Fernando Pessoa - Η Ώρα του Διαβόλου και άλλα διηγήματα

Ο ΑΝΑΡΧΙΚΟΣ ΤΡΑΠΕΖΙΤΗΣ

Ο ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΤΗΣ Φερνάντο Πεσσόα ὑπογρά-

Μαρία Παπαδήμα

ϕει τὰ τρία αὐτὰ διηγήματα τὰ ὁποῖα ἐκτυλίσσονται πάνω στὸ μοτίβο τῆς ἀπροσδόκητης συνάντησης μὲ ἕνα παράξενο ὄν, ποὺ ἀκόμη καὶ ἡ παρουσία του τυλίγει τὰ γεγονότα ἢ ὀρθότερα τὴν ἐξιστόρησή τους, σὲ μιὰ ἀχλὴ μυστηρίου. ῾Ο Διάβολος, ὁ ἐρημίτης καὶ ὁ ναυτικὸς (;) μισανοίγουν στὸν συνομιλητή τους τὴν πόρτα τοῦ μυστηρίου, τῆς γνώσης, τοῦ ἀπαγορευμένου καρποῦ, ϕανερώνοντάς του ἔννοιες ἄγνωστες καὶ ὑπερβατικές, ποὺ ἀλλάζουν τὴν εἰκόνα του γιὰ τὸν κόσμο καὶ τὴν ἀνθρώπινη ὕπαρξη, ἀϕήνοντάς τον νὰ δεῖ, ἔστω καὶ γιὰ μιὰ στιγμή, τὴν ἄλλη πλευρὰ τῶν πραγμάτων.

Ω ΛΙΣΑΒΟΝΑ, ΣΠΙΤΙ ΜΟΥ ! ᾽Ανθολόγηση -Εἰσαγωγὴ -Μετάϕραση

Μαρία Παπαδήμα

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΗΣ

ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ

Εἰσαγωγὴ -Μετάϕραση -Σημειώσεις

Μαρία Παπαδήμα

ΠΕΣΣΟΑ-Ω ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ ᾽Ανθολόγηση - Μετάϕραση

Μαρία Παπαδήμα

῾Η Μ α ρ ί α Π α π α δ ή μ α εἶναι καθηγήτρια στὸ Τμῆμα Γαλλικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου ᾽Αθηνῶν. ῎Εχει γράψει πολλὰ θεωρητικὰ κείμενα γιὰ τὴ Μετάϕραση καὶ ἔχει μεταϕράσει στὰ ἑλληνικὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ἔργου τοῦ Φ. Πεσσόα καθὼς καὶ ἔργα τῶν Κώστα ᾽Αξελοῦ, ᾽Οκτάβιο Πάς, Σάμιουελ Μπέκετ, Μπλαὶζ Σαντρὰρ κ.ἄ. Τὸ 2008 τιμήθηκε μὲ τὸ κρατικὸ βραβεῖο λογοτεχνικῆς μετάϕρασης γιὰ τὸ Βιβλίο τῆς ἀνησυχίας.

Fernando Pessoa

῾Υπεύθυνη σειρᾶς:

Μαρία Παπαδήμα

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

Ε ΝΑ ΠΟΛΥ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΔΕΙΠΝΟ Πρόλογος-Μετάϕραση-᾽Επίμετρο

ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ Fernando Pessoa Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

Εἰσαγωγὴ -Μετάϕραση -Σημειώσεις

FERNANDO PESSOA

Εἰσαγωγὴ - Μετάϕραση -Σημειώσεις

Κωνσταντίνος ᾽Αρμάος

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΟΦΕΛΙΑ Εἰσαγωγὴ- Μετάϕραση- ᾽Επίμετρο-Σχόλια

Μαρία Παπαδήμα

Μαρία Παπαδήμα

ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ Εἰσαγωγὴ- Μετάϕραση-Σημειώσεις

Χάρης Βλαβιανός ᾽Επίμετρο: Richard Zenith ΤΟΥ

ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΛΒΑΡΟ ΝΤΕ ΚΑΜΠΟΣ

᾽Επιλογὴ-Εἰσαγωγὴ-Μετάϕραση

Μαρία Παπαδήμα ΤΟΥ

ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΚΑΕΪΡΟ

Εἰσαγωγὴ- Μετάϕραση-Σημειώσεις

Μαρία Παπαδήμα M ArGInALIA Μετάϕραση

Μαρία Παπαδήμα - Χάρης Βλαβιανός

Η ΟΥΣΙΑ Τὸ σκίτσο τοῦ ἐξωϕύλλου εἶναι τοῦ ζωγράϕου ᾽Ηλία Δελλόγλου.

ΤΟΥ

ΕΜΠΟΡΙΟΥ

Εἰσαγωγὴ- Μετάϕραση-Σημειώσεις ISbn 978-960-01-1994-7

G

GutenberG

Μαρία Παπαδήμα

Fernando Pessoa

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ Εἰσαγωγὴ-Μετάϕραση-Σημειώσεις

Μαρία Παπαδήμα Εἰκονογράϕηση

Γιάννης Τζερμιᾶς

GUTENBERG

᾽Α θήνα 2018

ΠΕ Ρ Ι Ε ΧΟΜ Ε ΝΑ

Ε ΙΣ Α ΓΩ ΓΗ

῾Η ἄλλη πλευρὰ τῶν πραγμάτων [ 9 ]

῾Η ὥρα τοῦ Διαβόλου [ 23 ]

῾Ο ἐρημίτης τοῦ Μαύρου Βουνοῦ [ 57 ]

῾Η διαστροϕὴ τοῦ Μακρινοῦ [ 83 ]

ΒΓΗΚΑΝ ἀπὸ τὸν σταθμό, καὶ τότε ἐκείνη εἶδε μὲ ἔκπληξη ὅτι βρισκόταν στὸν δρόμο ὅπου ἔμενε, λίγα βήματα ἀπὸ τὸ σπίτι της. Κοντοστάθηκε. Κατόπιν γύρισε πίσω της γιὰ νὰ ἐκϕράσει τὴν ἔκπληξή της στὸν συνοδό της· ἀλλὰ πίσω της δὲν ὑπῆρχε κανείς. Δὲν ϕαινόταν παρὰ ὁ δρόμος, σεληνιακὸς καὶ ἔρημος, ὅπου κανένα κτίριο δὲν μποροῦσε νὰ εἶναι ἢ νὰ μοιάζει μὲ σιδηροδρομικὸ σταθμό. Ζαλισμένη, νυσταγμένη, ἀλλὰ ἐσωτερικὰ σὲ ἐγρήγορση καὶ ἀνήσυχη, προχώρησε μέχρι τὸ σπίτι της. ῎Ανοιξε τὴν πόρτα καὶ μπῆκε· ἀνέβηκε τὶς σκάλες· στὸν ἐπάνω ὄροϕο συνάντησε, ἀκόμα ξύπνιο, τὸν ἄντρα της. Διάβαζε στὸ γραϕεῖο του καὶ ὅταν μπῆκε, ἄϕησε τὸ βιβλίο του. «Λοιπόν;» τὴ ρώτησε. Κι ἐκείνη: «Περάσαμε πολὺ ὡραῖα. ῾Η γιορτὴ εἶχε πολὺ ἐνδιαϕέρον». Καὶ πρόσθεσε πρὶν τὴ ρωτήσει:

28

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

«Κάποιοι ποὺ ἦταν μαζί μου στὸν χορὸ μὲ ἔϕεραν μὲ τὸ αὐτοκίνητο ὣς τὴν ἀρχὴ τοῦ δρόμου. Δὲν θέλησα νὰ μὲ συνοδεύσουν μέχρι τὴν πόρτα. ᾽Επέμεινα νὰ κατέβω ἐκεῖ. Πόσο κουρασμένη νιώθω!» ῞Υστερα κάνοντας μιὰ κίνηση ποὺ ἔδειχνε τὴ μεγάλη της κούραση καὶ ξεχνώντας νὰ τὸν ϕιλήσει, πῆγε νὰ ξαπλώσει. ῾Ο γιός της, ὅταν γεννήθηκε, ἔμοιαζε ἀπολύτως ϕυσιολογικός, ἀλλὰ δὲν ἄργησε νὰ ϕανεῖ ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ ἰδιοϕυΐα. Τὰ ποιήματά του ἔχουν ἕνα ὕϕος παράξενο καὶ σεληνιακό. Τὰ διαπνέει ἕνας πόθος γιὰ ὑψηλὰ πράγματα, ἴδιος μὲ τὸν πόθο ποὺ ἐνέπνευσε ἐκεῖνον, ποὺ μιὰ μέρα, σὲ κάποια προηγούμενη ζωή του, πέταξε πάνω ἀπ ᾽ ὅλες τὶς πολιτεῖες τῆς γῆς. Τοὺς στίχους του διατρέχει ἕνα ὅραμα μεγάλων γεϕυριῶν, ἀνεξήγητο ἀπὸ τὶς μέχρι τώρα ἐμπειρίες του. Καὶ μιὰ ϕορά, σ ᾽ ἕνα ποίημα ποὺ ἔγραψε σὰν σὲ ὄνειρο, λέει ὅτι κάτι μέσα του δοκίμασε τὸν πειρασμό, σὰν τὸν Χριστό, ἐκεῖ ψηλά, ἀπ ᾽ὅπου βλέπει κανεὶς ὁλόκληρο τὸν κόσμο. Κάτω, σὲ μιὰ ἀπόσταση τόσο μεγάλη ποὺ δὲν τὴ χωράει ὁ νοῦς, ϕαίνονταν, σὰν διάσπαρτα ἄστρα, μεγάλες κηλίδες ϕωτός – τὸ δίχως ἄλλο πόλεις τῆς γῆς. ῾Ο Διάβολος τῆς τὶς ἔδειξε. «Εἶναι οἱ μεγάλες πολιτεῖες τοῦ κόσμου: αὐτὸ εἶναι τὸ Λονδίνο» – καὶ ἔδειξε μιὰ πόλη κάτω μακριά. «Αὐτὸ εἶναι τὸ Βε-

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

29

ρολίνο», καὶ ἔδειξε μιὰ ἄλλη. «Κι αὐτὸ ἐκεῖ εἶναι τὸ Παρίσι. Εἶναι κηλίδες ϕωτὸς μέσα στὸ σκότος, κι ἐμεῖς, στὸ γεϕύρι αὐτό, περνᾶμε ψηλὰ ἀπὸ πάνω τους, προσκυνητὲς τοῦ μυστηρίου καὶ τῆς γνώσης». «Τί ϕοβερὸ καὶ ἐξαίσιο θέαμα! Τί εἶναι ὅλο αὐτὸ ἐκεῖ κάτω;» «Αὐτό, κυρία μου, εἶναι ὁ κόσμος. ᾽Απὸ ἐδῶ, μὲ τὴν προτροπὴ τοῦ Θεοῦ, ἔβαλα σὲ πειρασμὸ τὸν Υἱό Του, τὸν ᾽Ιησοῦ. ᾽Αλλὰ χωρὶς ἀποτέλεσμα, ὅπως τὸ περίμενα, γιατὶ ὁ Υἱὸς ἦταν πιὸ μυημένος ἀπὸ τὸν Πατέρα καὶ βρισκόταν σὲ ἄμεση ἐπαϕὴ μὲ τοὺς ᾽Ανωτέρους ᾽Αγνώστους τοῦ Τάγματος. ῏Ηταν μιὰ δοκιμασία, ὅπως λέγεται στὴ γλώσσα τῆς μύησης, καὶ ὁ ῾Υποψήϕιος ἀνταποκρίθηκε ἐπιτυχῶς». «Δὲν καταλαβαίνω καλά. ᾽Απὸ ἐδῶ, στ ᾽ἀλήθεια, βάλατε σὲ δοκιμασία τὸν Χριστό;» «Ναί. Εἶναι σαϕὲς ὅτι ἐκεῖ ποὺ σήμερα ὑπάρχει μιὰ ἀπέραντη πεδιάδα ὑπῆρχε τότε ἕνα βουνό. Καὶ στὴν ἄβυσσο παρατηροῦνται γεωλογικὰ ϕαινόμενα. ᾽Απὸ δῶ ποὺ περνᾶμε ἦταν ἡ κορϕή του. Τὸ θυμᾶμαι πολὺ καλά! ῾Ο Υἱὸς τοῦ ᾽Ανθρώπου μὲ ἔδιωξε πιὸ πέρα καὶ ἀπὸ τὸν Θεό. ῾Υπάκουσα γιατὶ ἦταν τὸ καθῆκον μου, ἡ συμβουλὴ καὶ ἡ διαταγὴ τοῦ Θεοῦ. Τὸν ἔβαλα σὲ δοκιμασία μὲ ὅ,τι ὑπῆρχε. ῍Αν εἶχα ἀκολουθήσει τὴ δική μου γνώμη, θὰ τὸν δοκίμαζα μὲ ὅ,τι δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ὑπάρχει. ῎Ισως ἡ

30

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

ἱστορία τοῦ κόσμου γενικῶς, καὶ τῆς χριστιανικῆς θρησκείας εἰδικῶς, νὰ ἦταν διαϕορετικές. ᾽Αλλὰ τί μπορεῖ νὰ κάνει ὁ Θεὸς ποὺ δημιούργησε αὐτὸν ἐδῶ τὸν κόσμο, καὶ ὁ ἐπαρχιώτης Διάβολος ποὺ εἶμαι ἐγώ, ἐνάντια στὴ δύναμη τοῦ Πεπρωμένου, ποὺ εἶναι ὁ ἀνώτατος ἀρχιτέκτονας ὅλων τῶν κόσμων;» « ᾽Αλλὰ πῶς εἶναι δυνατὸ νὰ ὑποστηρίζουμε κάτι καὶ ταυτόχρονα νὰ τὸ ἀρνούμαστε;» «Εἶναι ὁ νόμος τῆς ζωῆς, καλή μου κυρία. Τὸ σῶμα ζεῖ γιατὶ ἀποσυντίθεται, ὄχι ὅμως ἐντελῶς. ῍Αν δὲν ἀποσυντίθετο ἀνὰ πᾶσα στιγμή, θὰ ἦταν ὀρυκτό. ῾Η ψυχὴ ζεῖ γιατὶ βρίσκεται συνεχῶς ὑπὸ τὸ κράτος τοῦ πειρασμοῦ, παρότι ἀνθίσταται. ῾Οτιδήποτε ζεῖ ἐναντιώνεται σὲ κάτι. Καὶ ἐγὼ εἶμαι αὐτὸς πρὸς τὸν ὁποῖο ἐναντιώνονται τὰ πάντα. ᾽Αλλά, ἂν δὲν ὑπῆρχα, τίποτα δὲν θὰ ὑπῆρχε, γιατὶ δὲν θὰ ὑπῆρχε κάτι στὸ ὁποῖο νὰ ἐναντιωθεῖ κανείς, ὅπως τὸ περιστέρι τοῦ μαθητῆ μου τοῦ Κάντ, τὸ ὁποῖο ἐπειδὴ πετάει εὔκολα στὸν ἐλαϕρὺ ἀέρα, θεωρεῖ ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ πετάξει καλύτερα στὸ κενό». «῾Η μουσική, τὸ σεληνόϕως καὶ τὰ ὄνειρα εἶναι τὰ μαγικά μου ὅπλα. ῾Ωστόσο ὡς μουσικὴ δὲν πρέπει νὰ νοεῖται μόνο ἡ μουσικὴ ποὺ παίζεται, ἀλλὰ κι ἐκείνη ποὺ δὲν θὰ παιχθεῖ ποτέ. Οὔτε καὶ ὡς σεληνόϕως πρέπει νὰ νοεῖται αὐτὸ ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ σελήνη καὶ κάνει τὰ δέντρα νὰ ϕαίνονται μεγαλύτερα.

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

31

῾Υπάρχει κι ἄλλο σεληνόϕως, ποὺ δὲν τὸ ἐξουδετερώνει οὔτε κι ὁ ἴδιος ὁ ἥλιος, καὶ σκοτεινιάζει καταμεσήμερο αὐτὸ ποὺ τὰ πράγματα παριστάνουν ὅτι εἶναι. Μόνο τὰ ὄνειρα εἶναι πάντοτε αὐτὸ ποὺ εἶναι. Εἶναι ἐκεῖνο τὸ μέρος τοῦ ἑαυτοῦ μας ὅπου γεννηθήκαμε καὶ ὅπου εἴμαστε πάντοτε ἐμεῖς, ὁ ἑαυτός μας». « ᾽Αλλά, ἂν ὁ κόσμος εἶναι δράση, πῶς γίνεται καὶ τὸ ὄνειρο ἀποτελεῖ μέρος τοῦ κόσμου;» «Εἶναι γιατὶ τὸ ὄνειρο, καλή μου κυρία, εἶναι δράση ποὺ ἔγινε ἰδέα, καὶ γι᾽αὐτὸν τὸν λόγο διατηρεῖ τὴ δύναμη τοῦ κόσμου ἀπορρίπτοντας τὴν ὕλη, δηλαδὴ τὸ νὰ ὑπάρχει κανεὶς μέσα στὸν χῶρο. Μήπως δὲν εἶναι ἀλήθεια ὅτι μέσα στὸ ὄνειρο εἴμαστε ἐλεύθεροι;» «Ναί, καὶ τί θλίψη νὰ ξυπνάει κανείς…» «῾Ο καλὸς ὀνειροπόλος δὲν ξυπνᾶ. Δὲν ξύπνησα ποτέ. ῾Ο ἴδιος ὁ Θεὸς πιστεύω πὼς κοιμᾶται διαρκῶς. Μοῦ τὸ εἶπε κάποτε…» ᾽Εκείνη τὸν κοίταξε ἀναριγώντας καὶ ξαϕνικὰ ἔνιωσε ϕόβο, ἕνα συναίσθημα ἀπὸ τὰ κατάβαθα τῆς ψυχῆς της ποὺ ποτέ της δὲν εἶχε δοκιμάσει. «Μὰ ἐπιτέλους, ποιός εἶστε; Γιατί εἶστε ἔτσι μεταμϕιεσμένος;» «Θὰ ἀπαντήσω μὲ μία μόνο ἀπάντηση καὶ στὶς δύο ἐρωτήσεις σας. Δὲν εἶμαι μεταμϕιεσμένος». «Πῶς;»

32

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

33

«Καλή μου κυρία, εἶμαι ὁ Διάβολος. Ναί, εἶμαι ὁ Διάβολος. ᾽Αλλὰ μὴ μὲ ϕοβάστε, μὴν τρομάζετε». Καὶ μὲ μιὰ τρομαγμένη ματιά, στὴν ὁποία κρυϕόκαιγε μιὰ πρωτόγνωρη ἡδονή, ἐκείνη ἀναγνώρισε ξαϕνικὰ πὼς ἦταν ἀλήθεια. «Εἶμαι πράγματι ὁ Διάβολος. Μὴν τρομάζετε, γιατὶ εἶμαι στ ᾽ἀλήθεια ὁ Διάβολος, καὶ γι᾽αὐτὸ δὲν κάνω κακό. ῾Ορισμένοι μιμητές μου, στὴ γῆ καὶ πάνω ἀπὸ τὴ γῆ, εἶναι ἐπικίνδυνοι, ὅπως ὅλοι οἱ ἀντιγραϕεῖς, γιατὶ δὲν γνωρίζουν τὸ μυστικὸ τῆς ὕπαρξής μου. ῾Ο Σαίξπηρ, τὸν ὁποῖο ἐνέπνευσα πολλὲς ϕορές, μοῦ ἀπένειμε δικαιοσύνη: εἶπε ὅτι εἶμαι κύριος. Γι᾽ αὐτὸ ἡσυχάστε: εἶστε μὲ καλὴ παρέα. Εἶμαι ἀνίκανος νὰ προϕέρω μιὰ λέξη, νὰ κάνω μιὰ χειρονομία ποὺ θὰ πρόσβαλλε μιὰ κυρία. ᾽Ακόμη κι ἂν δὲν μοῦ τὸ ὑπαγόρευε ἡ ἴδια μου ἡ ϕύση, θὰ μοῦ τὸ ἐπέβαλλε ὁ Σαίξπηρ. ᾽Αλλά, πραγματικά, δὲν εἶναι ἀπαραίτητο. »῾Υπάρχω ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ κόσμου καὶ ἤμουν ἀνέκαθεν εἴρων. ᾽Αλλά, ὅπως θὰ γνωρίζετε, ὅλοι οἱ εἴρωνες εἶναι ἀκίνδυνοι, ἐκτὸς κι ἂν θέλουν νὰ χρησιμοποιήσουν τὴν εἰρωνεία γιὰ νὰ ὑπαινιχθοῦν κάποια ἀλήθεια. ᾽Εγὼ ποτέ μου δὲν ἰσχυρίστηκα ὅτι θὰ πῶ τὴν ἀλήθεια σὲ κανέναν – ἀϕενὸς γιατὶ δὲν χρησιμεύει σὲ τίποτα, καὶ ἀϕετέρου γιατὶ δὲν τὴ γνωρίζω. Κι οὔτε ὁ μεγαλύτερος ἀδελϕός μου, ὁ παντοδύναμος Θεός, πιστεύω πὼς τὴ γνωρίζει. ᾽Αλλὰ αὐτὰ εἶναι οἰκογενειακὲς ὑποθέσεις.