πέσσόα- ω Α Λ Φ Α Β Η Τ Α Ρ Ι ᾽ Ανθολόγηση - Μετάϕραση
Μαρία Παπαδήμα
ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΗ ΕΚΔΟΣΗ
GUTENBERG
᾽Α θήνα 2018
ΠΡ ΟΛΟ ΓΟ Σ
ΟΙ ΛΕξΕΙΣ ΤΟΥ ΠΕΣΣΟΑ
῞Ο,τι σκέϕτομαι γίνεται πάραυτα λέξεις. Φερνάντο Πεσσόα Οἱ λέξεις εἶναι γιὰ μένα κορμιὰ ποὺ μπορεῖς νὰ τ ᾽ἀγγίξεις, ὁρατὲς σειρῆνες, ἐνσαρκωμένες ἡδυπάθειες. Μπερνάρντο Σοάρες
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ἀναμϕισβήτητα πολλοὶ τρόποι νὰ προσεγγίσει κανεὶς ἕναν συγγραϕέα καὶ τὸ ἔργο του, ἀκολουθώντας βιογραϕικές, ψυχολογικές, ϕιλοσοϕικές, αἰσθητικὲς ἢ ἀκόμη καὶ κοινωνικοϊστορικὲς ἀτραπούς. Λειτουργώντας πρωτίστως ὡς μεταϕράστρια, μὲ ἄλλα λόγια ὡς συστηματικὴ ἀναγνώστρια καὶ ἑρμηνεύτρια τοῦ ἔργου τοῦ Πεσσόα, οἱ λέξεις ἀποτέλεσαν γιὰ μένα τὴν κύριο ὁδὸ προσπέλασης ἑνὸς συγγραϕέα ὁ ὁποῖος ὁρίζει τὸν ἑαυτό του ὡς ἀκολούθως: 9
«Εἶμαι, κατὰ μεγάλο μέρος, ἡ ἴδια ἡ πρόζα ποὺ γράϕω. ᾽ Εκτυλίσσομαι σὲ περιόδους καὶ παραγράϕους, μοῦ βάζω σημεῖα στίξης, καὶ στὴν ἀκατάσχετη κατανομὴ τῶν εἰκόνων ντύνομαι, ὅπως τὰ παιδιά, βασιλιὰς μὲ χαρτὶ ἐϕημερίδας, ἤ, μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ποὺ δημιουργῶ ρυθμὸ μὲ μιὰ σειρὰ ἀπὸ λέξεις, στεϕανώνομαι, σὰν τοὺς τρελούς, μὲ ξερὰ λουλούδια, ποὺ ἐξακολουθοῦν νὰ εἶναι ζωντανὰ στὰ ὄνειρά μου». Παλεύοντας διαρκῶς μὲ τὶς λέξεις τοῦ Πεσσόα, διαπίστωσα πολὺ σύντομα ὅτι τόσο στὰ γραπτά του ποὺ ϕέρουν τὴν ὑπογραϕή του ὅσο καὶ στὴν ἑτερώνυμη παραγωγή του, ὁ Πορτογάλος ποιητὴς ἐπανέρχεται μὲ ἐπιμονὴ καὶ ἐμμονὴ σὲ ἕναν πυρήνα ἐννοιῶν, τὶς ὁποῖες ἀναλύει μέχρις ἐξαντλήσεως, ἐκθέτοντας πολλαπλῶς τὸ σημασιολογικό τους περιεχόμενο, ὁρίζοντάς το καὶ ἀναιρώντας το μὲ τὴν εὐκολία τοῦ πνεύματος ἀντιλογίας ποὺ τὸν χαρακτηρίζει, προσϕέροντας διαρκῶς νέες αἰσθητικὲς ἐκδοχές τους, ἐπιβεβαιώνοντας ἔτσι, σὲ μιὰ βαθύτερη διατομὴ τοῦ ἔργου του, τὴν ἑνότητα τῆς κατακερματισμένης αὐτῆς δημιουργίας. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἐκτεταμένη καὶ συστηματικὴ καταγραϕή, ἡ ὁποία ἀϕορᾶ ἀϕενὸς ἔννοιεςκλειδιὰ τοῦ στοχασμοῦ του, ὅπως: ἄνθρωπος, ζωή, θάνατος, θεός, παιδί, πλήξη, ἐλευθερία, αἰσθάνομαι, ὄνειρο, κοιμᾶμαι, ὕπνος, ἔρωτας, τέχνη, λογοτεχνία, ταξίδι, σύμπαν, καὶ ἀϕετέρου, λέξειςἐμμονὲς ὅπως: ϕθινόπωρο, βροχή, τριαντάϕυλλο. 10
Παρακολουθοῦμε ἔτσι νὰ ἐκτυλίσσεται καὶ νὰ διαπλέκεται ὁ ἱστὸς τῆς σκέψης του, δεδομένου ὅτι οἱ λέξεις αὐτὲς καὶ ὁ ἑκάστοτε ὁρισμός τους συνδέονται ποικιλοτρόπως μεταξύ τους, σχηματίζοντας ἕνα ἰδιαίτερο δίκτυο σημαινομένων ὅπως κοιμᾶμαι-ὄνειρο-ζωή, ζωὴ-τέχνη, αἰσθάνομαι-σκέϕτομαι, ὕπνος-θάνατος, ἔρωτας-μόνος. Τὰ κείμενα ποὺ ἀνθολογοῦνται στὸ ἀνὰ χεῖρας βιβλίο, πεζὰ ἀλλὰ καὶ ποιήματα, ποικίλλουν σὲ μέγεθος καὶ μορϕὴ καὶ προέρχονται ἀπὸ τὸ Μήνυμα, τὶς Μυθοπλασίες τοῦ διαλείμματος, τὸν Φάουστ, τὴν ῞Ωρα τοῦ Διαβόλου καὶ ἄλλα ἀταξινόμητα κείμενα τὰ ὁποῖα ϕέρουν τὴν ὑπογραϕὴ τοῦ Φερνάντο Πεσσόα, τὸ Βιβλίο τῆς ἀνησυχίας τοῦ Μπερνάρντο Σοάρες, τὰ Ποιήματα καὶ τὴν ἀλληλογραϕία τοῦ ῎ Αλβαρο ντὲ Κάμπος, τὸν Φύλακα τῶν κοπαδιῶν καὶ τὰ ᾽Ασύνδετα ποιήματα τοῦ ᾽Αλμπέρτο Καέιρο, τὰ Ποιήματα τοῦ Ρικάρντο Ρέις, τὴν Α ᾽ γωγὴ ἑνὸς στωικοῦ τοῦ Μπαράο ντὲ Τέιβε καθὼς καὶ κείμενα τοῦ Τσὰρλς Ρόμπερτ ῎ Ανον. Αὐτὸ ποὺ προέκυψε εἶναι ἕνα βασικὸ γλωσσάρι, ἕνα εὔχρηστο λημματολόγιο, ἕνα ἐγχειρίδιο τοῦ πεσσοανικοῦ γαλαξία ποὺ ϕιλοδοξεῖ νὰ δώσει στὸν ἀναγνώστη τὴ σύνοψη ἑνὸς στοχασμοῦ καὶ τὴν ἐπιτομὴ μιᾶς ποιητικῆς ἰδιοσυγκρασίας. Πιστεύω ὅτι ὁ Πεσσόα, ποὺ ἀγαποῦσε τοὺς καταλόγους καὶ τὶς ταξινομήσεις, ὁ ὁποῖος ἀϕενὸς σχεδίαζε ἐπιμελῶς τὴν ἔκδοση τοῦ ἔργου του καὶ ἀϕετέρου ἀνέβαλλε διαρκῶς τὴ δημοσίευσή του, 11
θὰ ἐνέκρινε τὴν ἔκδοση τοῦ ἰδιότυπου αὐτοῦ λεξικοῦ καὶ ὁπωσδήποτε θὰ διασκέδαζε μὲ τὴν ἰδέα του. Μία πρώτη μορϕὴ τοῦ ἀνθολογίου αὐτοῦ κυκλοϕόρησε τὸ 2008 ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις ῾ Εξάντας. Τὸ παρὸν βιβλίο συνιστᾶ μία πλήρως ἀναθεωρημένη ἔκδοση ποὺ περιλαμβάνει περισσότερα σὲ ἀριθμὸ ἀλλὰ μικρότερα σὲ ἔκταση λήμματα καὶ ἀκολουθεῖ, ὅπου κρίθηκε ἀναγκαῖο, νέες μεταϕραστικὲς ἐπιλογές. Αἴγινα, 30 Αὐγούστου 2018
12
Μαρία Παπαδήμα
~Α~ ᾽Αγάπη
Ποτὲ δὲν ἀγαπᾶμε κάποιον. ᾽Αγαπᾶμε ἁπλῶς τὴν ἰδέα ποὺ σχηματίζουμε γιὰ κάποιον. Τελικὰ αὐτὸ ποὺ ἀγαπᾶμε εἶναι μιὰ δική μας ἔννοια καὶ ὁ ἑαυτός μας. ΜΠ.Σ.
᾽Αγαπῶ εἶναι κουράστηκα νὰ εἶμαι μόνος: εἶναι ὡστόσο μιὰ δειλία καὶ μιὰ προδοσία ἀπέναντι στὸν ἑαυτό μας (εἶναι πρώτιστης σημασίας νὰ μὴν ἀγαπᾶμε). ΜΠ.Σ.
῾ Η ἀγάπη δὲν κλίνεται στὸ παρελθόν, ἢ ἀγαπᾶμε γιὰ πάντα ἢ ποτὲ δὲν ἀγαπήσαμε ἀληθινά. Φ.Π.
Δὲν ξέρω ἂν εἶναι ἀγάπη ἀληθινὴ ἢ προσποιητή, Αὐτὴ ποὺ δίνεις. Δῶσ ᾽τη μου. Μοῦ ϕτάνει. Ρ.Ρ.
13
Κανεὶς τὸν ἄλλο δὲν ἀγαπᾶ, παρὰ μονάχα ἀγαπᾶ ὅ,τι δικό του ὁ ἄλλος ἔχει, ἢ πὼς ἔχει νομίζει. Ρ.Ρ.
Κάθε ἀγάπη εἶναι ἕνας τρόπος νὰ ὑποϕέρουμε, γιατὶ εἶναι θέλω νὰ δώσω αὐτὸ ποὺ δὲν μπορεῖς νὰ δώσεις καὶ ζητάω αὐτὸ ποὺ δὲν μπορεῖς νὰ δεχτεῖς. Φ.Π.
᾽Αδράνεια
Τὸ νὰ διαλέγω τρόπους γιὰ νὰ μὴ δρῶ ὑπῆρξε ἀνέκαθεν ἡ μέριμνα καὶ ἡ ἀποκλειστικὴ ἐνασχόληση τῆς ζωῆς μου. ΜΠ.Σ.
Δὲν ὑποτάσσομαι οὔτε στὸ κράτος οὔτε στοὺς ἀνθρώπους· ἀντιστέκομαι ἀδρανῶς. ΜΠ.Σ.
Αἰσθάνομαι
Αἰσθάνομαι εἶναι δημιουργῶ. Αἰσθάνομαι εἶναι σκέϕτομαι χωρὶς ἰδέες, καὶ γι᾽ αὐτὸ αἰσθάνομαι εἶναι καταλαβαίνω, δεδομένου ὅτι τὸ σύμπαν δὲν ἔχει ἰδέες. Φ.Π.
14
Νὰ αἰσθάνομαι τὰ πάντα μὲ ὅλους τοὺς τρόπους· νὰ ξέρω νὰ σκέϕτομαι μὲ τὶς συγκινήσεις καὶ νὰ αἰσθάνομαι μὲ τὴ σκέψη. ΜΠ.Σ.
Τὸ βάρος τοῦ νὰ αἰσθάνομαι! Τὸ βάρος τοῦ νὰ πρέπει νὰ αἰσθάνομαι! ΜΠ.Σ.
Νὰ αἰσθάνομαι τὰ πάντα μ ᾽ὅλους τοὺς τρόπους, νὰ ζῶ τὰ πάντα ἀπ ᾽ὅλες τὶς πλευρές, νά ᾽μαι τὸ ἴδιο πράγμα, μ ᾽ὅλους τοὺς δυνατοὺς τρόπους τὴν ἴδια στιγμή, νὰ ὑλοποιῶ μέσα μου ὅλη τὴν ἀνθρωπότητα ὅλων τῶν στιγμῶν, σὲ μία μόνη στιγμή, διάχυτη, ἄπλετη, ὁλόκληρη καὶ μακρινή. Α. ΝΤΕ Κ.
῞Οσο πιὸ πολὺ αἰσθανθῶ, ὅσο πιὸ πολὺ αἰσθανθῶ σὰν διαϕορετικὰ πρόσωπα, ὅσο πιὸ πολλὲς προσωπικότητες ἀποκτήσω, ὅσο πιὸ ἔντονα, πιὸ στριγκὰ τὶς ἀποκτήσω, ὅσο πιὸ ταυτόχρονα αἰσθανθῶ μ ᾽ὅλες αὐτές, ὅσο πιὸ ὁμοιότροπα διαϕορετικός, ἀνομοιόμορϕα προσεκτικός, ὑπάρξω, αἰσθανθῶ, ζήσω, εἶμαι, τόσο πιὸ πολὺ θ ᾽ἀποκτήσω τὴ συνολικὴ ὕπαρξη τοῦ σύμπαντος, 15
τόσο πιὸ πλήρης θά ᾽μαι σ ᾽ὁλόκληρη τὴν ἔκταση τοῦ διαστήματος, τόσο πιὸ ὅμοιος μὲ τὸν Θεό, ὅποιος καὶ νά ᾽ναι, γιατὶ, ὅποιος καὶ νά ᾽ναι, ἀσϕαλῶς εἶναι τὸ Α ῞ παν, κι ἔξω ἀπ ᾽Αὐτὸν ἔχει μόνο Αὐτόν, καὶ τὸ Α ῞ παν γι ᾽αὐτὸν εἶναι λίγο. Α. ΝΤΕ Κ.
᾽Αλήθεια
῾ Η ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας εἶναι τόσο ὀδυνηρὴ ὅσο ϕρικτὴ θὰ ἦταν ἡ ἀνακάλυψή της. Φ.Π.
῎Ανθρωπος
῾ Ο τέλειος ἄνθρωπος γιὰ τοὺς εἰδωλολάτρες ἦταν ἡ τελειότητα τοῦ ἀνθρώπου ποὺ ὑπάρχει· ὁ τέλειος ἄνθρωπος γιὰ τοὺς χριστιανούς, ἡ τελειότητα τοῦ ἀνθρώπου ποὺ δὲν ὑπάρχει· ὁ τέλειος ἄνθρωπος γιὰ τοὺς βουδιστές, ἡ τελειότητα τοῦ νὰ μὴν ὑπάρχει ὁ ἄνθρωπος. ΜΠ.Σ.
Πολλοὶ ἔχουν δώσει τὸν ὁρισμὸ τοῦ ἀνθρώπου, συνήθως σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὰ ζῶα. Γι᾽ αὐτὸ στοὺς ὁρισμοὺς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι συχνὴ ἡ χρήση τῆς ϕράσης «ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ζῶο…» καὶ ἕνα ἐπίθετο, ἢ «ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ζῶο 16
πού…» καὶ ἀκολουθεῖ τὸ τί κάνει. «῾ Ο ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ἄρρωστο ζῶο», εἶπε ὁ Ρουσσώ, καὶ ἐν μέρει εἶναι ἀλήθεια. «῾ Ο ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ἔλλογο ζῶο», λέει ἡ ᾽ Εκκλησία, καὶ ἐν μέρει εἶναι ἀλήθεια. «῾ Ο ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ζῶο ποὺ χρησιμοποιεῖ ἐργαλεῖα», λέει ὁ Καρλάυλ, καὶ ἐν μέρει εἶναι ἀλήθεια. ᾽Αλλὰ ὅλοι αὐτοὶ οἱ ὁρισμοί, καθὼς καὶ ἄλλοι σὰν αὐτούς, εἶναι πάντα ἀτελεῖς καὶ μονομερεῖς. ῾ Ο λόγος εἶναι πολὺ ἁπλός: δὲν εἶναι εὔκολο νὰ διακρίνει κανεὶς τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ζῶα, διότι δὲν ὑπάρχει ἀσϕαλὲς κριτήριο γιὰ νὰ διακρίνει κανεὶς τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ζῶα. ΜΠ.Σ.
῾ Ο κοινὸς ἄνθρωπος, ὅσο σκληρὴ κι ἂν εἶναι ἡ ζωή του, ἔχει τουλάχιστον τὴν εὐτυχία νὰ μὴν τὴ σκέϕτεται. Νὰ ζεῖς τὴ ζωὴ ὅπως ἔρχεται, ἐξωτερικά, σὰν γάτα ἢ σὰν σκύλος – ἔτσι κάνουν οἱ συνηθισμένοι ἄνθρωποι, κι ἔτσι πρέπει νὰ ζεῖ κανεὶς τὴ ζωὴ γιὰ νὰ ἔχει τὴν εὐχαρίστηση τῆς γάτας ἢ τοῦ σκύλου. ΜΠ.Σ.
᾽Ανθρωπότητα
Νιώθω σωματικὴ ναυτία γιὰ τὴ συνηθισμένη ἀνθρωπότητα, ποὺ ἄλλωστε εἶναι ἡ μόνη ποὺ ὑπάρχει. ΜΠ.Σ.
17