Η επανάσταση των σχέσεων
ρεσίες από ολογραφικό προσωπικό. Στα αεροδρόμια της Νέας Υόρκης, παρουσιάστηκαν πρόσφατα στους ταξιδιώτες οι AVA [airport virtual assistant (εικονικές βοηθοί του αεροδρομίου)] ή Άβαταρ, με ύψος 1,80, που απαντούν σε ερωτήσεις και δίνουν πληροφορίες για τις πτήσεις. Ο John Cacioppo, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Σικάγο, που κάνει έρευνα με αντικείμενο τη μοναξιά, υποστηρίζει ότι στις δυτικές κοινωνίες «η κοινωνική σύνδεση υποβιβάστηκε από αναγκαιότητα σε σύμπτωση». Ως αποτέλεσμα, οι σύντροφοί μας είναι «υποχρεωμένοι» να γεμίσουν τα κενά: Χρησιμεύουν ως εραστής/ερωμένη, οικογένεια, φίλος/η, χωριό και κοινότητα. Και η συναισθηματική σύνδεση είναι η μόνη συγκολλητική ουσία σ’ αυτή τη ζωτική, μοναδική σχέση. Επομένως, ναι, έχει πολύ μεγάλη σημασία να καταλάβουμε τη φύση του έρωτα. Πρόκειται πράγματι για επιτακτική ανάγκη. Η άγνοια δεν είναι πια επιλογή. Ο ορισμός του έρωτα ως μυστηρίου που δεν μπορούμε να συλλάβουμε και να ελέγξουμε είναι εξίσου τοξικός για το ανθρώπινο είδος όσο το δηλητήριο στο νερό μας. Πρέπει να μάθουμε να πλάθουμε τις ερωτικές μας σχέσεις. Και τώρα, πρώτη φορά, μπορούμε να το κάνουμε, χάρη σε μια απροσδόκητη επανάσταση στις κοινωνικές και φυσικές επιστήμες, που εξελίχθηκε τα τελευταία είκοσι χρόνια. ΜΙΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Το λεξικό Merriam-Webster’s Collegiate ορίζει την επανάσταση ως μια «θεμελιώδη αλλαγή στον τρόπο που σκεφτόμαστε ή φανταζόμαστε κάτι: μια αλλαγή παραδείγματος». Και αυτό ακριβώς συνέβη με τον ενήλικο έρωτα στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών. Δύο δεκαετίες νωρίτερα, ο έρωτας δεν ήταν και πολύ σεβαστός ως θέμα μελέτης. Ούτε και το συναίσθημα. Ο γάλλος φιλόσοφος René Descartes συνέδεε τα συναισθήματα με την κατώτερη ζωική φύση μας και επομένως τα θεωρούσε κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί. Εκείνο που μας χαρακτήριζε ως ανώτερα ζώα ήταν η ικανότητά μας να συλλογιζόDogg τραγούδησαν «μαζί» με το ολόγραμμα του νεκρού από το 1996 πασίγνωστου ράπερ, ηθοποιού, παραγωγού και ακτιβιστή Tupak Amaru Shakur (Σ.τ.ε.). — 26 —
Έρωτας: Αλλαγή παραδείγματος
μαστε. «Cogito ergo sum» –«Σκέφτομαι, άρα υπάρχω», ήταν ο περίφημος ισχυρισμός του. Τα συναισθήματα δεν ήταν ορθολογικά, επομένως ήταν ύποπτα. Και ο έρωτας ήταν το πιο παράλογο και ύποπτο από όλα, επομένως δεν ήταν κατάλληλο θέμα για τους επιστήμονες, τους υπέρτατους ορθολογιστές. Στον Πίνακα Περιεχομένων στην εξαντλητική ιστορική ανασκόπηση Psychology in America (Ψυχολογία στην Αμερική) του Ernest Hilgard, που εκδόθηκε το 1993, δεν θα βρείτε πουθενά τη λέξη έρωτας ή αγάπη. Στους νέους ερευνητές συστηνόταν συστηματικά να αποφεύγουν το θέμα. Θυμάμαι ότι στις μεταπτυχιακές μου σπουδές μού είχαν πει ότι η επιστήμη δεν εξετάζει νεφελώδη, απροσδιόριστα θέματα, όπως το συναίσθημα, η ενσυναίσθηση και η αγάπη. Η λέξη επανάσταση σημαίνει επίσης «εξέγερση». Οι κοινωνικοί επιστήμονες άρχισαν να αναγνωρίζουν ότι μεγάλο μέρος του έργου τους δεν εξέταζε προβληματισμούς του κοινού σχετικά με την ποιότητα της καθημερινής ζωής. Έτσι, ένα ήρεμο κίνημα, χωρίς ξεσηκωμούς και σφαίρες, ξεκίνησε στα εργαστήρια των πανεπιστημιουπόλεων και στα ακαδημαϊκά περιοδικά, αμφισβητώντας την ορθόδοξη προσκόλληση σε μελέτες των απλών συμπεριφορών και του πώς θα τις αλλάξουμε. Νέες φωνές άρχισαν να ακούγονται και ξαφνικά, τη δεκαετία του 1990, τα συναισθήματα αναδείχτηκαν ως θεμιτά θέματα έρευνας. Η ευτυχία, η λύπη, ο θυμός, ο φόβος –και ο έρωτας– εμφανίστηκαν στο πρόγραμμα ακαδημαϊκών συνδιασκέψεων σε πολλές επιστήμες, από την ανθρωπολογία έως την ψυχολογία και την κοινωνιολογία. Τα συναισθήματα, όπως γινόταν φανερό, δεν ήταν τυχαία και ανόητα· ήταν λογικά και είχαν πολύ νόημα. Την ίδια στιγμή, θεραπευτές και επαγγελματίες της ψυχικής υγείας άρχισαν να προσαρμόζουν το πλαίσιο αναφοράς τους στην εξέταση θεμάτων των σχέσεων, ιδιαίτερα των αισθηματικών σχέσεων. Για πολλά χρόνια είχαν εστιάσει την προσοχή τους στο άτομο, πιστεύοντας ότι κάθε αναστάτωση στις σχέσεις πήγαζε από την ταραγμένη ψυχή του ατόμου. Αν διορθωνόταν αυτό, η σχέση θα βελτιωνόταν. Αλλά δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Ακόμη και όταν τα άτομα κατανοούσαν ότι ενεργούσαν με έναν συγκεκριμένο τρόπο και προσπαθούσαν να τον αλλάξουν, οι ερωτικές τους σχέσεις συχνά συνέχιζαν να είναι προβληματικές. — 27 —
Η επανάσταση των σχέσεων
Οι θεραπευτές συνειδητοποίησαν ότι η επικέντρωση σε ένα μόνο άτομο δεν έδινε την πλήρη εικόνα. Τα άτομα στις ερωτικές σχέσεις, όπως και σε όλες τις σχέσεις, δεν είναι διακριτές μονάδες που ενεργούν ανεξάρτητα. Είναι μέρος μιας δυναμικής δυάδας, εντός της οποίας οι ενέργειες του ενός πυροδοτούν και τροφοδοτούν τις αντιδράσεις του άλλου. Το ζευγάρι είναι αυτό που «χορεύει», όχι το άτομο μόνο του, και αυτό έπρεπε να γίνει κατανοητό και να αλλάξει. Οι ερευνητές άρχισαν να βιντεοσκοπούν ζευγάρια που εξιστορούσαν πώς πλήγωναν και απογοήτευαν ο ένας τον άλλο στην καθημερινή ζωή, καβγάδιζαν για τα χρήματα και το σεξ και ταλαιπωρούνταν με προβλήματα ανατροφής των παιδιών τους. Μετά μελέτησαν προσεκτικά αυτές τις καταγραφές, αναζητώντας τις κρίσιμες στιγμές της αλληλεπίδρασης όταν η σχέση μεταμορφωνόταν σε πεδίο μάχης ή σε έρημη χώρα. Πρόσεχαν επίσης πότε τα ζευγάρια έδειχναν να φτάνουν σε αρμονική συμφωνία. Και αναζήτησαν τα μοτίβα της συμπεριφοράς τους. Το ενδιαφέρον για τα συναισθήματα γενικότερα, και για τον έρωτα ειδικότερα, προκλήθηκε επίσης στους «σκληρούς» επιστήμονες όταν οι πρόοδοι στην τεχνολογία βελτίωσαν τα παλιά εργαλεία και εισήγαγαν νέα. Ένα σημαντικό εμπόδιο στις έρευνες ήταν πάντα αυτό: Πώς μπορείς να συλλάβεις κάτι τόσο αόριστο και φευγαλέο όσο το συναίσθημα; Ή, όπως αναρωτιόταν ο Αϊνστάιν: «Πώς στην ευχή μπορείς να εξηγήσεις με όρους χημείας και φυσικής ένα τόσο σημαντικό βιολογικό φαινόμενο όσο ο πρώτος έρωτας;» Η επιστημονική μέθοδος δεν εξαρτάται μόνο από την παρατήρηση και την ανάλυση, αλλά επίσης και από μετρήσιμα δεδομένα που μπορούν να επαναληφθούν. Χρησιμοποιώντας πιο εξελιγμένα τεστ και αναλύσεις στοιχείων, οι νευροβιολόγοι ξεκίνησαν τις έρευνές τους για τη χημεία των συναισθημάτων. Αλλά η μεγάλη ώθηση ήρθε με την εφεύρεση της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fMRI). Οι νευροφυσιολόγοι δημιούργησαν πειράματα που κοιτάζουν μέσα στον εγκέφαλο και βλέπουν κυριολεκτικά τις δομές και τις περιοχές του να «ανάβουν» όταν φοβόμαστε ή είμαστε ευτυχισμένοι ή λυπόμαστε ή είμαστε ερωτευμένοι. Μια παλιά εκστρατεία κατά των ναρκωτικών έδειχνε ένα αυγό να τηγανίζεται σε ένα τηγάνι, ενώ μια φωνή ακουγόταν να λέει «Αυτός είναι ο εγκέφαλός σας όταν παίρνετε ναρκωτικά». Σήμερα έχουμε φιλμ τα οποία όντως συλ— 28 —
Έρωτας: Αλλαγή παραδείγματος
λαμβάνουν και απεικονίζουν τον εγκέφαλο σαν να λένε «Αυτός είναι ο εγκέφαλός σας όταν ερωτεύεστε». Το αποτέλεσμα όλων αυτών των ζυμώσεων ήταν ένα απόσταγμα νέων γνώσεων που συγχωνεύονται σε μια ριζική και συναρπαστική νέα οπτική για τον έρωτα. Αυτό το νέο νόημα του έρωτα ανατρέπει διαχρονικές πεποιθήσεις για τον σκοπό και τις διεργασίες του έρωτα, καθώς και την αίσθησή μας για την ίδια τη φύση των ανθρώπινων πλασμάτων. Η νέα οπτική δεν είναι μόνο θεωρητική, αλλά και πρακτική και αισιόδοξη. Εξηγεί το γιατί ερωτευόμαστε και αποκαλύπτει πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε, να διορθώσουμε και να διατηρήσουμε την αγάπη. Ανάμεσα στα πιο προκλητικά ευρήματα είναι τα παρακάτω:
• Το πρώτο και κυριότερο ένστικτο των ανθρώπων δεν είναι το σεξουαλικό ούτε η επιθετικότητα· είναι η αναζήτηση επαφής και παρηγορητικής σύνδεσης.
Ο άνθρωπος που πρώτος μάς έδωσε μια ιδέα γι’ αυτό που σήμερα αποκαλούμε προσκόλληση ή συναισθηματικό δεσμό5 ήταν ένας «κουμπωμένος», καθώς πρέπει, αριστοκρατικός άγγλος ψυχίατρος, ο οποίος δεν έμοιαζε καθόλου με το είδος ανθρώπου που θα περίμενε κανείς να σπάσει τον κώδικα των αισθηματικών σχέσεων! Αλλά ο John Bowlby, συντηρητικός και Βρετανός, ήταν παρ’ όλα αυτά ένας επαναστάτης που άλλαξε το τοπίο του έρωτα και της αγάπης για πάντα. Οι ιδέες του είναι τα θεμέλια πάνω στα οποία βασίζεται η νέα επιστήμη της αγάπης. Ο Bowlby υποστήριξε ότι είμαστε σχεδιασμένοι να αγαπάμε λίγους και πολύτιμους ανθρώπους, που θα μας κρατάνε και θα μας προστατεύουν μέσα στις καταιγίδες και τις θύελλες της ζωής. Αυτό είναι το σχέδιο της φύσης για την επιβίωση των ειδών. Το σεξ μπορεί να μας παροτρύνει να ζευγαρώνουμε, αλλά η αγάπη είναι εκείνη που εξασφαλίζει την ύπαρξή μας. «Ενώνοντας τη ζωή του αγαπημένου με τη δική μας μπορούμε να προστατεύουμε την ευτυχία της, να της προσφέρουμε παρηγοριά στις δυσκολίες και, ξεπερνώ5. Ο όρος attachment του Bowlby μεταφράζεται προσκόλληση ή συναισθηματικός δεσμός. Αναφέρεται στον τρόπο σύνδεσης του βρέφους με τον γονιό και διαφοροποιείται σε ασφαλή και ανασφαλή προσκόλληση ή συναισθηματικό δεσμό (Σ.τ.μ.).
— 29 —
Η επανάσταση των σχέσεων
ντας τις αναμνήσεις της στέρησης και του πόνου, να ανοίξουμε τις γλυκύτερες κρήνες χαράς», έγραφε η George Eliot. Αυτή η παρόρμηση για δεσμό είναι έμφυτη, όχι διδαγμένη. Πιθανότατα προέκυψε ως απάντηση της φύσης σε ένα κρίσιμο δεδομένο της ανθρώπινης φυσιολογίας: ο γυναικείος γεννητικός αγωγός είναι πολύ στενός για να επιτρέψει το πέρασμα σε βρέφη με μεγάλο εγκέφαλο και μεγάλο σώμα, που θα μπορούσαν να επιβιώσουν μόνα τους σε σύντομο διάστημα μετά τη γέννησή τους. Αντίθετα, τα μωρά έρχονται στον κόσμο μικρά και αβοήθητα, και χρειάζονται πολλά χρόνια φροντίδας και προσοχής πριν μάθουν να αυτοσυντηρούνται. Θα ήταν ευκολότερο να εγκαταλείψει κανείς αυτά τα ενοχλητικά νεογέννητα, παρά να τα μεγαλώσει. Όμως, τι είναι αυτό που κάνει τον ενήλικα να μπει στη διαδικασία να αναλάβει το δαπανηρό και εξαντλητικό έργο της γονικής φροντίδας; Η λύση της φύσης ήταν να συνδέσει στον εγκέφαλο και τα νεύρα μας ένα αυτόματο σύστημα κλήσης - απάντησης, που κρατάει το παιδί με τον γονέα συναισθηματικά προσκολλημένους μεταξύ τους. Τα βρέφη έρχονται στον κόσμο με ένα «ρεπερτόριο» συμπεριφορών –βλέμματα, χαμόγελο, κλάμα, βλεφαρίσματα, άπλωμα χεριού– που προκαλούν τη φροντίδα και την εγγύτητα των ενηλίκων. Έτσι, όταν ένα αγοράκι κραυγάζει πεινασμένο και απλώνει τα χεράκια του, η μαμά του το παίρνει αγκαλιά και το ταΐζει. Και όταν ο μπαμπάς λέει τρυφερά λόγια και κάνει αστείες γκριμάτσες στο κοριτσάκι του, εκείνο κουνάει χέρια και πόδια και απαντάει με βαβίσματα. Και αυτό γίνεται ξανά και ξανά, σε ένα αμφίδρομο κύκλωμα ανταπόκρισης.
• Ο ενήλικος έρωτας είναι ένας δεσμός προσκόλλησης, ακριβώς όπως αυτός μεταξύ μητέρας και παιδιού.
Επί πολύ καιρό πιστεύαμε ότι, καθώς ωριμάζουμε, ξεπερνάμε την ανάγκη για την έντονη στενή επαφή, φροντίδα και άνεση που είχαμε με τα άτομα που μας φρόντιζαν όταν ήμαστε παιδιά, και ότι ως ενήλικες δημιουργούμε αισθηματικούς δεσμούς ουσιαστικά σεξουαλικής φύσης. Αυτό αποτελεί παντελή διαστρέβλωση του ενήλικου έρωτα. Η ανάγκη να βασιζόμαστε σε έναν πολύτιμο άλλο –να ξέρουμε ότι θα είναι εκεί όταν τον φωνάξουμε– δεν χάνεται ποτέ. Στην πραγματικότητα διαρκεί, όπως έλεγε ο Bowlby, «από την κούνια ώς τον — 30 —
Έρωτας: Αλλαγή παραδείγματος
τάφο». Ως ενήλικες, μεταφέρουμε απλώς την ανάγκη αυτή από το πρώτο πρόσωπο φροντίδας στον/στην εραστή/ερωμένη μας. Ο έρωτας δεν είναι καθόλου παράλογος ούτε τυχαίος. Είναι η συνέχιση μιας «επιβεβλημένης» και σοφής συνταγής για την επιβίωσή μας. Υπάρχει όμως μια ειδοποιός διαφορά: ο/η εραστής/ερωμένη δεν χρειάζεται να είναι παρών/ούσα σωματικά. Ως ενήλικες, έχουμε λιγότερο απόλυτη ανάγκη από την απτή παρουσία ενός άλλου, σε σύγκριση με αυτήν που είχαμε ως παιδιά. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις νοερές εικόνες τού/τής συντρόφου μας για να ανακαλέσουμε μια αίσθηση σύνδεσης. Έτσι, όταν είμαστε αναστατωμένοι, μπορούμε να θυμίσουμε στον εαυτό μας ότι ο/η σύντροφός μας μας αγαπάει και να τον ή την φανταστούμε να μας καθησυχάζει και να μας παρηγορεί. Οι ισραηλινοί αιχμάλωτοι πολέμου αναφέρουν ότι μέσα στα στενά κελιά τους «άκουγαν» τη φωνή της γυναίκας τους να τους καθησυχάζει. Ο Δαλάι Λάμα αναπλάθει εικόνες της μητέρας του όταν θέλει να μείνει ήρεμος και συγκεντρωμένος. Εγώ έχω στον νου μου τα ενθαρρυντικά λόγια του συζύγου μου κάθε φορά που βγαίνω να μιλήσω δημόσια.
• Το παθιασμένο σεξ δεν οδηγεί σε ασφαλή έρωτα· αντίθετα, η ασφαλής προσκόλληση οδηγεί σε παθιασμένο σεξ – και επίσης σε έρωτα που διαρκεί. Η μονογαμία δεν είναι μύθος.
Πάρτε οποιοδήποτε ανδρικό ή γυναικείο περιοδικό και θα βρείτε ένα σωρό τίτλους που διαλαλούν: «ΣΑΓΗΝΕΨΕ ΤΟΝ!», «ΑΥΤΗ Η ΣΕΞΙ ΚΙΝΗΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΑΠΟ 5 ΜΕΤΡΑ ΜΑΚΡΙΑ», «28 ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΟΚΙΜΑΣΕΤΕ ΣΤΟ ΚΡΕΒΑΤΙ… Ή ΣΤΗΝ ΑΙΩΡΑ… Ή ΣΤΟ ΠΑΤΩΜΑ», «ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΣΕΞ: ΠΑΡΕ “Α” ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΗΣ “AX”!».
Μέσα στην άγνοιά μας, έχουμε αναγάγει τη σωματική επαφή σε απαραίτητη προϋπόθεση για τον έρωτα. Ως αποτέλεσμα, σαν τυφλοί ξοδεύουμε τεράστιες ποσότητες ενέργειας και χρήματος για να κάνουμε πιο πικάντικη τη σεξουαλική μας ζωή. Όμως έχουμε αντιστρέψει τα πράγματα: δεν είναι το καλό σεξ αυτό που οδηγεί σε ικανοποιητικές, ασφαλείς σχέσεις, αλλά μάλλον η ασφαλής αγάπη είναι εκείνη που οδηγεί σε καλό –και για την ακρίβεια στο καλύτερο– σεξ. Η αυξανόμενη μανία για διαδικτυακό πορνό είναι καταστροφή για τις υγιείς ερωτικές σχέσεις, ακριβώς επειδή αρνείται τη συναισθηματική δέσμευση. — 31 —
Η επανάσταση των σχέσεων
Η ασφαλής προσκόλληση, για την οποία μας προορίζει η φύση, είναι εκείνη που επιτρέπει στον έρωτα να διαρκέσει. Η εμπιστοσύνη μάς βοηθάει στις κακοτοπιές που συναντάμε σε κάθε σχέση. Επιπλέον, το σώμα μας είναι σχεδιασμένο ώστε να παράγει χείμαρρους χημικών ουσιών που μας συνδέουν στενά με τους αγαπημένους μας. Η μονογαμία όχι μόνο είναι δυνατή, αλλά είναι και η φυσική μας κατάσταση.
• Η συναισθηματική εξάρτηση δεν είναι μια παθολογική ανάγκη που δείχνει ανωριμότητα· είναι η μεγαλύτερη δύναμή μας.
Η εξάρτηση είναι κακή λέξη στη δυτική κοινωνία. Ο κόσμος μας για πολύ καιρό επέμεινε ότι η υγιής ενήλικη ζωή απαιτεί τη συναισθηματική ανεξαρτησία και αυτάρκεια. Απαιτεί δηλαδή να σκάψουμε μια συναισθηματική τάφρο γύρω από τον εαυτό μας. Θεωρούμε την ικανότητα να αποχωριστούμε και να αποκολληθούμε από τους γονείς μας, τους πρώτους αγαπημένους μας, ως ένδειξη συναισθηματικής δύναμης και κοιτάζουμε καχύποπτα ερωτικούς συντρόφους που δείχνουν πολλή συντροφικότητα. Λέμε ότι εμπλέκονται υπερβολικά, ότι είναι υπερβολικά κοντά ή ότι εξαρτώνται υπερβολικά ο ένας από τον άλλο. Κατά συνέπεια, οι άνδρες και οι γυναίκες σήμερα νιώθουν ντροπή για τη φυσική τους ανάγκη για αγάπη, παρηγοριά και καθησύχαση. Τη βλέπουν ως αδυναμία. Και εδώ όμως ισχύει το αντίστροφο. Απέχοντας πολύ από το να είναι ένδειξη αδυναμίας, η ισχυρή συναισθηματική σύνδεση αποτελεί ένδειξη ψυχικής υγείας. Η συναισθηματική απομόνωση, αντίθετα, είναι καταστροφική. Ο πιο σίγουρος τρόπος για να καταστραφεί ένα άτομο είναι να του αρνηθούν την ανθρώπινη επαφή με αγάπη. Παλαιότερες μελέτες ανακάλυψαν ότι το 31%-75% των παιδιών σε ιδρύματα πεθαίνουν πριν κλείσουν τα τρία τους χρόνια. Πιο πρόσφατες μελέτες με υιοθετημένα ορφανά παιδιά από τη Ρουμανία, τα περισσότερα από τα οποία αφήνονταν είκοσι ώρες την ημέρα στην κούνια τους χωρίς επαφή με κανέναν, βρήκαν ότι πολλά από αυτά έπασχαν από εγκεφαλικές ανωμαλίες, διαταραγμένη ικανότητα συλλογισμού και ακραία δυσκολία να σχετιστούν με άλλους. Οι ενήλικες καταστρέφονται εξίσου. Οι φυλακισμένοι στην απομόνωση αναπτύσσουν σύμπλεγμα συμπτωμάτων, που περιλαμβάνουν παράνοια, κατάθλιψη, σοβαρό άγχος, παραισθήσεις και απώλεια μνή— 32 —
Έρωτας: Αλλαγή παραδείγματος
μης. Αποκαλούν την εμπειρία τους «ζωντανό θάνατο». «Όταν βάζουμε έναν φυλακισμένο στην απομόνωση», γράφει η Lisa Guenther, αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Vanderbilt και συγγραφέας του έργου Solitary Confinement: Social Death and its Afterlives, «του στερούμε την υποστήριξη των άλλων που είναι ζωτικής σημασίας για μια συνεκτική εμπειρία του κόσμου». Η ιδέα ότι μπορούμε να τα βγάλουμε πέρα μόνοι μας αρνείται τον κόσμο της φύσης. Είμαστε όπως τα άλλα ζώα – χρειαζόμαστε δεσμούς με άλλους για να επιβιώσουμε. Αυτό το βλέπουμε καθαρά σε πολλούς συνδυασμούς μεταξύ ειδών: στην Ταϊλάνδη, μια τίγρη υιοθετεί μωρά γουρουνάκια· στην Κίνα, ένα σκυλί φροντίζει νεογέννητα λιονταράκια· στην Κολομβία, μια γάτα υιοθετεί ένα σκιουράκι· στην Ιαπωνία ένα αγριογούρουνο κουβαλάει στην πλάτη του ένα πιθηκάκι και στην Κένυα, μια τεράστια χελώνα παίρνει υπό την προστασία της ένα ιπποποταμάκι που έμεινε ορφανό από το τσουνάμι. Κι εμείς, όπως λέει η κέλτικη παροιμία, «Ζούμε ο ένας στο καταφύγιο του άλλου». Ιστορικοί του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν παρατηρήσει ότι η μονάδα επιβίωσης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν το ζευγάρι, όχι το άτομο. Έρευνες δείχνουν ότι οι παντρεμένοι άνδρες και γυναίκες συνήθως ζουν περισσότερο από τους μοναχικούς συνομηλίκους τους. Για να επιβιώσουμε χρειαζόμαστε συναισθηματικούς δεσμούς. Η νευροεπιστήμη αναδεικνύει αυτό που ίσως πάντα γνωρίζαμε βαθιά μες στην καρδιά μας – η ανθρώπινη σύνδεση με αγάπη είναι πιο ισχυρή από τον βασικό μας μηχανισμό επιβίωσης: τον φόβο. Χρειαζόμαστε τη σύνδεση για να «ανθήσουμε». Στην πραγματικότητα, είμαστε πιο υγιείς και πιο ευτυχισμένοι όταν είμαστε κοντά ο ένας στον άλλον. Η σταθερή συναισθηματική υποστήριξη μειώνει την αρτηριακή πίεση και ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα. Φαίνεται ότι μειώνει το ποσοστό θανάτου από καρκίνο καθώς και την εμφάνιση καρδιοπαθειών και λοιμωδών παθήσεων. Οι παντρεμένοι ασθενείς που έχουν υποστεί χειρουργική επέμβαση παράκαμψης αρτηριών (by pass) έχουν τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να βρίσκονται στη ζωή δεκαπέντε χρόνια μετά την εγχείρηση, σε σύγκριση με τους ανύπαντρους ομοιοπαθείς τους. Μια καλή σχέση, λέει ο ψυχολόγος Bert Uchino του Πανεπιστημίου της Γιούτα, είναι η μοναδική καλή συνταγή για καλή υγεία και το πιο ισχυρό αντίδοτο στη γή— 33 —
Η επανάσταση των σχέσεων
ρανση. Παρατηρεί ότι είκοσι χρόνια ερευνών με χιλιάδες συμμετέχοντες δείχνουν ότι η ποιότητα της κοινωνικής μας υποστήριξης είναι προγνωστικός παράγοντας για τη γενική θνησιμότητα καθώς και για τη θνησιμότητα από συγκεκριμένες διαταραχές, όπως η καρδιοπάθεια. Από την άποψη της ψυχικής υγείας, ο στενός δεσμός είναι ο ισχυρότερος προγνωστικός παράγοντας για την ευτυχία, πολύ περισσότερο από την απόκτηση πολλών χρημάτων ή από το να κερδίσει κανείς το λαχείο. Μειώνει επίσης σημαντικά την ευαισθησία στο άγχος και την κατάθλιψη και μας κάνει πιο ανθεκτικούς απέναντι στο στρες και τις τραυματικές εμπειρίες. Οι επιζήσαντες του τρομοκρατικού χτυπήματος της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 που είχαν ασφαλείς σχέσεις αγάπης βρέθηκε ότι ανάρρωσαν καλύτερα από εκείνους που δεν είχαν ισχυρούς δεσμούς. Δεκαοκτώ μήνες μετά την τραγωδία, εμφάνιζαν λιγότερες ενδείξεις διαταραχής μετατραυματικού στρες και λιγότερη κατάθλιψη. Επιπλέον, οι φίλοι τους θεωρούσαν ότι ήταν πιο ώριμοι και καλύτερα προσαρμοσμένοι από όσο είχαν υπάρξει πριν από την καταστροφή.
• Το να είσαι «στα καλύτερά σου» είναι πραγματικά πιθανό μόνο όταν συνδέεσαι βαθιά με κάποιον άλλο. Η λαμπερή απομόνωση είναι για τους πλανήτες, όχι για τους ανθρώπους.
Όπως ο Δαρβίνος που έγραφε σε μια λίστα τις επιφυλάξεις του, πολλοί από μας θεωρούν ότι ο έρωτας περιορίζει, στενεύει τις επιλογές και τις εμπειρίες μας. Στην πραγματικότητα, όμως, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Ένας ασφαλής δεσμός είναι η αφετηρία για να βγούμε στον κόσμο, να εξερευνήσουμε το άγνωστο και να αναπτυχθούμε ως ανθρώπινα πλάσματα. Είναι δύσκολο να ανοιχτούμε σε νέες εμπειρίες όταν σπαταλάμε την προσοχή και την ενεργητικότητά μας στην ανησυχία για την ασφάλειά μας. Είναι πολύ πιο εύκολο όταν ξέρουμε ότι κάποιος καλύπτει τα νώτα μας. Έτσι οχυρωμένοι, γεμάτοι από εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και στην ικανότητά μας να χειριστούμε νέες προκλήσεις. Για παράδειγμα, οι νέες επαγγελματίες που είναι συναισθηματικά δεμένες με τους συντρόφους τους, και αναζητούν την τρυφερή φροντίδα τους, έχουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στις δεξιότητές τους και επιτυγχάνουν περισσότερο να φτάσουν στους στόχους της σταδιοδρομίας τους. Πρόκειται για ένα — 34 —
Έρωτας: Αλλαγή παραδείγματος
ειρωνικό παράδοξο: το να είμαστε εξαρτημένοι μάς καθιστά περισσότερο ανεξάρτητους.
• Δεν είμαστε γεννημένοι εγωιστές· είμαστε σχεδιασμένοι για εν-
συναίσθηση. Η έμφυτη τάση μας είναι να νιώθουμε τους άλλους και να τους συμπονούμε.
Είμαστε εκ φύσεως ενσυναισθητικό είδος. Μπορεί να παρακάμπτουμε ή να αρνούμαστε αυτό το μέρος της φύσης μας, αλλά είμαστε προγραμματισμένοι για να φροντίζουμε τους άλλους. Δεν έχουμε γεννηθεί ανάλγητοι και ανταγωνιστικοί, αφοσιωμένοι στην επιβίωσή μας σε βάρος των άλλων. Όπως επισημαίνει ο βιολόγος Frans de Waal, «Δεν θα ήμασταν εδώ σήμερα, αν οι πρόγονοί μας κρατούσαν αποστάσεις μεταξύ τους κοινωνικά». Έχουμε επιβιώσει με τη φροντίδα και τη συνεργασία. Ο εγκέφαλός μας είναι προγραμματισμένος να «διαβάζει» το πρόσωπο των άλλων και να συντονίζεται με αυτό που βλέπει εκεί. Αυτή η συναισθηματική ανταπόκριση και η ικανότητα για συνεργασία μάς έχουν επιτρέψει να γίνουμε το κυρίαρχο ζώο στον πλανήτη, όχι μόνο ο μεγάλος σκεπτόμενος εγκέφαλός μας. Όσο πιο ασφαλώς συνδεόμαστε με αυτούς που αγαπάμε τόσο περισσότερο συντονιζόμαστε και ανταποκρινόμαστε στις ανάγκες των άλλων σαν να ήταν δικές μας. Οι ηθικές αποφάσεις και οι αλτρουιστικές πράξεις πηγάζουν με φυσικό τρόπο από τη συναισθηματική σύνδεσή μας με τους άλλους. Οι δεσμοί αγάπης είναι αναφαίρετο δικαίωμά μας και ο μεγαλύτερος πόρος μας. Είναι η κυριότερη πηγή δύναμης και χαράς. Η αναζήτηση και η προσφορά υποστήριξης είναι τόσο ζωτικές για τα ανθρώπινα πλάσματα, ώστε οι κοινωνικοί ψυχολόγοι Mario Mikulincer και Phil Shaver παρατηρούν ότι ο άνθρωπος, αντί να αποκαλείται Homo sapiens, δηλαδή «αυτός που γνωρίζει», θα έπρεπε να αποκαλείται Homo auxiliator vel accipio auxilium, δηλαδή «αυτός που βοηθάει και που δέχεται βοήθεια». Για να είμαστε ακόμη πιο ακριβείς, θα έπρεπε νομίζω να λεγόμαστε Homo vinculum – «αυτός που συνδέεται».
— 35 —
Έρωτας εν δράσει
από την πόλκα που χορεύουν, αν δεν διακινδυνεύσουν να πλησιάσουν ο ένας τον άλλο με διαφορετικό τρόπο, τότε ο δεσμός τους δεν μπορεί να διορθωθεί, και θα εδραιωθεί το τελικό στάδιο, η απογοήτευση, η απελπισία και η αποσύνδεση. Βοηθάει αν καταλάβουμε τις δυνάμεις που λειτουργούν στις συγκρούσεις αυτές, σ’ αυτή τη μάχη για τον έρωτα. Τότε μας δίνεται η ευκαιρία να συλλάβουμε τον αντίκτυπο που έχουμε ο ένας στον άλλο. Βοηθάει αν καταλάβουμε τη δύναμη που έχουν οι δύο τοξικές ουσίες σε μια ερωτική σχέση –η κριτική και η ψυχρότητα– και πώς καταστρέφουν τη συναισθηματική ισορροπία και πυροδοτούν την ανασφάλεια.
Δηλητηριώδης κριτική «Εποικοδομητική κριτική δεν υπάρχει» λέει ο John Gottman. «Κάθε κριτική είναι επώδυνη». Έχει δίκιο. Ποτέ δεν μας αρέσει να ακούμε ότι κάνουμε κάτι «λάθος» ή ότι πρέπει να αλλάξουμε κάτι, ιδιαίτερα αν το μήνυμα αυτό έρχεται από εκείνον/η που αγαπάμε και είμαστε ιδιαίτερα εξαρτημένοι από αυτόν/ήν. Η εργασία της ψυχολόγου Jill Hooley στο Harvard μετράει τον αντίκτυπο των κριτικών, επιθετικών σχολίων που κάνουν αυτοί που αγαπιούνται και δείχνει πόσο δηλητηριώδης μπορεί να είναι η υποτίμηση από εκείνους στους οποίους βασιζόμαστε. Η μομφή τους μπορεί ακόμη και να πυροδοτήσει την υποτροπή ψυχικών παθήσεων, όπως είναι η κατάθλιψη. Η ομάδα της Hooley εξέτασε δύο ομάδες γυναικών – εκείνες που είχαν προηγουμένως κατάθλιψη αλλά είχαν συνέλθει και είχαν παραμείνει σταθερές τουλάχιστον για πέντε μήνες και εκείνες που δεν είχαν ποτέ κατάθλιψη. Οι γυναίκες τοποθετήθηκαν σε έναν μαγνητικό τομογράφο fMRI και εκτέθηκαν σε δύο ηχογραφημένες ομιλίες της μητέρας τους γεμάτες περιφρονητικά σχόλια για ζητήματα που είχαν προκύψει στη σχέση τους στο παρελθόν. Για μένα, αυτό μοιάζει με το κινέζικο μαρτύριο της σταγόνας. Σοκαρίστηκα που η έρευνα πήρε άδεια από την Επιτροπή Δεοντολογίας. Η κριτική πήγαινε κάπως έτσι: «Τα ρούχα σου είναι παλιά και δεν σου πηγαίνουν. […] Τα καινούργια σου πράγματα είναι ακραία σε στυλ και δεν σε κολακεύουν. Χρειάζεσαι κάποιες συμβουλές για το στυλ σου». Οι ερευνητές όμως εξασφάλισαν ότι οι γυναίκες θα άκουγαν από τη — 206 —
Φθαρμένοι δεσμοί
μητέρα τους και κάποια επαινετικά σχόλια, όπως «Στέφανι, πάντα είχες θαυμάσιο χαμόγελο… Αυτό είναι ένα από τα πράγματα που πάντα μου άρεσε σε σένα, και νομίζω ότι και στους άλλους αρέσει». Έτσι, ίσως δεν ήταν και τόσο κακή η έρευνα. Μια επιτροπή κριτών αξιολόγησε την ποιότητα των επαίνων και των κριτικών σχολίων κάθε μητέρας και συμφώνησαν ότι δεν υπήρχε διαφορά στη δριμύτητα της κριτικής ή τον βαθμό του επαίνου που θα άκουγαν οι κόρες κάθε ομάδας. Αλλά αφού άκουσαν την επικριτική ομιλία, οι γυναίκες που παλαιότερα ήταν καταθλιπτικές αξιολόγησαν τον εαυτό τους ως γενικότερα αναστατωμένο και τον περιέγραψαν με πολύ αρνητικούς όρους, χρησιμοποιώντας λέξεις όπως «ευερέθιστη» και «ντροπιασμένη». Επίσης, έδειξαν μικρότερη αύξηση της θετικής διάθεσης όταν άκουσαν τους επαίνους. Όμως το ερώτημα παρέμενε: Πώς ακριβώς η κριτική από ένα άτομο προσκόλλησης επηρεάζει τις νευρικές αντιδράσεις με τρόπο ο οποίος ευνοεί συναισθήματα και συμπεριφορές που συνδέονται με την κατάθλιψη; Ένα μικρό τμήμα διαλογής στον εγκέφαλο που ονομάζεται έξω ραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός (for dorsolateral prefrontal cortex - DLPFC) είναι γνωστό ότι ρυθμίζει τον αντίκτυπο των εξωτερικών σημάτων στο μεταιχμιακό σύστημα, τον συναισθηματικό εγκέφαλο. Τα καταθλιπτικά άτομα δείχνουν σταθερά μειωμένη δραστηριότητα στον έξω ραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό. Τα επιτυχημένα αντικαταθλιπτικά προάγουν τη δραστηριότητα. Όταν οι γυναίκες που ήταν παλαιότερα καταθλιπτικές άκουσαν την κριτική της μητέρας τους, ο έξω ραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός τους απλώς απέτυχε να διεγερθεί, ένα εύρημα που η Hooley αποκαλεί «εντυπωσιακό». Ο εγκέφαλος αυτών των γυναικών ήταν ανίκανος να περάσει στην ηρεμία και τη γαλήνη μετά τα περιφρονητικά σχόλια. Σε προγενέστερη έρευνα, η Hooley είχε βρει ότι ασθενείς που είχαν νοσηλευτεί για κατάθλιψη είχαν δύο ή τρεις φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να υποτροπιάσουν όταν ζούσαν με πολύ επικριτικούς συγγενείς αντί με πιο επιδοκιμαστικούς. Η Hooley αποκαλεί την κριτική από έναν αγαπημένο «μικρές γροθιές στον εγκέφαλο». Έχει επίσης βρει ότι η μομφή από μέλη της οικογένειας μπορεί να είναι αρκετά στρεσογόνα ώστε να προκαλέσει υποτροπή σε άτομα που παλεύουν όχι μόνο με την κατάθλιψη αλλά και με τη σχιζοφρένεια και τις διατροφικές διαταραχές. Η κριτική από τους αγαπημένους — 207 —
Έρωτας εν δράσει
χτυπάει το καμπανάκι επιβίωσης στον εγκέφαλό μας. Κινητοποιεί τον βαθιά ριζωμένο φόβο ότι θα μας απορρίψουν και θα μας εγκαταλείψουν. Είναι λογικό που αυτή η περιφρόνηση κάνει πολύ δυσκολότερη τη διατήρηση της ψυχικής και συναισθηματικής ισορροπίας. Αναμφίβολα, η Μαμά είναι μια ισχυρή συναισθηματική φιγούρα στη ζωή των περισσότερων ανθρώπων. Το ίδιο και οι ερωτικοί μας σύντροφοι. Στις θεραπευτικές συνεδρίες μου με ζευγάρια όλα αυτά τα χρόνια, έχω παρατηρήσει ότι οι σύντροφοι συνήθως δεν έχουν καμιά ένδειξη για τον πραγματικό αντίκτυπο των αρνητικών τους κριτικών σχολίων. Όταν θίγω πρώτη φορά την ιδέα ότι οι επιθέσεις πληγώνουν τόσο πολύ και πλημμυρίζουν με τόσο πανικό τον/ τη σύντροφο που τις δέχεται ώστε δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την αποδοκιμασία και έτσι απομακρύνεται και αποσύρεται, οι πελάτες μου συνήθως με κοιτάζουν με δυσπιστία. «Μα οι ώριμοι ενήλικες πρέπει να τα βγάζουν πέρα με την κριτική. Στην πραγματικότητα είναι απλά μια επανατροφοδότηση», μου λέει η Κάρι. «Ναι, αλλά του δίνεις την επανατροφοδότηση ότι σε έχει απογοητεύσει, και εσύ είσαι η κυριότερη πηγή ασφαλούς σχέσης για τον σύντροφό σου», της λέω. Και πάλι δεν το καταλαβαίνει. Προσπαθώ ξανά: «Ακόμη και αν τα πράγματα πηγαίνουν καλά με τον άνδρα μου, αν ακούσω αποδοκιμασία και κριτική στη φωνή του, ηχεί σαν συναγερμός. Τα σχόλια οποιουδήποτε άλλου ακούγονται σαν το κουδουνάκι ενός ποδήλατου. Ο εγκέφαλός μου μου λέει ότι είναι σημαντικό να διατηρήσω την επιδοκιμασία εκείνου πάνω στον οποίο βασίζομαι για τη βασική μου αίσθηση ότι ανήκω και είμαι ασφαλής». «Εννοείς ότι επειδή τα λέω εγώ και έχω αυτή την ειδική θέση δημιουργίας ασφάλειας στη ζωή του, γι’ αυτό η ενόχληση και οι κατηγορίες μου τον αναστατώνουν τόσο; Είναι σαν συναγερμός γι’ αυτόν;» ρωτάει η Κάρι. Βλέπω τον άνδρα της, τον Ουόλτ, να νεύει με έμφαση συμφωνώντας. Η κριτική ουσιαστικά εξασφαλίζει ότι ο/η σύντροφός μας θα καταληφθεί από φόβο και δεν θα μπορεί να ακούσει το μήνυμά μας, αλλά θα περάσει στην άμυνα και θα επιχειρήσει να απομονωθεί. Ο Ουόλτ παρεμβαίνει: «Προσπαθώ να απαντήσω στα σχόλιά σου, αλλά τότε εσύ νιώθεις ότι σε απορρίπτω και φωνάζεις ακόμα περισσότερο». Μετά στρέφεται σε μένα: «Αλλά αν δουλέψουμε για να — 208 —
Φθαρμένοι δεσμοί
ενισχύσουμε τον δεσμό μας, τότε θα φτάσουμε σε εκείνο το σημείο όπου και οι δύο θα νιώθουμε τόσο ασφαλείς ο ένας με τον άλλο, ώστε θα μπορούμε να πούμε οτιδήποτε και δεν θα ακούγεται σαν συναγερμός και δεν θα χρειάζεται να περάσουμε στην άμυνα, σωστά;» Λάθος. Όταν αγαπάμε, είμαστε πάντα ευαίσθητοι και ευάλωτοι. Αλλά είναι αλήθεια ότι όσο πιο ασφαλείς είμαστε τόσο λιγότερο θα ενεργοποιούμε τα αρνητικά μοτίβα, όπως αυτό της απαίτησης - απόσυρσης, που τροφοδοτούν την ανασφάλεια. Οι σύντροφοι με ασφαλή σύνδεση αποκτούν επίσης γρηγορότερα τη συναισθηματική τους ισορροπία και συνέρχονται από το τραύμα και τη σύγκρουση πιο εύκολα σε σύγκριση με τους αποφευκτικούς και τους αγχώδεις συντρόφους. Αναγνωρίζουν καλύτερα τον αντίκτυπο που έχουν στον/ην αγαπημένο/η τους και παραδέχονται ότι τον/την έχουν πληγώσει. Και επανορθώνουν καλύτερα τα χάσματα, όπως θα δείτε στο επόμενο κεφάλαιο.
Τοξική ψυχρότητα Όλοι χρησιμοποιούμε την απόσυρση μερικές φορές όταν μας έχουν πληγώσει ή προσβάλει ή όταν απλώς νιώθουμε αβέβαιοι και ανησυχούμε μήπως πούμε το λάθος πράγμα. Είναι σαν μια παύση στο ντουέτο μας με τον σύντροφό μας. Μπορεί να μας επιτρέψει να συγκεντρώσουμε τη σκέψη μας, να βρούμε την ισορροπία μας. Αλλά η απόσυρση είναι τοξική όταν γίνεται η συνηθισμένη απάντηση σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως κατηγορία από τον σύντροφό μας. Και όπως και με την κριτική, οι πελάτες μου δεν καταφέρνουν να αναγνωρίσουν τον αντίκτυπο που έχει αυτή η αντιδραστική αποστασιοποίηση. «Δεν καταλαβαίνω γιατί θυμώνει τόσο μαζί μου», λέει ο Ουόλτ. «Δεν μπορεί να θυμώνει επειδή μένω ήρεμος. Παίρνω απόσταση, επειδή εκείνη με πληγώνει και δεν μπορώ να το αντιμετωπίσω αυτό. Θα έπρεπε να κάνω σαν να μη συνέβη τίποτα, σαν άνδρας, αλλά δεν μπορώ. Νιώθω πως με πνίγει όλο αυτό. Γιατί δεν μπορεί εκείνη να περιμένει λίγο, μέχρι να συνέλθω;» Μετά παραδέχεται ότι, πράγματι, ποτέ δεν θέλει να ξαναρχίσει την ίδια συζήτηση, γιατί τα συναισθήματα που νιώθει είναι πολύ δύσκολο να τα χειριστεί. Προσπαθώ να εξηγήσω ότι η σχέση είναι ένας χορός. Αν παραπατήσεις, — 209 —
Η αγάπη στον 21ο αιώνα
τας του συντρόφου τους με συμπόνια. Η ανταπόκριση αυτή επιβεβαιώνει συνεχώς την πίστη μου στη βασική καλοσύνη και γενναιοδωρία της ανθρώπινης φύσης. ΚΩΔΩΝΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
Όταν ως κοινωνία αποτυγχάνουμε να συλλάβουμε, να τιμήσουμε και να τροφοδοτήσουμε την ανάγκη μας για συναισθηματική σύνδεση, πληρώνουμε μεγάλο τίμημα. Χωρίς δεσμούς αγάπης, γλιστράμε στον βάλτο της κατάθλιψης και του άγχους που χαρακτηρίζει όλο και περισσότερο τις δυτικές κοινωνίες της αφθονίας. Στις ΗΠΑ, η χρήση των αγχολυτικών φαρμάκων έχει αυξηθεί κατά 30% μέσα σε μια δεκαετία, και ένας στους πέντε Αμερικανούς ενήλικες παίρνει τουλάχιστον ένα φάρμακο για το άγχος και την κατάθλιψη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προειδοποιεί ότι τα παιδιά, επίσης, παίρνουν φάρμακα για την κατάθλιψη σε ανησυχητικό βαθμό. Όπως παρατήρησε ο John Bowlby, το εκτός ελέγχου άγχος και τα υψηλά επίπεδα κατάθλιψης είναι φυσικές συνέπειες του συναισθηματικού αποχωρισμού και αποσύνδεσης. Ο δεσμός μας με τους άλλους είναι ο άσος στο μανίκι μας, όταν πρόκειται για την επιβίωση. Επομένως, όπως υποστηρίζουν ειδικοί για τη μοναξιά σαν τον John Cacioppo, ότι είναι εύλογο τα συναισθήματα απομόνωσης και απόρριψης είναι στην πραγματικότητα σήματα σχεδιασμένα για να μας παρακινήσουν να επανορθώσουμε τους κοινωνικούς μας δεσμούς. Θα έπρεπε να τα ακολουθούμε και να αναμορφώσουμε τις ατομικές και συλλογικές μας προτεραιότητες. Αυτό σημαίνει να εξετάσουμε αυστηρά τις επιλογές που κάνουμε ως άτομα, ως οικογένειες, ως πολίτες και ως ενεργοί δημιουργοί των πόλεων και των πολιτισμών μας. Σε προσωπικό επίπεδο ίσως θα έπρεπε να σκεφτούμε δυο φορές (ή περισσότερες) πριν επιδοθούμε σε αισθητικές επεμβάσεις, ιδιαίτερα αυτές που αφορούν την «αναγέννηση» του προσώπου. Η Αμερικανική Εταιρεία Πλαστικών Χειρουργών σημειώνει ότι μεταξύ 2011 και 2012, οι ενέσεις υαλουρονικού οξέος αυξήθηκαν κατά 5%. Οι ενέσεις τοξινών botulinum, όπως το Μπότοξ, αυξήθηκαν κατά 8%, ξεπερνώντας πρώτη φορά τα έξι εκατομμύρια. Ναι, οι διαδικα— 287 —
Εφαρμογή της νέας επιστήμης
σίες αυτές μας κάνουν να φαινόμαστε πιο νέοι, αλλά συχνά αφήνουν το πρόσωπό μας ανέκφραστο και κενό, σβήνουν τις γραμμές του γέλιου, τα συνοφρυωμένα φρύδια και άλλα μικρά σημάδια συγκίνησης. Πώς μπορούμε να καταλάβουμε τα συναισθήματα του άλλου όταν δεν τα βλέπουμε. Η ηθοποιός Τζούλια Ρόμπερτς, που έκανε μια φορά Μπότοξ, γρήγορα το μετάνιωσε. «Για δύο μήνες, είχα συνέχεια έκπληκτο ύφος» είπε. «Δεν ήταν ωραίο. Έχω τρία παιδιά και νομίζω ότι θα έπρεπε να ξέρουν τι αισθάνομαι, τη στιγμή ακριβώς που το αισθάνομαι… και αυτό είναι πολύ σημαντικό». «Δεν μας εκπλήσσει που δεν μπορούμε να πούμε τι νιώθουν τα άτομα που έχουν κάνει Μπότοξ» παρατηρεί ο David Neal, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας. «Αποδεικνύεται όμως επίσης ότι τα άτομα με ανέκφραστο πρόσωπο καταλαβαίνουν ελάχιστα το τι αισθανόμαστε εμείς». Σε ένα πρόσφατο πείραμα, ο Neal και οι συνάδελφοί του ζήτησαν από γυναίκες που είχαν κάνει ενέσεις filler ή Μπότοξ να κοιτάξουν φωτογραφίες με μάτια ανθρώπων και τη γύρω περιοχή τους και να τα συνδυάσουν με ονόματα αρνητικών ή θετικών συναισθημάτων. Οι γυναίκες με Μπότοξ έκαναν σημαντικά λιγότερο ορθές αξιολογήσεις από τις γυναίκες που δεν είχαν κάνει ενέσεις με το υγρό που παραλύει τους μυς. Ο πιθανότερος λόγος: τα πρόσωπά τους δεν μπορούν να κουνηθούν για να μιμηθούν τις εκφράσεις που βλέπουν. Θυμηθείτε τους κατοπτρικούς νευρώνες! Το Μπότοξ δεν σκοτώνει μόνο τα νεύρα, σκοτώνει και την επικοινωνία. Αν παραμείνουμε στο ατομικό επίπεδο, θα μπορούσαμε να μιλάμε για πάντα για ένα σωρό ζητήματα. Για τον χρόνο, για παράδειγμα. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε αυξήσει τις ώρες που περνάμε δουλεύοντας, τόσο ώστε το όριο μεταξύ δουλειάς και προσωπικού χρόνου έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Όταν βάζουμε προτεραιότητες σημαίνει ότι αφιερώνουμε χρόνο. Οι συζητήσεις για τον θάνατο της αγάπης συχνά φαίνονται να παραλείπουν το προφανές: χωρίς χρόνο και προσοχή, όλες οι σχέσεις εξατμίζονται. Αναρωτιέμαι τι έχει συμβεί στην ιδέα του καθοσιωμένου («του άξιου αφοσίωσης») χρόνου που βάζουμε στην άκρη για τους αγαπημένους μας και τις οικογένειές τους. Σεργιανίζοντας στους δρόμους της Ιερουσαλήμ το Σάββατο, όλα τα μαγαζιά είναι κλειστά και οι άνθρωποι πηγαίνουν με τα πόδια στον ναό, μιλώντας με την οικογένειά τους και με φί— 288 —
Η αγάπη στον 21ο αιώνα
λους. Στην πόλη όπου μένω, και στις περισσότερες πόλεις του κόσμου, έχουμε αποφασίσει ότι το εμπόριο και οι ανέσεις μας έρχονται πρώτα: τα εμπορικά κέντρα και τα σούπερ μάρκετ πρέπει να είναι ανοιχτά, και η Κυριακή σήμερα είναι όπως κάθε άλλη μέρα. Όταν τα παιδιά μου ήταν μικρά, δεν δούλευα τις Κυριακές. Τις κρατούσα για τις οικογενειακές μας εξόδους και για τον χρόνο που θα ήμουν με τον σύντροφό μου. Η απόφαση αυτή θα είναι πολύ ευκολότερη αν ως κοινότητα φυλάξουμε αυτή τη μέρα από τις επτά για να κάνουμε αυτά που θεωρούμε ιερά. Τι έγιναν αυτά τα πράγματα; Το να μη φυλάμε χρόνο για τη σύνδεσή μας με τους αγαπημένους μας και με την κοινότητα μοιάζει τώρα φυσιολογικό. Τώρα έχουμε αποφασίσει συνειδητά να κολυμπήσουμε αντίθετα στην παλίρροια της αδιάκοπης πολυπραγμοσύνης για να στραφούμε σε αυτούς που αγαπάμε. Εμείς, ως κοινωνία, δεν πρέπει να το αφήσουμε αυτό στην ατομική κρίση, αλλά πρέπει να αρχίσουμε να εξετάζουμε σοβαρά τον αντίκτυπο που έχουν οι νόμοι μας και οι ευρύτερες κοινωνικές πολιτικές στην ποιότητα των πιο σημαντικών μας σχέσεων, και να σφυρηλατήσουμε μια κοινωνική δομή που προάγει ενεργά τους ασφαλείς και διαρκείς δεσμούς. Ίσως πρέπει να αρχίσουμε εξετάζοντας τις επιπτώσεις των εργασιακών πολιτικών στις οικογένειες, ιδιαίτερα σε περιόδους στρες και μετάβασης. Ξέρουμε ότι η κατάρρευση μιας σχέσης συχνά αρχίζει με τη γέννηση ενός παιδιού. Αν το πάρουμε αυτό ως προειδοποίηση τι αλλαγές θα κάναμε; Σε οικογενειακό επίπεδο θα ακολουθούσαμε την καθοδήγηση της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Δανίας, που είναι ήδη πρωτοπόροι στις πολιτικές «ζητημάτων δεσμού». Οι χώρες αυτές προσφέρουν δώδεκα έως δεκαέξι μήνες άδεια με πλήρεις αποδοχές στη μητέρα και στον πατέρα, που μπορούν να αποφασίσουν πώς θα μοιράσουν τον χρόνο αυτό μεταξύ τους. Ο Καναδάς προσφέρει σχεδόν ένα χρόνο άδεια, αλλά με πολύ μικρότερες αποδοχές. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν εθνικό νόμο που ορίζει αμειβόμενη άδεια για τους νέους γονείς, παρόλο που ορισμένες Πολιτείες, η Καλιφόρνια για παράδειγμα, έχουν αρχίσει να προσφέρουν μικρές άδειες. Η γονική άδεια έχει νόημα οικονομικό, κοινωνικό και αγάπης από πολλές απόψεις. Προάγει τη σταθερότητα του γάμου, δίνει στις μητέρες, που συνήθως αναλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης του παιδιού, μια ανάσα χαλάρωσης, — 289 —
Εφαρμογή της νέας επιστήμης
ενισχύει τον δεσμό μεταξύ μητέρας και παιδιού και επίσης προάγει την υγεία του βρέφους, εξασφαλίζοντάς του έτσι μια καλή συναισθηματική και σωματική αρχή. Μελέτες δείχνουν επίσης ότι όσο περισσότερες άδειες παίρνει ο πατέρας, τόσο μεγαλύτερη σχέση δημιουργεί με τα παιδιά του και τόσο καλύτερα τα παιδιά αναπτύσσουν νοητικές και κοινωνικές δεξιότητες. Αν οι κυβερνήσεις θέλουν να υποστηρίξουν το πιο βασικό λιθαράκι της κοινωνίας – τα αφοσιωμένα ζευγάρια και τις οικογένειές τους– η δε προσφορά σταθερής αμειβόμενης άδειας στους συντρόφους που περνούν αυτή την κρίσιμη μετάβαση έχει εξαιρετική σημασία. Φαίνεται επίσης ότι χτίζουμε τις πόλεις μας χωρίς να σκεφτόμαστε καθόλου την κοινωνική φύση του ανθρώπου που έχει ανάγκη τους δεσμούς. Οι κυβερνήσεις των πόλεων φαίνεται πως έχουν ξεχάσει πώς γράφεται η λέξη κοινότητα. Παρά τους οραματιστές, όπως η αείμνηστη Jane Jacobs, που έγραψε παιάνες για την αξία των μικρών λειτουργικών κοινοτήτων, όπου οι άνθρωποι γνωρίζονται μεταξύ τους και ζουν, δουλεύουν, γιορτάζουν και επιβιώνουν σε ένα δίκτυο αμοιβαίας υποστήριξης, οι κυβερνήσεις ασπάστηκαν μια φιλοσοφία «όσο μεγαλύτερο τόσο καλύτερο». Αυτή η φιλοσοφία φαίνεται πως κορυφώθηκε τις δεκαετίες του 1960 και 1970, όταν οι παλιές γειτονιές γκρεμίστηκαν και στη θέση τους υψώθηκαν καινούργια, ψηλά κτίρια και κατασκευάστηκαν μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι. Τώρα η φιλοσοφία αυτή είναι ο κανόνας. Παρόλο που η πρόθεση μπορεί να είναι καλή και οι παλιές γειτονιές μερικές φορές χρειάζονται όντως ισοπέδωση, η επίδρασή της σε ανθρώπινο και κοινοτικό επίπεδο συχνά είναι καταστροφική. Οι άνθρωποι έχουν στη διάθεσή τους πιο κομψά περιβάλλοντα, αλλά οι στενές τους σχέσεις με τους γείτονες, με τους ανθρώπους που βλέπουν καθημερινά και στους οποίους βασίζονται για συντροφιά και βοήθεια, έχουν διαταραχθεί εντελώς. Το στοίβαγμα των ανθρώπων σε πολυώροφα κτίρια είναι αποτελεσματικό, αλλά καταστρέφει την ανάγκη του ατόμου να ανήκει κάπου και να έχει κοινωνικές σχέσεις. Το είδα αυτό στη Νέα Υόρκη, ένα απόγευμα στο Πάρκο της Πλατείας Ουάσινγκτον. Όλοι οι ιδιοκτήτες σκύλων έφεραν τα σκυλάκια τους να παίξουν και κάθισαν κουβεντιάζοντας στα παγκάκια, στο τμήμα για μεγάλα σκυλιά και στο τμήμα για μικρά σκυλιά. Έσκυψα πάνω από τον φράχτη και μίλησα με τη Μίλντρεντ που πρόσεχε τον — 290 —
Η αγάπη στον 21ο αιώνα
Ντούντλμπαγκ, το υπερβολικά θερμό Τσιουάουά της. Μου είπε ότι ζει σε ένα από τα μεγάλα συγκροτήματα διαμερισμάτων κοντά στο πάρκο για περισσότερα από τριάντα χρόνια. Σχολίασα «Τότε πρέπει να ξέρεις τους ανθρώπους στην πολυκατοικία σου πολύ καλά». Με κοίταξε με φρίκη. «Δεν τους μιλάω», διαμαρτυρήθηκε με τσιριχτή φωνή. «Φέρνω εδώ τον Ντούντλμπαγκ και μιλάω με μερικά άτομα που γνωρίζω, μερικές φορές». Δεν ήξερα τι να πω. Μου φάνηκε πράγματι πως οι άνθρωποι στα παγκάκια κρατούσαν τις αποστάσεις τους, ενώ τους ενοχλούσε και η... υφέρπουσα σεξουαλικότητα του Ντούντλμπαγκ που επεκτεινόταν στα μπαστούνια, ακόμα και στο αριστερό πόδι ενός γηραιού κυρίου. Αλλά ξαφνικά ένιωσα θλίψη. Το πάρκο έδινε στους ανθρώπους έναν κοινό τόπο για να κάνουν περίπατο, να μιλήσουν και να συνδεθούν, αλλά προφανώς δεν συνέβαινε το ίδιο και στο κτίριο που οι άνθρωποι αποκαλούσαν σπίτι τους. Πόσο διαφορετικά από τον τόπο όπου μεγάλωσα! Μεγάλωσα σε μια μικρή εγγλέζικη πόλη και η ζωή μου ήταν επικεντρωμένη γύρω από την παμπ του πατέρα μου, με τους 130 περίπου τακτικούς πελάτες της (φαίνεται πως είμαστε σχεδιασμένοι να ανθούμε σε ομάδες τέτοιου μεγέθους· αυτό ήταν περίπου το μέγεθος κάθε φυλής κυνηγών-τροφοσυλλεκτών από όπου προερχόμαστε). Οι πελάτες εκείνοι έπιναν, φλέρταραν, ξεφάντωναν, χτυπιόντουσαν, αγαπιόντουσαν και έκλαιγαν όλοι μαζί. Οι ίδιοι άνθρωποι που εμφανίζονταν στη χορωδία της οπερέτας των Γκίλμπερτ και Σάλιβαν στο δημαρχείο, τσακώνονταν με τον πατέρα μου για τα πολιτικά και τσιμπούσαν τα κομψά μαυροντυμένα οπίσθια της μητέρας μου. Ήταν ένα πλούσιο, άγριο και σχεδόν κακόφημο περιβάλλον για να μεγαλώνει ένα κοριτσάκι, αλλά την κάθε στιγμή μου εκεί ήξερα ότι είμαι απολύτως ασφαλής και ότι με νοιάζονται. Υπάρχουν φυσικά μερικές δημιουργικές σύγχρονες κοινωνίες στη Βόρεια Αμερική, όπως τα βραβευμένα Κέτλαντς έξω από την Ουάσινγκτον, που μας προσφέρουν μοντέλα σύγχρονης κατοικίας, τα οποία εξυπηρετούν την ανάγκη μας για σύνδεση. Οδηγώντας στην πόλη αυτή για να επισκεφθώ μια φίλη που μετακόμισε πρόσφατα εκεί από τη μεγάλη πόλη, ένιωσα σαν να έμπαινα σε ένα αρχαίο χωριό. Μικρά πάρκα και πλατείες ήταν σκορπισμένα παντού. Μαγαζιά, εκκλησίες και ένα θέατρο σε μια γωνία. Οι άνθρωποι κάθονταν — 291 —
Εφαρμογή της νέας επιστήμης
σε φαρδιές βεράντες και μιλούσαν φωναχτά με τους γείτονές τους ή έκαναν περιπάτους γύρω από τις μικρές λίμνες στο κέντρο της πόλης. Αυτή η πόλη, σκέφτηκα, είναι φτιαγμένη για ανθρώπους. Ήξερα ότι θα μπορούσα να ζήσω εκεί. Η φίλη μου η Κάθριν μού λέει: «Ξέρω τους γείτονές μου και κάθε πρωί βγάζω τον σκύλο μου με τους ίδιους ανθρώπους. Ξέρω πως αν χρειαστώ οτιδήποτε, αν λείπει ο άνδρας μου, υπάρχουν άνθρωποι που μπορώ να φωνάξω. Τα παιδιά στο μαγαζάκι ξέρουν πώς τρώω το σάντουιτς με σαλάμι. Μου το φτιάχνουν χωρίς ελιές. Μας αρέσει εδώ και νιώθω τόσο πολύ πιο ήρεμη από όσο όταν ζούσαμε στην πόλη». Οι σχέσεις αγάπης φέρουν ένα βαρύ φορτίο όταν ο μόνος τόπος όπου βλεπόμαστε και γνωριζόμαστε και καλούμαστε είναι το σαλόνι του σπιτιού μας. Μπορούμε να οικοδομήσουμε περιβάλλοντα φιλικά προς τις σχέσεις φτιαγμένα για τον Homo sapiens και τον Homo vinculum, που δεν θα αγνοούν τις επιταγές της ανθρώπινης σύνδεσης. Αν συνεχίσουμε τον σημερινό μας δρόμο, απορρίπτοντας τις ανάγκες της φύσης μας, θα βρεθούμε ακόμα πιο απομονωμένοι και, όπως θα το έθετε ο John Bowlby, σε μια κατάσταση ακόμα μεγαλύτερης συναισθηματικής αποστέρησης. Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
Ακόμη και καθώς καταλαβαίνουμε πόσο σχεσιακοί είμαστε στην
πραγματικότητα, το βασικό νόμισμα της κοινωνικής σύνδεσης – η επαφή πρόσωπο με πρόσωπο και η απλή συνομιλία – περιθωριοποιούνται. Ήμουν πρόσφατα σε ένα εστιατόριο μιας μικρής γειτονιάς στη Νάπολη της Ιταλίας και παρακολουθούσα μια μεγάλη οικογένεια να κάθεται στο τραπέζι που έσπευσαν να στρώσουν τα γκαρσόνια. Στην κεφαλή κάθισε ο ηλικιωμένος πάτερ φαμίλιας με τους τέσσερις γιους του και τις γυναίκες τους. Στην άλλη μεριά του τραπεζιού κάθισαν εννέα παιδιά. Κάθισα και παρακολουθούσα την πλούσια παράσταση της λατινικής οικογενειακής ζωής. Πράγματι, υπήρχαν πολλά γέλια, αγκαλιάσματα, διαφωνίες και διαμαρτυρίες – αλλά μόνο στην πλευρά του τραπεζιού με τους ενήλικες. Η άλλη πλευρά ήταν απολύτως σιωπηλή. Τα οχτώ από τα παιδιά κάθονταν απορροφημένα στις μικρές ηλεκτρονικές οθόνες που κρατούσαν σε — 292 —
Αναζητ�στε το εδ�
www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks