐκφράζουν τὴν ἀπορία καὶ ρωτοῦν γιατί τόσον καιρὸ δὲν ζητοῦσε ἀπὸ τοὺς ἄρχοντες νὰ παρουσιάσει κωμωδία μὲ τ’ ὄνομά του, μᾶς παρακάλεσε ἐμεῖς νὰ σᾶς ἐξηγήσουμε τὸν λόγο. Δηλαδὴ ὑποστηρίζει ὁ ποιητής μας ὅτι δὲν ἦταν ἀπὸ ἀνοησία ποὺ ἄφησε νὰ περάσει ὁ καιρός, ἀλλὰ ἐπειδὴ πιστεύει πὼς τὸ ἀνέβασμα μιᾶς κωμωδίας εἶναι τὸ πιὸ δύσκολο πρᾶγμα στὸν κόσμο.]

Εἶναι προφανὲς ὅτι οἱ παραπάνω στίχοι ἀπὸ τὴν παράβασιν τῶν Ἱπ­πέων δὲν ἀποτελοῦν ἁπλῶς μιὰ ἀθώα περιγραφὴ ποὺ ἐξηγεῖ τὶς δυσκολίες τῆς τέχνης τοῦ κωμικοῦ καὶ τοὺς λόγους τῆς σωφροσύνης τοῦ ποιητῆ, ὁ ὁποῖος παρουσία­ σε τὰ προηγούμενα ἔργα του διὰ Καλλιστράτου, ἀλλὰ ἐμπεριέχουν σαφῶς ἀριστοφανικὴ εἰρωνεία καὶ κάποια ὑπερβολή. Τὸ ἀπόσπασμα, ὡστόσο, γίνε­ ται κα­τανοητό, μόνο ἂν δεχθοῦμε ὅτι ἀπὸ τὸ 427 π.Χ. καὶ ἑξῆς ὁ Ἀρι­στο­φάνης εἶχε πραγματικὴ δυνατότητα σύννομης ἐπιλογῆς νὰ ζητήσει ὁ ἴδιος Χορὸ ἐπ’ ὀνόματί του. Τὸ χωρίο ὅμως θὰ συνιστοῦσε ἄσκοπη ἀνοησία, ἂν ὄντως ἀπαγο­ ρευόταν ἀπὸ τὸν νόμο νὰ διδάξει τὰ δικά του δράματα, πρὶν ἀπὸ τὸ 424 π.Χ.12 ρίο αὐτὸ ὁ Χορὸς κακολογεῖ κάποιον Ἀντίμαχο, ἕναν χορηγό, μὲ τὴν ἑξῆς δικαιολογία: ὅς γ’ ἐμὲ τὸν τλήμονα Λήναια χορηγῶν ἀπέλυσ’ ἄδειπνον. Βλ. καὶ N.W. Slater, «Aristophanes’ Apprenticeship Again», Greek, Roman and Βyzantine Stu­dies 30 (1989), σσ. 67-82.

12. S. Halliwell, «Aristophanes’ Apprenticeship», Classical Quarterly 30 (1980), σσ. 33-45. Ἑλληνικὴ μετάφραση: Ἆγις Μαρίνης, «Ἡ μαθητεία τοῦ Ἀριστοφάνη», στό: Γ.Δ. Κα­τσῆς (ἐπιμ.), Θάλεια, Ἀριστοφάνης, δεκαπέντε μελετήματα, ἐκδ. Σμίλη, Ἀθήνα 2007, σσ. 211-235, κυρίως τὶς σσ. 212-213. Βλ. καὶ D.Μ. ΜacDowell, «Aristophanes and Kal­li­

Kefalaio_1.indd 42

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

43

Ὁ Ἀριστοφάνης μᾶς προσφέρει μιὰ ἄλλη περιγραφὴ γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς καλλιτεχνικῆς του σταδιοδρομίας καὶ μᾶς δίνει μιὰ παραστατικὴ εἰκόνα τῆς δυσκολίας ποὺ παρουσίαζε ἡ τέχνη τοῦ κωμῳδοδιδασκάλου στοὺς στίχους 541-544 τῶν Ἱππέων: Ταῦτ’ ὀρρωδῶν διέτριβεν ἀεί, καὶ πρὸς τούτοισιν ἔφασκεν ἐρέτην χρῆναι πρῶτα γενέσθαι πρὶν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν, κᾆτ’ ἐντεῦθεν πρῳρατεῦσαι καὶ τοὺς ἀνέμους διαθρῆσαι, κᾆτα κυβερνᾶν αὐτὸν ἑαυτῷ. [Νά ποιοὶ λόγοι ἀνάγκαζαν λοιπὸν τὸν ποιητὴ ν’ ἀναβάλλει· σκεφτότανε κιό­λας λαμνοκόπος νὰ γίνει πὼς ταίριαζε, πρὶν στὸ τιμόνι νὰ βάλει τὸ χέρι, κι ἀφοῦ μάθει τιμόνι, στὴν πλώρη νὰ πάει, τοὺς καιροὺς ἀπὸ κεῖ ν’ ἀγνα­ ντεύει, κυβερνήτης νὰ γίνει αὐτεξούσιος στερνά (μτφρ. Θρ. Σταύρου).]

Μὲ μιὰ πολύπλοκη ναυτικὴ μεταφορὰ ὁ Ἀριστοφάνης περιγράφει τὰ διά­φορα στάδια τῆς μαθητείας τοῦ κωμικοῦ, μέχρις ὅτου φτάσει νὰ γίνει δι­ δά­σκαλος. Τὰ στάδια αὐτὰ παραβάλλονται μὲ τὰ ἀντίστοιχα στάδια τῆς μα­ θητείας τοῦ ναυτικοῦ, ἀπαραίτητα γιὰ νὰ φτάσει στὴ θέση τοῦ κυβερνήτη. Ἡ ἀντιστοιχία τῶν σταδίων μαθητείας τῶν δύο τεχνῶν μπορεῖ νὰ προσδιο­ ριστεῖ μὲ κάποια σχολαστικότητα ὡς ἑξῆς: α΄. Ἐρέτην χρῆναι πρῶτα γενέσθαι. Ὁ Ἀριστοφάνης ἀποκαλύπτει στὸ κοι­νό του ὅτι πρὶν ἀπὸ τὸ 427 π.Χ., προτοῦ ἀκόμη γίνει γνωστὸς ὡς κωμι­κὸς ποιητὴς καὶ διδαχθοῦν τὰ ἔργα του, συνεργάστηκε στὴ συγγραφὴ σκηνῶν σὲ ἔργα ἄλλων κωμικῶν. Συνεισέφερε δηλαδὴ ὡς μαθητευόμενος στὰ ἔργα ἄλλων ποιητῶν μὲ τὴ μορφὴ κωμικοῦ ὑλικοῦ. Ἔτσι, κατανοοῦμε τὸ χωρίο τῶν Σφηκῶν, στ. 1018-1022: τὰ μὲν οὐ φανερῶς ἀλλ’ ἐπικουρῶν κρύβδην ἑτέροισι ποιηταῖς, μιμησάμενος τὴν Εὐρυκλέους μαντείαν καὶ διάνοιαν, εἰς ἀλλοτρίας γαστέρας ἐνδὺς κωμῳδικὰ πολλὰ χέασθαι· μετὰ τοῦτο δὲ καὶ φανερῶς ἤδη κινδυνεύων καθ’ ἑαυτόν, οὐκ ἀλλοτρίων ἀλλ’ οἰκείων Μουσῶν στόμαθ’ ἡνιοχήσας. [Ἄλλους πρῶτα βοηθοῦσε ποιητὲς στὰ κρυφὰ καὶ χωρὶς νὰ τὸ ξέρει κανέ­ νας· ἀκολουθοῦσε τὸ σύστημα αὐτοῦ τοῦ σοφοῦ τοῦ Εὐρυκλῆ, τοῦ ἐγγαστρί­ μυθου μάντη, μὲς σὲ ξένες χωνόταν κοιλιές, κωμικὰ τότε εὑρήματα πλῆθος σκορπώντας, ἀλλὰ ἀργότερα βγῆκε κι αὐτὸς φανερὰ στὸν βαρὺ κι ἐπικίν­ δυνο ἀγῶνα, χαλινάρια κρατώντας μουσῶν σπιτικῶν κι ὄχι ξένων, σὰν ποὺ ἔκανε πρῶτα (μτφρ. Θρ. Σταύρου).] stratos», Classical Quarterly 32 (1982), σσ. 21-26� Ralph M. Rosen, «Aristophanes», στό: G.W. Do­brov (ἐπιμ.), Brill’s Companion to the Study of Greek Comedy, ὅ.π., σσ. 235-240.

Kefalaio_1.indd 43

18/6/2016 1:14:36 μμ

44

Πρῶτο Κεφάλαιο

Στὸ παραπάνω ἀπόσπασμα περιγράφεται ἡ μαθητεία καὶ ἡ βαθμιαία ἐξέ­λιξη τοῦ ποιητῆ πρὸς τὴν πλήρη καὶ ὁλοκληρωμένη κωμῳδοδιδασκαλίαν. Τώρα ἀντιλαμβανόμαστε καλύτερα τὸν στίχο 1018 τῶν Σφηκῶν: τὰ μὲν οὐ φανερῶς ἀλλ’ ἐπικουρῶν κρύβδην ἑτέροισι ποιηταῖς. Ὁ Ἀριστοφάνης ἀπο­ καλύπτει στὸ κοινό του ὅτι, πρὶν ἀκόμη γίνει γνωστός, τοὺς προσέφερε στὴν πραγματικότητα ψυχαγωγία μὲ τὴ μορφὴ κωμικοῦ ὑλικοῦ ποὺ ὁ ἴδιος συ­ νεισέφερε στὰ ἔργα ἄλλων δραματουργῶν (ἑτέροισι ποιηταῖς) καὶ περιμένει ἀπὸ τὸ κοινό του νὰ ἀντιληφθεῖ αὐτὸν τὸν ἰσχυρισμό. Ἐνῶ μὲ τὴ φράση κινδυνεύων καθ’ ἑαυ­τὸν στὸν στ. 1021 δηλώνει ὅτι ἀγωνίστηκε, ὅτι δοκιμάστη­ κε μὲ ἕνα δικό του ἔργο, ὅταν δηλαδὴ ἀνέβασε τοὺς Δαιταλεῖς, τὸ 427 π.Χ. Σὲ αὐτὸ τὸ χωρίο τῆς δεύτερης παράβασης τῶν Σφηκῶν ὁ Ἀριστοφάνης κάνει διάκριση μεταξὺ τῆς πρακτικῆς του κατὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸ 427 ἕως τὸ 425 π.Χ., ὅταν δὲν δίδασκε ἐπισήμως τὰ ἔργα του, καὶ ἐκείνης κατὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸ 424 π.Χ. καὶ ἔπειτα, ὅταν ἄρχισε νὰ ἀναλαμβάνει πλήρως τὴν εὐθύνη γιὰ μερικές, τουλάχιστον, ἀπὸ τὶς κωμωδίες του. Ἐδῶ ὁ Ἀριστο­ φάνης περιγράφει ἕνα πρώιμο στάδιο τῆς σταδιοδρομίας του καὶ τὸ συνδέει μὲ κάτι ποὺ τὸ κοινό του γνωρίζει ἀπὸ πρῶτο χέρι, τὴ μετέπειτα ἐξέλιξή του ὡς ἀνεξάρτητου ποιητῆ. β΄ . κᾆτ’ ἐντεῦθεν πρῳρατεῦσαι. Ἡ περίοδος 427-425 π.Χ., ὅταν ἔγραφε μὲν ὁ ἴδιος τὰ ἔργα του, ἀλλὰ ἀνέθετε τὴ διδασκαλία τους σὲ ἄλλους. Ὁ πρῳ­ ρεὺς ἦταν κατώτερος ἀξιωματικὸς πολεμικοῦ πλοίου, ποὺ εἶχε ὡς καθῆκον νὰ βοηθᾶ τὸν τιμονιέρη καὶ νὰ ἐπιβλέπει τὴν ἐκτέλεση τῶν διαταγῶν του.13 γ΄ . κᾆτα κυβερνᾶν αὐτὸν ἑαυτῷ. Κατὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸ 424 π.Χ. καὶ ἔπειτα, ὁ ἴδιος ἀναλαμβάνει καὶ τὴ διδασκαλία, γιὰ μερικὰ τουλάχιστον ἔργα του.14 Ὡστόσο, ἡ ἀποτυχία τῶν Νεφελῶν, τὶς ὁποῖες σκηνοθέτησε ὁ ἴδιος τὸ 423 π.Χ., τὸν ἀποθάρρυνε καὶ τὸν ἔκανε νὰ ἀναδιπλωθεῖ ἀπὸ τὴ θέ­ ση τοῦ χοροδιδασκάλου. Οἱ θεατὲς γνώριζαν ἀπὸ τὸν προάγωνα τὴν ταυτότητα τοῦ συγγραφέα, ἀφοῦ στὴν τελετὴ ἐμφανιζόταν ἐνώπιον τοῦ κοινοῦ κάθε ποιητὴς μὲ τοὺς ἠθο­ ποιούς του χωρὶς προσωπεῖα.15 Ὅταν, λοιπόν, ἡ ταυτότητα τοῦ συγγραφέα καὶ αὐτὴ τοῦ διδασκάλου ἦταν διαφορετικές, ὅπως γιὰ παράδειγμα στοὺς Σφῆκες, οἱ θεατὲς τὶς συνέδεαν μὲ τὸν ποιητή, δηλαδὴ τὸν Ἀριστοφάνη. Παρακολουθώντας τὴν πορεία τοῦ Ἀριστοφάνη, στὴν ἀρχὴ τουλάχιστον τῆς σταδιοδρομίας του στὸ θέατρο, ὀφείλουμε νὰ ἀποσαφηνίσουμε τὴ σχέση 13. Βλ. Ξενοφῶν, Κύρου ἀνάβασις, V, 5, 8, 20. Πλούταρχος, Ἆγις, 1, 4.

14. Βλ. G. Μastromarco, «L’esordio segreto di Aristofane», Quaderni di Sto­ria 10 (1979), σσ. 153-196.

15. Βλ. Πλάτων, Συμπόσιον, 194a.

Kefalaio_1.indd 44

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

45

τοῦ ποιητοῦ καὶ τοῦ διδασκάλου, δηλαδὴ τὴ σχέση ποιητῆ / σκηνοθέτη. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἀριστοφάνης δὲν σκηνοθέτησε ὁ ἴδιος τὰ πρώιμα ἔργα του, ἀπὸ τὸ 427 ὣς τὸ 425 π.Χ., διότι δὲν διέθετε ἀκόμη τὴν πρακτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὴ διδασκαλία τους, δὲν σημαίνει ὅτι ἀπεῖχε ἀπὸ κάθε συμμετοχὴ στὴ θεατρικὴ παραγωγή. Στοὺς Ἀχαρνεῖς, στὸν στίχο 628, ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ τὴν ἔκφραση ὁ διδάσκαλος ἡμῶν καὶ οἱ θεατὲς ἀντιλαμβάνονται ὅτι ἀναφέρεται στὸν Ἀριστοφά­ νη καὶ ὄχι στὸν Καλλίστρατο. Ἡ λέξη διδάσκαλος παρέπεμπε ἀμέσως στὸν ποιητὴ καί, ἂν κάποιος θεατὴς τύχαινε πρὸς στιγμὴν νὰ μπερδευτεῖ, ἡ σειρὰ ἀναφορῶν στὸν ποιητή, ἡ ὁποία ἀκολουθεῖ (στ. 633, 644, 649, 654), καθι­στᾶ τὸ νόημα σαφές. Ἄλλωστε, τὸ ἀθηναϊκὸ ἀκροατήριο δὲν θὰ περίμενε νὰ ἀκού­ σει τὴ φωνὴ κανενὸς ἄλλου παρὰ μόνο τοῦ ποιητῆ στὴν παράβασιν· εἶχαν ἤδη ἀκούσει τὸν συγγραφέα νὰ ὁμιλεῖ στοὺς στίχους 377-382 καὶ 502-503. Ὁ στί­ χος 628 τῶν Ἀχαρνέων (ἐξ οὗ γε χοροῖσιν ἐφέστηκεν τρυγικοῖς ὁ διδάσκαλος ἡμῶν) ἀντιπροσωπεύει ἴσως τὴν πρώτη ἀπόπειρα τοῦ Ἀριστοφάνη νὰ διεκδι­ κήσει γιὰ τὸν ἑαυτό του καθ’ ὁλοκληρίαν τὴν ἰδιότητα τοῦ κωμῳδοδιδασκάλου. Στοὺς Ἱππεῖς ὁ Ἀριστοφάνης ἀποκαλεῖται πρῶτα κωμῳδοδιδάσκαλος (στ. 507) καὶ στὴ συνέχεια, ἀπὸ τὸν στίχο 509 κ.ἑ., ποιητής (στ. 509, 519, 548). Ἡ Εἰρήνη παρουσιάζει ἀκόμη μεγαλύτερη ποικιλία στοὺς ὅρους: κωμῳδοποιητής (στ. 734), κωμῳδοδιδάσκαλος (στ. 737), διδάσκαλος (στ.

738), ποιητής (στ. 772). Γιὰ νὰ θεωρήσει ὁ Ἀριστοφάνης ὅτι ἀπέκτησε ἀρκετὴ πρακτικὴ ἐμπειρία, ὥστε νὰ διδάξει τοὺς Ἱππεῖς, καὶ ὅτι εἶναι πλέον ἱκανὸς κωμῳδοδιδάσκαλος, σημαίνει ὅτι προφανῶς εἶχε συμμετάσχει στὴ διδασκαλία τῶν προηγούμενων ἔργων του. Γιὰ νὰ κατανοήσουμε τὴν ἐξέλιξη ποὺ ὁδήγησε τὸν Ἀριστοφάνη στὴν ὁλο­κληρωμένη κωμῳδοδιδασκαλίαν κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πρώιμης σταδιο­ δρομίας του, χρειάζεται νὰ δοῦμε ὁρισμένα ζητήματα σχετικὰ μὲ τὴν προ­ ετοιμασία τῶν θεατρικῶν ἔργων προκειμένου νὰ παρασταθοῦν στὸ θέατρο τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. Ἡ προετοιμασία μιᾶς κωμικῆς παράστασης ἀποτελεῖ, ὅπως εἴδαμε, μιὰ πολύπλοκη δραστηριότητα, ἡ ὁποία ἐκκινεῖ μὲ τὸ αἴτημα γιὰ χρηματοδότη­ ση καὶ ἀκολουθεῖ ἡ διαδικασία διεξαγωγῆς τῶν δοκιμῶν, ἡ οἰκονομικὴ δια­ χείριση καὶ ἡ γενικὴ ἐποπτεία, περιλαμβανομένων τῶν συναλλαγῶν μὲ τὸν χορηγό. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἀριστοφάνης, ὅπως τονίζει ὁ Χορὸς στὸν στίχο 513 τῶν Ἱπ­πέων, δὲν ζήτησε Χορὸ ἐπ’ ὀνόματί του ἐδῶ καὶ χρόνια: ὡς οὐχὶ πάλαι χο­­­ρὸν αἰτοίη καθ’ ἑαυτόν, δὲν σημαίνει ὅτι κατ’ ἀνάγκην ἀπεῖχε ἀπὸ κάθε ἄλ­­λου εἴδους συμμετοχὴ στὴ θεατρικὴ παραγωγή. Ἄλλωστε, γνωρίζουμε ὅτι μερικὲς φορὲς γίνονταν μεταβολὲς στὸ κείμενο σχετικὰ ἀργά, ὅσο διαρ­ κοῦ­­σαν οἱ προετοιμασίες τῆς παράστασης. Γιὰ παράδειγμα, τὸ κείμενο τῶν

Kefalaio_1.indd 45

18/6/2016 1:14:36 μμ

46

Πρῶτο Κεφάλαιο

Βα­­τράχων ὑπέστη μεταβολὲς σὲ ὁρισμένα σημεῖα συνεπεία τοῦ θανάτου τοῦ Σο­­φοκλῆ, τὴν ὥρα ποὺ οἱ προετοιμασίες γιὰ τὴν παράσταση βρίσκονταν σὲ προ­­χωρημένο στάδιο, καὶ αὐτὸ ἔγινε παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐπίσημος διδά­σκα­ λος ἦταν ὁ Φιλωνίδης. Εἶναι παράλογο, λοιπόν, νὰ φανταζόμαστε τὸ κεί­­μενο καὶ τὴ σκηνοθεσία ὡς δύο τελείως ξεχωριστὰ πράγματα. Ὅταν ὁ ποι­ητὴς δὲν εἶχε τὸν πλήρη ἔλεγχο τῆς σκηνοθεσίας, ἀλλὰ τὴν εἶχε ἐμπιστευ­θεῖ σὲ κάποιον ἄλλον, μποροῦσε νὰ ἐπεμβαίνει, ἂν τὸ ἔκρινε σκόπιμο, καὶ νὰ βοη­θᾶ στὴν προετοιμασία τῆς παράστασης.

Τὸ ἔργο τοῦ Ἀριστοφάνη: περιοδολόγηση καὶ θέματα Στηριζόμενοι στὴ δομὴ καὶ σὲ κοινὰ χαρακτηριστικὰ ποὺ συναντᾶμε σὲ πε­ ρισσότερες ἀπὸ μία κωμωδίες, μποροῦμε νὰ κατατάξουμε τὸ σωζόμενο ἔργο τοῦ Ἀριστοφάνη σὲ τρεῖς περιόδους:16 Στὴν πρώτη περίοδο (427-421 π.Χ.) ἀνήκουν οἱ κωμωδίες Ἀχαρνεῖς, Ἱπ­πεῖς, Νεφέλαι, Σφῆκες καὶ Εἰρήνη. Σὲ αὐτὰ τὰ ἔργα κυριαρχεῖ ἡ σάτιρα κατὰ τῶν δημαγωγῶν ποὺ κυβερνοῦν τὴν Ἀθήνα, καθὼς καὶ ἡ φιλειρηνικὴ τοποθέτηση ἐνάντια στὴ συνέχιση τοῦ πολέμου. Πρόκειται γιὰ κατ’ ἐξοχὴν πολιτικὲς κωμωδίες, ὅπου κυριαρχεῖ ἡ ἀνάμειξη ρεαλισμοῦ καὶ φαντασίας. Ἐδῶ ὁ ποιητὴς διατηρεῖ τὰ παραδοσιακὰ στοιχεῖα δομῆς καὶ περιεχομένου τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας. Στὴ δεύτερη περίοδο (420-404 π.Χ.) ἀνήκουν οἱ Ὄρνιθες, ἡ Λυσιστράτη, οἱ Θεσμοφοριάζουσες καὶ οἱ Βάτραχοι. Ὁ ποιητὴς συνεχίζει νὰ ἀπευθύ­ νει τὴν κριτική του ἀπ’ εὐθείας πρὸς τοὺς θεατές, ἀλλὰ ἡ κωμικὴ δράση ἀπο­ κτᾶ μεγαλύτερη βαρύτητα καὶ τὰ στοιχεῖα τῆς φάρσας, τῆς μυθοπλα­σίας καὶ τῆς χονδροειδοῦς κωμικότητας κυριαρχοῦν. Ἡ πολεμικὴ ἐναντίον τοῦ πολιτι­κοῦ κόσμου ὑποχωρεῖ, ἐνῶ καταλαμβάνουν μεγαλύτερο χῶρο ἡ πα­ ρωδία, ἡ καρναβαλικὴ ἀνατροπή, ἡ κωμικὴ ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων, καθὼς καὶ ἡ φυγὴ στὸ οὐτοπικὸ καὶ ὑπερρεαλιστικὸ φαντασιακό. Στὰ ἔργα αὐτὰ κυρι­ αρχεῖ ἕνας ἄλλος τύπος ἐπαφῆς μὲ τὴν πραγματικότητα. Τὰ παραδοσια­κὰ μορφολογικὰ στοιχεῖα διατηροῦνται, μὲ ἀρκετές, ὡστόσο, μεταβολές. Οἱ παραβάσεις, γιὰ παράδειγμα, σχετίζονται ἄμεσα μὲ τὴν ὑπόθεση, χωρὶς ἰδιαί­τερες ἀναφορὲς στὸν ποιητή.17 Στὴν τρίτη, καὶ τελευταία, περίοδο (403-385 π.Χ.) συγκαταλέγονται τὰ δράματα Ἐκκλησιάζουσαι καὶ Πλοῦτος. Στὰ ἔργα τῆς τελευταίας περιό­ 16. Τh. Gelzer, «Aristophanes», στό: G.A. Seeck (ἐπιμ.), Das griechische Dra­ma, Darmstadt 1979, σσ. 259-306.

17. Βλ. G. Μastromarco, «La parabasi aristofanea tra realtà e poesia», Dioniso 57 (1987), σσ. 75-93.

Kefalaio_1.indd 46

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

47

δου τοῦ ποιητῆ παρατηροῦμε ὅτι ὁ ρόλος τοῦ Χοροῦ περιορίζεται· ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ δομὴ διασώζεται μόνο ὁ ἐπιρρηματικὸς ἀγών, τὸ κέντρο τῶν ἐνδιαφερόντων συγκεντρώνεται στὴ συμπεριφορὰ μεμονωμένων ἀτόμων καί, τέλος, ἡ πολιτικὴ παραχωρεῖ τὴ θέση της στὴν ἠθική. Οἱ Ἀχαρνεῖς εἶναι ἡ πρώτη χρονολογικὰ κωμωδία ἀπ’ ὅσες ἔχουν σωθεῖ καὶ ἔχει ὡς θέμα τὴν εἰρήνη. Μὲ τὸ ἔργο αὐτὸ ὁ Ἀριστοφάνης νίκησε τὸν Κρα­τῖνο καὶ τὸν Εὔπολι. Ἐδῶ ἕνας ἡλικιωμένος Ἀθηναῖος ἀγρότης μὲ τὸ χα­­ρακτηριστικὸ ὄνομα Δικαιόπολις, ἀφοῦ ἀπέτυχε στὴν προσπάθειά του νὰ συμβουλεύσει γιὰ τὴν εἰρήνη ἐνώπιον τῆς συνέλευσης τοῦ λαοῦ, ἀηδιασμέ­ νος ἀπὸ τὴ φιλοπόλεμη διάθεση καὶ τὴν ἀβελτηρία τῶν συμπατριωτῶν του, συνά­πτει ἰδιωτικὴ εἰρήνη γιὰ 30 χρόνια μὲ τοὺς Σπαρτιᾶτες. Ἀφοῦ κατόρ­ θωσε νὰ πάρει μὲ τὸ μέρος του τὸν Χορὸ τῶν πολεμοχαρῶν καρβουνιάρηδων καὶ ἀμπελουργῶν ἀπὸ τὶς Ἀχαρνές, ἱδρύει μιὰ ἐλεύθερη ἀγορά, ἀπὸ τὴν ὁποία ἀποκλείονται οἱ συκοφάντες καὶ ὁ πολεμόχαρος Λάμαχος· ἐξα­σφαλίζει ἔτσι ὅλα τὰ καλὰ ἀπὸ τὶς ἐχθρικὲς πόλεις, πλουτίζει καὶ καλοπερνᾶ. Στὸ τέλος, ὁ Δικαιόπολις εἶναι καλεσμένος καὶ διασκεδάζει στὸ συμπόσιο τῆς ἑορτῆς τῶν Χοῶν, ἐνῶ ὁ Λάμαχος τραυματίζεται ἄσχημα καὶ ἐντελῶς ἄδοξα στὴ μάχη· ἔτσι προβάλλονται στὸ κοινὸ οἱ χαρὲς τῆς εἰρήνης καὶ τὰ βάσανα τοῦ πολέμου. Τὸν ἑπόμενο χρόνο ὁ Ἀριστοφάνης ἀνέβασε ὁ ἴδιος τοὺς Ἱππεῖς (πρῶτο βρα­βεῖο στὰ Λήναια τοῦ 424 π.Χ.)· ἀνταγωνιστές του στὸν διαγωνισμὸ ἦταν ὁ Κρατῖνος καὶ ὁ Ἀριστομένης. Στὴν κωμωδία αὐτὴ ἐξαπολύει γενι­κὴ ἐπίθε­ ση ἐναντίον τοῦ δημαγωγοῦ Κλέωνα, τὸν ὁποῖο περιγράφει καὶ ὁ Θου­κυδί­δης μὲ μελανὰ χρώματα. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἀλληγορία, ὅπου ὁ ἀθηναϊκὸς δῆμος παρουσιάζεται ὡς ὁ νοικοκύρης ἑνὸς σπιτιοῦ, γέρος καὶ ξεμωραμένος, ἕρμαιο στὰ χέρια ἑνὸς ἀχρείου δούλου, τοῦ Παφλαγόνος, δηλαδὴ τοῦ Κλέωνα, πού, ὅταν ὁμιλεῖ, «παφλάζει». Μὲ τὴ βοήθεια δύο ἄλλων δούλων, ποὺ εἶναι φανερὸ ὅτι ἀντιπροσωπεύουν τοὺς στρατηγοὺς Νικία καὶ Δημοσθένη, κάποιος ἀδιά­ ντροπος ἀλλαντοπώλης, πιὸ παλιάνθρωπος καὶ πιὸ ἀχρεῖος τύπος, ὁ Ἀγοράκριτος (ὁ δοκιμασμένος δηλαδὴ στὴν ἀγορά), νικᾶ τὸν Παφλαγόνα μὲ τὰ ἴδια ἀνέντιμα μέσα τοῦ ἀντιπάλου: ὁ μετανιωμένος δῆμος ξανανιώνει μὲ μαγικὸ τρόπο, ἀνακτᾶ τὴν πολιτική του εὐφυΐα καὶ ἀνακηρύσσεται βασιλιᾶς τῶν Ἑλλήνων. Ἀπὸ ἐδῶ κι ἐμπρὸς θὰ κυριαρχήσει εἰρηνικὰ μὲ τὴν παλαιά του λάμψη ὡς δῆμος τῆς ἐποχῆς τοῦ Μαραθώνα καὶ τῶν Περσικῶν Πολέμων.18 Μὲ τὶς Νεφέλες (423 π.Χ.) ἡ σάτιρα τοῦ ποιητῆ ἀλλάζει στόχο καὶ 18. Εἶναι ἐντυπωσιακὸ ὅτι, ἐνῶ οἱ Ἱππεῖς μὲ τὴν ἀνελέητη κριτικὴ ποὺ ἀσκήθηκε στὸν Κλέωνα, κέρδισαν τὸ πρῶτο βραβεῖο στὰ Λήναια, ὁ πραγματικὸς δῆμος τῶν Ἀθηνῶν τὴν ἴδια χρονιὰ ἐπανεξέλεξε τὸν Κλέωνα στρατηγό!

Kefalaio_1.indd 47

18/6/2016 1:14:36 μμ

48

Πρῶτο Κεφάλαιο

στρέ­­φεται κατὰ τῶν σοφιστῶν. Ἡ κωμωδία ποὺ γνωρίζουμε, εἶναι ἡ ἀνα­ θεωρημένη μορφὴ τοῦ ἔργου ποὺ ξαναέγραψε ὁ Ἀριστοφάνης γύρω στὸ 417 π.Χ., γιατὶ θεωροῦσε ὅτι εἶναι ἡ καλύτερη κωμωδία του. Τὸ ὁμώνυμο ἔργο ποὺ σώζεται ὣς σήμερα, εἶναι μιὰ ἀνεπιτυχὴς διασκευή, τὴν ὁποία ὁ ποιη­τὴς δὲν φαίνεται νὰ ἔδωσε ποτὲ γιὰ παράσταση. Στὰ Μεγάλα Διονύσια τοῦ 423 π.Χ. τὸ πρῶτο βραβεῖο κέρδισε ὁ Κρατῖνος μὲ τὴν κωμωδία του Πυτί­νη· τὸ δεύτερο βραβεῖο ἀπέσπασε ὁ Ἀμειψίας μὲ τὸν Κόννον, ἐνῶ ὁ Ἀριστοφάνης ἦρθε μόλις τρίτος. Ἡ κωμωδία Νεφέλαι ἔγινε περίφημη ἤδη στὴν ἀρ­χαι­ ότητα, ἐπειδὴ ὁ Σωκράτης παρουσιάζεται διαφορετικὰ ἀπ’ ὅ,τι στὸν Πλά­ τωνα καὶ διότι ὁ Πλάτων χαρακτήρισε τὸν ποιητὴ ὡς συνυπεύ­θυνο γιὰ μιὰ ψεύτικη εἰκόνα τοῦ Σωκράτη (Ἀπολογία 18 b-d, 19c). Τὸ θέμα ἀφορᾶ τὴ σύγχρονη σοφιστικὴ καὶ ρητορικὴ ἐκπαίδευση τῶν νέων, σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴν παλαιὰ καλὴ ἀγωγὴ καὶ παιδεία τῆς γενιᾶς τῶν μα­ρα­θωνομάχων. Στὸ ἔργο αὐτὸ ὁ Στρεψιάδης θέλει νὰ ἐκπαιδευτεῖ, ὁ ἴδιος ἢ ὁ γιός του Φειδιππί­ δης, στὸ φροντιστήριον τοῦ Σωκράτη, ὥστε μὲ τὴ βοήθεια τῆς σοφιστικῆς τέχνης νὰ μάθει πῶς ὑπερισχύει καὶ ἐπικρατεῖ ὁ ἥττων λόγος τοῦ κρείττονος (Νεφ., στ. 112 κ.ἑ.), δηλαδὴ τὸ ἀσθενέστερο ἐπιχείρημα ἔναντι τοῦ ἰσχυρο­ τέρου, γιὰ νὰ ἐξαπατήσει τοὺς δανειστές του καὶ νὰ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὰ χρέη, στὰ ὁποῖα τὸν ἔριξε ὁ σπάταλος γιός του μὲ τὸ σπὸρ τῆς ἱππασίας. Ἡ διδα­ σκαλία ὅμως στρέφεται ἐναντίον τοῦ Στρεψιάδου, ἀφοῦ ὁ γιός του, ἐφαρμό­ ζοντας ὅσα ἔμαθε, σηκώνει χέρι ἐναντίον τοῦ πατέρα του καὶ ἀποδεικνύει μὲ τὸν λόγο ὅτι εἶναι σωστὸ οἱ γιοὶ νὰ χτυποῦν τοὺς γονεῖς τους! Ὁ Στρεψιάδης ἐξοργίζεται καὶ παραπονεῖται στὶς Νεφέλες, θεὲς προστάτιδες τοῦ Σωκράτη, καί, μετανιωμένος, παίρνει ἐκδίκηση πυρπολώντας τελικὰ τὸ σχολεῖο τοῦ Σωκράτη. Ὁ Ἀριστοφάνης διαλέγει τὸν Σωκράτη γιὰ νὰ ἀντιπροσωπεύσει τὶς τάσεις καὶ τὰ ἐπακόλουθα τῆς σύγχρονης σοφιστι­κῆς, ἀλλὰ βέβαια ἡ γε­ λοιογραφία ποὺ παρουσιάζει, δὲν συμφωνεῖ καθόλου μὲ ὅσα ὁ Ξενοφῶν καὶ ὁ Πλάτων παραδίδουν γιὰ τὸν φιλόσοφο. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἀκραία διακωμώ­ δηση τοῦ Σωκράτη, ποὺ δείχνει πῶς ἡ σκέψη καὶ ἡ συμπεριφορὰ τοῦ φιλο­ σόφου μποροῦσαν νὰ παρερμηνευθοῦν καὶ νὰ ταυτι­στοῦν μὲ τὶς ἀντίστοιχες τῶν σοφιστῶν. Τὸ πορτρέτο τοῦ Σωκράτη, ποὺ δίνει ὁ Ἀριστοφάνης, εἶναι βασισμένο στὴν εἰκόνα ποὺ εἶχε ὁ ἁπλὸς λαὸς γιὰ τὸν φιλόσοφο. Ὁ κωμωδιο­ γράφος δὲν προσπαθεῖ νὰ παρουσιάσει τὴν εἰκόνα ἑνὸς ἱστορικοῦ Σωκράτη.19 Οἱ Σφῆκες διδάχθηκαν στὰ Λήναια τοῦ 422 π.Χ. καὶ ἀπέσπασαν τὸ δεύ­ τερο βραβεῖο. Τὴν ἴδια χρονιά, πάλι στὰ Λήναια, ὁ Ἀριστοφάνης κέρδι­σε τὸ 19. Ἡ διαλεκτικὴ ἀντιμετώπιση τῆς νέας παιδείας καὶ τῆς σύγκρουσης τῆς παλαιᾶς μὲ τὴ νέα γενιὰ ἀποτέλεσε ἤδη θέμα στοὺς Δαιταλεῖς καὶ τὸ βρίσκουμε ἐπίσης κατὰ τὸ ἑπό­ μενο ἔτος.

Kefalaio_1.indd 48

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

49

πρῶτο βραβεῖο μὲ τὴν κωμωδία Προάγων, ποὺ δὲν ἔχει σωθεῖ. Ἀντικείμενο τῶν Σφηκῶν καὶ τῆς σάτιρας τοῦ ποιητῆ εἶναι ἡ δικομανία τῶν Ἀθηναίων. Πρόκειται γιὰ μιὰ διακωμώδηση τῶν ἀθηναϊκῶν δικαστηρίων καὶ τῆς ξιπα­ σιᾶς τῶν ἐνόρκων. Ὁ Βδελυκλέων, ἕνας σώφρων νέος, φυλακίζει μέσα στὸ ἴδιο του τὸ σπίτι τὸν δικομανῆ πατέρα του Φιλοκλέωνα, προκειμένου νὰ τὸν γιατρέψει ἀπὸ τὸ δικαστικό του πάθος. Στὴν προσπάθειά του αὐτὴ ὁ Βδε­λυ­ κλέων ἔρχεται σὲ σύγκρουση μὲ τοὺς συναδέλφους τοῦ πατέρα του, τὸν Χορὸ τῶν Δικαστῶν, ποὺ εἶναι μεταμφιεσμένοι σὲ σφῆκες μὲ μεγάλο κεντρί (κέντρον ἐκ τῆς ὀσφύος / ὀξύτατον, ᾧ κεντοῦσι, Σφῆκ., στ. 225-226). Κα­τορ­θώνει, σὲ ἕναν ἀγῶνα λόγων ἐναντίον τοῦ πατέρα του, νὰ πείσει τοὺς γέροντες δι­ καστὲς γιὰ τὸν ταπεινωτικὸ ρόλο ποὺ παίζουν –παρασυρμένοι ἀπὸ τὸν Κλέ­ ωνα–, καὶ ὀργανώνει γιὰ τὸν γέροντα πατέρα στὸ σπίτι ἕνα ἰδιωτικὸ δικα­ στήριο, στὸ ὁποῖο δικάζονται δύο σκύλοι. Ἐξαπατᾶ τὸν πατέρα του, ὁ ὁποῖος τελικὰ ξεχνιέται καὶ ρίχνει ἀθωωτικὴ ψῆφο γιὰ τὸν κατηγορούμενο. Συγκλο­ νισμένος ἀπὸ αὐτὴν τὴ δικαστικὴ ἀπόφαση, ἡ ὁποία δὲν ἐναρμονί­ζεται καθό­ λου μὲ τὴν ἕως τότε στάση του στὸ δικαστήριο, ὁ Φιλοκλέων συ­γκατατίθεται τελικὰ νὰ ἐγκαταλείψει τὸν προηγούμενο τρόπο ζωῆς του καὶ στὸ ἑξῆς νὰ μεταβάλει τὶς συνήθειές του πρὸς τὸ καλύτερο ὑπὸ τὴν καθοδήγηση τοῦ γιοῦ του. Στὴ συνέχεια, στὴν προσπάθειά του νὰ εἰσαγάγει τὸν πατέρα του στὴν καλὴ κοινωνία, τὸν μυεῖ στοὺς ἐκλεπτυσμένους τρόπους τῆς κοινωνικῆς συ­ μπεριφορᾶς καὶ τὸν πηγαίνει σὲ συμπόσια. Ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ ἔχει ἀπροσδόκητες συνέπειες γιὰ τὸν Φιλοκλέωνα, ὁ ὁποῖος ἐπιδίδεται μὲ τὴν ἴδια ἀκράτεια στὴν κοινωνικὴ ζωή: μεθᾶ, καβγαδίζει μὲ ὅλους, κάνει τρέλες καὶ χορεύει χωρὶς διακοπή! Στοὺς Σφῆκες ὁ γιὸς ἀναλαμβάνει νὰ ἐκπαιδεύσει τὸν γέροντα πα­ τέρα του, ὁ ὁποῖος ἔχει χάσει τὴν αἴσθηση τοῦ μέτρου. Αὐτὴ ἡ ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων συνιστᾶ καὶ τὸ μεγαλοφυὲς στοιχεῖο τῆς κωμικότητας τοῦ ἔργου. Ἡ ὑπόθεση τῆς Εἰρήνης σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὴ Νικίειο Εἰρήνη, ποὺ ἐπι­ κυρώθηκε λίγες ἡμέρες μετὰ τὴν παράσταση, καὶ τὸν θάνατο τοῦ Κλέωνα καὶ τοῦ Βρασίδα (φθινόπωρο τοῦ 422 π.Χ.). Στὸ ἔργο αὐτὸ τὸ θέμα τῆς εἰ­ ρή­νης τίθεται περισσότερο ἐπιτακτικά. Ὁ Τρυγαῖος, ἕνας ἀμπελουργὸς τῆς Ἀτ­τικῆς ποὺ ὑποφέρει ἀπὸ τὸν πόλεμο, ἀποφασίζει νὰ πετάξει μέχρι τὸν Οὐ­ ρανό, γιὰ νὰ ρωτήσει τὸν Δία ποῦ βρίσκεται ἡ εἰρήνη. Ἱππεύει, λοιπόν, ἕνα τερά­στιο σκαθάρι καὶ ἀνεβαίνει στὸν Ὄλυμπο. Ἐκεῖ ὅμως βρίσκει μόνο τὸν Ἑρμῆ, ὁ ὁποῖος τοῦ ἐξηγεῖ ὅτι οἱ θεοὶ ἔφυγαν, ἀηδιασμένοι ἀπὸ τὶς ἔχθρες τῶν ἀνθρώπων. Τὴ θέση τους ἔχει πάρει ὁ φοβερὸς Πόλεμος καὶ ὁ Κυδοιμός (=ὁ θόρυβος, ἡ ταραχὴ τῆς μάχης). Ἡ Εἰρήνη βρίσκεται φυλακισμένη σὲ μιὰ σπηλιά, ἐνῶ ὁ Πόλεμος κοπανάει μέσα σ’ ἕνα τεράστιο γουδὶ διάφορα ὑλικά, τὰ ὁποῖα συμβολίζουν τὶς ἑλληνικὲς πόλεις. Εὐτυχῶς, ὅμως, δὲν μπορεῖ νὰ βρεῖ τὸ κατάλληλο γουδοχέρι, ἀφοῦ ὁ Κλέων καὶ ὁ Σπαρτιάτης Bρασίδας, οἱ

Kefalaio_1.indd 49

18/6/2016 1:14:36 μμ

50

Πρῶτο Κεφάλαιο

δύο πολεμοκάπηλοι, εἶναι ἤδη πεθαμένοι, σκοτώθηκαν στὸ πεδίο τῆς μάχης ἕνα χρόνο νωρίτερα. Μόλις ὁ Πόλεμος ἀπομακρύνεται γιὰ λίγο, ὁ Τρυγαῖος καλεῖ ὅλους τοὺς Ἕλληνες νὰ βοηθήσουν γιὰ νὰ ἀπελευθερώσουν τὴν εἰρήνη. Κατορθώνει, μάλιστα, μὲ δωροδοκία, νὰ πείσει καὶ τὸν Ἑρμῆ νὰ βοηθήσει. Ἡ εἰρήνη ἀνασύρεται ἀπὸ τὴ σπηλιὰ καὶ μαζί της βγαίνουν οἱ δύο πανέμορ­ φες ἀκόλουθές της, ἡ Ὀπώρα καὶ ἡ Θεωρία. Ὁ Τρυγαῖος κατεβαίνει στὴ Γῆ, παντρεύεται τὴν Ὀπώρα καὶ προσφέρει τὴ Θεωρία στὴ Bουλή. Διαπιστώνουμε ὅτι στὶς πέντε πρῶτες κωμωδίες τοῦ Ἀριστοφάνη εἶναι ἰδιαίτερα σημαντικὴ ἡ λειτουργία τῆς παράβασης, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ὁποίας, διὰ στόματος τοῦ Κορυφαίου, ὁ ποιητὴς διατυπώνει ἀπ’ εὐθείας πρὸς τὸ κοινό, χωρὶς τὴν ψευδαίσθηση τοῦ προσωπείου, κρίσεις πάνω σὲ πρόσωπα καὶ καταστάσεις. Τονίζει, ἐπίσης, καὶ ὑπερηφανεύεται γιὰ τὴν πρωτοτυπία καὶ τὴν ἀνωτερότητα τῆς τέχνης του. Στὰ δράματα τῆς δεύτερης περιόδου οἱ παραβάσεις χάνουν τὴν ἀρχική τους λάμψη καὶ συρρικνώνονται σὲ θεωρήσεις πάνω σὲ μυθολογικὰ ἢ ἄλλα θέ­ ματα· δὲν ἀποτελοῦν πλέον κυρίαρχο βῆμα γιὰ τὴν ἔκφραση τῶν πολιτικῶν ἀπόψεων τοῦ ποιητῆ. Στόχοι τῆς σάτιρας ἀποτελοῦν τώρα τὸ κοινὸ καὶ τὸ θέατρο, ἡ τραγωδία καὶ ἡ λογοτεχνικὴ θεωρία, καθὼς καὶ οἱ γυναῖκες. Στοὺς Ὄρνιθες κυριαρχεῖ κατ’ ἐξοχὴν ἡ δημιουργικὴ φαντασία. Σὲ αὐ­τὴν τὴν οὐτοπικὴ καὶ παραμυθιακὴ κωμωδία, δύο Ἀθηναῖοι, ὁ Πεισθέταιρος καὶ ὁ Εὐελπίδης, ἀηδιασμένοι ἀπὸ τὴν πολιτικὴ ζωὴ τῆς Ἀθήνας, ἀποφάσισαν νὰ ἐγκαταλείψουν τὴν πόλη. Πηγαίνουν, λοιπόν, στὴ χώρα τῶν πουλιῶν μὲ τὴν ἰδέα νὰ ἱδρύσουν μιὰ καινούργια ἰδανικὴ πόλη, τὴ Νεφελοκοκκυγία, δηλαδὴ τὴν κατοικία τῶν κούκων στὰ σύννεφα! Δὲν ἀνέχονται ἄλλο τὴ δικομανία τῶν Ἀθηναίων. Μὲ ὁδηγοὺς τὴν κουρούνα καὶ τὴν καλιακούδα φθάνουν στὴν πόρτα τοῦ Ἔποπα (Τσαλαπετεινοῦ) καὶ τὸν ρωτοῦν ἂν ξέρει κάποια πόλη κατάλληλη γι’ αὐτούς, ἕναν τόπον ἀπράγμονα, χωρὶς σκοτοῦρες. Στὴν ἀρχὴ τὰ πουλιὰ εἶναι ἐχθρικὰ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους-εἰσβολεῖς, ἀλλὰ οἱ δύο φίλοι ὑπόσχονται νὰ ἀποκαταστήσουν τὴν κυριαρχία τους στὸν κόσμο καὶ προτεί­ νουν νὰ χτίσουν μιὰ πόλη στὸν ἀέρα, μεταξὺ Γῆς καὶ Οὐρανοῦ, καὶ ἔτσι νὰ ὑποτάξουν τοὺς θεοὺς καὶ νὰ κυβερνήσουν τοὺς ἀνθρώπους. Πράγματι, οἱ θεοὶ ἀρχίζουν νὰ λιμοκτονοῦν, καθὼς ἡ κνῖσα ἀπὸ τὶς θυσίες δὲν φτάνει στὸν Ὄλυμπο. Στέλνουν, λοιπόν, στὴ Nεφελοκοκκυγία μιὰ πρεσβεία, γιὰ νὰ δια­ πραγματευτεῖ τὴν καινούργια κατάσταση. Ὁ Δίας ἀναγκάζεται νὰ παραχω­ ρήσει στὸν Πεισθέταιρο τὸ σκῆπτρο τῆς ἡγεμονίας καὶ τὴν ὄμορφη Βασίλεια, τὴν προσωποποίηση τῆς κυριαρχίας τοῦ κόσμου, τὴν ὁποία καὶ παντρεύεται. Ἕνα νέο κήρυγμα εἰρήνης θὰ παρουσιάσει ὁ ποιητὴς μὲ τὴ Λυσιστράτη, ὅπου οἱ γυναῖκες ὅλης τῆς Ἑλλάδας θὰ ἐξαναγκάσουν τοὺς ἄντρες νὰ συνά­

Kefalaio_1.indd 50

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

51

ψουν εἰρήνη μὲ ὅπλο τὴν ἀποχὴ ἀπὸ τὰ συζυγικὰ ἐρωτικά τους καθήκοντα. Πράγματι, ἡ ἐρωτικὴ ἀπεργία θὰ φέρει τοὺς ἐμπόλεμους σὲ δεινὴ θέση καὶ τελικὰ θὰ ὁδηγηθοῦν σὲ διαπραγματεύσεις. Στὴν Ἀθήνα οἱ γυναῖκες κατα­ λαμβάνουν τὴν Ἀκρόπολη, γιὰ νὰ ἐμποδίσουν τὴν περαιτέρω χρηματοδό­ τηση τοῦ πολέμου, ὥσπου φτάνουν οἱ Σπαρτιᾶτες ἀντιπρόσωποι, πιεσμέ­ νοι ἀπὸ τὴν ἀνάγκη καὶ αὐτοί. Ἡ συνωμοσία στέφεται μὲ ἐπιτυχία. Μὲ τὴ βοή­θεια τῆς Διαλλαγῆς, ποὺ εἶναι ἡ προσωποποιημένη μορφὴ τῆς συμφι­ λίωσης, ὑπο­γράφεται πανηγυρικὰ ἡ εἰρήνη καὶ τὸ ἔργο τελειώνει μὲ γλέντι καὶ χορό. Παράλληλα μὲ τὸ κήρυγμα τῆς εἰρήνης ὑπάρχει καὶ ἡ σοβαρὴ προειδοποίηση πρὸς τοὺς Ἀθηναίους νὰ παραμερίσουν τὴν ἐσωτερικὴ ἔριδα με­ταξὺ δημοκρατικῶν καὶ ὀλιγαρχικῶν γιὰ τὸ καλὸ τῆς πόλης τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ Λυσιστράτη διδάχθηκε στὰ Λήναια τὸ 411 π.Χ. καὶ δὲν γνωρίζουμε τὴ θέση ποὺ ἔλαβε στὴν κατάταξη τῶν κριτῶν. Τὴν ἴδια χρονιὰ ὁ Ἀριστοφάνης παρουσίασε, μᾶλλον στὰ Μεγάλα Διονύσια, καὶ τὶς Θεσμοφοριάζουσες. Μὲ δραματικὸ πλαίσιο τὴ γυναικοκρατούμενη ἑορτὴ τῶν Θεσμοφορίων παρουσιάστηκαν οἱ Θεσμοφοριάζουσες σὲ μιὰ πρώτη ἐκδοχὴ τὸ 411 καὶ σὲ μιὰ δεύτερη μετὰ τὸ 410. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἑορτῆς τῶν Θεσμοφορίων οἱ γυναῖκες τῆς Ἀθήνας ἀποφασίζουν νὰ συζητήσουν πῶς θὰ τιμωρήσουν τὸν Εὐριπίδη, ποὺ τόσο τὶς κακολογεῖ στὶς τραγωδίες του. Ὁ ποιητὴς τὸ μα­ θαίνει καὶ στέλνει ἕναν γέρο συγγενῆ του, τὸν Μνησίλοχο, μασκαρεμένο σὲ γυναῖκα, γιὰ νὰ τὶς μεταπείσει καὶ νὰ τὸν ὑπερασπιστεῖ. Ὅμως οἱ γυναῖ­κες τὸν ἀνακαλύπτουν καὶ τὸν καταδικάζουν σὲ θάνατο γιὰ τὴν ἱεροσυλία ποὺ δι­ έπραξε. Ἔρχεται ὁ ἴδιος ὁ Εὐριπίδης καὶ προσπαθεῖ νὰ τὸν σώσει μι­μούμενος διάφορους ἥρωες ἀπὸ τὰ ἔργα του καὶ χρησιμοποιώντας χίλια «παρατραγω­ δικὰ» τεχνάσματα. Ἀφοῦ πρῶτα ὑπόσχεται στὶς γυναῖκες ὅτι θὰ σταματή­ σει νὰ τὶς συκοφαντεῖ, καταφέρνει νὰ τὸν σώσει. Μὲ τὶς Θεσμοφοριάζουσες ἔχουμε τὴν πρώτη «κωμωδία τῆς λογοτεχνίας» στὴν παγκόσμια λογοτε­ χνικὴ παραγωγή. Ἡ παρωδία ἀρκετῶν τραγωδιῶν τοῦ Εὐριπίδη κυριαρχεῖ οὐσιαστικὰ σὲ ὁλόκληρο τὸ ἔργο. Οἱ Βάτραχοι διδάχθηκαν στὰ Λήναια τοῦ 405 π.Χ. καὶ κέρδισαν τὸ πρῶτο βραβεῖο. Ξαναπαρουσιάστηκαν στὰ Λήναια ἕνα χρόνο ἀργότερα, τὸ 404 π.Χ. Μετὰ τὸν θάνατο τῶν τριῶν μεγάλων τραγικῶν ποιητῶν, ὁ Διό­ νυσος ἀποφασίζει νὰ κατεβεῖ στὸν Ἅδη καὶ νὰ φέρει πίσω τὸν ἀγαπημέ­ νο του Εὐριπίδη. Μεταμφιέζεται, λοιπόν, σὲ Ἡρακλῆ καί, μὲ συνοδεία τὸν δοῦλο του Ξανθία, πηγαίνει νὰ συμβουλευτεῖ τὸν μυθικὸ ἥρωα γιὰ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θὰ κατεβεῖ στὸν Κάτω Κόσμο. Φτάνει στὴν Ἀχερουσία λίμνη καὶ ὁ Xάρων τὸν περνᾶ ἀπέναντι μὲ τὴ βάρκα, ἐνῶ ὁ Ξανθίας ἀκολουθεῖ πεζὸς στὴν ἀπέναντι ὄχθη. Οἱ Βάτραχοι τοὺς συνοδεύουν μὲ τὰ κοάσματά τους. Μετὰ τὸ περιπετειῶδες ταξίδι τοῦ Διονύσου στὸν Ἅδη, ἀμέσως μετὰ

Kefalaio_1.indd 51

18/6/2016 1:14:36 μμ

52

Πρῶτο Κεφάλαιο

τὴν παράβαση, ἀκολουθεῖ ὁ ἀγὼν μεταξὺ Αἰσχύλου καὶ Εὐριπίδη γιὰ τὸ ποιὸς θὰ κατέχει τὸν θρόνο τῆς τραγωδίας –ὁ Σοφοκλῆς ἔχει παραιτηθεῖ γιὰ χάρη τοῦ Αἰσχύλου. Ὁ Πλούτων ὁρίζει ὡς διαιτητὴ καὶ κριτὴ τοῦ ἀγῶνος τὸν Διό­νυσο, ὁ ὁποῖος μετὰ ἀπὸ ἀρκετοὺς δισταγμοὺς προτιμᾶ τελικὰ τὸν Αἰσχύλο (στ. 1471)· τὸν φέρνει μαζί του στὸν Ἐπάνω Κόσμο γιὰ νὰ σώσει τὴν Ἀθήνα μὲ τὶς σοφὲς συμβουλές του. Ἂν καὶ τὰ ἔργα τῆς δεύτερης περιόδου συνεχίζουν νὰ ἀντλοῦν θέματα ἀπὸ τὴν ἀθηναϊκὴ ἐπικαιρότητα, διαπιστώνουμε μιὰ ἀντίδραση στὴ σκληρὴ πραγ­ ματικότητα τοῦ πολέμου, ποὺ ἐκφράζεται μέσω τῆς ἐπιθυμίας γιὰ μιὰ ἰδανικὴ πόλη, φανταστικὰ ταξίδια, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἐπιστροφὴ σὲ μυθολογικὰ θέματα. Οἱ δύο κωμωδίες ποὺ ἀνήκουν στὴν τελευταία περίοδο τοῦ ἀριστοφανικοῦ θεάτρου, τοποθετοῦνται σὲ μιὰ περίοδο ποὺ ἐκτείνεται σὲ 20 περίπου χρόνια, ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου ἕως τὸν θάνατο τοῦ ποιητῆ. Ἐδῶ κυριαρχοῦν καὶ πάλι διφορούμενα θέματα ποὺ ἀφοροῦν τὸν κόσμο τῶν γυναικῶν καὶ τὴν παρωδία τοῦ κόσμου τῶν θεῶν. Τὸ προσωπικὸ σκῶμμα καὶ οἱ ἀναφορὲς σὲ δημόσια πρόσωπα ἔχουν περιοριστεῖ, ἐνῶ ἔχει ὑποχωρή­ σει καὶ ἡ χρήση τῆς αἰσχρολογίας. Οἱ Ἐκκλησιάζουσες διδάχθηκαν πιθανότατα τὸ 392 π.Χ. καὶ δὲν γνω­­ρί­ ζου­με ἂν κέρδισαν κάποιο βραβεῖο, οὔτε στὸ πλαίσιο ποιᾶς ἑορτῆς πα­ρου­ σιά­­στηκαν. Πρόκειται γιὰ ἔργο ποὺ παρουσιάζει ἐπὶ σκηνῆς μιὰ φανταστικὴ λύση σὲ ἕνα σύγχρονο πρόβλημα. Ἡ κεντρικὴ ἡρωίδα μὲ τὸ χαρακτηριστικὸ ὄνομα Πραξαγόρα (αὐτὴ ποὺ ἐνεργεῖ στὴν ἀγορά) πείθει τὶς γυναῖκες τῶν Ἀθηνῶν νὰ συνωμοτήσουν ἀκόμη μιὰ φορὰ καὶ νὰ πάρουν τὴν ἐξουσία μὲ πραξικόπημα. Ἡ ἀνικανότητα τῶν ἀνδρῶν νὰ διαχειριστοῦν μὲ σύνεση τὶς κρατικὲς ὑποθέσεις, ὤθησε τὶς γυναῖκες νὰ προτείνουν τὴν ἰσότητα μεταξὺ τῶν δύο φύλων, τὴν πολυγαμία καὶ ἐπιπλέον τὴν ἐρωτικὴ κοινοκτημοσύνη. Οἱ μεταρρυθμίσεις τῆς Πραξαγόρας καταλύουν τὴν ἀτομικὴ ἰδιοκτησία καὶ κάθε ἔννοια οἰκογένειας: ὅλα πρέπει νὰ παραδοθοῦν στὴν πόλη, ποὺ ἀναλαμ­ βάνει νὰ τρέφει καθημερινὰ τοὺς πολῖτες της στὰ δημόσια κτήρια. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ οἱ γυναῖκες πιστεύουν ὅτι θὰ διορθώσουν τὰ «κακῶς κείμενα». Τὰ ἀποτελέσματα τῆς ἐπανάστασης παρουσιάζονται στὸ δεύτερο μέρος τοῦ ἔργου. Αὐτὰ τὰ μέτρα, τὰ ὁποῖα βέβαια μᾶς θυμίζουν ἀνάλογες προτάσεις στὴν πλατωνικὴ Πολιτεία, 20 χρόνια ἀργότερα, δὲν φαίνεται νὰ ἔχουν με­ γάλη ἐπιτυχία στὴν πράξη, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε ἐξακολουθοῦν νὰ ἰσχύουν πα­ νηγυρικὰ ὣς τὸ τέλος τοῦ ἔργου. Τὸ πρόγραμμα τῆς Πραξαγόρας, τὸ ὁποῖο ἐμπνέεται ἀπὸ ἐπίκαιρα ὑπαρκτὰ προβλήματα καὶ ἠχεῖ ὡραῖα, ἀποδεικνύε­ ται μιὰ «ἀθώα» οὐτοπία ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστεῖ, ἐπειδὴ ἡ ἀνθρώπινη φύση μὲ τὶς ἐγωιστικές της τάσεις δὲν ἐνδείκνυται γιὰ τὴν ἐφαρμογὴ ἑνὸς

Kefalaio_1.indd 52

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

53

κοινωφελοῦς ἔργου. Στὶς Ἐκκλησιάζουσες διαφαίνεται παντοῦ μιὰ παραίτη­ ση, διανθισμένη μὲ εἰρωνεία. Τὸ τελευταῖο ἀπὸ τὰ ἔργα ποὺ μᾶς ἔχουν σωθεῖ, ὁ Πλοῦτος, διδάχθηκε τὸ 388 π.Χ. καὶ παρουσιάζει ἀρκετὰ κοινὰ σημεῖα μὲ τὶς Ἐκκλησιάζουσες ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο καὶ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ κωμικοῦ θέματος. Ἡ ἀναποτε­ λεσματικὴ διαχείριση τῶν δημόσιων ὑποθέσεων, τὸ πρόβλημα τῆς φτώχιας καὶ τῆς ἄδι­κης κατανομῆς τοῦ πλούτου ἐνέπνευσαν στὸν ποιη­τὴ δύο ἔργα γεμᾶτα φα­ντα­σία, ζωντάνια καὶ κίνηση. Ἡ πολιτικὴ κωμω­δία παραχώρησε τὴ θέση της στὴν οὐτοπία καὶ τὴν εἰρωνικὴ ἀντιμετώπιση τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων. Ὁ Χρεμύλος, ἕνας φτωχὸς γέρος Ἀθηναῖος, ἀπογοητευμένος ἀπὸ τὴν ἄδικη κατανομὴ τοῦ πλούτου, ρωτᾶ τὸ μαντεῖο τῶν Δελφῶν ἂν ὁ γιός του πρέπει νὰ γίνει ἔντιμος καὶ νὰ παραμείνει φτωχὸς ἢ νὰ γίνει πλούσι­ ος καὶ ἀπατεώνας. Καθοδηγούμενος ἀπὸ ἕναν χρησμὸ τοῦ Ἀπόλλωνα, ὁ Χρε­ μύλος φιλοξενεῖ στὸ σπίτι του τὸν θεὸ Πλοῦτο, ποὺ εἶναι τυφλὸς καὶ γι’ αὐτὸ μοιράζει τὰ πλούτη του σὲ ἀνάξιους. Ὅταν ὅμως τὸν πηγαίνουν στὸ ἱερὸ τοῦ Ἀσκληπιοῦ γιὰ νὰ γιατρευτεῖ καὶ νὰ ξαναβρεῖ τὸ φῶς του, ὁ θεὸς ἀναβλέπει καὶ στὸ ἐξῆς κατοικεῖ στὰ σπίτια τῶν ἐνάρετων ποὺ εὐημεροῦν καὶ πλουτί­ ζουν, ἐνῶ οἱ φαῦλοι, οἱ ἄπληστοι, ἀλλὰ καὶ οἱ θεοί, ποὺ πιὰ κανεὶς δὲν ἔχει λόγο νὰ τοὺς προσφέρει θυσίες, ἀπελπίζονται καὶ γίνονται ταπεινοὶ ἀκόλουθοι τοῦ Πλούτου, τοῦ νέου θεοῦ. Ἡ ἴαση τοῦ τυφλοῦ Πλούτου φέρνει τὴ δίκαιη κατανομὴ τοῦ πλούτου. Ἡ θεὰ τῆς Πενίας προσπαθεῖ νὰ ἀποτρέψει αὐτὴν τὴν κατάσταση, ἀλλὰ κανεὶς δὲν τῆς δίνει σημασία. Ἡ προβολὴ τῆς προσω­ ποποιημένης Πενίας ὡς πηγῆς πολιτισμοῦ καὶ προόδου δείχνει ὅτι ὁ ποιητὴς στέκεται μὲ ἀρκετὸ σκεπτικισμὸ καὶ ἡ διάθεσή του εἶναι διακρι­τικὰ εἰρωνική. Τὰ δύο τελευταῖα ἔργα τοῦ Ἀριστοφάνη, οἱ Ἐκκλησιάζουσες καὶ ὁ Πλοῦ­­ τος, ἔχουν ὡς θέμα κοινωνικὰ προβλήματα καὶ τοποθετοῦνται ἀκριβῶς πά­ νω στὴν καμπὴ ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὴν Παλαιὰ στὴ Μέση Κωμωδία. Ὁ ρόλος τοῦ Χοροῦ εἶναι περιορισμένος, ἡ παράβασις ἀπουσιάζει καὶ ἡ ἔκταση τοῦ ἀγῶνος ἔχει περιοριστεῖ σχεδὸν στὸ μισό. Χαρακτηριστικὸ αὐτῆς τῆς πε­ ριό­δου εἶναι ἡ ρήξη μὲ τὴν παράδοση. Δὲν ἐνδιαφέρει πλέον ὁ πολιτικὸς βίος στὸ σύνολό του, ἀλλὰ τὰ κοινωνικὰ καὶ οἰκονομικὰ προβλήματα ποὺ ἐπηρε­ άζουν τὴν καθημερινότητα τοῦ πολίτη.

Τὰ ἀποσπάσματα τῶν χαμένων ἔργων τοῦ Ἀριστοφάνη Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς 11 κωμωδίες τοῦ Ἀριστοφάνη, σώθηκαν ἐπίσης περίπου 1.000 ἀποσπάσματα, ἡ ἔκταση τῶν ὁποίων κυμαίνεται ἀπὸ μία λέξη ἕως καὶ 15 στί­ χους. Πληροφορίες γιὰ τὴν Ἀρχαία Κωμωδία ἀντλοῦμε, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ κείμενα τῶν σωζόμενων κωμωδιῶν, ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα Σχόλια καὶ τὶς κάθε εἴδους

Kefalaio_1.indd 53

18/6/2016 1:14:36 μμ

54

Πρῶτο Κεφάλαιο

μαρτυρίες (testimonia), ποὺ ἔφτασαν ὣς ἐμᾶς ἀπὸ τὴν ἀρ­χαι­ό­τητα,20 κα­ θὼς καὶ ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα (fragmenta) 33 χαμένων κωμωδιῶν τοῦ Ἀρι­ στοφά­νη,21 ποὺ παρέδωσαν ἄλλοι συγγραφεῖς, κατὰ κανόνα γραμματολόγοι. Τὰ ἀποσπάσματα βοηθοῦν νὰ συμπληρώσουμε τὴν εἰκόνα τῆς δραματι­ κῆς ἀξίας τοῦ Ἀριστοφάνη καὶ τοῦ χαρακτήρα του ὡς ἀνθρώπου. Πληροφο­ ρίες ἔχουμε ἐπίσης γιὰ τὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ζωὴ τῆς Ἀθήνας, τὴν ἀρχαία παιδεία, τὴ λογοτεχνικὴ παραγωγή, τὴ διακωμώδηση λατρευτικῶν ἐκδηλώσεων καὶ τὴν παρωδία τῶν μύθων.22 Ἡ συναγωγὴ συμπερασμάτων ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν ἀποσπασμάτων τοῦ Ἀρι­στοφάνη εἶναι δύσκολο ἔργο, ἀφοῦ, γιὰ νὰ γίνει σωστὰ κάτι τέτοιο, πρέ­ πει ὁ μελετητὴς νὰ διαθέτει τὶς γνώσεις καὶ τὴ φιλολογικὴ ἱκανότητα νὰ ἑρμη­νεύσει τὰ συγκεκριμένα ἀποσπάσματα, νὰ τὰ ἀποκαταστήσει κριτικὰ καὶ νὰ τὰ παραβάλει μὲ τὸ λοιπὸ ἀριστοφανικὸ ἔργο, προκειμένου νὰ ἀντλή­ σει πληροφορίες καὶ νὰ ἐπισημάνει ὁμοιότητες ἢ διαφορὲς μὲ ἀντίστοιχες σκηνὲς στὰ σωζόμενα ἔργα. Ἡ μετάφραση τῶν σωζόμενων κωμικῶν ἀποσπασμάτων εἶχε ἤδη ἐπι­ χει­­­ρηθεῖ ἀπὸ τὸν J.Μ. Edmonds, τὸ 1957.23 Ὁ Edmonds εἶχε παραθέσει καὶ τὸ ἑλληνικὸ κείμενο, καθὼς καὶ σχόλια σχετικὰ μὲ τὶς ἐπιλογές, τὴ δι­ 20. W.J.W. Koster – D. Holwerda, Scho­lia in Aristophanem, μέρος Ι, Groningen 1969-1978· μέρος ΙΙ, Groningen 1982-1991. Silke Τrojahn, Die auf Papyri erhal­tenen Kom­mentare zur Alten Komödie. Ein Βeitrag zur Geschichte der antiken Phi­lologie, K.G. Aur, Μuenchen – Leipzig 2002.

21. Οἱ βασικὲς ἐκδόσεις τῶν ἀποσπασμάτων εἶναι οἱ ἑξῆς: A. Μeineke, Fragmenta Comicorum Graecorum, τόμ. Ι-V, Βerlin 1839-1857 (ἀνατύπ. 1970)· Τh. Kock, Comi­ co­rum Atticorum Fragmenta, τόμ. Ι-ΙΙΙ, Leipzig 1880-1888 (ἀνατύπ. Utrecht 1976)· G. Kai­bel, Comicorum Graecorum Fragmenta, Βerlin 1899 (ἀνατύπ. 1958 καὶ 1975)· J. De­mianczuk, Supplementum Comicum. Comoediae Graecae Fragmenta post edi­tio­nes Ko­ckia­nam et Kaibelianam reperta vel indicata, Krakow 1912 (ἀνατύπ. Hildesheim 1967). J.Μ. Edmonds, Τhe Fragments of Attic Comedy, τόμ. Ι-ΙΙΙ Β, Βrill, Leyden 1957-1961· C. Austin, Comicorum Graecorum Fragmenta in Papyris Reperta, Βerlin – New York 1973· R. Kassel – C. Austin, Poetae Comici Graeci, τόμ. ΙΙΙ.2, Aristo­ phanes: Testimonia et Fragmenta, Βerlin – New York 1984· D. Olson, Βroken Laugh­ ter: Select Fragments of Greek Comedy, Οxford University Press, Οxford 2007· J. Rusten (ἐπιμ.), Τhe Βirth of Comedy, ὅ.π.· I.C. Storey, Fragments of Old Comedy, τόμ.

I-III, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge – London 2011.

22. Ἀποτίμηση τῆς συμβολῆς τῶν ἀποσπασμάτων τοῦ Ἀριστοφάνη ἔγινε ἀπὸ τὸν Ἠλία Σπυρόπουλο στὸ ἔργο του «Ὁ Ἀριστοφάνης τῶν 44 κωμωδιῶν», Ἀριστοφάνης: σάτιρα, θέα­ τρο, ποίηση, ἐκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 21-83. Βλ. καὶ Heinz-Günther Nesselrath, «Comic Fragments: Transmission and Textual Cri­ti­sism», στό: G.W. Dobrov (ἐπιμ.), Brill’s Companion to the Study of Greek Comedy, ὅ.π., σσ. 423-453.

23. J.Μ. Edmonds: Τhe Fragments of Attic Comedy, ὅ.π.

Kefalaio_1.indd 54

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

55

όρθωση καὶ τὴν κριτικὴ τῶν κειμένων. Ὡστόσο, ἡ δουλειά του βασίστηκε σὲ εἰκασίες, ἀναξιόπιστες συμπληρώσεις καὶ ἄκριτες ἑρμηνεῖες· παρουσίαζε μεθοδολογι­κὰ ἐλαττώματα καὶ χαρακτηρίστηκε τόσο ἀνακριβής, ὥστε δὲν ἐπανεκδόθη­κε ποτέ, παρὰ τὴν ἔκδηλη ἀνάγκη γιὰ μιὰ συλλογὴ μεταφρασμέ­ νων ἀποσπασμάτων.24 Ἰδιαίτερη ὅμως εἶναι καὶ ἡ συμβολὴ τῆς ἐργασίας τοῦ Οlson, ὁ ὁποῖος ἔχει μεταφράσει καὶ σχολιάσει περίπου 300 ἀποσπάσμα­ τα ἀπὸ τὴ συλλογὴ τῶν Κassel καὶ Austin. Ἡ πιὸ πρόσφατη μετάφραση ἀποσπασμά­των εἶναι αὐτὴ τοῦ Jeffrey Rusten (ἐπιμ.), Τhe Birth of Co­ me­­dy. Τexts, Documents and Art from Athenian Comic Competitions, 486-280, The Johns Ηop­kins University Press, Baltimore 2011. Πηγὴ ἔμπνευ­σης γιὰ τὸν Rusten καὶ τοὺς συνεργάτες του ἀποτέλεσε ἡ μικρὴ συλ­ λογὴ καὶ ἔκδοση τοῦ Jean Claude Carrière, Le Carnaval et la politique.25 Ἐπιθυμώντας ὄχι ἁπλὰ νὰ συ­νεχίσει τὴν ἐργασία τοῦ Edmonds καὶ τοῦ Οlson, ἀλλὰ νὰ παρουσιάσει μιὰ ὁλοκληρωμένη ἔρευνα καὶ μετάφραση τῶν ἀποσπασμάτων, καθὼς καὶ ἐπι­λεγμένων κειμένων ἀπὸ τὶς σωζόμενες κω­ μωδίες, ὁ Rusten δὲν θέλησε νὰ ἀναλάβει μόνος του ἕνα τόσο μεγάλο ἔργο. Ἔτσι, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν ἴδιο, τέσ­σερις διακεκριμένοι ἑλληνιστὲς ἀσχολήθηκαν μὲ τὰ κείμενα ποὺ συγκεντρώθηκαν γιὰ τὴν παραπάνω ἔκδοση καὶ ἀνέλαβαν ξεχωριστὰ κεφάλαια τοῦ βιβλίου. Πρόκειται γιὰ τοὺς Jef­frey Ηenderson, David Κonstan, Ralph Ro­sen καὶ Niall W. Slater.26 Ἡ πιὸ πρόσφατη ἔκδοση κωμικῶν ἀποσπασμάτων εἶναι αὐτὴ τοῦ Ian C. Storey, Fragments of Old Comedy (βλ. ὑποσ. 76). Στὴν ἔκδοση ὁ Storey συγκεντρώνει τὰ ἀποσπάσματα ἀπὸ 58 ποιητὲς τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας. Ἡ κατάταξη τῶν ποιητῶν ἀκολουθεῖ ἀλφαβητικὴ σειρά· μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ χωρίζονται καὶ οἱ τρεῖς τόμοι. Ὁ Storey ἐκδίδει τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ κείμενο (μὲ σύντομο κριτικὸ ὑπόμνημα, ὅπου χρειάζεται) καὶ τὸ μεταφράζει στὰ ἀγγλικά. Ὁ πρῶτος τόμος περιλαμβάνει –ἐν εἴδει εἰσαγωγῆς– μιὰ δια­φωτιστικὴ ἀνα­ φορὰ στὴν Ἀρχαία Κωμωδία καὶ μιὰ ἐπιλογὴ ἀπὸ σχετικὲς ἀρχαῖες μαρ­ τυρίες. Ἀναφορικὰ μὲ τὸ κύριο μέρος τῆς ἔκδοσης, κάθε ποιητὴς καὶ κάθε 24. Ὁ K.J. Dover τόνισε σχετικὰ μὲ τὴν ἔκδοση τοῦ Edmonds: «Δὲν εἶναι καθόλου αὐτὸ ποὺ χρειαζόταν· βρίθει ἀπὸ λάθη, παρανοήσεις, ἐπιπόλαιες κρίσεις καὶ ἀνεύθυνες διορ­ θώσεις» [«Greek Comedy», στό: Μaurice Platnauer (ἐπιμ.), Fifty Years (and Τwelve) of Classical Scholarship: Βeing Fifty Years of Classical Scholarship, Revised with Appendices, Βarnes and Noble, New York 1968, σ. 158].

25. Jean Claude Carrière, Le Carnaval et la Politique: Une introduction à la co­mé­­ die grecque suivie d’un choix de fragments, Les Βelles Lettres, Paris 1979.

26. Βλ. τὴ βιλιοκρισία: Θ.Γ. Παππᾶς – Σπῦρος Συρόπουλος, «Jeffrey Rusten (ἐπιμ.), Τhe Βirth of Co­me­­dy. Τexts, Documents and Art from Athenian Comic Competitions, 486-280, The Johns Hopkins University Press, Βaltimore 2011», Τεκμήριον 10 (20112012), σσ. 247-260.

Kefalaio_1.indd 55

18/6/2016 1:14:36 μμ

56

Πρῶτο Κεφάλαιο

ἔργο συνοδεύονται μὲ ὅποιες πληροφορίες εἶναι διαθέσιμες κατὰ περίπτω­ ση (βιβλιογραφίας, χρονολογίας κ.τ.λ.), ἐνῶ τὰ μεμονωμένα ἀποσπάσμα­ τα ἐμπλουτίζονται μὲ ἐπεξηγηματικὲς σημειώσεις καὶ ἑρμηνεῖες, ὅπου βέ­ βαια αὐτὸ εἶναι ἐφικτό. Ὡστόσο, ἡ ἐν λόγω ἔκδοση παρουσιάζει ἕνα βασικὸ μειονέκτημα: γιὰ τὰ πολὺ μικρὰ κωμικὰ ἀποσπάσματα παρέχεται μόνο ἡ ἀγγλικὴ μετάφραση, ἐνῶ τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ κείμενο παραλείπεται.27 Τέλος, ἀπὸ τὸ 2011 ξεκίνησε στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Freiburg ἕνα ἐρευ­ νητικὸ πρόγραμμα ὑπὸ τὸν τίτλο Fragmenta Comica καὶ ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τοῦ καθηγητῆ Bernhard Zimmermann μὲ ἐξασφαλισμένη χρηματοδότηση γιὰ 15 χρόνια. Στὸ πλαίσιο αὐτοῦ τοῦ προγράμματος ὅλα τὰ σωζόμενα ἀπο­ σπάσματα καὶ testimonia ὑπομνηματίζονται ἐξαντλητικά. Ἡ ἐν λόγω σειρὰ ἔρχεται νὰ συμπληρώσει καὶ νὰ ἐμπλουτίσει μὲ ἀναλυτικὰ ὑπομνήματα τὴ μνημειώδη ἔκδοση τῶν R. Kassel καὶ C. Austin, Poetae Comici Graeci. Στόχος εἶναι ἀφ’ ἑνὸς ἡ ἀνάλυση τῶν δυσνόητων κειμένων ὑπὸ τὸ πρίσμα ὅλων τῶν δεδομένων (φιλολογικῶν, ἀρχαιολογικῶν, ἱστορικῶν) καὶ ἀφ’ ἑτέ­ ρου, ὅπου αὐτὸ εἶναι δυνατόν, ἡ ἀνασύσταση τῶν ἀποσπασμάτων, καθὼς καὶ μιὰ ἱστορικοφιλολογικὴ κατάταξη τῶν συγγραφέων. Ὁ πρῶτος τόμος κυκλοφόρησε τὸ 2013, ἐνῶ μέχρι σήμερα ἔχουν ἐκδοθεῖ 15 τόμοι. Τὰ ἀπο­ σπάσματα τοῦ Ἀριστοφάνη ἀναμένεται νὰ ἐκδοθοῦν τὸ 2016, σὲ ἐπιμέλεια τῶν Christian Orth καὶ A. Bagordo.28 Ὅπως στὶς κωμωδίες ποὺ σώθηκαν, ἔτσι καὶ στὰ ἀποσπάσματα γίνεται ἀναφορὰ σὲ πρόσωπα τῆς πολιτικῆς, τῶν στρατιωτικῶν ἐπιχειρήσεων καὶ τῶν δημιουργῶν τῆς λογοτεχνίας. Ὁ Ἀριστοφάνης συνήθιζε νὰ διακωμωδεῖ ἐπιφανῆ πρόσωπα τῆς σύγχρονής του κοινωνίας κάνοντας συγχρόνως κριτι­κὴ καὶ ἀντιπολίτευση. Δὲν λείπουν ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα καὶ λέξεις ἢ θέματα ποὺ ἀναφέρονται στὴ σεξουαλικὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Ἀριστοφάνης εἶναι πάντα πρόθυμος νὰ παρεκ­κλίνει, ἔστω γιὰ λίγο, ἀπὸ τὸ κύριο θέμα τῆς πλοκῆς τοῦ ἔργου καὶ νὰ ἀναφερθεῖ σὲ κάποιο σεξουαλικὸ δρώμενο, εἴτε ἄμεσα εἴτε ἔμμεσα, κάτι ποὺ ἄλλωστε ἀπαιτοῦσε ἡ διο­νυσιακὴ παράδοση, καὶ νὰ προκαλέσει εὔκολο γέλιο στοὺς θεατές του, οἱ ὁποῖοι ἀρέσκονταν νὰ ἀκοῦνε τὰ ἀπόκρυφα τῆς σεξουαλικῆς ζωῆς στὴν καθομιλουμένη τῆς ἐποχῆς. Τέλος, πρέπει νὰ σημειωθεῖ ἡ στενὴ ὁμοιότητα ποὺ ὑπάρχει, καὶ συχνὰ ἡ αὐτούσια διατήρηση, τοῦ λεξιλογίου τοῦ Ἀριστοφάνη μὲ τὴ νεοελληνικὴ γλῶσ­ 27. Βλ. τὴ βιβλιοκρισία τῆς Ἀθηνᾶς Παπαχρυσοστόμου στὸ Bryn Mawr Classical Review (2012.02.26), διαθέσιμη στὸ http://bmcr.brynmawr.edu/2012/2012-02-26.html.

28. Μπορεῖ κανεὶς νὰ παρακολουθεί τὴ ροὴ τῶν ἐκδόσεων στὴν ἱστοσελίδα: http:// www.komfrag.uni-freiburg.de/frc_baende-und-indices/publ-baende.

Kefalaio_1.indd 56

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

57

σα. Δὲν πρόκειται γιὰ λέξεις ποὺ πέρασαν στὴ νέα ἑλληνικὴ γλῶσσα κατὰ τὰ χρόνια τοῦ Διαφωτισμοῦ, γιὰ νὰ καλύψουν ἀνάγκες τῆς τότε ἐποχῆς ἢ νὰ ἀντι­ καταστήσουν λέξεις ποὺ εἶχαν λησμονηθεῖ μὲ τὴ μακρόχρονη ἀπο­μά­­κρυνση ἀπὸ τὴ γλωσσικὴ παράδοση, ἀλλὰ εἶναι λέξεις τῆς καθημερινῆς ὁμι­λίας, ποὺ οὕτως ἢ ἄλλως βρίσκονταν σὲ χρήση καὶ στὴν πρὶν ἀπὸ τὸν Δια­φωτισμὸ ἐποχή. Αὐτὸ θὰ πρέπει νὰ ὀφείλεται στὸ γεγονὸς πὼς οἱ λέξεις αὐτὲς ἀπο­ τελοῦσαν ὑπόβαθρο τῆς λαϊκῆς λαλιᾶς τόσο στὰ χρόνια τοῦ Ἀριστοφάνη ὅσο καὶ στὰ νεώτερα χρόνια. Ἡ χρήση αὐτῶν τῶν λέξεων παρέμεινε ἀναλλοίωτη, ὅπως ἦταν ἀναμενόμενο, χάρη στὴν ἐνδογενῆ τους σημασιολογικὴ δύναμη. Ἡ σημασία τῆς μελέτης τῶν ἀποσπασμάτων τοῦ Ἀριστοφάνη γιὰ τὸν φι­­λόλογο καὶ τὸν ἐρευνητὴ εἶναι, λοιπόν, προφανής. Ἡ προσεκτικὴ ἐξέταση τῶν ἀποσπασμάτων εἶναι πολύτιμη, γιατὶ βοηθᾶ στὸ νὰ σχηματίσει ὁ ἀνα­ γνώστης ὁλοκληρωμένη εἰκόνα γιὰ τὸν ποιητὴ καὶ τὸ ἔργο του. Γνωρίζουμε, σὲ γενικὲς γραμμές, τὴν ὑπόθεση τῶν χαμένων κωμωδιῶν χάρη στοὺς τίτλους ποὺ διασώθηκαν, καὶ στὶς πληροφορίες ποὺ προέρχονται ἀπὸ τοὺς συγγραφεῖς ποὺ διέσωσαν τὰ ἀποσπάσματα. Ἀπὸ τὴ σχετικὴ μελέ­ τη τῶν ἀποσπασμάτων διαπιστώνουμε πὼς ὁρισμένες κωμωδίες (Βαβυλώνιοι, Γεωργοί, Εἰρήνη β΄ , Νῆσοι καὶ Ὁλκάδες) πραγματεύονται τὴν πολιτικὴ ζωὴ τῆς Ἀθήνας μὲ ἀνάλογο τρόπο, ὅπως σὲ ἀρκετὲς σωζόμενες κω­­μωδίες (Ἀχαρνεῖς, Ἱππεῖς, Εἰρήνη καὶ Λυσι­στράτη). Ὁ Ἀμφιάραος καὶ ὁ Πλοῦ­τος α΄ φαίνεται νὰ ἔχουν ὡς κεντρικὸ θέμα τὰ κοινωνικὰ προ­βλήματα, ὅπως οἱ Ἐκκλησιάζουσες καὶ ὁ Πλοῦτος. Ἄλλες (Δαιταλεῖς καὶ Νεφέλαι α΄ ) ἔχουν ὡς θέμα τὴν παιδεία, καὶ εἰδικότερα τὴ σύγκρουση τῆς «ἀρχαίας παι­δείας» μὲ τὴ νεώτερη, ποὺ ἀντιπροσωπεύεται ἀπὸ τοὺς σοφιστὲς καὶ τοὺς ρήτορες, ὅπως καὶ στὶς Νεφέλες β΄ καὶ στοὺς Σφῆκες. Ἡ λογοτεχνικὴ κριτικὴ ἐμφα­ νίζεται σὲ ἀρκετὰ ἀποσπάσματα χαμένων κωμωδιῶν (Γηρυτάδης, Δράματα ἢ Νίοβος, Ποίηση καὶ Προάγων), ὅπως καὶ στοὺς Βατράχους. Τὸ θέμα τῆς σωτηρίας καὶ τοῦ ξανανιώματος, κεντρικὸ στὶς περισσό­τε­ρες ἀπὸ τὶς 11 σωζόμενες κωμωδίες, γίνεται ἀντικείμενο πραγμάτευσης στὸν Ἀμ­φιάραο, στὸν Δαίδαλο καὶ κατ’ ἐξοχὴν στὸ Γῆρας.29 Ἀπὸ τὴν πε­ριο­­­χὴ τῆς θρησκείας καὶ τῶν λατρευτικῶν ἐκδηλώσεων ἀντλοῦν τὶς ὑποθέσεις τους ἀρκε­τὲς ἀπὸ τὶς χαμένες κωμωδίες τοῦ Ἀριστοφάνη (Ἀμφιάραος, Πο­λύιδος, Τελ­μησσεῖς, Ἥρωες, Διόνυσος ναυαγός, Λήμνιαι, Ὧραι), ὅπως καὶ οἱ Θεσμοφοριάζουσες καὶ ὁ Πλοῦτος.30 Σημαντικὸς ἀριθμὸς ἀποσπασμά­των δεί­ 29. Βλ. Τh. Pappas, Anthropologie de la comédie ancienne, διδ. διατριβή, Μonpel­lierAthènes 1990· του ἰδίου, «Le sauveur chez Aristophane: approche anthropologique», Ἑλληνικὰ 43, 2 (1993), σσ. 293-309.

30. Παρόμοια θέματα πραγματεύονται οἱ Θρᾷτται καὶ ὁ Τρυφώνιος τοῦ Κρατίνου.

Kefalaio_1.indd 57

18/6/2016 1:14:36 μμ

58

Πρῶτο Κεφάλαιο

χνει πὼς ἀρκετὲς ἀπὸ τὶς χαμένες κωμωδίες (Δαναΐδες, Λήμνιαι, Δράμα­τα ἢ Κένταυρος, Φοίνισσαι, Αἰολοσί­κων, Ἀνάγυρος, Κώκαλος) ἀντλοῦν θέμα­ τα ἀπὸ τὸν μῦθο, κάτι ποὺ δὲν συναντᾶμε στὶς 11 σωζόμενες κωμωδίες τοῦ Ἀρι­στοφάνη.31 Ἐπίσης, σημαντικὲς πληροφορίες ἔχουμε ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα γιὰ τὶς σχέσεις τοῦ Ἀριστοφάνη μὲ τοὺς ὁμοτέχνους του, ἰδιαίτερα μὲ τοὺς παλαιό­ τερους ποιητές, ὅπως ἐπίσης καὶ μὲ τοὺς συγχρόνους του. Στὸν τομέα αὐτὸ ἡ προσφορὰ τῶν ἀποσπασμάτων εἶναι ἐνδιαφέρουσα, ἀφοῦ βοηθᾶ νὰ καλύ­ ψουμε ἕνα τμῆμα ἀπὸ τὸ κενὸ στὶς γνώσεις μας, ποὺ ὀφείλεται στὴν ἀπώλεια τῶν ἄλλων κωμικῶν. Ἔτσι, μὲ τὴν προσφορὰ τῶν ἀποσπασμάτων εἴμαστε σὲ θέση νὰ ἀνιχνεύσουμε τὴν ἐπίδραση ποὺ δέχθηκε ἀπὸ τοὺς παλαιότερους κωμικούς, καθὼς καὶ τὴ συνεργασία του μὲ τοὺς συγχρόνους του.32 Σημαντικὴ εἶναι καὶ ἡ συμβολὴ τῶν πληροφοριῶν ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα γιὰ τὴν ποιητικὴ δημιουργία τοῦ Ἀριστοφάνη καὶ τὴν καλλι­ τεχνικὴ ἐπεξεργασία τοῦ κωμικοῦ ὑλικοῦ του, τὰ κωμικὰ δρώμενα καὶ τὴν κωμικὴ λέξη. Τὰ ἀποσπάσματα ποὺ μᾶς βοηθοῦν νὰ δοῦμε τὸν Ἀριστοφάνη ὡς ἄνθρωπο τοῦ θεάτρου, σχετίζονται μὲ τὴν καθαυτὸ σκηνικὴ τέχνη, τὸν Χο­ρό, τὰ τυπικὰ κωμικὰ πρόσωπα καὶ τοὺς διάφορους κωμωδουμένους. Ἡ πληροφόρηση ποὺ ἔχουμε ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα τῶν χαμένων κωμω­ διῶν, συμπληρώνει τὶς γνώσεις μας γιὰ τὰ στοιχεῖα τοῦ γλωσσικοῦ χιοῦμορ, ποὺ εἶναι γνωστὰ ἀπὸ τὶς 11 σωζόμενες κωμωδίες. Εἶναι, ἐπίσης, γνωστὸ πὼς ὁ Ἀριστοφάνης ἀποδείχθηκε δεξιοτέχνης στὴ χρησιμοποίηση στοιχείων τοῦ χιοῦμορ, ἀφοῦ ἡ κωμωδία του δὲν προκαλεῖ τὸ γέλιο μόνο μὲ τὴν κω­ μικὴ κατάσταση καὶ μὲ τὴ χοντροκοπιά, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ποικίλη ἐκμετάλ­ λευση τῶν δυνατοτήτων ποὺ τῆς παρέχει ἡ γλῶσσα. Ἕνα βασικὸ στοιχεῖο τοῦ χιοῦμορ εἶναι ἡ παρωδία τῆς τραγωδίας, δηλα­ δὴ ἡ παρατραγωδία. Τουλάχιστον τρεῖς κωμωδίες, ὁ Αἰολοσίκων, ὁ Ἀνάγυ­ ρος καὶ ὁ Κώ­καλος, ποὺ μέχρι τώρα παραμένουν χαμένες, δὲν ἦταν παρὰ παρατραγωδίες. Συχνὴ εἶναι στὰ ἀποσπάσματα καὶ ἡ παρουσία τῶν παρομοιώσεων καὶ τῶν μεταφορῶν, τῶν «εἰκόνων», ποὺ ἀποτελοῦν σημαντικὸ στοιχεῖο τοῦ κω­μικοῦ λόγου.33 31. Παρωδία μύθων συναντᾶμε στὸ ἔργο τοῦ Ἐπιχάρμου καὶ στοὺς ποιητὲς τῆς Μέσης Κωμωδίας· βλ. καὶ Athina Papachrysostomou, Six Comic Poets. A Commentary on Se­ le­cted Fragments of Middle Comedy, Gunter Narr Verlag, Tübingen 2008.

32. Εἶναι γνωστὴ ἡ σχέση του μὲ τὸν Εὔπολι, ὁ ὁποῖος ἰσχυρίστηκε, ὅπως εἴπαμε ἤδη, ὅτι συνεποίησεν Ἀριστοφάνει τοὺς Ἱππεῖς! (Βάπται, ἀπ. 78).

33. J. Τaillardat, Les images d’Aristophane. Études de langue et de style, Les Βel­ les Lettres, Paris 1962.

Kefalaio_1.indd 58

18/6/2016 1:14:36 μμ

Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς

59

Ἐπίσης, στὰ ἀποσπάσματα συναντᾶμε ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικὰ στοιχεῖα τοῦ λεκτικοῦ χιοῦμορ, τὶς γνωστὲς συσσωρεύσεις λέξεων,34 ὅπως ἐκείνη ποὺ περιέχει τὸν μεγαλύτερο ἀριθμὸ «ἐργαλείων» ὀμορφιᾶς καὶ κοσμημάτων (ἀπ. 332 Κassel – Austin). Συναντᾶμε, ἀκόμη, καὶ ἄλλα στοιχεῖα γλωσσι­ κοῦ χιοῦ­μορ, ὅπως προσωποποιίες, παρηχήσεις, λογοπαίγνια καὶ «καλα­ μπούρια». Τέλος, ἕνα ἄλλο στοιχεῖο ποὺ βρίσκουμε στὸν κωμικὸ λόγο τοῦ Ἀριστο­ φάνη, εἶναι ἡ παρεμβολὴ παροιμιωδῶν φράσεων, μερικὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔχουν ἐπιβιώσει, σχεδὸν ἀναλλοίωτες, ὣς τὶς μέρες μας, ὅπως: τὴν αὑτοῦ σκιὰν δέδοικεν (ἀπ. 79), περὶ ὄνου σκιᾶς (ἀπ. 199), οὐ παντὸς ἀνδρὸς ἐς Κόρινθον ἔσθ’ ὁ πλοῦς (ἀπ. 928), τὴν σκάφην σκάφην λέγω (ἀπ. 927) κ.ἄ. Γίνεται, ἔτσι, φανερὸ πὼς εἶναι σημαντικὴ ἡ βοήθεια ποὺ μᾶς παρέχουν τὰ ἀποσπάσματα τῶν χαμένων κωμωδιῶν, ἀφοῦ συμπληρώνουν τὴν εἰκόνα τοῦ Ἀριστοφάνη σὲ ὅλες της σχεδὸν τὶς ἐκφάνσεις.

 Στὴν ἀριστοφανικὴ κωμωδία θεματολογικὰ φαίνεται ὅτι κυριαρχεῖ ἡ πολιτι­ κή. Ἡ κυριαρχία τῶν πολιτικῶν θεμάτων καθορίζεται ἰδιαίτερα ἀπὸ τὸν Πε­ λοποννησιακὸ Πόλεμο, ὅπου καὶ τοποθετοῦνται χρονικὰ ὅλα τὰ ἔργα τοῦ Ἀρι­ στοφάνη, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ δύο τελευταῖα. Τὸ περιεχόμενο τῶν σωζόμενων κω­ μωδιῶν δείχνει τὸ εὐρὺ φάσμα τῶν ἐνδιαφερόντων της: μακρόπνοη πολιτικὴ τῆς Ἀθήνας, κοινωνία καὶ ζωὴ τῆς πόλης, φιλοσοφία καὶ παιδεία τῶν νέων, δικαιοσύνη καὶ δικαστήρια, λατρευτικὲς ἐκδηλώσεις καὶ ποίηση, διανοούμε­ νοι καὶ ἄλλα γνωστὰ ἢ λιγότερο γνωστὰ πρόσωπα τῆς ἀθηναϊκῆς σκηνῆς. Ἡ ἧττα τῆς Ἀθήνας στὸν Πελοποννησιακὸ Πόλεμο, ἡ κατάλυση καὶ ἡ πα­λινόρθωση τῆς δημοκρατίας, ἀλλὰ καὶ ἡ γενικότερη ἀλλαγὴ τῶν ἱστορι­ κῶν συνθηκῶν στὰ τέλη τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. δημιουργοῦν μιὰ ἀβέβαιη κατά­ σταση ὄχι μόνο στὴν Ἀθήνα, ἀλλὰ καὶ σὲ ὁλόκληρη τὴν Ἑλλάδα. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 4ου αἰ. τὰ νήματα τῆς πολιτικῆς δὲν κινοῦνται πλέον ἀπὸ τὴν Ἀθήνα ἢ τὴ Σπάρτη, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν Περσία. Ὅλες αὐτὲς οἱ ἀλλαγὲς εἶναι φυσικὸ νὰ συνοδεύονται καὶ ἀπὸ μεταβολὲς στὴ μορφὴ καὶ τὸ περιεχόμενο τῶν σύγχρο­ νων πνευματικῶν φαινομένων, ὅπως ἡ κωμωδία. Μὲ τὴ δύση τῆς Παλαιᾶς καὶ μὲ μεσουράνημα τῆς Νέας Κωμωδίας ὁ Ἀριστοφάνης ξεχνιέται ἤ, καλύτερα, ἐπισκιάζεται ἀπὸ τὸν Μένανδρο, ἀφοῦ πρῶτα εἶχε γνωρίσει μεγάλη προβολή. Τὸ πόσο δημοφιλὴς ἦταν ἀκόμη στὶς ἀρχὲς τοῦ 4ου αἰ. τὸ μαρτυροῦν τὰ ἑκατοντάδες νοτιοϊταλικὰ ἀγγεῖα μὲ κωμικὲς σκηνές, ποὺ ἔχουν βρεθεῖ ὄχι μόνο στὴν Κάτω Ἰταλία, ἀλλὰ σὲ 34. El. Spyropoulos, L’accumulation verbale chez Aristophane, Τhessalonique 1974.

Kefalaio_1.indd 59

18/6/2016 1:14:36 μμ

60

Πρῶτο Κεφάλαιο

ὁλόκληρο τὸν ἑλληνικὸ κόσμο. Καὶ τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ οἱ θεατρικὲς σκηνὲς ἀρχίζουν νὰ προτιμοῦν τὸν Μένανδρο καὶ τοὺς ἄλλους ποιητὲς τῆς Νέας Κωμωδίας, οἱ Ἀλεξανδρινοὶ φιλόλογοι καὶ οἱ ἀττικιστὲς ἀνακαλύπτουν ἐκ νέου καὶ ἀσχολοῦνται ἐντατικὰ μὲ τὸ ἔργο τοῦ Ἀριστοφάνη. Ἀπὸ τότε ὁ Ἀριστοφάνης δὲν ἔπαψε οὐσιαστικὰ ποτὲ νὰ ἀποτελεῖ ξεχωριστὸ ἀντικείμε­ νο μελέτης καὶ θαυμασμοῦ. Καὶ αὐτὸ συμβαίνει γιατί, ὅπως ἀπαγγέλλει ὁ Κορυφαῖος τοῦ Χοροῦ στὴν Εἰρήνη (στ. 749-750): ἐποίησε τέχνην μεγάλην ὑμῖν κἀπύργωσ’ οἰκοδομήσας ἔπεσιν μεγάλοις καὶ διανοίαις καὶ σκώμμασιν οὐκ ἀγοραίοις. [Τέχνη ἐπύργωσε μεγάλη κι ἀψηλή, γερὰ χτισμένη μὲ νοήματα καὶ λόγια καὶ μὲ χωρατὰ γενναῖα (μτφρ. Κ. Βάρναλης).]

Ὁ Ἀριστοφάνης συνεχίζει νὰ ἀποτελεῖ ἀντικείμενο μελέτης καὶ μίμη­ σης ἀπὸ τὴν πρώτη ἐμφάνισή του στὸ θέατρο τοῦ Διονύσου, στὴ Βυζαντινὴ ἐποχὴ καὶ τὸν δυτικὸ Μεσαίωνα στὴ συνέχεια, ὣς τὴν ἐποχή μας. Ἀπόδειξη αὐτοῦ τοῦ ἐνδιαφέροντος καὶ τῆς ἀκτινοβολίας δὲν εἶναι μόνο οἱ μελέτες καὶ οἱ μεταφράσεις, ἀλλὰ καὶ ὁ πλοῦτος τῶν σύγχρονων ἀριστοφανικῶν παρα­ στάσεων τῶν ἔργων του ἀνὰ τὸν κόσμο. Γιὰ τὴ μαγεία τῆς ποίησης, ὅπως καὶ γιὰ τὴ μεγαλόπνοη καὶ ἀνατρεπτι­ κὴ γλῶσσα τοῦ Ἀριστοφάνη, θὰ κάνουμε λόγο σὲ ἑπόμενο κεφάλαιο, ἀφοῦ πρῶ­τα δοῦμε ἀπὸ κοντὰ τὴ συναρπαστικὴ ἱστορία τῆς παράδοσης τοῦ κειμέ­ νου τῶν κωμωδιῶν του.

Kefalaio_1.indd 60

18/6/2016 1:14:37 μμ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Ἡ καταγωγὴ τῆς κωμωδίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ διονυσιακὲς ἑορτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἡ διοργάνωση τῶν δραματικῶν ἀγώνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 22 29

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ἀριστοφάνης Φιλίππου Κυδαθηναιεύς . . . . . .

35

Ἡ μαθητεία τοῦ Ἀριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ ἔργο τοῦ Ἀριστοφάνη: περιοδολόγηση καὶ θέματα . . . . . . . . . . . . . Τὰ ἀποσπάσματα τῶν χαμένων ἔργων τοῦ Ἀριστοφάνη . . . . . . . . .

35 46 53

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ἡ παράδοση τοῦ κειμένου τοῦ Ἀριστοφάνη

61

Ἡ πρώτη ἔκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὰ πρῶτα σχόλια στὴν Ἀρχαία Κωμωδία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἡ ἀλεξανδρινὴ ἔκδοση τοῦ Ἀριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἡ μελέτη τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας στὴν Πέργαμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἡ ἐπιλογή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εἴδη σχολίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ τύχες τοῦ Ἀριστοφάνη στὴ βυζαντινὴ παράδοση . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ ἔντυπες ἐκδόσεις τοῦ Ἀριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 70 72 79 83 91 96 109

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ἡ δομὴ τῆς ἀριστοφανικῆς κωμωδίας . . . . . . .

111

Μορφὴ καὶ δομή, ἀγῶνες καὶ ἐπεισόδια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ ἦθος καὶ οἱ ἀξίες τοῦ ἀριστοφανικοῦ ἥρωα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἡ σκηνικὴ συμπεριφορὰ τοῦ κωμικοῦ ἥρωα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112 118 131

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Τὸ ὕφος καὶ ἡ γλῶσσα τοῦ Ἀριστοφάνη . . . .

153

Γνῶμες τῶν ἀρχαίων γιὰ τὴ γλῶσσα τοῦ Ἀριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . Φωνολογία καὶ μορφολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύνταξη καὶ ὕφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λογοτεχνικὴ παρωδία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βωμολοχίες – αἰσχρολογίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ξένες διάλεκτοι στὴν ἀριστοφανικὴ κωμωδία . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155 160 168 183 191 194

Periexomena.indd 559

18/6/2016 1:33:41 μμ

560

Periexomena.indd 560

Περιεχόμενα

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ὁ λυρικὸς Ἀριστοφάνης . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203

Kλητικοὶ ὕμνοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λυρισμός, τελετουργία καὶ ἔπος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λυρισμὸς καὶ φύση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λειτουργία τοῦ κωμικοῦ Χοροῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἡ συνύπαρξη τοῦ ἱεροῦ καὶ τοῦ ἀνόσιου στὸ ἴδιο λυρικὸ χωρίο . . . . . . . . Καθημερινὲς σκηνὲς καὶ λυρισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pεαλισμὸς καὶ φαντασία στὰ λυρικὰ μέρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203 218 228 234 240 244 248

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Σάτιρα καὶ πολιτικὴ στὴν κωμωδία τοῦ Ἀριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255

Ὁ Ἀριστοφάνης καὶ ἡ πολιτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σκῶμμα, σάτιρα καὶ λοιδορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

256 270

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Τὸ προσωπεῖον καὶ τὸ βλέμμα στὸν Ἀριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

278

ΕΠΙΛΟΓΟΣ: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

303

Τὸ κωμικὸ καὶ ἡ σημασία τοῦ γέλιου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κωμικὴ κάθαρση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

305 308

ΛΕΞΙΚΟ ΟΡΩΝ – ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΡΑ­ΜΑΤΟΥΡΓΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

315

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΟΣ ΠΙ­ΝΑΚΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

327

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

347

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

549

18/6/2016 1:33:41 μμ

Αναζητ'στε το εδ,

www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks