Αριστείδης Βουγιούκας - Το Πρελούδιο του William Wordsworth

Αριστείδης Βουγιούκας

Τ Ο ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ Τ ΟΥ

WILLIAM WORDSWORTH ΟΠΩΣ ΤΟ ΕΙΔΕ ΕΝΑΣ ΕΛΛΗΝΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG

ΚΕφΑΛΑΙΟ Ι

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

Άφετε τα παιδία έρχεσθαι προς με Ιησούς ο Ναζωραίος Το ευφάνταστο των παιδιών είναι εκ γενετής δικαίωμά τους αναφαίρετο John Macmurray Όταν δεν είμαστε πια παιδιά, έχουμε ήδη πεθάνει Herbert Read

ΟΤΑΝ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ του Ιησού τον ρώτησαν ποιος είναι ο μέγιστος στη Βασιλεία των Ουρανών και εκείνος πήρε στην αγκαλιά του ένα παιδάκι αντί για απάντηση, δεν φαίνεται να συμμεριζόταν την πεποίθηση της επίσημης Εκκλησίας ότι το παιδί έχει εγγενή κακότητα εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος. Ίσως με την εξύψωση αυτή του παιδιού ο Ιησούς να μην πήγαινε παραπέρα από το να βλέπει το παιδί ως ένα πλάσμα πέραν του καλού και του κακού, υποκείμενο όμως τόσο στις κακές όσο και στις καλές επιδράσεις, το οποίο ωστόσο δεν έχει ακόμα διαφθαρεί στη συνάφειά του με το κακό. Μια άλλη πιθανή εξήγηση είναι ότι είδε στο παιδί, όπως και άλλοι μεγάλοι

54

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

αναμορφωτές της ανθρωπότητας, έναν υποψήφιο οπαδό ή και ηγέτη του μέλλοντος, ο οποίος, έχοντας ασπασθεί το λυτρωτικό του σχέδιο για τη σωτηρία της ανθρωπότητας, θα συνέβαλε ως οπαδός ή και θα αναλάμβανε ως ηγέτης την πραγματοποίησή του. Ακόμα πιο πιθανό, ωστόσο, είναι ότι για κείνον το παιδί αντιπροσώπευε τη ζωντανή ενσάρκωση των θεμελιακών θετικών γνωρισμάτων που ήθελε οι ώριμοι άνθρωποι του βασιλείου του να διατηρήσουν ή να ανακτήσουν, αν τα είχαν στερηθεί. Μου αρέσει αυτό που λέει σχετικά ο E. Raymond (Έρνεστ ρέιμοντ), ότι «η πνευματική οδύσσεια των αγίων και σοφών είναι πάντα ένα κυκλικό ταξίδι, μακριά από την εμπιστοσύνη, την ανεξικακία, την παραδοχή και την καθαρότητα της παιδικής ηλικίας, μέσα από την αμφιβολία, την απογοήτευση και τη μελανή νύχτα της ψυχής, πίσω πάλι στην παραδοχή και την καθαρότητα της παιδικής ηλικίας».1 Αν τα γνωρίσματα στα οποία αναφέρεται ο E. Raymond είναι τα ουσιαστικότερα ή τα μοναδικά, μένει ανοιχτό. Υπάρχουν και τώρα ακόμα άνθρωποι που βλέπουν και κρίνουν το παιδί μ’ έναν τρόπο που το υποβιβάζει. Αλλά ανάμεσα στους αγίους και τους σοφούς της οικουμένης φαίνεται να υπάρχει ομοφωνία, τουλάχιστον, ως προς την ύπαρξη ενός αρχέγονου κεφαλαίου στα παιδιά, που το απαρτίζουν όχι τόσο οι καλούμενες δυνατότητες –όσο σημαντικές κι αν είναι– όσο οι ζωηφόρες εκείνες παρορμήσεις που η ενεργοποίησή τους συντελεί σε μια κατάσταση ευλογίας και μακαριότητας.

O Wordsworth έχει μερικά ξεκάθαρα και σημαντικά πράγματα να πει για το τι είναι αυτό που συντελεί στην κατάσταση ευλογίας και μακαριότητας της παιδικής ηλικίας. Ο ίδιος από τη σκοπιά της ποίησης ήταν από τους πρωταρχικούς στυλοβά1. RAYMOND, E. (1928), Through Literature to Life, London, Gassell & Co., p. 64.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

55

τες του ρομαντισμού, αυτού του επαναστατικού κινήματος που αντιτάχθηκε με μια εξίσου αρχετυπική πρόταση στον αρχετυπικό μύθο της πτώσης του ανθρώπου –εκείνον τον εφιάλτη που ακολουθεί την ανθρωπότητα σαν κατάρα εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια και γίνεται απαγορευτικός για την ευτυχία και την πρόοδο του ανθρώπου σε ορισμένες περιόδους, εξαιτίας ειδικών ιστορικών συνθηκών, όπως εκείνες μέσα στον 18ο αιώνα–, διακηρύσσοντας την επιστροφή στις απαρχές του ανθρώπου, σε πηγές που έχουν αχρηστευθεί εξαιτίας αχρησίας και σε ρίζες που έχουν αφεθεί να ατροφήσουν. Από εδώ και το σλόγκαν «retournez à la nature», που οδήγησε προς την κατεύθυνση του ανθρώπου ως είδους στην εξύμνηση του ευπατρίδη πρωτόγονου και προς την κατεύθυνση του ανθρώπου ως ατόμου στη λατρεία του παιδιού. Ξαναγυρίζοντας εκεί, υπήρχε η ελπίδα ότι η ανθρωπότητα θα επαναφερόταν στην παραδείσια κατάσταση που υπήρχε πριν ο άνθρωπος διαφθαρεί. Στη ρίζα της διακήρυξης του J.J. Rousseau –πατέρα του ρομαντισμού– υπήρχε μια πικρή μνησικακία εναντίον της καταπίεσης που είχε υποστεί στην παιδική του ηλικία, η οποία μνησικακία ήταν κυρίως υπεύθυνη για τη δυσανασχέτησή του απέναντι στις συμβατικότητες και τις τεχνητές καταστάσεις της κοινωνίας του καιρού του και για τον νευρωτικό και άστατο χαρακτήρα του ίδιου. Ο Wordsworth, από το άλλο μέρος, αν και εκείνος δοκίμασε τη διάψευση των μεγάλων ελπίδων του για τη σωτηρία της ανθρωπότητας από το κακό στις αρχές της ώριμης ηλικίας του, βάσει της ιδεολογίας του διαφωτισμού, ήταν ένα εντελώς φυσιολογικό και ψυχικά υγιές άτομο, και, το κυριότερο, πέρασε μια πλούσια και ευτυχισμένη παιδική ηλικία, που δίνει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο ένα δείγμα για αυτό που είναι πολύ πιθανόν να εννοούσε ο Rousseau όταν αναφερόταν στην ιδανική κατάσταση της ζωής. Έτσι, ενώ ο Rousseau πάλευε με τις αφηρημένες έννοιές του να βάλει την επαναστατική υπόθεση σε στερεό έδαφος, προβάλλοντας μια

56

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

αξίωση που δεν στηριζόταν παρά σ’ ένα θολό αίσθημα αγανάκτησης, η προσφυγή του Wordsworth στις εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας –αν και επιφανειακά έμοιαζε με άνανδρη δραπέτευση από τα δυσεπίλυτα προβλήματα των συνανθρώπων– ήταν πολύ πιο ρεαλιστική, για τον απλό λόγο ότι έδειχνε προς μια αναμφισβήτητη πηγή ζωτικότητας, που είχε αυθεντικότητα με το να είναι προσωπική και γι’ αυτό πλεονεκτική ως αφετηρία. Ο Wordsworth έχει κάμει κάποιες ξεκάθαρες δηλώσεις για την υπέρτατη αξία της παιδικής ηλικίας. για κείνον το παιδί είναι από την οργάνωση της δομής του και από τις περιστάσεις ευνοημένο από την αρχή.2 Απευθυνόμενος στον άνθρωπο με τον τρόπο μιας αναφώνησης, προσθέτει: Εγώ (…) βλέπω στην απροσποίητη παιδική ηλικία κάτι από τη βάση που επάνω της στέκει η μεγαλοσύνη σου.3 «Βλέπει», δεν φτάνει σ’ ένα συμπέρασμα ακολουθώντας τον λαβύρινθο του αφηρημένου συλλογισμού. Το ρήμα έχει μια σχεδόν κυριολεκτική σημασία εδώ και είναι αυτό το «βλέπω» που κάνει το μεγαλύτερο μέρος του Πρελούδιου αυτό που είναι. Κι ερχόμαστε σ’ εκείνο το απόσπασμα, πρώτο στη σειρά των «Ποιημάτων που Αναφέρονται στην Περίοδο της Παιδικής Ηλικίας». Το ποίημα αυτό τελειώνει στους εξής στίχους, που αναφέρονται συχνά:

2. The Prelude, Manuscript Y, VIII, 125-126.

3. XI, 330332.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

57

Το Παιδί είναι ο Πατέρας του Ανθρώπου· και θα μπορούσα να ευχηθώ οι μέρες μου να είναι η μια με την άλλη δεμένες από φυσική ευσέβεια.4 Με ποια έννοια είναι το παιδί ο πατέρας του ανθρώπου; Όχι, βέβαια, απλώς χρονολογικά, ως ένα προγενέστερο στάδιο στην ανάπτυξη προς την ωριμότητα, αλλά γιατί, ο τρόπος που περνά κανείς την παιδική του ηλικία, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το είδος του ενηλίκου όπου θα φτάσει. Με αυτή την έννοια οι παραπάνω στίχοι είναι σε συμφωνία με την έμφαση που έχει δώσει η ψυχαναλυτική σχολή των ημερών μας στον θεμελιακό χαρακτήρα των πρώτων ετών της ανθρώπινης ζωής. Ο J. Bowlby (Τζον Μπόουλμπι) απηχεί τα βασικά διδάγματα αυτής της σχολής όταν γράφει πως «αυτά που συμβαίνουν τους πρώτους μήνες και χρόνους της ζωής μπορεί να έχουν βαθιά και μακράς διάρκειας αποτελέσματα».5 Εδώ που τα λέμε, εκείνο το «ό,τι συμβαίνει» είναι μια ατυχής έκφραση, εάν ο συγγραφέας εννοούσε ότι όλη η έκταση των επιδράσεων είναι του ίδιου μη σκόπιμου είδους, όσο, δηλαδή, δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στο περιστασιακό και το δημιουργικό, στο κατ’ ανάγκην και στην αυτοπραγμάτωση. Ο Wordsworth θα ήταν ο πρώτος που θα οίκτιρε έναν αμείλικτο ντετερμινισμό αυτού του είδους. Το ίδιο Το Πρελούδιο είναι η έκθεση ενός διπλού ντετερμινισμού, από μέσα όπως και απ’ έξω· από τις αιτίες που είχαν αποτέλεσμα να φέρουν τον ποιητή στην κατάσταση ενός παθητικού ανθρώπου που υποφέρει, και από τις πηγές ζωτικότητας που εξισορρόπησαν την επίδραση των πρώτων και τελικά θριάμβευσαν. Η «φυσική ευσέβεια» δείχνει τη σωστή πορεία της ζωής, την οποία οφείλει κανείς να σέβεται, αν πρόκειται να αναπτυχθεί φυσιολογικά και να επιτύχει 4. Poems Referring to the Period of Childhood, I, 7-9.

5. BOWLBY, J. (1959), Child Care and the Growth of Love, Penguin Books, p. 115.

58

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

την ολοκλήρωση του εαυτού του. Προϋπόθεση είναι ότι υπάρχουν ορισμένες θεμελιακές αρχές και δυνάμεις προώθησης, υπαγορευμένες από τη «φύση», οι οποίες, αν βοηθηθούν ή, τουλάχιστον, δεν εμποδιστούν στη λειτουργία τους, θα δημιουργήσουν τον ολοκληρωμένο άνθρωπο, σάμπως να ήταν η έκτη μέρα του κόσμου. Τους τρεις παραπάνω στίχους τους βρίσκουμε ως μότο στην «Ωδή, Νύξεις Αθανασίας από τις Αναμνήσεις της Πρώιμης Παιδικής Ηλικίας». «Σ’ εκείνη την ονειρεμένη ζωντάνια και λαμπηδόνα που ντύνει τα αντικείμενα που βλέπουμε στην παιδική ηλικία, ο καθένας, πιστεύω, αν κοιτάξουμε πίσω, θα μπορούσε να καταθέσει τη δική του μαρτυρία»,6 γράφει ο Wordsworth σε προλογική σημείωση της συγκεκριμένης ωδής. Η παιδική ηλικία, ως η περίοδος της πιο εντατικής και ευφάνταστης ζωής, είναι το πανηγυρικό μοτίβο τόσο της «Ωδής» όσο και του Πρελούδιου. Σε ό,τι αφορά τους ποιητικούς τρόπους, στην «Ωδή», αντίθετα απ’ ό,τι στο Πρελούδιο, ο Wordsworth προτίμησε τα συμβολικά εφόδια μιας ετοιμοπαράδοτης μυθολογίας –και συγκεριμένα της πλατωνικής ανάμνησης– για να επιτύχει ένα ορισμένο ποιητικό αποτέλεσμα: να υψώσει την παιδική ηλικία σε κατάσταση αγιοσύνης και ευλάβειας. Σίγουρα, όπως γράφει ο W.R. Niblett (γουίλλιαμ ρόι Νάιμπλετ), «Η “Ωδή στην Αθανασία” επιχειρεί να στηρίξει όχι το δόγμα της προΰπαρξης, αλλά τη ζωντάνια και την ενορατική ποιότητα της εμπειρίας και της μνήμης του παιδιού».7 «Καταπιάστηκα με την ιδέα της προΰπαρξης», λέει ο ίδιος ο Wordsworth, «έχοντας σκοπό μου την καλύτερη που μπορούσα χρήση της ως Ποιητής»8 και κανένας δεν μπορεί να 6. The Poetical Works of William Wordsworth (1947), Ed. by E. de Selincourt & Helen Darbishire, Oxford, At the Clarendon Press, vol. IV, p. 464.

7. NIBLET, W.R. (1937-1939), Wordsworth and the Child, Education Papers, Newcastle on Tyne, vol. 5, No 3, p. 61.

8. The Poetical Works of William Wordsworth, vol. IV, p. 464.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

59

τον κατηγορήσει αν και εφόσον δεν θα ήθελε να πάρουμε τα λεγόμενά του τοις μετρητοίς. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του Πρελούδιου, όπου ο ποιητής δημιούργησε μια προσωπική μυθολογία για τη φύση από τις εμπειρίες του των μυθικών του χρόνων, αν και θα ήταν αρκετά απρόθυμος να το παραδεχθεί στο συγκεκριμένο αυτοβιογραφικό ποίημά του. Ήταν επίσης για χάρη ενός συγκεκριμένου ποιητικού αποτελέσματος που, στην «Ωδή» κυρίως, χρησιμοποιεί το στοιχείο της υπερβολής: Συ, του οποίου η εξωτερική εμφάνιση διαψεύδει της Ψυχής σου το Αχανές· Συ ο καλύτερος Φιλόσοφος, ο οποίος διατηρείς ακόμα την κληρονομιά σου, Εσύ οφθαλμός ανάμεσα σε τυφλούς, που, κουφός και σιωπηλός, διαβάζεις το αιώνιο βάθος, κατοικημένος για πάντα από τον αιώνιο νου – Μεγάλε Προφήτη! Προφήτη Ευλογημένε! που επάνω σου οι αλήθειες εκείνες στηρίζονται, τις οποίες εμείς μοχθούμε όλη μας τη ζωή να βρούμε.9 Ο Coleridge, σχολιάζοντας αυτούς τους στίχους, κάνει λόγο για «νοητική μεγαλοστομία» ή για «σκέψεις και εικόνες πολύ μεγάλες για το θέμα».10 Μολονότι γνωρίζω ότι ο υπερβολικός έπαινος του παιδιού από τον Wordsworth δεν διατυπώθηκε για να διαβαστεί κατά γράμμα, ότι στόχος των στίχων του είναι να υποδείξουν τη φρεσκάδα του παιδικού βλέμματος έναντι των θολωμένων νοητικών φακών του ενηλίκου, δεν μπορώ να μην έχω τις επιφυλάξεις μου για τον τρόπο με τον οποίο ο στόχος αυτός έχει διατυπωθεί. Ο λόγος είναι πιθανόν γιατί λέξεις όπως «φι9. Ibid., p. 282.

10. Biographia Literaria, p. 258.

60

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

λόσοφος», «προφήτης» και άλλα παρόμοια, σέρνουν μαζί τους σημασίες που έχουμε διδαχτεί να τις συνδέουμε με τη γεροντική ηλικία. Έτσι, ενώ θα ευχόμουν οι αποκαλούμενοι φιλόσοφοι της εποχής μας να διατηρούσαν κάποιες –αλλά όχι όλες– από τις ιδιότητες του παιδιού στον τρόπο που βλέπει τον κόσμο (αλλά όχι τις αρνητικές και εγωιστικές στάσεις προς τους ανθρώπους), ώστε να είναι ίσως σε θέση να πουν μαζί με τον Wordsworth: Η καρδιά μου κλοτσάει όταν ατενίζω ένα ουράνιο τόξο στον ουρανό· δεν μπορώ να φανταστώ πώς ένα παιδί θα μπορούσε να είναι παιδί και ταυτόχρονα να έχει την ευρύτητα και το βάθος του μυαλού ενός Πλάτωνα. Ο πιο πιθανός λόγος, που με κάνει να μη μου αρέσει το απόσπασμα, μπορεί να είναι ότι έχω μάθει να θεωρώ την απλότητα της έκφρασης πολύ σπουδαία αρετή. Η «Ωδή» περιλαμβάνεται υπό τον γενικό τίτλο του βιβλίου Επιτάφια και Ελεγειακά Κομμάτια. Ηχεί πράγματι σαν επιτάφιος θρήνος πάνω από τα χιλιάδες παιδιά που πεθαίνουν αβοήθητα κάθε μέρα στα στήθη των ανθρώπων, όσων απαρνούνται την παιδική ηλικία καθώς μεγαλώνουν. Ένα καθαρά ρομαντικό θέμα, μπορεί να αντιτάξει κανείς. για τον Wordsworth, ωστόσο, ήταν ρεαλιστικό αλλά και οδυνηρό επίσης. γραμμένη σε μια περίοδο που ο ποιητής είχε φτάσει στον κολοφώνα των δημιουργικών του δυνάμεων, η «Ωδή» έμοιαζε να είναι μια πικρή προφητεία για τα άγονα χρόνια που θα ακολουθούσαν πολύ γρήγορα. Το να πούμε, μαζί με τον B. Willey, ότι είναι μάλλον «η νοσταλγία του ενηλίκου που στην πραγματικότητα μεταβιβάζει τη δόξα και τη φρεσκάδα στις αναμνήσεις της πρώιμης παιδικής ηλικίας»11 δεν 11. WILLEY, B. (1940), The Eighteenth Century Background, London, Chatto & Windus, p. 283.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

61

φτάνει για να εξηγηθεί όλη η ιστορία. Ο Wordsworth είχε έντονα συνειδητοποιήσει ότι οι όποιες εμπνεύσεις του έβγαιναν από την παιδική του ηλικία, εκείνη τη «χρυσή εποχή» κατά την οποία έχτισε για τον ίδιο έναν κόσμο από εμπειρίες εξαιρετικής ποιότητας, έχοντας επίγνωση επίσης της όλο και περισσότερης ασημαντότητας του περιεχομένου της ύστερης ζωής του και της υποδούλωσης σε χρησιμοθηρικές και αναλυτικές συνήθειες του νου. Έζησε το δράμα να βλέπει τις δημιουργικές του στιγμές να γίνονται όλο και λιγότερο συχνές, και την ταλάντευση των διαθέσεών του ανάμεσα σε άσπρο και μαύρο την ίδια περίοδο περίπου. Εμπιστοσύνη στον εαυτό του υπάρχει στους στίχους: Η καρδιά μου κλοτσάει όταν ατενίζω ένα ουράνιο τόξο στον ουρανό· έτσι ήταν όταν άρχιζε η ζωή μου· έτσι είναι και τώρα που είμαι άνδρας· Όσο για το μέλλον, αν είχε τίποτε κακά προαισθήματα, τα κάλυπτε κάτω από μια ευχή: Έτσι ας είναι όταν θα αρχίσω να γερνώ, ειδεμή ας πεθάνω! Στο Πρελούδιο τον ακούμε να παραπονιέται που αρχίζει να έχει πρόβλημα με την όρασή του: Δεν καλοβλέπω τώρα· όταν έρθουν τα γερατειά, μπορεί και να μη βλέπω καθόλου·12 Αλλά είναι στην «Ωδή» όπου συναντάμε έναν σκοτεινό πεσιμισμό σε στίχους όπως: 12. The Prelude, XI, 338-339.

62

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

Τα πράγματα που έχω δει δεν μπορώ πια να τα δώ Κι ωστόσο: Δεν θα θρηνήσουμε, μάλλον θα βρούμε δύναμη σε ό,τι μένει πίσω· Εφόσον «κάποτε ήμασταν δυνατοί»,13 μπορούμε να ελπίζουμε ότι, όταν θα είμαστε κουρασμένοι του πεθαμού κάτω από τον ζυγό της ασημαντότητας ή διαλυμένοι ορισμένες φορές από θλίψη, θα βρούμε πάλι τον εαυτό μας ξαναγυρίζοντας ενδοσκοπικά –όπως έκαμε και ο ίδιος– σε ό,τι έχει περιγράψει στο Πρελούδιο ως «τα κρυμμένα μέρη δύναμης»14 και «μικρές περίοδοι χρόνου οι οποίες με ξεκάθαρη υπεροχή διατηρούν μια ζωογόνα δραστικότητα».15 Αυτές οι «μικρές περίοδοι χρόνου» βρίσκονται στην καρδιά της εξύμνησης του παιδιού από τον Wordsworth. Ήταν για χάρη αυτών των περιόδων που είδε ότι έπρεπε να κάμει το παιδί ποιητικό σύμβολο της δημιουργικής δύναμης, προβάλλοντας πάνω του τους δικούς του καημούς και τα δικά του δώρα, το επιφανέστερο από τα οποία θα πρέπει να ήταν του ανδρωμένου Wordsworth. Είπα «θα πρέπει», γιατί ας μην ξεχνάμε ότι αυτές τις δυναμογόνες «περιόδους» πάντα τις «ξαναθυμόταν σε κατάσταση ψυχικής γαλήνης», έτσι που είναι δύσκολο να ξεμπλέξει κανείς το αρχικό από το τελικό στάδιο, ούτε μπορεί να δει από πού ερχόταν «το ουράνιο φως». Τείνει κανείς να πιστέψει ότι η μεγάλη εκτίμηση του Wordsworth για τα χαρίσματα του παιδιού σε σύγκριση με του ώριμου ανθρώπου, μολονότι έχει βαθιές ρίζες στη δική του προσωπική ιστορία, ήταν πιθανόν μια ευρεία επιλεκτική επισκόπηση του συνολικού 13. Ibid., XI, 328.

14. Ibid., XI, 336.

15. Ibid., XI, 258-260.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

63

πεδίου της ανθρώπινης προσωπικότητας από ορισμένες –σημαντικές οπωσδήποτε– πλευρές της δικής του ιδιοσυστασίας ή έφτασε σ’ αυτήν μέσω της σύγκρισης ανάμεσα σ’ ένα εξιδανικευμένο παρελθόν και ένα υποτιμημένο παρόν. Είναι αναμφίβολα σωστό ότι ο Wordsworth δεν θα είχε βρει τη μοναδική του φωνή αν δεν είχε υπάρξει ο ίδιος το είδος του παιδιού που ευτύχησε να είναι. Αλλά εκείνο το παιδί δεν είχε στο κάτω κάτω επίγνωση των δυνάμεών του ή, αν όντως είχε, του έλειπε η ποιητική φωνή, όντας στην πραγματικότητα ποιητής μόνο εν δυνάμει. Ανάμεσα στα παιδιά του κόσμου είναι το τσοπανόπουλο που ο Wordsworth διάλεξε για να του αποτείνει τον λόγο: Συ Παιδί της Χαράς, φώναξε δυνατά γύρω μου, άσε με ν’ ακούσω τα ξεφωνητά σου, συ ευτυχισμένο τσοπανόπουλο!16 Έχουμε εδώ μια ακόμα περίπτωση εξιδανίκευσης. Αυτή η προσφυγή στο ειδυλλιακό, για να εμφανίσουμε ένα μοντέλο καθαρότητας, αν και παλιά σύμβαση στη λογοτεχνία, ήταν ιδιαίτερα τυπική των ρομαντικών. Κατά κάποιον τρόπο, βοσκοί και υπανάπτυκτοι χωριάτες αυτού του είδους πιστευόταν ότι έχουν, ας πούμε, μόλις βγει από τον Κήπο της Εδέμ, ανέγγιχτοι ακόμα από το μίασμα του πολιτισμού. Σε μια άλλη ευκαιρία, ο Wordsworth κάνει λόγο για «μια τέλεια Δημοκρατία των Βοσκών και των Αγροκαλλιεργητών» και για την «καθαρή Κοινοπολιτεία» τους.17 Αλλά τι στην πραγματικότητα γνώριζε ο ίδιος από βοσκούς, πέρα από το ότι τους έβλεπε σαν γραφικές φιγούρες του τοπίου; Στην καλύτερη περίπτωση του άρεσαν γιατί συνδέονταν υποσυνείδητα με τις ευτυχισμένες μέρες της παιδικής του ηλικίας.

16. «Immortality Ode», 33-35.

17. Tribute to Wordsworth, p. 162.

64

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

Είχα κι εγώ την ευκαιρία, στα χρόνια της ιταλικής και γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα, να έχω άμεσες εμπειρίες για το τι σημαίνει να είσαι βοσκός, χάρη στο γεγονός ότι οι αγρότες γονείς μου μού είχαν αναθέσει να φροντίζω τις λίγες κατσίκες μας, βγάζοντάς τες στη βοσκή. Με ικανοποίηση σας λέω ότι μου άρεσε πολύ αυτός ο ρόλος. Και όμως είναι αμφίβολο αν στην πραγματικότητα είναι έτσι τα πράγματα. Ο δικός μου ήταν ένας ρόλος περιστασιακός, που τον έπαιζε ένας μαθητής της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ο οποίος, εξαιτίας των ανώμαλων περιστάσεων, έπρεπε να μελετά ο ίδιος εκεί στον τόπο του και να προετοιμάζεται για τις εξετάσεις στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Έτσι, λοιπόν, συνέβαινε, εκεί στη βοσκή που έβγαζε τις κατσίκες του, να διαβάζει και Θεόκριτο. Οι πραγματικοί βοσκοί μπορεί να απολαμβάνουν ένα ενστικτώδες αίσθημα οργανικής ευχαρίστησης, αλλά τίποτε περισσότερο. «Έν’ αστέρι στάθηκε στου καλυβιού μας τη στέγη και δεν το προσέξαμε», θα έλεγαν ίσως αν είχαν επίγνωση της κατάστασής τους, «Δεν ακούσαμε το φεγγάρι που ψηλάφιζε τα βράδια τον ύπνο μας. / Είμαστε αγροίκοι, αγροίκοι».18 Η ζωή τους είναι σκληρή ζωή, παρά τα φαινόμενα. Έχουν τις δικές τους αξίες, σίγουρα, και τις δικές τους μικρές χαρές, αλλά ο δικός τους, πραγματικός κόσμος δεν ήταν προσεγγίσιμος στους ρομαντικούς. Η αλήθεια είναι ότι ο αγροτο-ποιμενικός κόσμος περιμένει ακόμα τον τολμηρό ποιητή που θα τον προσεγγίσει έτσι όπως είναι. Παρά τις υπερβολές του, η πειθώ που ο ποιητής Wordsworth ασκεί γενικά είναι τόσο ακαταμάχητη που στο τέλος ο αναγνώστης –όπως και όσο και αν είναι κανείς αισθητικά προκατειλημμένος– χαίρεται όταν διαπιστώνει τον εαυτό του αφοπλισμένο από τις μικρόχαρες αντιρρήσεις του. Νύξεις λοιπόν αθα18. ΒΟΥγΙΟΥΚΑΣ, Α. (1958), Ο χιονάνθρωπος με το τσιγάρο, Αθήνα, Πόρφυρας, σ. 37.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

65

νασίας; Ε, μα ναι, αν αθάνατες είναι –όπως από ορισμένη άποψη σίγουρα είναι– εκείνες οι εντυπώσεις από πρώτο χέρι που διαπερνούν την αισθαντικότητά μας με την τεράστια ένταση και φρεσκάδα τους. Καθένας μας έχει δοκιμάσει σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τέτοιες στιγμές και είναι από το βαθύ πηγάδι τους που αντλούμε δροσερό νερό για να σβήσουμε τη δίψα μας και τη δίψα των γειτόνων μας, αν υπάρχει τέτοιο νερό σε αφθονία. Όπως έχω πει νωρίτερα, ο Wordsworth έχει μερικά ξεκάθαρα στοιχεία να πει για την ιδιοσυστασία του παιδιού. Αυτά είναι σκορπισμένα εδώ κι εκεί μέσα σε όλο Το Πρελούδιο. Μέχρι τώρα ασχοληθήκαμε με το παιδί μ’ έναν προκαταρκτικό τρόπο, ξεχωρίζοντας ορισμένη ευφάνταστη δύναμη ως τον θησαυρό με τον οποίο είναι προικισμένο. Το απόσπασμα που έδωσε τον τίτλο σ’ αυτό το κεφάλαιο μιλάει αλληγορικά για την ίδια πηγή δύναμης: Η απλή παιδική μας ηλικία κάθεται πάνω σε θρόνο που έχει πιο μεγάλη δύναμη απ’ όλα τα στοιχεία.19 Ο θρόνος δεν είναι απλό σύμβολο υπεροχής. Κατά πάσα πιθανότητα ο Wordsworth είχε στο μυαλό του τη δημιουργική φαντασία (imagination) όταν έγραφε αυτούς τους στίχους, εκείνη την «έξοχη ικανότητα» που κατέληξε να είναι η «κινητήρια ψυχή» του Πρελούδιου, καθώς παρέχει «τη βάση πάνω στην οποία στέκει η μεγαλοσύνη του ανθρώπου».20 Ο ίδιος ορίζει τη δημιουργική φαντασία έξω από Το Πρελούδιο, ως «εκείνη τη χημική ικανότητα με την οποία στοιχεία της πιο διαφορετικής φύσης και μακρινής προέλευσης αναμειγνύονται μέσα σ’ ένα αρμονικό και 19. The Prelude, V, 532-533.

20. Ibid., XI, 331-332.

66

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

ομοιογενές σύνολο»21 και επίσης ως «την ικανότητα με την οποία ο ποιητής συλλαμβάνει και παράγει –δηλαδή εικόνες– συγκεκριμένες μορφές στις οποίες ενσωματώνονται παγκόσμιες ιδέες και αφηρημένες έννοιες»·22 όμως, αυτοί οι αποσταγμένοι αφορισμοί –αξιοθαύμαστοι αυτοί καθαυτούς– δεν φαίνεται να αναδεικνύουν ό,τι για τον ποιητή ήταν μια αρχή που την είχε αισθανθεί βαθιά και βιώσει. Στο Πρελούδιο, με διαφορετικό τρόπο, αναφέρεται ως «πλαστική δύναμη», «χέρι που μορφοποιεί», «βοηθητικό φως», «δραστικό πνεύμα», «ποιητικό πνεύμα», «δημιουργικός φορέας», «δημιουργική αισθαντικότητα» και «ενορατική δύναμη», και αυτοί οι χαρακτηρισμοί είναι ικανοποιητικά υπαινικτικοί των όσων ο Wordsworth είχε δοκιμάσει ως εμπειρία δημιουργικής φαντασίας. Ο καλύτερος ορισμός, φυσικά, είναι αυτός που βρίσκεται σε περικοπές του Πρελούδιου, οι οποίες υλοποιούν ικανοποιητικά, χωρίς σχόλια, «επισκέψεις ισχυρής δημιουργικής φαντασίας» σε συγκεκριμένη κάθε φορά περίσταση, μερικές από τις οποίες θα έχουμε την ευκαιρία να τις χαρούμε αργότερα. Από επεξηγηματικά κομμάτια του Πρελούδιου μαθαίνουμε ότι η δημιουργική φαντασία μεταμορφώνει οτιδήποτε καταπιάνεται, αποθέτοντας με τη βοήθεια του φωτισμού της «νέα λαμπρότητα στον ήλιο που δύει», προσθέτοντας στο συνηθισμένο θέαμα τη λάμψη, το φως που δεν ήταν ποτέ πάνω στη θάλασσα ή τη στεριά. Την καθαγίαση, και τ’ όνειρο του ποιητή.23

21. The Prose Works of William Wordsworth, vol. III, p. 465.

22. ROBINSON, H.C. (1938), On Books and Their Writers, Ed. by E.J. Mosey, London, J. M. Dent & Sons, vol. I, p. 191.

23. «Elegiac Stanzas on a Picture of Peele Castle», 14-16.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

67

Κι ωστόσο, την ίδια ώρα, όπως μας λέει, η δημιουργική φαντασία μένει «τις περισσότερες φορές υποταγμένη αυστηρά στα εξωτερικά πράγματα».24 Αυτό το φαινομενικά παράδοξο φανερώνει την ιδιορρυθμία του ποιητή να στέκει μεσοστρατίς ανάμεσα στον ιδεαλισμό και τον ρεαλισμό. Ο Wordsworth είχε βαθιές ρίζες σ’ εκείνα τα αγαπημένα χώματα όπου περπατούσε και, όπως μας λέει, ένας σκληρός βράχος ή ένα δέντρο μπορούσε να τον σώζει από την άβυσσο του ιδεαλισμού, που ένιωθε συχνά να ασκεί πάνω του μια ακαταμάχητη έλξη. Παραδεχόταν την ύπαρξη μιας εξωτερικής πραγματικότητας, όπως και την αυτονομία του ανθρώπινου μυαλού, και ο διάλογος ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο, τέλεια εναρμονισμένα μεταξύ τους, ήταν γι’ αυτόν το έργο που η δημιουργική φαντασία είχε να υπηρετήσει. Η κυριότερη λειτουργία της δημιουργικής φαντασίας, όπως την περιγράφει, είναι εκείνου του ατέλειωτου οικοδομήματος που έχει ανεγερθεί με την παρατήρηση των στενών σχέσεων ανάμεσα σε αντικείμενα που για τα κοινά μυαλά δεν έχουν αδελφική συγγένεια.25 Είναι μια σκοτεινή αόρατη μαστοριά που συμβιβάζει ασύμβατα στοιχεία, και τα κάνει να σμίγουν σε μια παρέα.26 καταλήγοντας να διαπλάθουν το μυαλό του ανθρώπου «σαν την πνοή και την αρμονία της μουσικής». Τελικά, μέσα από αυτή τη 24. The Prelude, II, 385-386.

25. Ibid., II, 402-405.

26. Ibid., I, 352-355.

68

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

φαντασία, στις πιο δημιουργικές της διεργασίες, συλλαμβάνει κανείς το πνεύμα που διαπερνά και ενοποιεί τον κόσμο στο σύνολό του, μέσα σ’ αυτόν και στην ανθρωπότητα, «τη Μια Παρουσία και τη ζωή του μεγάλου συνόλου». Ανάμεσα στα περιεχόμενα, να το πούμε έτσι, της δημιουργικής φαντασίας είναι, πρώτα, η δύναμη της αίσθησης μ’ ένα άγρυπνο μάτι, η εκστατική στάση μπροστά στον κόσμο ή, όπως το θέτει ο W.R. Niblett, η «ικανότητα να μεταπλάθεις τα γεγονότα σε εμπειρία».27 Ένα άλλο περιεχόμενο ή συνθήκη της δημιουργικής φαντασίας είναι το αίσθημα, διαβαθμισμένο από τα πρώτα δείγματα αγάπης του νηπίου ως το παράφορο αίσθημα, ως την απρόσωπη, διάχυτη αγάπη που αγκαλιάζει τα πάντα. Ακολουθεί η λογική, το εργαλείο της αλήθειας, για να φτάσουμε στην πλήρη και ισχυρή έννοια της μητέρας-ικανότητας. Η δημιουργική φαντασία, όπως διαβάζουμε στο Πρελούδιο, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένα άλλο όνομα για την απόλυτη δύναμη και την καθαρότερη και βαθύτερη γνώση, άπλα του νου και λογική στην πιο εξυψωμένη της διάθεση.28 Όπως έχει γράψει ο C.M. Bowra (Μόρις Μπόουρα), «ο Wordsworth δεν το πάει τόσο μακριά όσο οι άλλοι ρομαντικοί στον υποβιβασμό της λογικής σε μια υποδεέστερη θέση».29 Το αίσθημα και η διανόηση έχουν τόσο δέσιμο μεταξύ τους και τόσο από την ουσία του «δημιουργικού φορέα», ώστε, σε άλλο μέρος 27. Wordsworth and the Child, p. 57.

28. The Prelude, XIII, 168-170.

29. BOWRA, C.M. (1950), The Romantic Imagination, London, Geoffrey Cumberledge, p. 19.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

69

του Πρελούδιου, ο Wordsworth έφτιαξε μια σύνθεση από αυτά, ορίζοντας έτσι τη δημιουργική φαντασία ως «αισθαντικό πνεύμα». Υπάρχει μια σύμπτωση με του Coleridge τη «συνδιαλλαγή μιας […] συγκινησιακής κατάστασης πιο έντονης απ’ ό,τι συνήθως με περισσότερη τάξη απ’ ό,τι συνήθως».30 Είμαστε εδώ στην κατάσταση ενός τελικού σταδίου όπου το αίσθημα νοοποιείται. Εδώ μπαίνει κανείς στον πειρασμό να παρατηρήσει ότι σ’ αυτό το επίπεδο η δημιουργική φαντασία του Wordsworth έχει πολλά κοινά με τον Έρωτα του Πλάτωνα, τον οποίο ο Πλάτων εξυψώνει, σύμφωνα με τον A.N. Whitehead, «στην ιδέα της ψυχής που απολαμβάνει τη δημιουργική λειτουργία της, κάτι που προκύπτει από την εντρύφησή της στον κόσμο των ιδεών». «Η εντρύφηση στον κόσμο των ιδεών», συνεχίζει ο Whitehead, «συνδέεται εσωτερικά μ’ έναν ενδόμυχο αναβρασμό, μια δραστηριότητα υποκειμενικού αισθήματος, που είναι ταυτόχρονα άμεση ικανοποίηση και επίσης μια επιδίωξη που λιώνει μέσα στην πράξη».31 Εννοημένη έτσι, η δημιουργική φαντασία αναφέρεται σε όλες της τελεολογίες της ζωής: ηθικές, αισθητικές, θρησκευτικές και επιστημονικές το ίδιο. Ελπίζω ότι δεν προδίνουμε τον Wordsworth αν, συμπερασματικά, πούμε ότι με τον όρο δημιουργική φαντασία εννοούμε μια δημιουργική ικανότητα, ανταποδοτική, που μετασχηματίζει, ενοποιεί, αποτιμά, συγγενεύει με την ποιητική δύναμη, διεγείρεται από τον εξωτερικό κόσμο, τονώνεται με το αίσθημα, πειθαρχείται από τη λογική, και ολοκληρώνεται από το ενδιαφέρον της για το οικουμενικό, το ανθεκτικό και το σημαντικό. Ενόψει των καταφανών περιορισμών του παιδιού, που οι δυνάμεις του δεν είναι ακόμα πολύ ανεπτυγμένες, θα ήταν δικαιολογημένος κανείς να θεωρήσει σαν δεδομένο ότι το παιδί 30. Biographia Literaria, Chapter XIV, p. 174.

31. WHITEHEAD, A.N. (1948), Adventures of Ideas, Penguin Books, p. 175.

70

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

δεν μπορεί να χειρίζεται τη δημιουργική φαντασία με τέτοιο ολοκληρωμένο τρόπο που μπορούν τα «ανώτερα μυαλά». Ο Wordsworth, ωστόσο, φαίνεται να σκεφτόταν διαφορετικά όταν έλεγε ότι Αυτό το δραστικό πνεύμα παραμονεύει κυρίως ανάμεσα σ’ εκείνα τα ξέφωτα της ζωής όπου έχουμε τη βαθύτερη αίσθηση ότι ο νους είναι ο αφέντης και μαέστρος και ότι εκείνη η εξωτερική αίσθηση δεν είναι παρά ο υπάκουος υπηρέτης της θέλησής του. Τέτοια ξέφωτα που αξίζουν όλη την ευγνωμοσύνη μας είναι σκορπισμένα παντού, με χρονολογική τοποθέτηση την πρώτη παιδική μας ηλικία: στην παιδική μας ηλικία κιόλας είναι ίσως πιο έκδηλα.32 Αυτός ο εκπληκτικός ισχυρισμός είχε το εμπειρικό έδαφος και από εκεί την εξήγησή του, όπως είχα την ευκαιρία να δείξω πιο πάνω σ’ αυτό το κεφάλαιο. Έχοντας πίσω του τη μαρτυρία των στοιχειωμένων χρόνων του, ο ποιητής είναι επαρκώς εξουσιοδοτημένος να το βεβαιώσει, όπως και κάνει: Αισθάνθηκα πολύ έντονα, πολύ νωρίς στη ζωή μου, επισκέψεις της δημιουργικής φαντασίας. .................................................. Μπροστά στην παρουσία της Φύσης στάθηκα, όπως και τώρα στέκομαι, ένα αισθαντικό πλάσμα, μια δημιουργική ψυχή.33

32. The Prelude, XI, 269-277.

33. Ibid., II, 275-278.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

71

Μπορεί κανείς να επικαλεσθεί πάλι την πέρα από το συνηθισμένο φυσιογνωμία του Wordsworth ή την τάση του να συνδέει τις δημιουργικές του δυνάμεις με τις πηγές της έμπνευσής του. Από το άλλο μέρος, αυτά τα ξέφωτα, πρέπει να ομολογηθεί, κοιταγμένα σε προοπτική, δεν αντιφάσκουν με μια ερμηνεία σύμφωνα με την οποία η δημιουργική φαντασία που διαθέτουν τα παιδιά, αν και σ’ ένα χαμηλότερο στάδιο στη σκάλα της ανάπτυξης, είναι του ίδιου είδους με αυτή των «ανώτερων μυαλών». Κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης αυξάνει οργανικά, πλαταίνοντας και βαθαίνοντας και πάλι, κατ’ ουσίαν, παραμένοντας ίδια. Το ατυχές γεγονός είναι ότι στους περισσότερους ανθρώπους η ανάπτυξη σταματά μεσοστρατίς ή και ανατρέπεται «από ομοιόμορφο έλεγχο στα κατοπινά χρόνια», με αποτέλεσμα «το πρώτο ποιητικό πνεύμα της ανθρώπινης ζωής» να «ελαττώνεται ή να καταπνίγεται».34 Μπορούμε να δούμε τώρα ότι η φράση «Το Παιδί είναι Πατέρας του Ανθρώπου» δίνει λαβές για μια πιο διερυμένη ερμηνεία, που η Ψυχολογία του Παιδιού και όλη η παιδαγωγική κίνηση με αφετηρία τον Rousseau θα ήταν απρόθυμες να δεχτούν. Η δική τους είναι μια αυστηρά αναπτυξιακή προσέγγιση, που προϋποθέτει ότι η ανάπτυξη ενός οργανισμού γίνεται κατά στάδια, καθένα από τα οποία περιέχει όλη την ιστορία του οργανισμού ως τότε και αποβλέπει στην ολοκλήρωσή του· από αυτά, το κατώτερο στη σκάλα έχει κρίσιμη σημασία, επειδή τότε μπαίνουν τα θεμέλια του οργανισμού, αλλά ταυτόχρονα είναι κατώτερης κατασκευής μπροστά στο πολυσύνθετο, το διαφοροποιημένο και το ρεγουλαρισμένο του τελικού σταδίου. Σε περιπτώσεις, όπως του ανθρώπου, όπου η απόσταση ανάμεσα στο αρχικό και το τελικό στάδιο είναι ιδιαίτερα μεγάλη, συμβαίνουν αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις. Στην πραγματικότητα, η Ψυχολογία θέλει 34. Ibid., II, 275-278.

72

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

να στρέψει την προσοχή στη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο παιδί και στον ενήλικο, κάνοντας έκκληση για αντιμετώπιση του παιδιού ανάλογη με την ιδιομορφία του. Ο Wordsworth επίσης –όπως θα δούμε σ’ ένα από τα επόμενα κεφάλαια– έχει κάμει μια φλογερή έκκληση υπέρ των δικαίων της παιδικής ηλικίας, αλλά στο πρόσωπο του πυγμαίου αγοριού της Winander υπερασπίστηκε το ίδιο το ανθρώπινο στοιχείο στη συμφυή αξία του, υποκείμενη όπως είναι στον κίνδυνο μιας τεχνητής ανάπτυξης. Επιμένοντας ότι το παιδί είναι προικισμένο με δημιουργική φαντασία του ίδιου είδους με τις μεγαλοφυΐες, πήγε πέρα από την κακοποιημένη ιδέα της αυτονομίας της παιδικής ηλικίας, υποστηρίζοντας την ομοιότητα της ανθρώπινης φύσης, και έτσι αναδεικνύοντας την αξιοπρέπεια αυτού του μικρού πλάσματος που είναι σάρκα από τη σάρκα μας και οστό από τα οστά μας. Στο κάτω κάτω, δεν είμαστε βάτραχοι και, όσο μακρά και αν είναι η πορεία της ανάπτυξης, δεν παθαίνουμε κατά τη διάρκειά της ριζική μεταμόρφωση σε έκταση που να μην αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας στις πρώτες σελίδες του οικογενειακού μας άλμπουμ – και όχι μόνο εκεί. για τους ψυχολόγους, η δημιουργική φαντασία είναι ένας ασαφής όρος που οι πιο ορθόδοξοι ανάμεσά τους είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί να μην παρεισφρήσει στο λεξιλόγιό τους. Μάταια προσπάθησα να τη βρω στον κατάλογο ενός κλασικού, για το κύρος του συγγραφέα του, πανεπιστημιακού εγχειριδίου, όπως είναι η Εκπαιδευτική Ψυχολογία του L.J. Cronbach (Λι Τζόζεφ Κρόνμπατς), που την έχουν συστήσει για μελέτη σε όσους φοιτητές πάνε για το Diploma in Education. Οτιδήποτε έχει ειπωθεί για τη δημιουργική φαντασία ως τώρα, με το όνομά της ή διαφορετικά –στην τελευταία κατηγορία υπάγονται και οι πολύ ενδιαφέρουσες περσινές παραδόσεις του I.M.L. Hunter (Ίαν Χάντερ) για τη «δημιουργική σκέψη»– είναι αναπόφευκτα ένας θεωρητικός χειρισμός του θέματος, ο οποίος, κατά βάση, περιορίζεται σε μια συστηματοποίηση και συμπερασματική επέκτα-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

73

ση αυτών που δημιουργικοί στοχαστές και καλλιτέχνες έχουν πει, καταφεύγοντας εκ των υστέρων μέσα τους – και ο λόγος ομολογουμένως είναι ότι η Ψυχολογία, εξαιτίας της στοιχειακής της προσέγγισης, τουλάχιστον στην παρούσα φάση της ανάπτυξής της, και επιπροσθέτως εξαιτίας της αξίωσής της για αντικειμενικότητα του είδους που απαιτείται στις φυσικές Επιστήμες, δεσμεύεται να μην μπορεί να καταπιαστεί με ό,τι βρίσκεται στη βάση της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας ως η πιο πολυεδρική, σύνθετη και λεπτή λειτουργία. Οι ψυχολογικές διατυπώσεις της δημιουργικής φαντασίας, ακόμα και αν δεν την αναιρούν, σίγουρα φτωχαίνουν μια έννοια επενδυμένη με τις λεπτότητες της έκφρασης που γενεές γενεών ύφαναν γύρω της. Η διατύπωση του R. Thomson (ρομπέρ Τόμσον) δεν είναι η χειρότερη από αυτές. «Κατά τη λειτουργία της δημιουργικής φαντασίας», λέει ο Thomson, «το άτομο πειραματίζεται εντελώς ελεύθερα με τα δεδομένα του, φέρνοντας στο προσκήνιο υποθέσεις, ιδέες, φαντασίες, εικόνες και συγκρίσεις, και συχνά στρέφεται προς ασαφείς και ελάχιστα ξεκαθαρισμένους στόχους».35 Αν ακούσουμε τον C.W. Valentine (Τσαρλς γουίλφρεντ Βαλεντίν), «δεν υπάρχει λόγος να βάζουμε μια ξεχωριστή και αυτόνομη λειτουργία με την ταμπέλα δημιουργική φαντασία. για τη γνήσια δομική σκέψη η παραγωγή νέων ιδεών εξαρτάται εν μέρει από τη γενική νοημοσύνη, αλλά εν μέρει και από την ειδική γνώση και τις ειδικές ικανότητες στο σχετικό τμήμα σκέψης (όπως για παράδειγμα οι τεχνικές επινοήσεις ή η ποιητική σύνθεση) και εν μέρει από συγκινησιακούς ή βουλητικούς παράγοντες που συντελούν ώστε ορισμένοι να μη νιώθουν εμποδισμένοι ή εγκλωβισμένοι στη σκέψη τους».36 Δηλώσεις αυτού του είδους αναφέρονται σχεδόν απο35. THOMSON, R. (1959), The Psychology of Thinking, Penguin Books, p. 185.

36. VALENTINE, C.W. (1957), Psychology and its Bearing on Education, London, Methuen, p. 327.

74

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

κλειστικά στη δημιουργική φαντασία του ενηλίκου και του εφήβου. Τα παιδιά μέχρι την ηλικία των έντεκα πάνω κάτω εξαιρούνται σιωπηρά, ως κάτι αυτονόητο, εκτός αν διευρύνουμε την έννοια της δημιουργικής φαντασίας, ώστε να περιλάβει και την έμφυτη δομική δύναμη του νου που, καθώς ασκείται μέσω αυτόνομων διεργασιών και λειτουργεί κυρίως υποσυνείδητα, χύνει αισθητηριακές εντυπώσεις σε μορφικά σύνολα και δίνει δομικό χαρακτήρα και νόημα στο πλήθος των εμπειριών από το πρώτο κιόλας στάδιο της ανάπτυξης, μια δύναμη που αναγνωρίζεται από ομάδα ψυχολόγων και αντιμετωπίζεται ως ένα φαινόμενο της αντιληπτικής διαδικασίας. Ο Wordsworth την έχει πει πρωτοβάθμια δημιουργική φαντασία. Η δημιουργική φαντασία [imagination] μερικές φορές ταυτίζεται με τη φαντασία [fantasy] – στα ελληνικά υπάρχει μόνο η λέξη φαντασία. Αλλά μ’ όλο που η δημιουργική φαντασία και η σκέτη φαντασία έχουν αρκετά πράγματα κοινά –και οι δύο είναι μεταμορφωσιακές διαδικασίες– διαφέρουν, ωστόσο, σημαντικά μεταξύ τους. Ο Wordsworth έχει επιχειρήσει μια διάκριση ανάμεσα στη δημιουργική φαντασία [imagination] και τη φαντασία [fancy] (που έχει κάποια σχέση με την άλλη φαντασία [fantasy]) στον Πρόλογο της έκδοσης του 1815, την οποία πρέπει να ομολογήσω ότι μου είναι δύσκολο να καταλάβω. Από τα επίθετα που χρησιμοποιεί («καπριτσιόζα», «παιχνιδιάρα», «πεισματάρα») για την τελευταία φαντασία (την τελευταία από αυτές στο Πρελούδιο) φαίνεται πιθανό ότι τη θεωρούσε κατά κάποιον τρόπο αυθαίρετη ικανότητα, λιγότερο υπάκουη στη λογική από τη δημιουργική φαντασία. Το ίδιο επίσης ισχύει και για την απλή φαντασία [fantasy], η οποία, στην πιο ανυπότακτη μορφή της, μπορεί να υπαχθεί στην κατηγορία της «αυτοκατευθυνόμενης σκέψης» που, σύμφωνα με τον P. McKellar (Πήτερ Μακέλλαρ) ο οποίος χρησιμοπoιεί τον όρο, «έχει σχέση περισσότερο με τον ελεύθερο συνειρμό των ιδεών παρά με τη λο-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΑΣ ΧρΟΝΙΑ ΠΑΝΩ ΣΕ ΘρΟΝΟ

75

γική σύνδεσή τους και τη δοκιμασία τους απέναντι στην πραγματικότητα».37 Η πολύ συζητημένη φαντασία [fantasy] των μικρών παιδιών είναι σίγουρα αυτού του είδους. Κατευθύνεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, από ισχυρούς συγκινησιακούς παράγοντες ως ένας μηχανισμός αντιστάθμισης έναντι της επισφαλούς κατάστασης της παιδικής ηλικίας. Πρέπει να είναι μάλλον η απλή παρά η δημιουργική φαντασία ενός μικρού παιδιού που διεγείρεται από τα «τολμηρά παραμύθια», αλλά στο εγκώμιο των παραμυθιών που κάνει ο Wordsworth αποφεύγει τη διάκριση ανάμεσα στις δύο φαντασίες. Στην πραγματικότητα δεν αναφέρει ούτε τη μία ούτε την άλλη σ’ αυτή την περίπτωση, κι ωστόσο δεν υπάρχει αμφιβολία για την προτίμησή του. Η δική του αντίληψη για τη δημιουργική φαντασία ήταν αρκετά ευρύχωρη ώστε να καλύπτει τη συνολική πορεία «αυτού του πρώτου δώρου! που είναι η ζωτική ψυχή»38 σε όλες τις μεταμορφώσεις και εκδηλώσεις της, από την πρώτη «ευαισθησία του νηπίου» ως την υψηλότερη ενορατική δύναμη του νου του ποιητή ή του φιλοσόφου. Το μεγαλύτερο μέρος του Πρελούδιου αναφέρεται σε περιγραφές επεισοδίων και ψυχολογικές αναλύσεις για το πώς και από πού η δημιουργική φαντασία στην ευρύτερη εκδοχή της έλαβε κεντρίσματα και στήριξη σε διαφορετικές περιστάσεις. Τα επόμενα κεφάλαια δίνουν μια επισκόπηση των κυριότερων παραγόντων, όπως οι προσωπικές σχέσεις, η φύση και τα βιβλία, μέσα από τα οποία η δημιουργική φαντασία του Wordsworth αναπτύχθηκε και ισχυροποιήθηκε στην παιδική ηλικία και την πρώιμη εφηβεία.

37. McKELLAR, P. (1957), Imagination and Thinking, London, Cohen & West, p. 5.

38. The Prelude, I, 161.

Αναζητ'στε το εδ,

www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks

Αναζητ'στε το εδ,

www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks

76

ΤΟ ΠΡΕΛΟΥΔΙΟ ΤΟΥ W. WORDSWORTH

Πάρα πολλά από τα ποιητικά παραθέματα του Wordsworth, στα οποία το παρόν κεφάλαιο βασίζεται, δεν είναι αισθητικώς από τα καλύτερά του. Στην πλειονότητά τους χαρακτηρίζονται από την τάση του ποιητή να συζητά και να αιτιολογεί λογικά τις εμπειρίες του. Και εκείνο που κάνει τα πράγματα χειρότερα είναι ότι τα παραθέματα αυτά, που έχουν εξαχθεί από το –όχι σπάνια περιγραφικό– πλαίσιό τους, προκειμένου να διαφωτίσουν το θέμα της δημιουργικής φαντασίας, είναι εκ των πραγμάτων κείμενα σχολιαστικής πρόζας. Όμως σε ό,τι πρόκειται να ακολουθήσει, οι προσδοκίες μας για αισθητική, όπως και πνευματική, ικανοποίηση θα έχουν μια καλύτερη ευκαιρία, αφού θα ασχοληθούμε κυρίως με τις ίδιες τις εμπειρίες του ποιητή, που του προκάλεσαν τις γενικεύσεις του.

Αναζητ'στε το εδ,

www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks