Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
ΤΟ ΚΑΛΟ ΟΣΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΞΙΣΟΥ ΕΝΑΥΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ!
ΦΟΙΤΗΤΕΣ Κ ᾽ ΟΙ ΔΥΟ, ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ ᾽ 80 γυρνάγαμε τὰ παλαιοβιβλιοπωλεῖα, ἐδῶ καὶ στὸ ἐξωτερικό, καὶ ξετρυπώναμε δυσεύρετες ἐκδόσεις πάμϕθηνα, ποὺ τὶς πουλούσαμε κατόπιν σ ᾽ ἄλλα βιβλιοπωλεῖα μὲ πιό «ἐξειδικευμένη» πελατεία καὶ πιό «ἁλμυρά» συνεπῶς τιμολόγια, ἢ κι ἀπευθείας σέ «ἔχοντες» συλλέκτες, ἐξασϕαλίζοντας χαρτζιλίκι, ποὺ ξωδευόταν ἄμεσα γιὰ βιβλία δικά μας ἢ γιὰ νέα ταξίδια... Κάποτε –τρέχα-γύρευε ποῦθε μαζεμένη– ξέπεσε στὰ χέρια μας καὶ μιὰ εἰκόνα. Οὔτε βυζαντινὴ ἦταν, οὔτε μεταβυζαντινή· ἕνας ἅγιος ᾽Αθανάσιος, ἄτεχνος, σὲ παλιοσάνιδο πάνω, καθὼς τὸν θυμᾶμαι, καὶ τὸν πασάραμε κι αὐτόν ὡς «τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰώνα» σ ᾽ ἕναν νεόκοπο ϕιλότεχνο γνώριμό μας βιομήχανο. Μήτε ξέραμε τί νὰ ζητήσουμε, ἀλλὰ μές στὴν ἄγνοιά μας γυρέψαμε 15.000 δραχμές –ἀστρονομικὸ γιὰ τότε ποσό– κι ὤ τοῦ θαύματος, λίγες μέρες ἀργότερα εἰδοποιηθήκαμε «μέσῳ γραμματέως», γιὰ τὴν ἐκ μέρους του ἀποδοχὴ τῆς πρότασης!.. ᾽Αϕιονισμένοι βιβλιομανεῖς μποροῦν ἴσως νὰ νοιώσουν τὴν ἔξαλλη χαρά μας ὅταν, ροβολῶντας τὴν ῾ Ιπποκράτους μὲ τὰ δεκαπέντε χιλιάρικα ζεστά, εἰσβάλαμε στοῦ Καρδαμίτσα καὶ παραγγείλαμε σὰν ἄρχοντες τὸ δεκαεξάτομο τῶν ῾Ιστορικῶν τοῦ Jacoby, ποὺ τόχαμε ἀκουστὰ μὲν ἀπ ᾽ τὸν πατέρα - ἀλλὰ ποῦ ἐλπίδα νὰ τὸ ἀποκτούσαμε... Σὰ χτές πούϕτασε τὸ θηρίο μὲ τὴν σκούρα μπλὲ λινὴ βιβλιοδεσία του καὶ τοὺς δαιδαλώδεις τίτλους κ᾽ ὑποτίτλους (μ᾽ ἀριθμοὺς δηλωτικοὺς τόμων κ᾽ ἡμίτομων, κειμένων καὶ σχολίων καὶ χωριστῶν ὑπο[ 31 ]
32
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
σημειώσεων) στὶς ράχες πάνω, χρυσοῦς. Μολονότι οὔτε τὴ γλῶσσα καλοξέραμε, κι ἀρχικὰ περιωριζόμασταν στὴ χρήση τῶν σχολαστικὰ θησαυρισμένων ἀρχαίων κειμένων, ἡ ὑποδειγματική του κατάταξη ἀρκοῦσε νὰ ἐμπνεύσῃ δέος... Σιγά-σιγὰ καὶ τὰ Γερμανικά μας βελτιωθῆκαν κι ὁ κατεξοχὴν πυκνός, δωρικός του λόγος (ὄχι ἐπίτηδες, μ᾽ ἀπ ᾽ τὸ βάθος τῆς συνόλης του γνώσης ἀποσταγμένος) γίνηκε πιὸ βατός - μολονότι βέβαια πάντα δυὸ καὶ τρεῖς ϕορὲς ἀναγκάζεσαι νὰ τὸν διαβάζῃς, γιὰ νάσαι σίγουρος πὼς κατάλαβες... Τώρα, μετὰ ἀπὸ μιὰ τριακονταετία ἐντατικῆς χρήσης, τὰ σκοῦρα μπλέ, παρ᾽ ὅλη τὴ ϕροντίδα μας, γκριζάρανε, οἱ ἑνώσεις ϕαγωθῆκαν, ξέϕτισαν, τὰ χρυσᾶ στὶς ράχες θάμπωσαν. ᾽Α μ ε ί ω τ η διατηρήθηκε ἡ ἐκτίμηση στὸ ἔργο καὶ τὸ χαλκέντερο ἐργάτη του... *** Εἴκοσι χρόνια ἀργότερα, στὰ τέλη μακρᾶς ἐργασίας πάνω στὸν ᾽Αλέξανδρο, τοὺς Διαδόχους καὶ τοὺς ᾽ Επιγόνους τοῦ κλασσικοῦ Droysen, ὁ μαικήνας τοῦ ἔργου ἐξασϕάλιζε πᾶσαν ζητουμένην βιβλιογραϕία, ἀνεξαρτήτως κόστους! Κατὰ δεκάδες σωρεύονταν οἱ καινούργιοι τόμοι στὰ ἤδη κατάϕορτα ράϕια γύρω, ὅταν ἔϕτασε ϕρεσκοτυπωμένη ἀπ ᾽ τὰ Belles Lettres, ἡ συλλογὴ ᾽Αποσπασμάτων τῶν ἀρχαίων ἱστορικῶν τοῦ Α ᾽ λεξάνδρου τοῦ Auberger, μὲ κείμενα, γαλλικὲς μεταϕράσεις, εἰσαγωγὲς καὶ σημειώσεις. ῎ Ισως μιὰ νέα ἀντιμετώπιση; ῍ Αν μή τι ἄλλο μιὰ βοήθεια στοὺς λαβυρίνθους τῶν ἑρμηνειῶν τόσο πολυποίκιλων κ᾽ ἐνίοτε δυσπρόσιτων κειμένων. Τυχὸν καταγραϕὴ νέων τάσεων, ἐπαναπροσδιοριστικῶν τῆς ῎ Ερευνας, ποὺ διόλου στάσιμη δὰ δὲν ἔμεινε ἀπ ᾽ τὴ δεκαετία τοῦ 1920, ὁπόταν πρωτοβγῆκε ὁ Jacoby; ῾ Οπωσδήποτε, τοὐλάχιστον καινούργια κείμενα, βάσει ὅσων κριτικὰ ἐπανεπεξεργασμένων ἐκδόσεων ἐμϕανίστηκαν στὸ μεσοδιάστημα τοῦτο, κοντὰ ἑνὸς αἰώνα... Καὶ πάντως, μονότομο, ϕάνταζε εὔχρηστο, σαϕῶς πρακτικώτερο ἀπ ᾽ τὸν γερμανικὸ κολοσσό! Τίποτε ἀπ ᾽ αὐτά! Μιά-δυό ϕορὲς ἀνοίχτηκε, οὐσιαστικὴ βοήθεια δὲν πρόσϕερε κ᾽ ἐκτοπίστηκε στὰ ψηλὰ τῆς βιβλιοθήκης... ῎ Εμενε μόνο ἡ ἰδέα! ῞ Οταν ἦρθε ἀπ ᾽ τοὺς Gutenberg ἡ πρόταση, ὅλ᾽ ἡ συγκομισμένη μας γνώση τῶν ἀλεξανδρινῶν ζητημάτων νὰ διοχετευθῇ στὴ συγκρό-
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
33
τηση μιᾶς ἀντίστοιχης συλλογῆς τῶν πρώτων πηγῶν τῆς ῾Ιστορίας τοῦ Α ᾽ λεξάνδρου, τὸν ξανακατεβάσαμε γιὰ νὰ σταθμίσουμε ἀναλυτικὰ τί εἶχε πορίσει ὁ ἀμέσως προγενέστερος μελετητὴς στὸν ἴδιο χῶρο, σὲ ποιές γραμμὲς εἶχε κινηθῆ καὶ τί ἔμενε νὰ κομίσουμε παραπέρα... ῞ Οπου δοκιμάστηκε ἡ ἔκδοση τῶν Belles Lettres, βρέθηκε ὄχι κατώτερη ἁπλῶς τῶν στοιχειωδῶν ἀπαιτήσεων τῆς σύγχρονης ἐπιστήμης, ἀλλὰ καὶ τοῦ γαλλικοῦ οἴκου, ποὺ τὴν τελευταία ἑκατονταετία ἐκπροσωπεῖ τὴν κορυϕὴ τῶν ἀρχαιογνωστικῶν Σπουδῶν στὴ Γαλλία! Τόσο ὁ ἐπιμελητής, ὅσο κι ὁ ὑπεύθυνος σειρᾶς καὶ συνυπογράϕων γιὰ τὴν ἐπιλογὴ τῶν κειμένων Μ. Casevitz, ἐργάστηκαν δίχως μέθοδο,1 μὲ προχειρότητα κι ἀσυνέπεια,2 ἐλέγχονται δὲ ἀμέτοχοι τοῦ 1. Προϕανὴς ἡ πλήρης ἀπουσία σχεδίου στὴ σύνθεση τοῦ ἔργου. Παραλείπει ὅσους ἱστορικοὺς δὲν ἔχουν ἀποσπάσματα, ἀλλὰ σώζεται μονάχα ὁ τίτλος κάποιου περὶ ᾽Αλεξάνδρου ἔργου τους (Στράττι, Λέοντα Βυζάντιο, Βάρρωνα, Πραξαγόρα), μαζὶ ὅμως παίρνει ἡ μπάλλα καὶ κάμποσους μ᾽ ἕνα, δύο ἢ καὶ τρία ἀποσπάσματα ( ᾽Αντιδάμαντα, ᾽Αμυντιανό, ᾽Απίωνα, ᾽Ασκληπιάδη, ᾽Αντικλείδη, Μέναιχμο)! ῾ Ο ἕνας δὲν τοὺς μοιάζει «διόλου χρήσιμος», τ ᾽ ἀλλουνοῦ τὰ παραδιδόμενα ἀνήκουν σ ᾽ «ἐντελῶς διαϕορετικῆς ὑϕῆς ἔργα», μὴ ἔχοντα σχέση μὲ ᾽Αλέξανδρο! Πλήν, δὲν ἐξηγεῖται γιατὶ περιλαμβάνονται 21 ἀποσπάσματα τοῦ Μαρσύα τοῦ Φιλιππέα, καὶ δὴ πολλὰ ἀπὸ ἔργο του περὶ Μακεδονίας - ὅπου τίποτε σχετικὸ μὲ ᾽Αλέξανδρο! ( ῍ Αν πάλι καταχωρίζονταν στὸν τόμο κι ὅλα τὰ γ ε ν ι κ ὰ περὶ Μακεδονίας ἔργα, πόσοι καὶ πόσοι ἀκόμη δὲ θάπρεπε νὰ προστεθοῦν;) Μὰ καὶ τὸν ᾽Αναξιμένη (μὲ 4 σωζόμενα ἀποσπάσματα), τὸν ἀϕήνει ἀπ ᾽ ἔξω, διότι στὴν Εἰσαγωγὴ ὁ Auberger, 26-7, τὸν ἐντάσσει ἄκριτα σ ᾽ ἐκείνους πού «μόνο τ ᾽ ὄνομά τους σώζεται»! Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸν Καλλισθένη ὁλάκερον τὸν ἐξοβελίζει (ὅ.π.), μὲ τὴν ἀπίθανη δικαιολογία πώς «τὸ ἔργο του εἶν ᾽ ἐπαρκῶς γνωστὸ χάρη στὶς δυὸ μεταϕράσεις τῶν Belles Lettres: «Pseudo-Callisthène, Le Roman d’Alexandre» καί: «Le Roman d’Alexandre, Alexandre de Paris», δίχως νὰ τοῦ περνάῃ κἂν ἀπ ᾽ τὸ μυαλὸ ὅτι τὰ ψ ε υδ ο κ α λ λ ι σ θ έ ν ε ι α αὐτὰ οὐδεμία σχέση ἔχουν μὲ τὰ 15 σωζόμενα –καὶ κρίσιμα γιὰ τὴν κατανόηση βασικῶν τάσεων τῆς ἀλεξανδρικῆς ἱστοριογραϕίας– γ ν ήσ ι α τοῦ Καλλισθένη, ποὺ συνέλεξε ὁ Jacoby! Τέλος, δίχως καμμιὰν ἐξήγηση, ἀπουσιάζει ὁλάκερη ἡ ῾ Ιστορία τοῦ παπύρου ᾽ Οξυρύγχου, XV, 1798. 2. Τὰ κείμενα τὰ παίρνουν ἀπ ᾽ τὸν Jacoby (FGrH) –διατείνονται μάλιστα ὅτι «διώρθωσαν σὲ πλεῖστα σημεῖα λάθη του»–, ἐνίοτε ὅμως προκρίνουν ἄλλες ἐκδόσεις, χωρὶς νὰ μπαίνουν στὸν κόπο νὰ ἐνημερώσουν ποιάν ἀκριβῶς καὶ γιατί! ῎ Ετσι, δίχως λόγο ἐγκαταλείπουν τὸ βελτιωμένο κείμενο Αἰλιανοῦ (Κλείταρχος, ἀπόσπ. 19) ποὺ παρέχεται στὰ FGrH κι ἀναπαράγουν τὸ παμπάλαιο –κι ὄχι δὰ ἰδιαίτερα ἐπιτυχές, μήτε στὴν ἐποχή του!– τοῦ Hercher, τοῦ 1864! ᾽Αμέσως παρακάτω (Κλείταρχος, ἀπόσπ. 23), ὀρθῶς μὲν προκρίνεται τὸ κείμενο τοῦ Schilling τῶν ἐκδ.
34
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
ϕιλολολογικοῦ προβληματισμοῦ σὲ πλεῖστα ἐπὶ μέρους.3 ῾ Η ἐκδοτικὴ ἀβελτηρία ὀϕθαλμοϕανής.4 ῞ Οσο γιὰ τὶς μεταϕράσεις - σπάνια συναντᾶται παρόμοιο δεῖγμα ἀναξιοπιστίας καὶ τσαπατσουλιᾶς: Φράσεις ἢ προτάσεις ὁλάκερες ξεχασμένες ἀμετάϕραστες!5 Παρανοήσεις τοῦ πρωτοτύπου, ἀπορρέουσες ἀπὸ ἐντελῶς ἐλλιπῆ θεώρηση μιᾶς ξεκομμένης ϕράσης ποὺ συνιστᾷ τὸ ἀπόσπασμα, χωρὶς συνεξέταση τῶν προαναϕερομένων.6 Τραγελαϕικὲς συγχύσεις ϕιλολογικῶν ἀναπομπῶν τοῦ Jacoby, ποὺ ἐκλαμβάνονται ὡς λεγόμενα τῶν ἀρχαίων συγγραϕέων!7 Belles Lettres (1977) γιὰ τὸν Πλίνιο, ἡ γαλλική του ἀπόδοση ὅμως δὲν ἀκολουθεῖ τὸ λατινικὸ ποὺ τυπώνεται στὴν ἀντικρυστὴ σελίδα, παρὰ ἐκεῖνο τοῦ Jacoby, μεταϕράζοντας ἄλλα ἀντ ᾽ ἄλλων! ᾽Αντιθέτως, σὲ ἄλλο βιβλίο τοῦ Πλινίου ( ᾽Αρχέλαος, ἀπόσπ. 5) ἀκολουθοῦν τοῦ Jacoby τὸ κείμενο, ἀδιαϕορῶντας γιὰ τὴν ὕπαρξη ἀπ ᾽ τὸ 1972, στὴν ἴδια σειρὰ Belles Lettres, νέας ἔκδοσης ἀπ ᾽ τὸν E. de Saint-Denis! Μοιάζει ἐπίσης νὰ μὴν ἔχουν πληροϕορηθῆ τὴν κυκλοϕορία ἀπ ᾽ τὸ 1966 τῆς ᾽Επιτομῆς τοῦ Metz στὶς ἐκδόσεις Λειψίας ἀπ ᾽ τὸν P. Thomas, κ᾽ ἐξακολουθοῦν νὰ παραπέμπουν στὴν παρῳχημένη τοῦ Wagner (1900)... 3. Γιὰ παράδειγμα, διατηρεῖται τυϕλὰ ἡ λανθασμένη διόρθωση πεζεταίρων στὸ Ε ΄ 22,6 τοῦ ᾽Αρριανοῦ (Πτολεμαῖος, ἀπόσπ. 35), καθ ᾽ ἣν στιγμήν, σαράντα χρόνια πίσω, εἶχε τονίσει ὁ Bosworth ὅτι ἐπ ᾽ οὐδενὶ πρέπει ν ᾽ ἀντικαθίσταται ἡ γραϕὴ τῶν κωδίκων: ἀσθεταίρων, μὲ τὸν γνωστότερον ὅρο πεζεταίρων - καὶ τοῦτο ἀποτελεῖ τὴν πεπατημένη πιὰ τῆς Κριτικῆς (βλ. ὑ.592). 4. ᾽Αράδες ὁλόκληρες παραλείπονται στ ᾽ ἀρχαῖα κείμενα: λ.χ., στὴ σ.309, 3η ἀράδα, λείπουν 5 λέξεις· 387, 1η ἀράδα: 16 λέξεις· 399, 4η ἀράδα: 15 λέξεις· 405, 14η ἀράδα: 22 λέξεις· 417, 5η ἀράδα, λείπουν 13 λέξεις. Σημειωτέον, ὅτι σ ᾽ ὅλες τὶς περιπτώσεις ἡ ἀντίστοιχη μετάϕραση ρέει κανονικά, ἀποδίδοντας ἀνύπαρκτο στὴν ἀντικρυστὴ σελίδα κείμενο! 5. Λ.χ. οἱ τρεῖς τελευταῖες ἀράδες τοῦ ἀποσπ. 4 τοῦ Βαίτωνα· οἱ τρεῖς τελευταῖες πάλι τοῦ ἀποσπ. 18 τοῦ Χάρη· οἱ δύο τελευταῖες τοῦ ἀποσπ. 1b τοῦ Νεάρχου· δύο λέξεις στὸ ἀπόσπ. 37 τοῦ ᾽ Ονησίκριτου· μιὰ ἡμιπερίοδος στὸ ἀπόσπ. 4 τοῦ Κλειτάρχου· τρεῖς λέξεις στὸ ἀπόσπ. 40 τοῦ ᾽Αριστόβουλου κ.ἄ.π. 6. Στὸ ἀπόσπ. 8 τοῦ Κλειτάρχου, ἀπ ᾽ τὸν Κικέρωνα, τὸ appellatus μεταϕράζεται σὲ τρίτο πρόσωπο «ὠνομάστηκε» –κι ὁ νοῦς πάει αὐτομάτως στὸ Μεγαλέξανδρο!–, ἐνῶ ἀπ ᾽ τὰ συμϕραζόμενα προκύπτει ἀβίαστα ὅτι γιὰ π ρ ῶ τ ο πρόσωπο πρόκειται κι ἀναϕέρεται στὸν ἴδιο τὸν γράϕοντα Ρωμαῖο ρήτορα, ὑπονοῶντας τὴ δική του περιβολὴ μὲ τιμητικὸ τίτλο στὸ πεδίο τῆς ᾽ Ισσοῦ, γιὰ νίκη του ἐναντίον Κιλίκων ἀνταρτῶν! 7. Στὸ ἀπόσπ. 5 τοῦ Πτολεμαίου μεταϕράζει: «d’après Athénodôros dans le livre 3 de son ouvrage sur sa patrie». Τὸ ἀρχαῖο ὅμως γράϕει: ὡς ᾽Αθηνόδωρος περὶ τῆς αὐτοῦ πατρίδος γράϕων! Τὸ αἰνιγματικὸ ἐκεῖνο «τρίτο βιβλίο» δὲν εἶναι
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
35
Μετὰ ἀπὸ τέτοιο θλιβερὸ ἀπολογισμό, ἡ ὕπαρξη σωρείας ἀβλεψιῶν8 καὶ μυριάδων τυπογραϕικῶν σϕαλμάτων σ ᾽ ἀνθρωπωνύμια καὶ τοπωνύμια, ἀναμενόμενη... Πάνω ἀπ ᾽ ὅλα ὅμως προδίδεται ἡ ἀπουσία καρδιᾶς! Καὶ κάθε πνευματικὸ ἔργο ἄξιο, τ ο ῦ τ ο πρωτίστως ἀπαιτεῖ: περισσότερη ἢ λιγώτερη ὀξύνοια, εὐϕυία, γνώσεις κ᾽ ἐπιμέλεια ἀπὸ μέρους τοῦ συντάκτη - μὰ πάνω ἀπ ᾽ ὅλα κ α ρ δ ι ά! Γενναιότητα προσωπικὴ νὰ τιθασεύσῃς τὸ ὑλικό, νὰ μὴν τσιγκουνευτῇς κόπο γιὰ τὸ ἄριστο, ν ᾽ ἀντιπαλέψῃς τὶς δυσκολίες μὴν ἐϕησυχάζοντας μ᾽ εὔκολες λύσεις «ὡς ἐκ περισσείας» μυαλοῦ ἢ ἐμπειρίας. Παντελῶς ἄχρηστη καθὼς ἀποδείχτηκε ἡ ἔκδοση, στὴν κονίστρα δὲν εἴχαμε μείνει παρὰ ἐμεῖς κι ὁ ἀνυπέρβλητος ξανὰ Γερμανὸς πρωτεργάτης. Καιρὸς τοῦ ἔργου! *** ΓΙΑ ΜΙΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Ζήλευε, λέν, τὸν ᾽Αχιλλέα ὁ ᾽Αλέξανδρος ὅτι ῾Ομήρου ἔσχε ἀϕηγητοῦ, καὶ μ᾽ ἔμπεδη πάντα αἴσθηση τοῦ πραγματικοῦ, σὰν τοῦπε ἕνας ἀκόλουθος τῆς Αὐλῆς του καὶ διάσημος τότε ρήτορας, ὁ ᾽Αναξιμένης, πὼς εἶν ᾽ α ὐ τ ό ς ἐκεῖ, νὰ τόνε δοξάσῃ μὲ τοὺς στίχους του, τὸν ἀντίσ κοψε εἰρωνικὰ πώς «Θερσίτης θὰ προτίμαγε στ ᾽ ὁμηρικὸ ἔπος νάταν, παρὰ ᾽Αχιλλέας στὸ δικό του»... ᾽ Ελάχιστα στὴν παγκόσμια ῾ Ιστορία τὰ πρόσωπα μὲ τόσο ὀξεία ρεαλιστικὴ ἀντίληψη καὶ περιϕρόνηση στὶς κολακεῖες, μὰ καὶ μ᾽ ἔργο, ποὺ νὰ ϕέρνῃ τρόμο πράγματι στοὺς ἱστορικοὺς πῶς θὰ κατορθώσουν νὰ τ ᾽ ἀϕηγηθοῦν... Τὸ προεῖπε κιόλας ὁ μάντης του, ὁ ᾽Αρίστανδρος, σὰν εἶδαν, λέει, τὸ ἄγαλμα τοῦ ᾽Απόλλωνα νὰ ἱδρώνῃ, κ᾽ ἐκεῖνος ξήπαρὰ ἡ ἀναπομπὴ τοῦ Jacoby στὸ τρίτο μέρος τοῦ δ ι κ ο ῦ τ ο υ ἔργου, ὅπου σκόπευε νὰ συμπεριλάβῃ τὰ ἀποσπάσματα τοῦ ᾽Αθηνοδώρου καὶ προκαταβολικὰ τὴν παρενέβαλε (ἐντὸς παρενθέσεων ϕυσικά, καὶ μὲ λατινικὸ ἀριθμό!), κατὰ πάγια συνήθειά του, πρὸς ἐνημέρωσιν τῶν ἀναγνωστῶν... 8. Λ.χ.: «π ρ ὸ δύσεως Πλειάδος» γράϕεται στὸ ἀρχαῖο κείμενο καί: «a p r è s le coucher des Pléiades», στὸ γαλλικό ( ᾽Αριστόβουλος, ἀπόσπ. 39)!
36
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
γησε τὸ σημάδι πώς «τόσον ἵδρωτα θὰ χύσουν κι ὅσοι καταπιαστοῦν νὰ ὑμνήσουν τὰ κατορθώματά του»... Καὶ χρειάστηκε νὰ περάσουν 400 ὁλόκληρα χρόνια γιὰ νὰ γραϕτῇ μιὰ ἐπαρκὴς ῾ Ιστορία τῆς ἐκστρατείας του, μὰ καὶ πάλι δίχως ἐξάρσεις, ἀπόναν ἀξιωματοῦχο τῆς ρωμαϊκῆς διοίκησης, ὠχρὸ ζηλωτὴ τοῦ Ξενοϕώντα... Δίκιο, λοιπόν, ὁ ᾽Αλέξανδρος νὰ ζηλεύῃ... Τὸ σιωπηλὸ παράπονο ὅποιου τυχὸν ἐγκύπτει στὴν ῾ Ιστορία του –«τί κρῖμα νὰ μὴ βρίσκονταν μαζί του, στὰ πέρατα τῆς Οἰκουμένης, ἕνας ἄξιος ἀϕηγητής, νὰ δώσῃ ἐμπνευστικὰ τὸ μοναδικὸ αὐτὸ ϕαινόμενο τῆς παγκόσμιας ῾ Ιστορίας»– συνιστᾷ καὶ τὸ πρῶτο κινοῦν γιὰ νὰ ψάξῃ κανεὶς νάβρῃ π ο ι ο ί βρέθηκαν κοντά του, γινόμενοι κ᾽ «ἱστορητές» τῆς προσωπικῆς τους πρῶτα-πρῶτα περιπέτειας. ᾽ Εκλεπτυσμένοι κόλακες ἐπαγγελματίες γραϕιᾶδες, τραχεῖς ἀξιωματικοὶ τῆς δράσης, θαλασσόλυκοι ποὺ τοὺς δόθηκε εὐκαιρία μοναδικὴ ν ᾽ ἀνοίξουν τὰ παννιά τους σ ᾽ ἄγνωστα νερά, ἀναμὶξ μ᾽ ἀσήμαντους τεχνικάριους ποὺ ἀπ ᾽ τὶς ἀποστολές τους ψάρεψαν ὑλικὸ γιὰ τὴν περιγραϕὴ τῆς ᾽Ανατολῆς, κι ἀρχιψεύταρους ποὺ τὰ ϕουσκῶναν ὅλα γιὰ νὰ μαγεύουν τὸ διψασμένο γιά «θαύματα» κοινό. Κουτσομπόληδες ἀνεκδοτολόγοι, μὲ τ ᾽ ἄπλυτα τῆς Αὐλῆς ἕτοιμα παραμάσκαλα, νὰ βεβηλώνουν τὴν εἰκόνα τοῦ «Μεγάλου», κι ἄλλοι ἄκριτοι ἀπολογητές του, σπεύδοντες νάβρουν ὅ,τι ἔκανε καλὰ καμωμένο! Κι ὅλ᾽ αὐτά, χύδην ὀνομαζόμενα «πρῶτες πηγές», ὑπὸ τὸ μανδύα τῆς ὑπέρτατης ἀξιοπιστίας –ἀϕοῦ ἀπὸ αὐτόπτες δὰ κι αὐτήκοους!– καὶ νὰ παλεύῃ κανεὶς σήμερα ἀκόμη νὰ βγάλῃ ἄκρη μὲ τὶς ἀλληλοσυγκρουόμενες κι ἀλληλαναιρούμενες μαρτυρίες, σὰ νὰ γύρευε μές ἀπ ᾽τὸ βοῦρκο νεράκι γάργαρο νὰ τρέξῃ, καθὼς τόπε κάποτε ᾽ Ινδὸς σοϕός9... ῾ Η παράδοση –ἀληθινὴ ἢ ψεύτικη, πολλὴ σημασία δὲν ἔχει– ϕέρει τὸν ᾽Αλέξανδρο σὰν ἄκουσε νὰ τοῦ διαβάζουν τερατολογίες ἀπὸ μιάν «῾ Ιστορία» σκαρωμένη πρὸς δόξαν του, ν ᾽ ἅρπαξε τὸ βιβλίο ἀπ ᾽ τὰ χέρια τοῦ κουϕιοκέϕαλου συντάκτη της καὶ νὰ τὸ σβούριξε στὸ νερὸ ποὺ πλέανε, λέγοντάς του: «Τὸ ἴδιο θάπρεπε καὶ σύ νὰ πάθῃς, τέτοια ποὺ γράϕεις, πὼς σκότωσα δῆθεν κοτζὰμ ἐλέϕαντες μ᾽ ἕνα ἀκόντιο»!.. ῎ Αλλοτε πάλι ἔλεγε πώς «θάθελε λίγο μόνο νὰ σηκωνόταν ἀπ ᾽ τὸν τάϕο, νάβλεπε ἂν θὰ τὶς διάβαζε κανεὶς αὐτὲς τὶς σαχλαμάρες, γιατὶ πὼς 9. ῾Ως ἂν εἰ διὰ βορβόρου καθαρὸν ἀξιοῖ τις ὕδωρ ρεῖν ( ᾽ Ονησίκριτος, ἀπόσπ. 17α).
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
37
τὶς θαυμάζαν καὶ τόσο ἄρεσαν ὅσο ἦταν ζωντανός, δὲν εἶναι ν ᾽ ἀπορῇς, μιὰς κι ὅλοι γύρευαν τὴν εὔνοιά του». ᾽Αναδύεται ξανὰ καὶ ξανὰ ἡ ἴδια σαγηνευτικὴ Διαλεκτικὴ ἱστοροῦντος καὶ ἱστορουμένου κ᾽ ἐπανέρχεται τὸ μόνιμο ὄνειρο: νάχε ὁ ᾽Αλέξανδρος ἕναν Θουκυδίδη δίπλα του, καὶ νὰ τοῦ ᾽ λεγε, καὶ κεῖνος ἀντικειμενικά, κι αὐστηρὰ τεκμηριωμένα, νὰ προέβαινε στὴν μ ὴ ἀταλαίπωρη ζήτηση τῆς ἀληθείας τῶν ὀλίγων,.. ἀϕήνοντάς τα μας, λέει, σὰν παρακαταθήκη μές σὲ μιὰ δημηγορία του ἀποκρυσταλλωμένα (σὰν σ ᾽ ἕνα δεύτερο ᾽Επιτάϕιο, νὰ ποῦμε), κι ἂς ἤμασταν ὁσοδήποτε βέβαιοι πὼς τ ί π ο τ ε δὲν εἰπώθηκε ἔτσι ἀ κ ρ ι β ῶ ς ἀπ ᾽ τὸ στόμα τοῦ Μεγαλέξανδρου, μὰ τόπλασε ὁ ἱστορικός του γιὰ νὰ συλλάβουμε εἰς βάθος τὸ τρανό του ἔργο, πέραν τῆς κατάκτησης καὶ τῶν μαχῶν καὶ τῶν ἐξερευνήσεων... Τί γιὰ ὅλα τ ᾽ ἄ λ λ α θὰ μᾶς ἔδινε: Σκέψη, Πολιτική, Μεταϕυσική του ἀντίληψη στὴν ὑπηρεσία τῆς διακυβέρνησης, ὅραμα γενναίας πλάσης κόσμου νέου ἀποξαρχῆς, θεσμῶν διαϕορετικῶν, μίξεων πρωτάκουστων... Τί ἄ λ λ η θάταν, πράγματι, ἡ ῾Ιστορία! Δίκιο μέγα ὁ Μεγαλέξανδρος!.. Κι ἀπ ᾽ τὰ συντρίμμια ποὺ ἀντικρύζουμε, ἀνάρια-ἀνάρια μές ἀπὸ ἄλλων λόγια, ἀπὸ δεύτερο καὶ τρίτο χέρι μεταγενεστέρων, τί ν ᾽ ἀναπλάσῃς; Πῶς νὰ ξαναστράψῃ ἡ λάμψη τοῦ μετάλλου ποὺ τὰ ϕλόγισε; ᾽Απὸ τὴν ἄλλη, ἂν ζητούμενο εἶναι νὰ ϕτάσουμε στὴν αὐθεντικώτερη εἰκόνα τοῦ κοσμοκατακτητῆ, μήπως στὶς σκωρίες μέσα σώζεται μιὰ ἀλήθεια παραγνωρισμένη ὥς τώρα; Μήπως μές ἀπ ᾽ τὶς μαρτυρίες γιὰ ϕίδια ἑξηντάμετρα καὶ κήτη θεόρατα, ποντίκια ποὺ ροκανᾶνε σίδερο καὶ μαγικὰ πουλιά, γέρους ἑκατοντριαντάχρονους κι ἀστέρια στὸ στερέωμα πρωτόϕαντα, δέντρα πούϕτειαχναν μαλλὶ καὶ τῶν βυθῶν μαργαριτάρια θαυμαστά, καὶ γιὰ ταλαιπωρίες ἀϕάνταστες σὲ κρασοπότια δίπλα ἀνήκουστα, καὶ γι᾽ ἄθλους ἐγκράτειας περιλάλητης σὲ παρορμήσεις πλάι ξέϕρενες, καὶ γιὰ θαύματα μὲ θάλασσες ποὺ ὑποχωροῦν στοῦ βασιλιᾶ τὸ πέρασμα, καὶ γιὰ ἔρωτες μοναδικούς, μὲ τί γυναῖκες –ἄλλες τοῦ μύθου ἀτίθασες κι ἄλλες χεροπιαστὲς τῶν ἀπάτητων τῆς ᾽Ασίας ὀχυρῶν–, κι ἀκόμα κ᾽ ἐκεῖνα τ ᾽ ἀπροκάλυπτα παραμύθια, πὼς καταδύθηκε τάχα καὶ στῶν ὠκεανῶν τὰ βάθη μὲ κρυσταλλένιο σκάϕανδρο καὶ τὰ ἐξερεύνησε καὶ δαῦτα - μήπως ὅλα, ἀπ ᾽ ὅλες τὶς ἀντιϕερόμενες ὁδούς, τ ὸ ἴ δ ι ο διατρανώνουν; Πὼς δὲν
38
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
ἐπρόκειτο γιὰ κοινὸ θνητὸ παρὰ γιὰ μορϕὴ ἄ λ λ ω ν δ ι α σ τ ά σ ε ω ν, ποὺ ὅ λ α ἡ δικιά του παρουσία καί τὰ δικαιολογοῦσε καί τὰ δικαίωνε, κι ὅλα ἦταν μπορετὰ ὅπου κεῖνος περπατοῦσε, καὶ τὰ πάντα κατορθωτὰ ὅσα ποθοῦσε, καὶ τίποτε δὲ βάσταε νὰ τοῦ ἀντισταθῇ - κι αὐτὸ τόσο τὸ ἐνστερνιστῆκαν ὅσοι τὸν ἀκολούθαγαν, ὥστε ἀπ ᾽ τὴ δική του αὔρα μεθυσμένοι, γυρνῶντας διέδωσαν τὰ πιό ἀπίστευτα, τὰ πιό τρελλά, ἀξιώνοντας νὰ γίνουν πιστευτά! Κ ᾽ ἡ στάση τους ὁλωνῶν δὲν ἀποτελεῖ λοιπὸν παρὰ ἐπιβεβαίωση ἀκλόνητη πὼς ὁ ᾽Αλέξανδρος ἦ τ α ν ἐ κ τ ὸ ς π α ν τ ὸ ς μ έ τ ρ ο υ κ α ὶ π ρ ό β λ ε ψ η ς!.. Μήπως ἡ εἰκόνα αὐτὴ εἶναι πιὸ πραγματική, πιὸ ταυτοτική του, παρὰ οἱ ὁσοδήποτε καλοζυγισμένες τῶν θετικιστῶν, οἱ ὑπολογιστικὲς μεγεθῶν καὶ δυνάμεων, κοινωνικῶν δομῶν κ᾽ οἰκονομικῶν προϋποθέσεων, πολιτιστικῶν ροπῶν, ἀκμῶν καὶ παρακμῶν, τοῦ ἑκάστοτε Δυνατοῦ κ᾽ ᾽ Εϕικτοῦ ἢ τῶν στατιστικῶν δεδομένων γι᾽ ἀντοχὲς ὑποζυγίων κι ἀνθρώπων;.. Μήπως οἱ σοϕοὶ πλανήθηκαν πασχίζοντας νὰ τὸν κατανοήσουν, αὐτόν, τὸν μοναδικὸ κι ἀνεπανάληπτον, κατεβάζοντάς τον στὰ δικά τους –καὶ τὰ δικά μας– μέτρα; Καὶ μήπως οἱ τερατολόγοι σκιαγραϕοῦν καλύτερα τὰ χαρακτηριστικά του;.. ῎ Ισως νὰ δυσπιστῇ ὅποιος διαβάζει. ῍ Αν ὅμως ἐν τῷ συνόλῳ τους διεξέλθῃ τὰ σωζόμενα ἀποσπάσματα, θὰ ἀχθῇ σὲ θέσεις ἂν μὴ ταυτόσημες, πάντως συναϕεῖς - ἀνάλογα μὲ τὸ μέτρο πούναι διατεθειμένος ν ᾽ ἀπεκδυθῇ τὰ ταϊσμένα του ἀπ ᾽ τὴν ἐπιστημονικὴ σκέψη πρίσματα θεώρησης, ἐ π ι χ ε ι ρ ῶ ν τ α ς τ ὴ σ ύ λ λη ψ η τ ο ῦ ἐ ξ α ι ρ ετ ι κ ο ῦ μ έ σ ῳ ἀ ν ο ρ θ ό δ ο ξ ω ν ἀ κ ρ ι β ῶ ς μ ε θ ό δ ω ν. ᾽Απὸ ὀρθόδοξες κι ὀρθολογιστικὲς δά, μυριάδες! Θές ἐπαινετικές, θές ἐπικριτικές, θές ἐϕεκτικὲς ἢ κριτικές, θές ὅποιες... Μὰ κι ὠμότερα διατυπωμένο: τί ἀξία θάχε ἕνας ᾽Αλέξανδρος δίχως τὸ ἐπεισόδιο μὲ τὸ νερὸ στὸ κράνος, τὸ τόσο στοργικὰ ἀπὸ διψασμένους γιὰ τὸ πρῶτο ἀνάμεσά τους παλληκάρι κόμπο-κόμπο μαζεμένο, κ᾽ ὕστερα ἀπὸ κεῖνον τί σπάταλα ἔτσι σκορπισμένο, χυμένο, καὶ ποὺ μολαταῦτα ὅ λ ο υ ς τοὺς ξεδίψασε, περισσότερο ἀπόναν ποταμό, ἤ ἀπὸ τὰ ψάρια τοῦ Χριστοῦ..- δίχως τ έ τ ο ι ο θ α ῦ μ α ἀπ ᾽ τὰ δικά του χέρια, τί ἀξία θάχε ἡ μορϕή του; Καὶ σὲ τί θὰ διέϕερε ἀπ ᾽ τὸ δούκα τοῦ Γουέλλιγκτον ἢ τὸν Μπλύχερ, λ.χ.; Καὶ γιὰ ὅσους ἀκόμη δαιμονίζονται, ἂν εἶν ᾽ ἀλήθεια, κι ἂν συνέβη στὴ Γεδρωσία ἢ τὸν Παραπάμισο, ὑπάρχει ἡ ἀπάντηση: πὼς ε ἶ ν α ι π ι ὸ ἀ λ η θ ι ν ὸ
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
39
κι ἀπὸ ἂν δὲ γίνηκε ποτέ! Π ι ό δ ι κ ό τ ο υ, κι ἂν δὲν τοῦ δόθηκε ἡ εὐκαιρία νὰ τὸ κάνῃ. Κι ἂν δέν τόπραξε, οἱ γύρω του τὸν εἴδανε α ὐ τ ό νὰ πράττῃ!.. Οἱ «μετρήσιμες», στὸ κάτω-κάτω «ἀλήθειες», μήν τὸ ξεχνᾶμε, εἶναι γιὰ τῶν πειραματικῶν μᾶλλον ᾽ Επιστημῶν τὶς δέλτους, παρὰ τῆς Κλειοῦς. Μὰ καὶ παραπέρα: τ ᾽ ἀποσπάσματα ὡς ἑ ν ι α ῖ ο κείμενο συνιστοῦν κατὰ τὸν αὐθεντικώτερο τρόπο τὴν ἱστορία τῆς π α ρ έ α ς τ ο ῦ Μ ε γ α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ, μιᾶς παρέας ποὺ διέλασε τὴν ᾽Ασία ἱδρύοντας νέον κόσμο γιὰ τρεῖς αἰῶνες, κι ὄχι μόνος ὁ Μακεδόνας, παρὰ μιὰ χούϕτα μαζί του θεότρελλων πολεμιστῶν κ᾽ ἐξερευνητῶν κι ὀργανωτῶν κ᾽ ἐκπολιτιστῶν συνάμα, ριγμένων, θάλεγες, στὰ βάθη τοῦ ᾽Αγνώστου, μ᾽ ὅπλο ἐπ ᾽ ὤμου τὸν ἑλληνισμό τους, νὰ τὸν ἀϕήσουν λύχνο νὰ ϕωτίζῃ –ποιούς; τοὺς ξένους; ποὺ τὸ θέλαν τάχα τέτοιο ϕῶς; κανείς τους δὲν ἀναρωτήθηκε!– κι ὡστόσο τὸ π ε τ ύ χ α ν καὶ κάμποσοι ἀπ ᾽ αὐτούς –τί Πτολεμαῖοι καὶ Νέαρχοι κ᾽ Εὐμένηδες– ἀϕηγηθῆκαν κιόλας τὸ τί γίνηκε..- ἔ, αὐτή ἡ ἱστορία εἶν ᾽ ἡ ἀληθινή, ἡ μόνη ἀληθινή, ἡ πιὸ πιστὴ καὶ πιὸ ἀνταποκριτικὴ στὰ πράγματα! Θὰ τὴν ἀνταγωνιστοῦνε, τάχατες, τὰ βαθυνούστατα ἑρμηνευτικὰ σχήματα τῶν ὁσοδήποτε προσεκτικῶν μελετητῶν 2000 χρόνια ἀργότερα;.. Μὰ πάντοτε, τὸν πυρῆνα πάσης ῾ Ιστορίας τὰ βιώματα μιᾶς π α ρ έ α ς τὸν συγκροτοῦν, ποὺ ἀπ ᾽ τὸ κέντρο ἢ τὸ περιθώριο, μέσῳ τῆς Πολιτικῆς ἢ τῆς Λογοτεχνίας, ἀπ ᾽ τὸ ἐργαστήρι ἑνὸς καλλιτέχνη ἢ τοὺς κοιτῶνες ἑνὸς λόχου, κινεῖται γιὰ νὰ γυρίσῃ τὸν τροχὸ τῆς ῾ Ιστορίας - εἴτ ᾽ ἔχει συνείδηση τοῦ ρόλου της εἴτε ὄχι! Α ὐ τ ὴ τὴν ῾ Ιστορία θάχῃ τὴ δυνατότητα ἄμεσα νὰ εἰσπράξῃ κι ὁ μὴ εἰδήμων ἀπὸ τὴν παροῦσα συλλογή. ῞ Ομως ἀρκετά! Γιὰ βιβλίο ποὺ ἀξιώνει πρωτίστως τὸν τίτλο τοῦ ἐπιστημονικοῦ ἐγχειριδίου, περισσότερα μπορεῖ καὶ νὰ τρόμαζαν τὸν ἐπιϕυλακτικὸ δέκτη. Γιὰ κεῖνον, συγκινητικώτερη στιγμὴ τῆς μελέτης –ὅπως καὶ γιὰ μᾶς, δὲν τὸ κρύβουμε!– θάναι ὅταν, διαβάζοντας στὰ παραδιδόμενα τοῦ πιὸ ξεδιάντροπου ἀπ ᾽ ὅλους ψευδολόγου, τοῦ ᾽ Ονησίκριτου, τοῦ ἀρχικυβερνήτη τῶν παραδόξων, καθὼς τόνε λέει ὁ συνετὸς Στράβων, πὼς τάχα στὸν τάϕο τοῦ Δαρείου πάνω βρῆκε χαραγμένο, πώς «ἦταν ϕίλος μὲ τοὺς ϕίλους κι ἄριστος ἱππέας καὶ τοξότης», κι ἀμϕιβάλλοντας, μὲ τὸ δίκιο του (πῶς θὰ μποροῦσε ὁ ᾽ Ονησίκριτος νὰ διαβάζῃ σϕηνοειδῆ γραϕὴ καὶ νὰ μεταϕέρῃ κιόλας πιστὰ
40
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
τὸ περιεχόμενο!), θὰ στραϕῇ στὶς ὑποσημειώσεις10 καὶ θὰ διαπιστώσῃ ὅτι ὄντως, ἀπ ᾽ ὅσα λιγοστὰ διακρίνονται στὶς βασιλικὲς ἐπιγραϕές, ἀπὸ ἀράδες διάσπαρτες, κ᾽ οἱ σημερινοὶ ᾽Ανατολιστὲς ἀποκρυπτογραϕοῦν: εἶμαι ϕίλος... ὁ πιὸ ἄξιος πεζὸς κ ᾽ἱππέας εἶμαι... ῞ Ως κι ὁ μέγας ψεύτης ἄρα, ἀ λ ή θ ε ι α ἔλεγε!..
ΕΚ ΔΟΤΙΚ Α
Στὴ συλλογὴ περιλαμβάνονται 42 ἱστορικοί, εἴτε τ ᾽ ὄνομά τους σκέττο παραδίδεται μὲ τὴν πληροϕορία μοναχὰ πὼς γράψαν περὶ Μεγάλου ᾽Αλεξάνδρου, εἴτε σώζονται κι ἀποσπάσματά τους. ῞ Ορος γιὰ τὴν καταχώριση ἑνὸς ἀποσπάσματος, ὅταν δὲν ἀναϕέρεται ρητὰ στὶς πηγὲς ὅτι προέρχεται ἀπὸ κάποιο περὶ ᾽Αλεξάνδρου ἔργο: νὰ σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὰ ἱστορικὰ καθέκαστα ἢ τοὐλάχιστον νὰ διαϕαίνεται πιθανὴ συνάρτησή του.11 Βέβαια στὴ βασικὴ δουλειὰ τοῦ ξεκαθαρίσματος εἶχε προηγηθῆ ὁ Jacoby μὲ τὴ μνημειώδη συλλογή του, πλὴν ἐκεινοῦ ὁ ὁρίζοντας ἀπείρως εὐρύτερος: συγκέντρωνε ὅ λ ω ν τῶν ἱστορικῶν ὅ λ α τ ᾽ ἀποσπάσματα. Κι ὅταν στὸν δεύτερο τόμο του ἐνέταξε τούς «ἱστορικοὺς τοῦ ᾽Αλεξάνδρου», ἐράνισε καὶ πάλι ὅ λ α τους τὰ σωζόμενα. ᾽Απαιτοῦνταν ἑπομένως προσεκτικὸ ξεκαθάρισμα! Πολλὲς ϕορὲς ἀμϕιταλαντευτήκαμε, ἀλλὰ προτιμήσαμε νὰ μὴ γεμίζουν οἱ σελίδες κείμενα ἀσύμβατα πρὸς τὸ κύριο ἀντικείμενο. ῾ Εστιάσαμε ἀκόμη στὴν κ α θ α ρ ὰ ἱ σ τ ο ρ ι κ ὴ παραγωγὴ πάνω στὸ Μεγαλέξανδρο. ᾽Απέξω μεῖναν κατ ᾽ ἀνάγκην δημιουργίες ἄλλων τομέων τῆς γραμματείας, ὅπως ἡ ρητορική, ἡ δοκιμιογραϕία,
῞ Ορια καὶ σκοπὸς τοῦ ἔργου
10. Βλ. ὑ.432. 11. Κάμποσα λ.χ. τοῦ Καλλισθένη, γεωγραϕικοῦ περιεχομένου ἢ μυθολογι-
κοῦ, εἴτε γιὰ τὴ Μακεδονία, ἢ καὶ γι᾽ ἀπροσδιόριστες περιοχὲς τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου, μεῖναν ἀπέξω, καθὼς δὲν ἦταν βέβαιο ἂν ἀναϕέρονταν στὸν ᾽Αλεξάνδρο εἰδικῶς· ἀντίστοιχα τοῦ ῾ Ηγησία διάϕορα, τοῦ Νύμϕιδος τὸ μοναδικό (ποὺ ἀϕοροῦσε ὅμως τὴν ἐποχὴ τῶν ᾽Επιγόνων), τοῦ ῎ Αριστου ἕνα, τοῦ ᾽Αντιγένη δύο, ἐνῶ κι ἀπ ᾽ τοῦ ᾽Αναξιμένη τὰ τόσα, τέσσερα μόνο μπῆκαν.
Ε Κ ΔΟΤΙΚ Α
41
ἡ ἐπιστολογραϕία κ᾽ ἡ ποίηση.12 Δὲν περιλαμβάνονται ἐπίσης ἀποσπάσματα περὶ ᾽Αλεξάνδρου ἀπὸ γενικώτερα ἱστορικὰ ἔργα (λ.χ. περὶ Μακεδονίας, ᾽Ασίας ἢ Αἰγύπτου).13 ᾽Αλλιῶς, ὁ τόμος θὰ μετατρέπονταν σὲ συλλογὴ μ α ρ τ υ ρ ι ῶ ν - ἀπειράριθμων, δίχως ἄλλο! Προστέθηκαν δυό, ᾽ Αρχίας κι ᾽ Ορθαγόρας, ποὺ δὲν γράψαν μὲν ἄμεσα γιὰ τὸν ᾽Αλέξανδρο, τὰ συγγράμματά τους ἐντούτοις, ἐξερευνητικοῦ περιεχομένου, ἀπηχοῦν ὅπως τῶν βηματιστῶν κι ἄλλα συναϕῆ, τὴν ἐπιστημονικὴ διάσταση τῆς ἐκστρατείας. Πρῶτος σκοπὸς ἐδῶ: νὰ δοθῇ ἕνας πλήρης καὶ ἀκριβὴς κατάλογος ὅσων ἀσχοληθῆκαν μὲ τὸ μέγα θέμα τοῦ ᾽Αλεξάνδρου καὶ τῆς κατάκτησής του, ποὺ ἄλλαξε κυριολεκτικὰ τὸ πρόσωπο τοῦ κόσμου, καὶ νὰ δοθῇ παράλληλα μιὰ ἰδέα γιὰ τό «μεγάλο ναυάγιο» τῆς ἀρχαιοελληνικῆς γραμματείας, ἔστω καὶ μέσα ἀπόναν συγκεκριμένο τομέα της - τί μύτη παγόβουνου κολοσσιαίας πνευματικῆς παραγωγῆς, ποὺ ϕώτισε κάθε πτυχὴ τοῦ νεότευκτου ἑλληνιστικοῦ κόσμου, συνιστοῦν τὰ ἐλάχιστα αὐτὰ κατάλοιπα... Περαιτέρω, μέσῳ τῶν κειμένων καὶ τῶν ἔγκυρων ἑρμηνειῶν τους, μυεῖται ὁ ἀναγνώστης στὴ μελέτη ἑνὸς θεμελιακοῦ κι αὐτόνομου κεϕαλαίου τῆς ἀρχαιοελληνικῆς ῾ Ιστορίας ἀπ ᾽ τὶς πηγές! ᾽ Εμβαθύνει στὴν 12. Παραλείπονται συνεπῶς οἱ μνεῖες τοῦ διάσημου ποιήματος εἰς τὸν Μακεδόνα ᾽Αλέξανδρον τοῦ σκεπτικοῦ Πύρρωνα, καὶ τοῦ ἀντίστοιχου πονήματος τοῦ ᾽Αναξιμένη (ὑ.Β 51), ἢ τοῦ Χοιρίλου, καθὼς κ᾽ οἱ διάϕορες Α ᾽ λεξανδριάδες τῶν ἐποποιῶν Νέστορα κι ᾽Αρριανοῦ, ὁ Πύθων ἢ ᾽Αλεξανδριακὸς τοῦ ἄλλου ἐποποιοῦ, τοῦ Σωτήριχου τοῦ ᾽ Οασίτη, μὰ καὶ τοῦ Θεόπομπου τὸ ᾽Εγκώμιον κι ὁ Ψόγος ᾽Αλεξάνδρου, τοῦ Δίωνος Χρυσοστόμου τὸ Περὶ τῶν ᾽Αλεξάνδρου ἀρετῶν Α ´-Η ´, τὰ ᾽ λέξανδρος ἢ ὑπὲρ ἀποίκων καὶ Περὶ πενιχρὰ ἴχνη τῶν ἀριστοτελικῶν πονημάτων Α βασιλείας (V. Rose, Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta, Lipsiae [Teubner], 1886, ἀποσπ. 646-8), οἱ σχετικὲς ἐπιστολές του (ὅ.π., ἀποσπ. 656-62), ἡ μνεία ἑνὸς ἀγνώστου περιεχομένου –καὶ νόθου μᾶλλον– συγγράμματός του, σὲ ὀκτὼ κιόλας βιβλία, Περὶ ᾽Αλεξάνδρου (Πίνακας ῾ Ησυχίου, Rose, ὅ.π., 17,176), παπυρικὰ σπαράγματα γυμνασμάτων, λογοτεχνικῶν διαλόγων κ.λ., ὅπως τὰ καταχωρισμένα στὸν Jacoby, FGrH, 153. ᾽Αντιθέτως, τοῦ Ποτάμωνος συμπεριλήϕθηκε μόνο καὶ μόνο γιατὶ δὲν μπορεῖ νάναι σίγουρος κανεὶς ὅτι προερχόταν ἀπὸ ρητορικὸ πόνημα (ὑ.Β 230). Τέλος, δὲν συμπεριλαμβάνονται οἱ ὑποτιθέμενες ἐπιστολὲς τοῦ ἴδιου τοῦ Μεγαλέξανδρου, ποὺ θ ᾽ ἄξιζαν ἰδιαίτερης ἀντιμετώπισης. 13. Τοῦ ᾽Απίωνα, λ.χ., τὸ ἀπόσπασμα, ἂν ἦταν βέβαιη ἡ προέλευσή του ἀπ ᾽ τὰ Αἰγυπτιακά του (ὑ.Β 236), δὲν θάμπαινε.
42
Ε Κ ΔΟΤΙΚ Α
οὐσία καὶ τὴν ἀξία κάθε ἔργου, εἰδοποιεῖται γιὰ τὴν ὀπτικὴ καὶ τὶς πνευματικὲς καταβολὲς τοῦ συντάκτη, τὶς σκοπιμότητες ποὺ τυχὸν ὑπηρετοῦσε καὶ τὸ κοινὸ ὅπου ἀπευθύνονταν - κι ὅλα τοῦτα προκύπτουν ἀπὸ ἐπίμονη συγκριτικὴ μελέτη καὶ συνεκτίμηση τῶν διάσπαρτων σχετικῶν βιογραϕικῶν καὶ γραμματολογικῶν πληροϕοριῶν. Φυσικὰ καὶ πάλι ἀξετίμητη ἡ εἰσϕορὰ τοῦ Jacoby μὲ τὰ Testimonia πού ᾽ χει θησαυρισμένα, τὰ σημειώματα καὶ τὰ καιριώτατα σχόλιά του, μὰ καὶ πολλὰ ἔχουν ἔκτοτε προσθέσει, ἀντιτείνει κ᾽ ἐπαναθεωρήσει, ὥστε ἡ ἐργασία μας ἀποτυπώνει καὶ σταθμίζει ἐκ νέου ἀπροκατάληπτα ὅ,τι συγκόμισε ἡ παγκόσμια ῎ Ερευνα μέχρι τοῦδε. Κ ᾽ ἐπιμένουμε στό «ἀπροκατάληπτα», διότι στὴ γιγάντια προσπάθεια κατανόησης, κατάταξης κι ἀποτίμησης τῶν ἱστορικῶν –κι ἄρα κατὰ βάσιν τῆς ἀξιοπιστίας τους– ἡ Κριτικὴ τῶν πηγῶν (Quellenforschung κατὰ τὴν κρατοῦσα ὁρολογία), στηρίχτηκε οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ διαμόρϕωσε δόγματα ποὺ δύσκολα κλονίζονται καὶ προκαθορίζουν ἐν πολλοῖς τὶς κρίσεις τῶν ἐπιγενεστέρων. Δόγματα συγκριτικῆς χρονολόγησης –μὲ ἀντίστοιχη συναγωγὴ συμπερασμάτων γιὰ τὴν πρωτοτυπία ἢ τὴν ἐξάρτηση τυχὸν ἀπὸ τρίτους–, δόγματα ὅσον ἀϕορᾷ στὶς προθέσεις, τὶς ἱκανότητες, τὴν εἰλικρίνεια καὶ τὴν ἀξία τῆς πέννας καθενός. ᾽Αποδοχή τους, ὁδηγεῖ σὲ ἀβασάνιστο μηρυκασμὸ ξένων ἀπόψεων· ἀπόρριψή τους –ἔστω καὶ τράβηγμα μιᾶς κλωστῆς τοῦ ὑϕάσματος– συνεπάγεται πλήρη διασάλευση τῆς γενικώτερης εἰκόνας κ᾽ ἐξώθηση τοῦ ἐρευνητῆ στ ᾽ ἀγριεμένο καὶ κατασκότεινο πέλαγος τῆς ἀβεβαιότητας - ὄχι γιὰ ἕναν, μὰ γιὰ πλειάδα ἀλληλεξαρτώμενων συγγραϕέων. Δίχως νὰ ὑποκύψουμε σὲ δελεαστικὲς θεωρίες κ᾽ εὔθραυστες ὑποθέσεις –σωρηδὸν διατυπούμενες κι ἀναιρούμενες πάραυτα στὴν παγκόσμια ἀρθρογραϕία τῶν ϕιλολογικῶν περιοδικῶν–, προτιμήσαμε νὰ διαϕυλάξουμε ὅ,τι κατόπιν δοκιμῆς κρίθηκε ἐπαρκῶς τεκμηριωμένο, ἀντικρούοντας τὰ σαθρὰ ἢ ἐπίμαχα. Φυσικά, μὲ παραπομπὲς πάντοτε στὴν κράτιστη βιβλιογραϕία, ὥστε νὰ δίδεται ἡ δυνατότητα ἄμεσης ἀναγωγῆς, ἀϕοῦ τὸ ἔργο συνιστᾷ π α ι δ ε υ τ ι κ ὴ Ε ἰ σ α γ ω γ ὴ σ τ ὴ μ ε λ έ τ η τ ῶ ν π η γ ῶ ν τ οῦ Μ ε γ ά λου ᾽Α λ ε ξά ν δρου. ῞ Οσα τῶν ἄλλων ἄξια, βρίσκονται σταχυολογημένα κ᾽ ἐδῶ· ἀλλὰ μαζὶ καὶ τεκμηριωμένες ἀμϕιβολίες γιὰ ἕνα σωρὸ κατὰ καιρούς «βεβαιότητές» τους.
Ε Κ ΔΟΤΙΚ Α
43
῾ Η σειρὰ κατάταξης τῶν συγγραϕέων τοῦ Jacoby –χρονολογική, κατὰ προσέγγιση (τῆς δημοσίευσης τοῦ ἔργου τους)–, διατηρήθηκε χάριν εὐκολίας, μολονότι ποικίλες ἐνστάσεις χωροῦν (βλ. ἐπὶ μέρους στὶς Βιογραϕίες᾽Εργογραϕίες), καὶ δίπλα στὸν καθένα ἀναγράϕεται ὁ αὔξων ἀριθμός του στὸ corpus τοῦ Γερμανοῦ, κατὰ τὰ εἰωθότα τῆς βιβλιογράϕησης. ῾ Η διάταξη τῶν ἀποσπασμάτων ὁρίζεται ἀπ ᾽ τὴ θέση τους στὸ ἔργο ἀπ ᾽ τ ᾽ ὁποῖο προέρχονται. Προηγοῦνται ὅσα γνωρίζουμε κιόλας σὲ ποιό βιβλίο του τυχὸν ἀνῆκαν κ᾽ ἕπονται τὰ ὑπόλοιπα κατὰ τὴν εἰκαζόμενη σειρά τους μές στὴν ἀϕήγηση. ῾ Η συγκεκριμένη μέθοδος ἀϕήνει ἀσϕαλῶς κάποια κενά (λ.χ. γιὰ μέρη ὅπου ὁ ᾽Αλέξανδρος πέρασε πάνω ἀπὸ μιὰ ϕορά), διὸ κι ὁ ὑπομνηματισμὸς μεριμνᾷ νὰ παρέχῃ διαρκῶς τοὺς τόπους καὶ τὶς σχετικὲς χρονολογίες τῶν ἐξιστορούμενων γεγονότων. ῾ Ο πρῶτος ἀριθμός (μὲ μαῦρα στοιχεῖα) μπρὸς ἀπὸ κάθε ἀπόσπασμα εἶναι τῆς δικῆς μας ἔκδοσης καὶ βάσει αὐτοῦ γίνονται ὅλες οἱ ἀναπομπὲς μές στὸν τόμο· ὁ δεύτερος (ἐντὸς παρενθέσεως): τοῦ Jacoby. Σὲ εἰδικὰ παραρτήματα ἀνὰ συγγραϕέα καταχωρίζονται ὅσα δὲν παραδίδονται ρητὰ ὡς δικά του, συνάγεται ὅμως ἔμμεσα ἀπ ᾽ τὸ περιεχόμενο ἢ βάσει ἐννοιολογικῶν κ᾽ ὑϕολογικῶν ὁμοιοτήτων ἡ πατρότητά τους. Τὰ θεωρούμενα ὡς ἀμϕίβολα ἢ κι ὅλως ἀπορριπτέα μπαίνουν ξέχωρα, κ᾽ οἱ λόγοι ποὺ προσδιώρισαν τὴν κρίση μας ἐκτίθενται στὰ σχόλια. Διάταξη τῶν κειμένων
Πρώτιστο μέλημα κατὰ τὴν ἐκπόνηση τῶν μεταϕράσεων: ἡ ἀπόδοση τοῦ νοήματος κι ὄχι ἁπλῶς ἡ μεταγλώττιση ἀπ ᾽ τ ᾽ ᾽Αρχαῖα. Διαϕορώτατα κείμενα ἀπαιτοῦσαν προσαρμογὴ στὸ ὕϕος τοῦ ἑκάστοτε πρωτοτύπου, πολλὲς ϕορὲς ξηροῦ καὶ ἄχαρου (ὅπως ὡρισμένες σελίδες τοῦ Νεάρχου), κι ἄλλοτε ζωηρότατα λογοτεχνικοῦ (ὅπως ἄλλες του σελίδες!), ἢ σχολαστικοῦ (ὅταν ἐπρόκειτο γιὰ ἐπιστημονικὸ λόγο), ἢ μὲ μιὰν ἐπίπλαστη ἀϕέλεια, ὅποτε ἐκτρέπονταν σὲ παραδοξολογίες καὶ μυθεύματα. ῾ Η παρατηρούμενη ἐνίοτε πολυτυπία στὴν ὀρθογράϕηση καὶ τὸν τονισμὸ ὀνομάτων ἀνὰ συγγραϕέα, ἀναπόϕευκτη· ἀλλοῦ: Γράνικος κι ἀλλοῦ: Γρανικός· ἀλλοῦ: Κράτερος κι ἀλλοῦ: Κρατερός· ἀλλοῦ: Παροπαμισάδαι κι ἀλλοῦ: Παραπαμισάδαι, ῏Ωξος (στὸ Στράβωνα) καὶ Μετάϕραση καὶ σχολιασμὸς
44
Ε Κ ΔΟΤΙΚ Α
῎Οξος (στὸν ᾽Αρριανὸ τῶν Sisti - Zambrini), ἐνῶ μές στὸν ἴδιο τὸ Στράβωνα, ἀλλοῦ: Πλειάδες κι ἀλλοῦ: Πληιάδες κ.ἄ.π. Στὶς μεταϕράσεις ἑνιαιοποιήθηκαν μὲ τὴν ἐπικρατέστερη μορϕή τους, ποὺ υἱοθετήθηκε καὶ στὴν ῾ Ιστορία τοῦ Droysen, πρὸς ἀποϕυγὴν συγχύσεων. ᾽ Ονόματα ἢ τοπωνύμια τῆς ἰωνικῆς διαλέκτου (ἀπ ᾽ τὴν Ι᾽ νδικὴ τοῦ Νεάρχου) μεταϕέρονται κατὰ κανόνα στὴν ἀττική (Μέτρων, ὁ Μήτρων· Νικοκλῆς, ὁ Νικοκλέης κ.λ.), κι ὁπωσδήποτε βοηθητικὸ ἐν προκειμένῳ γιὰ τὴ λύση ποὺ ἑκάστοτε προκρίθηκε, τὸ Εὑρετήριο ὀνομάτων. Λεπτομερέστερος ὁ σχολιασμὸς ὡς πρὸς τὰ χρονολογικὰ καὶ τὰ τοπογραϕικά-γεωγραϕικά, στὰ πραγματολογικὰ εἶναι συντομώτερος, μιὰς καὶ γιὰ τέτοια κείμενα, ὄχι 850 ὑποσημειώσεις, ἀλλ᾽ οὔτ ᾽ οἱ τριπλάσιες δὲ θ ᾽ ἀρκοῦσαν, ἂν τὸν θέλαμε ἐξαντλητικόν, καὶ τὸ ὑπόμνημα θὰ καταντοῦσε ἀϕόρητος τιπούκειτος. ᾽ Επιμέρους κριτικὲς παρατηρήσεις καὶ διαϕορετικὲς σημειούμενες γραϕὲς ϕανερώνουν τὶς παρεκκλίσεις ἀπ ᾽ τὴν ἔκδοση πούχει κατὰ βάσιν ἐπιλεγῆ ἢ τὶς ἀμϕιβολίες μας γιὰ τὴν ὀρθότητα τοῦ παραδιδόμενου κειμένου. ᾽ Ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στὶς συναρτήσεις μεταξὺ τῶν ἀποσπασμάτων (ὥστε νὰ ϕωτιστοῦν βέβαιες ἢ πιθανὲς ἀλληλεξαρτήσεις), μὰ καὶ πρὸς ἄλλα κείμενα (γιὰ νὰ καταδειχτῇ ἡ ἐπίδραση τῶν πηγῶν αὐτῶν στὴν κατοπινὴ ἱστοριογραϕία). ᾽Αναπόϕευκτα, πλεῖστα θέματα Ζωολογίας, Φυτολογίας, Μετεωρολογίας, ᾽Αστρονομίας ἢ ᾽ Εθνολογίας ξεπερνᾶνε τὰ ὅρια τῆς παιδείας καὶ τῆς βιβλιογραϕικῆς μας ἐπάρκειας, κι ὁ συνδυασμὸς τῶν Φυσικῶν ἐπιστημῶν μὲ τὴ Φιλολογία εἶναι στὸν Τόπο μας πρὸς τὸ παρὸν ἀνέϕικτος. Παλέψαμε γιὰ τὸ καλύτερο μέσῳ ἔγκυρων ξένων βοηθημάτων. Βιογραϕίες, σχέδια, χάρτες, πίνακες
Τὰ οὐσιωδέστερα γιὰ κάθε συγγραϕέα συνοψίζονται στὶς προτεταγμένες Βιογραϕίες-᾽Εργογραϕίες, μὲ τὶς ἀπαραίτητες βιβλιογραϕικὲς παραπομπές, κ᾽ ἐνδείκνυται νὰ διαβαστοῦν προτοῦ κανεὶς ἐντρυϕήσῃ στ ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἱστορικῶν, γιὰ νὰ τοὺς ἔχῃ σωστὰ ἀξιολογημένους μέσα του. Τὸ ἔργο ἐϕωδιάστηκε μὲ δύο σχέδια τῆς Οἰκουμένης, γιὰ νὰ καταστῇ σαϕὴς ἡ ἄποψη ποὺ πιθανώτατα σχημάτισε βάσει τῶν γεωγραϕικῶν ἀντιλήψεων τοῦ καιροῦ του σὲ συνδυασμὸ μὲ τὶς προσωπικές του παρατηρήσεις ὁ ᾽Αλέξανδρος (Σχέδιο Α´), μὰ κ᾽ ἡ εἰκόνα τοῦ
Ε Κ ΔΟΤΙΚ Α
45
Κόσμου, ὅπως τελικὰ παγιώθηκε μὲ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς ἐκστρατείας καὶ τὴν πλήρη κάρπωση τῶν ἀποκομισμένων ἐπιστημονικῶν πληροϕοριῶν (Σχέδιο Β ´). ῾ Ο ἔγχρωμος ἀναλυτικὸς χάρτης τῆς ἀσιατικῆς ἐκστρατείας μ᾽ ὅλα τὰ τοπωνύμια, τὶς πορεῖες καὶ τὶς χρονολογίες ὅπου πέρασε ἀπὸ κάθε μέρος ὁ Μακεδόνας, προσαρτήθηκε ὡς βοήθημα στὴν ἀνάγνωση κειμένων καὶ σχολίων.14 Τὸ Εὑρετήριο ὀνομάτων ἀναϕέρεται στὶς μεταϕράσεις. ᾽ Εξαιροῦνται τὰ ὀνόματα: ᾽Αλέξανδρος, Μακεδονία /Μακεδόνες, ῾Ελλάδα/ ῞Ελληνες, ὅσα βρίσκονται ἐντὸς τῶν ἐπεξηγηματικῶν παρενθέσεων, καθὼς κ᾽ οἱ ἀναϕορὲς τοῦ ὀνόματος κάθε συγγραϕέα μές στὰ δικά του ἀποσπάσματα. ῞ Οταν ἕνα ἀπόσπασμα εἶναι κοινὸ μὲ κάποιου ἄλλου συγγραϕέα (λ.χ. τὸ 28 τοῦ ᾽ Ονησίκριτου πούναι καὶ τοῦ Νεάρχου, ἢ τὸ 8 τοῦ Πολυκλείτου πούναι καί τοῦ Κλείταρχου καί τοῦ ᾽ Ονησίκριτου καί τοῦ ᾽Αντιγένη κ.ἄ.), οἱ παραπομπὲς γίνονται μόνο στὸ πρῶτο ἐμϕανιζόμενο, ἀπ ᾽ ὅπου ὁ μελετητὴς ὁδηγεῖται στὰ ὑπόλοιπα μέσῳ ἀναπομπῶν. Στὸν Χρονολογικό-θεματικὸ πίνακα καταχωρίζονται ὅλα τ ᾽ ἀποσπάσματα μὲ βάση τὴ σειρά τους στὴν κατακτητικὴ πορεία τοῦ Μεγαλέξανδρου, ἐνῶ παράλληλα κατατάσσονται εἰδολογικὰ σέ: ἱστορικά, γεωγραϕικά, ϕυσιογνωστικά, ἐθνολογικά, μυθολογικὰ κ.λ., ὥστε νά ᾽ ναι δυνατὸς ὁ ἄμεσος ἐντοπισμὸς κάθε γεγονότος, ποιοί γράψαν σχετικὰ καὶ πῶς τὸ ἀντιμετώπισαν. Συγκροτεῖται ἔτσι ἕνας γενικὸς ἔλεγχος τῆς περὶ ᾽Αλεξάνδρου ἱστοριογραϕίας καὶ ἀποκαλύπτονται χρησιμώτατα στοιχεῖα γιὰ τὴν ἑστίαση τοῦ ἐνδιαϕέροντος τῶν συγγραϕέων ἀνὰ θέμα, καθὼς καὶ γιὰ τρανταχτές τους παραλείψεις. Θὰ μποροῦσε μάλιστα νὰ χρησιμεύσῃ καὶ γιὰ μιὰν ἀπόπειρα νέας πραγμάτευσης τῆς τιτάνιας μορϕῆς, ἀμιγῶς ἀπ ᾽ τὶς πρῶτες πηγές, μ᾽ ἐπικουρικὴ μονάχα χρήση τῶν δευτερογενῶν –καὶ τόσο ἀπομακρυσμένων ἄλλωστε χρονικά– ἱστορικῶν: τοῦ ᾽Αρριανοῦ, τοῦ Πλούταρχου, τοῦ Διόδωρου ἢ τοῦ Κούρτιου Ρούϕου.
14. Προέρχεται ἀπ ᾽ τὴν ἔκδ. DrA A.3
ΟΙ ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ ΕΥΧ ΑΡΙΣΤΟΥΝ
τὶς Βιβλιοθῆκες τῆς Γαλλικῆς καὶ τῆς ᾽Αμερικανικῆς ᾽Αρχαιολογικῆς Σχολῆς καθὼς καὶ τοῦ Γερμανικοῦ ᾽Αρχαιολογικοῦ ᾽ Ινστιτούτου, ὅπου συχνὰ προστρέξαμε τὴ Βασιλικὴ Λίγκου, γιὰ τὴ βοήθειά της στὶς παραβολὲς ἀρχαίων κειμένων τὸν Κώστα Δαρδανό, ποὺ ἀναδέχτηκε τὴν ἐκδοτικὴ ἰδέα μὲ νεανικὸ ἐνθουσιασμό, τὴν πίστεψε, τὴ στήριξε, τὴν περίμενε, καὶ μερίμνησε παντὶ τρόπῳ γιὰ τὴν πραγμάτωσή της καὶ τὸ Γιάννη Μαμάη, γιὰ τὸ μεράκι του στὴν ἄρτια παρουσίαση τοῦ τόμου, κατὰ τὰ παλιά –ξεχασμένα ὅσο κι ἀξεπέραστα– τυποεκδοτικὰ πρότυπα. 15-8-2014
[ 46 ]
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. (1) Πλούταρχος, ᾽Αλέξανδρος, ΚΓ ΄ 4: Πολλάκις δὲ παίζων
καὶ ἀλώπεκας ἐθήρευε καὶ ὄρνιθας, ὡς ἔστι λαβεῖν ἐκ τῶν ᾽Εφημερίδων. 2α. (2a) Αἰλιανός, Ποικίλη ῾Ιστορία, Γ ΄ 23: Ἐκεῖνα δὲ οὐκέτι
καλὰ ᾽Αλεξάνδρου. Δίου μηνός, φασί, πέμπτῃ ἔπινε παρ᾽ †Εὐμαίῳ,† εἶτα ἕκτῃ ἐκάθευδεν ἐκ τοῦ πότου, καὶ τοσοῦτον ἐκείνης τῆς ἡμέρας ἔζησεν ὅσον ἀναστὰς χρηματίσαι τοῖς ἡγεμόσιν ὑπὲρ τῆς αὔριον πορείας, λέγων ὅτι ἔσται πρωΐ. Καὶ ἑβδόμῃ εἱστιᾶτο παρὰ Περδίκκᾳ καὶ ἔπινε πάλιν καὶ ὀγδόῃ ἐκάθευδε. Πέμπτῃ δὲ ἐπὶ δέκα τοῦ αὐτοῦ μηνὸς καὶ ταύτῃ ἔπινε καὶ τῇ ἑπομένῃ τὰ εἰθισμένα ἔδρα τὰ ἐκ τοῦ πότου. Παρὰ Βαγώᾳ δὲ ἐδείπνησε τετράδι μετὰ εἰκάδα (ἀπεῖχε <δὲ> τῶν βασιλείων ὁ Βαγώα οἶκος δέκα σταδίους), εἶτα τῇ τρίτῃ ἐκάθευδε. Δυοῖν οὖν θάτερον, ἢ ᾽Αλέξανδρος κακῶς τοσαύτας τοῦ μηνὸς ἡμέρας ἑαυτὸν ζημιοῖ διὰ τὸν οἶνον ἢ οἱ ταῦτα ἀναγράψαντες ψεύδονται. Ἔξεστι δὲ ἐκ τούτων ἐννοεῖν καὶ τοῦ λοιποῦ χρόνου τὰ ὅμοια αὐτοὺς λέγοντας, ὧν καὶ Εὐμένης ὁ Καρδιανὸς καὶ †ἐκεῖνός ἐστι. 1. Δίου: Gesner, C. Kuehn, Κοραῆς, Hercher, Jacoby, Dilts· δι ᾽οὗ: κώδ.· Δαισίου: Schottus· Scheffer (προσπαθῶντας νὰ ἐναρμονίσουν παντὶ τρόπῳ ᾽ ϕημερίδων, ἀπόσπ. 3, καὶ τοῦ ᾽Αριτὴ μαρτυρία μὲ τὰ παραδιδόμενα τῶν Ε στόβουλου, ἀπόσπ. 59). Βλ. ὅμως καὶ ὑ.5. 2. Εὐμαίῳ: Χ, Sluisk, C. Kuehn, Κοραῆς, Jacoby, Dilts· Εὐλαίῳ: V· Εὐμένει: Scheffer· παρὰ Μηδίῳ: Perizonius, Hercher. (Βλ. DrAA3, 782-3.) 3. Τετράδι μετὰ εἰκάδα (ὅπως καί: τετράδι ϕθίνοντος), βάσει τῆς ἀντίστροϕης μέτρησης τοῦ τελευταίου δεκαημέρου κάθε μηνὸς στὸ ἀττικὸ ἡμερολόγιο, ποὺ κ᾽ ἐδῶ υἱοθετεῖται (A. Samuel, Greek and Roman Chronology, München, 1972, 59-61· Γ. Πίκουλας, Εἰσαγωγὴ στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ῾Ιστορία καὶ ᾽Αρχαιογνωσία,2 ᾽Αθήνα, 2012, 147), ἰσοδυναμεῖ πρὸς τὴν 27η τοῦ μηνός - κι ὄχι βέβαια τὴν 24η, καθὼς μεταϕράζει ἀδαῶς ὁ Auberger! Βλ.
[ 102 ]
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ [ FGrH, 117] 1. (1) Πλούταρχος, ᾽Αλέξανδρος, ΚΓ ΄ 4: Συχνά (ἐνν. ὁ ᾽Αλέξανδρος), καθὼς βγαίνει κι ἀπ ᾽ τὶς ᾽Εϕημερίδες, κυνήγαγε γιὰ διασκέδαση ἀλεποῦδες καὶ πουλιά... 2α. (2a)
Αἰλιανός, Ποικίλη ῾Ιστορία, Γ ΄ 23: Τοῦτα ὅμως εἶναι τὰ στραβὰ τοῦ ᾽Αλέξανδρου: λένε πὼς τὴν 5η τοῦ μήνα Δίου1 ἔπινε στοῦ †Εὔμαιου†·2 ὕστερα, τὴν 6η, κοιμόταν ἀπ᾽ τὴν κραιπάλη· κ᾽ ἐκείνη τὴν ἡμέρα ξύπνησε μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ συσκεϕθῇ μὲ τοὺς στρατηγοὺς γιὰ τὴν αὐριανὴ πορεία, λέγοντας πὼς θὰ ξεκινήσῃ χαράματα. Τὴν 7η, ἔτρωγε στοῦ Περδίκκα, καὶ ξανάπιε· τὴν 8η κοιμότανε. Στὶς 15 τοῦ ἴδιου μήνα ἔπινε πάλι, καὶ τὴν ἑπόμενη ἔκανε τὰ συνηθισμένα μετὰ τὸ πιοτό. Στὶς 273 δείπνησε στοῦ Βαγώα (τὸ σπίτι του ἀπεῖχε δέκα στάδια ἀπ ᾽ τ ᾽ ἀνάκτορα), κ᾽ ἔπειτα, τὴν 28η ,4 κοιμόταν.5 ῞ Εν ᾽ ἀπ ᾽ τὰ δυὸ συμβαίνει: ἢ ὁ ᾽Αλέξανδρος, δυστυχῶς, τόσες μέρες ζήμιωνε τὸν ἑαυτό του μὲ τὸ κρασί, ἢ ὅσοι τάγραψαν αὐτὰ εἶναι ψεῦτες. Καὶ μάλιστα, μπορεῖ νὰ βγῇ τὸ συμπέρασμα πὼς καὶ τ ᾽ ἄλλα λεγόμενά τους, γιὰ τὸν ὑπόλοιπο καιρό, δὲν πολυδιαϕέρουν - κι ἀνάμεσά τους εἶναι κι ὁ Εὐμένης ὁ Καρδιανὸς κ᾽ †...ἐκεῖνος. καὶ σχόλια C. Kuehn, στὴν ἔκδ. Αἰλιανοῦ, Ι, 203, καθὼς καὶ τὶς μτϕρ C. Müller, SRAM, 121· Wilson, 157. 4. Τρίτῃ (ἐνν. μετὰ εἰκάδα)· ἰσοδυναμεῖ πρὸς τὴν 28η τοῦ μηνός. 5. Τὸ συγκεκριμένο ἀπόσπ. τῶν ᾽Εϕημερίδων ἀναϕέρεται στὰ συμπόσια κ ά π ο ι ο υ μήνα Δίου, κ ά π ο ι ο υ ἔτους (ὑποθέσεις γιὰ τὸν ἀκριβέστερο προσδιορισμό του: Bosworth, Arrian-Alexander, 170-3), κι οὐδεὶς λόγος νὰ ταυτιστῇ μὲ τὸ χρονολόγιο τῶν τελευταίων ἡμερῶν τοῦ ᾽Αλεξάνδρου (ἀπόσπ. 3) ἢ νὰ θεωρηθῇ ἀποκλίνουσα ἐκδοχή του, κι ἂς ταυτίζεται ἡ καταληκτικὴ ἐδῶ ἡμερομηνία μὲ τὴν ἡμερομηνία θανάτου τοῦ Μακεδόνα (βλ. ὑ.4). Διὸ καὶ στὸ τελευταῖο ἐκάθευδε, διόλου δὲν πρέπει ν ᾽ ἀποδοθῇ ἡ σημασία τῆς «ὁριστικῆς ἀνάπαυσης», ὅπως διατείνεται ὁ Auberger, 32,2.
[ 103 ]
104
ΑΠΟΣΠΑΣ ΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ
2β. (2b) ᾽Αθήναιος, Ι ΄ 434b: Ἔπινε δὲ ὁ ᾽Αλέξανδρος πλεῖστον,
ὡς καὶ ἀπὸ τῆς μέθης συνεχῶς κοιμᾶσθαι δύο ἡμέρας καὶ δύο νύκτας. Δηλοῦται δὲ τοῦτο ἐν ταῖς ᾽Εφημερίσιν αὐτοῦ, ἃς ἀνέγραψαν Εὐμένης τε ὁ Καρδιανὸς καὶ Διόδοτος ὁ Ἐρυθραῖος. 2γ. (2c) Πλούταρχος, Συμποσιακῶν, Α΄ 623d-e: Λόγος ἦν περὶ
᾽Αλεξάνδρου τοῦ βασιλέως ὡς οὐ πολὺ πίνοντος, ἀλλὰ πολὺν χρόνον ἐν τῷ πίνειν <καὶ> διαλέγεσθαι τοῖς φίλοις ἕλκοντος. ᾽Απεδείκνυεν δ᾽ αὐτοὺς φλυαροῦντας Φιλῖνος ἐκ τῶν βασιλικῶν ᾽Εφημερίδων, ἐν αἷς συνεχέστατα γέγραπται καὶ πλειστάκις ὅτι «τήνδε τὴν ἡμέραν ἐκ τοῦ πότου καθεύδων», ἔστι δ᾽ ὅτε «καὶ τὴν ἐφεξῆς». 3α. (3a) ᾽Αρριανός, ᾽Ανάβασις, Ζ ΄ 25,1 - 26,3: Καὶ αἱ βασί-
3β. (3b) Πλούταρχος, ᾽Αλέξανδρος, ΟΣτ ΄ 1 - ΟΖ ΄ 1: Ἐν δὲ
λειοι ᾽Εφημερίδες ὧδε ἔχουσιν: πίνειν παρὰ Μηδίῳ αὐτὸν κωμάσαντα· ἔπειτα ἐξαναστάντα καὶ λουσάμενον καθεύδειν τε καὶ αὖθις δειπνεῖν παρὰ Μηδίῳ καὶ αὖθις πίνειν πόρρω τῶν νυκτῶν· ἀπαλλαχθέντα δὲ τοῦ πότου λούσασθαι· καὶ λουσάμενον ὀλίγον τι ἐμφαγεῖν καὶ καθεύδειν αὐτοῦ, ὅτι ἤδη ἐπύρεσσεν. {2} Ἐκκομισθέντα δὲ ἐπὶ κλίνης πρὸς τὰ ἱερὰ θῦσαι ὡς νόμος ἐφ᾽ ἑκάστῃ ἡμέρᾳ, καὶ τὰ ἱερὰ ἐπιθέντα κατακεῖσθαι ἐν τῷ ἀνδρῶνι ἔστε ἐπὶ κνέφας. Ἐν τούτῳ δὲ τοῖς ἡγεμόσι παραγγέλλειν ὑπὲρ τῆς πορείας καὶ τοῦ πλοῦ, τοὺς μὲν ὡς πεζῇ ἰόν-
ταῖς ᾽Εφημερίσιν οὕτως γέγραπται <τὰ> περὶ τὴν νόσον.
Ὀγδόῃ ἐπὶ δεκάτῃ Δαισίου μηνὸς ἐκάθευδεν ἐν τῷ λουτρῶνι διὰ τὸ πυρέξαι.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
105
2β. (2b)
᾽Αθήναιος, Ι ΄ 434b: ῎ Επινε ὁ ᾽Αλέξανδρος πάρα πολύ, κι ἀπ ᾽ τὸ μεθύσι κοιμόταν συνέχεια δυὸ μερόνυχτα. Αὐτὸ γράϕεται καὶ στὶς ᾽Εϕημερίδες του, ποὺ τὶς συντάξαν ὁ Εὐμένης ὁ Καρδιανὸς κι ὁ Διόδοτος ὁ ᾽ Ερυθραῖος. 2γ. (2c)
Πλούταρχος, Συμποσιακῶν, Α΄ 623d-e: ῾ Η συζήτηση ἦταν γιὰ τὸν ᾽Αλέξανδρο τὸ βασιλιά, πὼς δὲν ἔπινε πολύ, ἀλλὰ πέρναγε πολλὴν ὥρα κουβεντιάζοντας μὲ τοὺς ϕίλους πάνω στὸ πιοτό. ῞ Ομως ὁ Φιλῖνος6 τοὺς διέψευδε, στηριζόμενος στὶς Βασιλικὲς ᾽Εϕημερίδες, ὅπου διαρκῶς συναντᾶται ἡ ἔκϕραση: «αὐτὴ τὴ μέρα κοιμόταν ἀπ᾽ τὸ πιοτό», ἐνίοτε δέ: «καὶ τὴν ἑπομένη». 3α. (3a)
᾽ Αρριανός, ᾽Ανάβασις, Ζ ΄ 25,1 - 26,3: Κ ᾽ οἱ βασιλικὲς ᾽Εϕημερίδες τόχουν ἔτσι: γιόρτασε πίνοντας στοῦ Μήδιου· ἔπειτα σηκώθηκε, λούστηκε, κοιμήθηκε, καὶ δείπνησε πάλι στὸ Μήδιο, ὅπου ξανάπιε ὥς ἀργὰ τὴ νύχτα· ὕστερ᾽ ἀπ ᾽ τὸ πιοτό, λούστηκε· μετά, ἔϕαγε λίγο καὶ ξάπλωσε κεῖ, γιατ ᾽ εἶχε ἤδη πυρετό. {2} Τὸν ἔϕεραν μὲ τὸ κρεββάτι νὰ θυσιάσῃ τὰ προκαθωρισμένα κάθε μέρας, κι ἀϕοῦ πρόσϕερε τὰ ἱερὰ στὸ βωμό, ἔγειρε στὸν ἀνδρῶνα ἴσαμε τὸ σούρουπο. ᾽ Εν τῷ μεταξὺ παράγγειλε στοὺς ἐπικεϕαλῆς γιὰ τὴν ἐκστρατεία καὶ τὸν ἀπόπλου: τὸ μὲν πεζικὸ νάν ᾽ ἕτοιμο γι᾽ ἀνα-
3β. (3b)
Πλούταρχος, ᾽Αλέξανδρος, ΟΣτ ΄ 1 - ΟΖ ΄ 1: Στὶς Ε ᾽ ϕημερίδες γράϕονται τὰ ἑξῆς γιὰ τὴ νόσο.
Τὴ 18η Δαισίου, κοιμήθηκε στὸ λουτρὸ γιατὶ εἶχε πυρετό.
6. Φίλος, κ᾽ ἕνας ἀπ᾽ τοὺς συνομιλητὲς στὰ διαλογικὰ ἔργα τοῦ Πλουτάρχου (RE, XXI,1, Plutarchos 2, τοῦ K. Ziegler, 681-2).
106
ΑΠΟΣΠΑΣ ΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ
τας παρασκευάζεσθαι ἐς τετάρτην ἡμέραν, τοὺς δὲ ἅμα οἷ πλέοντας ὡς εἰς πέμπτην πλευσουμένους. {3} Ἐκεῖθεν δὲ κατακομισθῆναι ἐπὶ τῆς κλίνης ὡς ἐπὶ τὸν ποταμόν, καὶ πλοίου ἐπιβάντα διαπλεῦσαι πέραν τοῦ ποταμοῦ ἐς τὸν παράδεισον, κἀκεῖ αὖθις λουσάμενον ἀναπαύεσθαι. Ἐς δὲ τὴν ὑστεραίαν λούσασθαί τε αὖθις καὶ θῦσαι τὰ νομιζόμενα· καὶ εἰς τὴν καμάραν εἰσελθόντα κατακεῖσθαι διαμυθολογοῦντα πρὸς Μήδιον· παραγγεῖλαι δὲ καὶ τοῖς ἡγεμόσιν ἀπαντῆσαι ἕωθεν. {4} Ταῦτα πράξαντα δειπνῆσαι ὀλίγον· κομισθέντα δὲ αὖθις ἐς τὴν καμάραν πυρέσσειν ἤδη ξυνεχῶς τὴν νύκτα ὅλην· τῇ δὲ ὑστεραίᾳ λούσασθαι καὶ λουσάμενον θῦσαι. Νεάρχῳ δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις ἡγεμόσι παραγγεῖλαι τὰ ἀμφὶ τὸν πλοῦν ὅπως ἔσται ἐς τρίτην ἡμέραν. Τῇ δὲ ὑστεραίᾳ λούσασθαι αὖθις καὶ θῦσαι τὰ τεταγμένα, καὶ τὰ ἱερὰ ἐπιθέντα οὐκέτι ἐλινύειν πυρέσσοντα. ᾽Αλλὰ καὶ ὣς τοὺς ἡγεμόνας εἰσκαλέσαντα παραγγέλλειν τὰ πρὸς τὸν ἔκπλουν ὅπως αὐτῷ ἔσται ἕτοιμα· λού-
{2} Τῇ δ’ ἑξῆς λουσάμενος εἰς τὸν θάλαμον μετῆλθε καὶ διημέρευε πρὸς Μήδιον κυβεύων. Εἶτ’ ὀψὲ λουσάμενος καὶ τὰ ἱερὰ τοῖς θεοῖς ἐπιθείς, ἐμφαγὼν διὰ νυκτὸς ἐπύρεξε.
{3} Τῇ εἰκάδι λουσάμενος πάλιν ἔθυσε τὴν εἰθισμένην θυσίαν· καὶ κατακείμενος ἐν τῷ λουτρῶνι τοῖς περὶ Νέαρχον ἐσχόλαζεν, ἀκροώμενος τὰ περὶ τὸν πλοῦν καὶ τὴν μεγάλην θάλατταν. {4} Τῇ δεκάτῃ φθίνοντος ταὐτὰ ποιήσας, μᾶλλον ἀνεφλέχθη, καὶ τὴν νύκτα βαρέως ἔσχε
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
χώρηση σὲ τέσσερεις μέρες, ὅσοι θὰ πλέανε δὲ μαζί του, σὲ πέντε. {3} ᾽ Απὸ κεῖ τὸν κουβαλῆσαν πάνω στὸ κρεββάτι, ὥς τὸ ποτάμι, κι ἀνεβαίνοντας σὲ πλοῖο πέρασε στὸ ἀπέναντι ἄλσος, ὅπου, ἀϕοῦ λούστηκε πάλι, ξεκουράστηκε. Τὴν ἑπομένη (19 Δαισίου), λούστηκε ξανὰ καὶ θυσίασε κατὰ τὰ εἰωθότα· ἔπειτα, μπῆκε στὴν κάμαρα, ὅπου ξαπλωμένος κουβέντιαζε μὲ τὸ Μήδιο καὶ κάλεσε τοὺς διοικη τὲς γιὰ τ ᾽ ἄλλο πρωί. {4} Κατόπιν, δείπνησε ἐλαϕρά· σὰν τὸν ξανάϕεραν στὴν κάμαρα, τὸν ἔπιασε ἤδη πυρετὸς ὁληνύχτα· τὴν ἑπόμενη (20 Δαισίου), λούστηκε καὶ θυσίασε. Στὸ Νέαρχο καὶ τοὺς ἄλλους ἀρχηγοὺς ἔδωσ ᾽ ἐντολὲς γιὰ τὸν ἀπόπλου: νὰ γίνῃ σὲ τρεῖς μέρες. Τὴν ἄλλη (21 Δαισίου) ξαναλούστηκε καὶ θυσίασε κατὰ τὰ νόμιμα. Μὰ καὶ μετὰ τὶς θυσίες, δὲν ἡσύχασε ἀπ ᾽ τὸν πυρετό. Παρ᾽ ὅλ᾽ αὐτά, μάζεψε τοὺς ἀρχηγοὺς παραγγέλνοντάς τους νὰ τοῦ ἑτοιμάσουν τὰ τοῦ ἀπόπλου.
107
{2} Τὴν ἑπομένη, ἀϕοῦ λούστηκε, πῆγε στὸ δωμάτιο καὶ πέρασε τὴ μέρα του παίζοντας ζάρια μὲ τὸ Μήδιο. ῎ Επειτα, ἀργά, λούστηκε, θυσίασε στοὺς θεούς, δείπνησε, καὶ τὴ νύχτα εἶχε πυρετό.
{3} Τὴν 20ή, λούστηκε πάλι καὶ θυσίασε κατὰ τὰ συνηθισμένα. Καὶ ξαπλωμένος στὸ λουτρό, ξεκουράζονταν μὲ τοὺς ἐπιτελεῖς τοῦ Νέαρχου, ἀκούγοντας τὰ σχετικὰ μὲ τὸν πλοῦ καὶ τὴ μεγάλη θάλασσα. {4} Τὴν 21η τοῦ μήνα (10η ϕθίνοντος) ἔκανε τὰ ἴδια, ὁ πυρετὸς ὅμως τοῦ ἀνέβηκε περισσότερο, καὶ πέρασε ἄσχημη νύχτα.
108
ΑΠΟΣΠΑΣ ΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ
σασθαί τε ἐπὶ τῇ ἑσπέρᾳ, καὶ λουσάμενον ἔχειν ἤδη κακῶς. {5} Τῇ δὲ ὑστεραίᾳ μετακομισθῆναι ἐς τὴν οἰκίαν τὴν πρὸς τῇ κολυμβήθρᾳ καὶ θῦσαι μὲν τὰ τεταγμένα, ἔχοντα δὲ πονήρως ὅμως ἐσκαλέσαι τῶν ἡγεμόνων τοὺς ἐπικαιριωτάτους καὶ ὑπὲρ τοῦ πλοῦ αὖθις παραγγέλλειν. Τῇ δ᾽ ἐπιούσῃ μόγις ἐκκομισθῆναι πρὸς τὰ ἱερὰ καὶ θῦσαι, καὶ μηδὲν μεῖον ἔτι παραγγέλλειν ὑπὲρ τοῦ πλοῦ τοῖς ἡγεμόσιν. {6} Ἐς δὲ τὴν ὑστεραίαν κακῶς ἤδη ἔχοντα ὅμως θῦσαι τὰ τεταγμένα. Παραγγεῖλαι δὲ τοὺς μὲν στρατηγοὺς διατρίβειν κατὰ τὴν αὐλήν, χιλιάρχας δὲ καὶ πεντακοσιάρχας πρὸ τῶν θυρῶν. Ἤδη δὲ παντάπασι πονήρως ἔχοντα διακομισθῆναι ἐκ τοῦ παραδείσου ἐς τὰ βασίλεια. Εἰσελθόντων δὲ τῶν ἡγεμόνων γνῶναι μὲν αὐτούς, φωνῆσαι δὲ μηδὲν ἔτι, ἀλλὰ εἶναι ἄναυδον· καὶ τὴν νύκτα πυρέσσειν κακῶς καὶ τὴν ἡμέραν, καὶ τὴν ἄλλην νύκτα καὶ τὴν ἡμέραν.
καὶ τὴν ἐπιοῦσαν ἡμέραν ἐπύρεττε σφόδρα. {5} Καὶ μεταρθεὶς κατέκειτο παρὰ τὴν μεγάλην κολυμβήθραν, ὅτε δὴ τοῖς ἡγεμόσι διελέχθη περὶ τῶν ἐρήμων ἡγεμονίας τάξεων, ὅπως καταστήσωσι δοκιμάσαντες.
{6} Ἑβδόμῃ σφόδρα πυρέττων, ἔθυσεν ἐξαρθεὶς πρὸς τὰ ἱερά· τῶν δ’ ἡγεμόνων ἐκέλευε τοὺς μεγίστους διατρίβειν ἐν τῇ αὐλῇ, ταξιάρχους δὲ καὶ πεντακοσιάρχους ἔξω νυκτερεύειν. {7} Εἰς δὲ τὰ πέραν βασίλεια διακομισθεὶς τῇ ἕκτῃ μικρὸν ὕπνωσεν, ὁ δὲ πυρετὸς οὐκ ἀνῆκεν· ἐπελθόντων δὲ τῶν ἡγεμόνων ἦν ἄφωνος, ὁμοίως δὲ καὶ τὴν πέμπτην·
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Τ ᾽ ἀπόγεμα λούστηκε, κ᾽ ἔπειτα ἦταν τὸ κακό του τὸ χάλι. {5} Τὴν ἑπομένη (22 Δαισίου) τὸν πῆγαν στὸ οἴκημα πλάι στὴ δεξαμενή, θυσίασε τὰ νενομισμένα, παρὰ τὴν ἄθλια κατάστασή του ὅμως ϕώναξε τοὺς σημαντικώτερους ἐπιτελεῖς, δίνοντάς τους πάλι ὁδηγίες γιὰ τὸν πλοῦ. Τὴν ἑπομένη (23 Δαισίου), μολονότι μὲ τὸ ζόρι τὸν μεταϕέραν στὰ ἱερὰ νὰ θυσιάσῃ, δὲν ἔπαψε νὰ δίνῃ ἐντολὲς γιὰ τὸν ἀπόπλου στοὺς ἁρμόδιους. {6} Τὴν ἄλλη (24 Δαισίου), κακὴν κακῶς κατάϕερε νὰ θυσιάσῃ, μήνυσε δὲ στοὺς στρατηγοὺς νὰ μείνουν στὴν αὐλή, στοὺς χιλίαρχους καὶ τοὺς πεντακοσίαρχους μπρὸς ἀπ ᾽ τὶς θύρες. Πολὺ ἄσχημα ἤδη (25 Δαισίου), διακομίστηκε ἀπ ᾽ τὸ ἄλσος στ ᾽ ἀνάκτορα. Καί, μπαίνοντας οἱ ἀξιωματοῦχοι, τοὺς γνώρισε μὰ νὰ μιλήσῃ δὲν μποροῦσε, ἔμεν ᾽ ἄϕωνος, καὶ τὴ νύχτα ψήνονταν στὸν πυρετό. Καὶ τὴν ἄλλη μέρα καὶ νύχτα (26 Δαισίου)· καὶ τὴν ἑπόμενη μέρα (27 Δαισίου).
109
Τὴν ἑπομένη εἶχε πολὺ πυρετό. {5} Καὶ τὸν μεταϕέραν νὰ ξαπλώσῃ στὴ μεγάλη δεξαμενὴ κοντά, ὅπου συζήτησε μὲ τοὺς ἀρχηγοὺς γιὰ τὶς ἀκέϕαλες τάξεις, νὰ βάλουν δοκιμασμένους ἄντρες.
{6} Τὴν 24η (7η ϕθίνοντος), τὸν κουβάλησαν μὲ σϕοδρὸ πυρετὸ καὶ θυσίασε στὰ ἱερά. Καὶ κάλεσε τοὺς ἀνώτερους ἀξιωματικοὺς νὰ μείνουν στὴν αὐλή, ἐνῶ τοὺς ταξίαρχους καὶ τοὺς πεντακοσίαρχους νὰ ξενυχτήσουν ἔξω. {7} Τὴν 25η (6η ϕθίνοντος) τὸν ϕέραν στ ᾽ ἀνάκτορα ἀπ ᾽ τὴν ἄλλη μεριά (τοῦ Εὐϕράτη)· κοιμήθηκε λίγο, ἀλλ᾽ ὁ πυρετὸς δὲν ἔπεϕτε, καὶ σὰν ἦρθαν οἱ στρατηγοὶ δὲν εἶχε ϕωνή· τὰ ἴδια καὶ τὴν 26η (5η ϕθίνοντος)·
110
ΑΠΟΣΠΑΣ ΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ
{26,1} Οὕτως ἐν ταῖς ᾽Εφημερίσι ταῖς βασιλείοις ἀναγέγραπται, καὶ ἐπὶ τούτοις ὅτι οἱ στρατιῶται ἐπόθησαν ἰδεῖν αὐτόν, οἱ μέν, ὡς ζῶντα ἔτι ἴδοιεν, οἱ δέ, ὅτι τεθνηκέναι ἤδη ἐξηγγέλλετο, ἐπικρύπτεσθαι δὲ αὐτοῦ ἐτόπαζον πρὸς τῶν σωματοφυλάκων τὸν θάνατον, ὡς ἔγωγε δοκῶ· τοὺς πολλοὺς <δὲ> ὑπὸ πένθους καὶ πόθου τοῦ βασιλέως βιάσασθαι ἰδεῖν ᾽Αλέξανδρον. Τὸν δὲ ἄφωνον μὲν εἶναι λέγουσι παραπορευομένης τῆς στρατιᾶς, δεξιοῦσθαι δὲ ὡς ἑκάστους τήν τε κεφαλὴν ἐπαίροντα μόγις καὶ τοῖν ὀφθαλμοῖν ἐπισημαίνοντα. {2} Λέγουσι δὲ αἱ ᾽Εφημερίδες αἱ βασίλειοι ἐν τοῦ Σαράπιδος τῷ ἱερῷ Πείθωνά τε ἐγκοιμηθέντα καὶ ῎Ατταλον καὶ Δημοφῶντα καὶ Πευκέσταν, πρὸς δὲ Κλεομένην τε καὶ Μενίδαν καὶ Σέλευκον, ἐπερωτᾶν τὸν θεὸν εἰ λῷον καὶ ἄμεινον ᾽Αλεξάνδρῳ εἰς τὸ ἱερὸν τοῦ θεοῦ κομισθέντα καὶ ἱκετεύσαντα θεραπεύεσθαι πρὸς τοῦ θεοῦ· καὶ γενέσθαι φήμην τινὰ ἐκ τοῦ θεοῦ μὴ
{8} διὸ καὶ τοῖς Μακεδόσιν ἔδοξε τεθνάναι, καὶ κατεβόων ἐλθόντες ἐπὶ τὰς θύρας, καὶ διηπειλοῦντο τοῖς ἑταίροις, ἕως ἐβιάσαντο· καὶ τῶν θυρῶν αὐτοῖς ἀνοιχθεισῶν, ἐν τοῖς χιτῶσι καθ’ ἕνα πάντες παρὰ τὴν κλίνην παρεξῆλθον.
{9} Ταύτης δὲ τῆς ἡμέρας οἱ περὶ Πύθωνα καὶ Σέλευκον εἰς τὸ Σαραπεῖον ἀποσταλέντες ἠρώτων εἰ κομίσωσιν ἐκεῖ τὸν Ἀλέξανδρον· ὁ δὲ θεὸς κατὰ χώραν ἐᾶν ἀνεῖλε.
7. Πείθων Κρατεύα, ᾽ Εορδαῖος. Γιὰ τὴ μτϕρ βλ. ὑ.176· Hamilton, 108. 8. Γιὰ τὴν παραδόξως ὑπερβολικὰ πρώιμη μνεία Σαραπείου στὴ Βα-
βυλῶνα, ποὺ κίνησε μάλιστα ὑποψίες καὶ γιὰ τὴ γνησιότητα καθαυτὸ τῶν
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
{26,1} ῎ Ετσι ἀναγράϕεται στὶς βασίλειες Ε ᾽ ϕημερίδες. ᾽ Επὶ πλέον, πὼς οἱ στρατιῶτες θέλησαν νὰ τὸν δοῦν, ἄλλοι γιὰ νὰ τὸν ἀντικρύσουν μιὰν ἀκόμα ϕορὰ ζωντανό, ἄλλοι γιατὶ κυκλοϕοροῦσε ϕήμη ὅτι δὲ ζοῦσε πιά, κ᾽ ὑποψιάζονταν πὼς οἱ σωματοϕύλακες τόκρυβαν - ἔτσι τοὐλάχιστον νομίζω. Τὰ πλήθη λοιπόν, ἀπ ᾽ τὴ στεναχώρια καὶ τὴν ἀγωνία τους, ὥρμησαν ἐκβιαστικὰ νὰ δοῦνε τὸν ᾽Αλέξανδρο. Καὶ λέν πὼς ἐκεῖνος, βουβὸς ὅσο πέρναγε ἡ στρατιὰ πλάι του, τοὺς χαιρέταγε ἕναν-ἕναν, μόλις σηκώνοντας τὸ κεϕάλι καὶ γνέϕοντας μὲ τὰ μάτια. ᾽ ϕημερίδες {2} Οἱ βασίλειες Ε γράϕουν δὲ ὅτι κοιμήθηκαν στὸ ἱερὸ τοῦ Σάραπι μέσα ὁ Πείθων, ὁ ῎ Ατταλος, ὁ Δημοϕῶν κι ὁ Πευκέστας, μαζὶ μὲ τὸν Κλεομένη, τὸ Μενίδα καὶ τὸ Σέλευκο· καὶ ρώτησαν τὸ θεὸ ἂν ἦταν καλύτερο γιὰ τὸν ᾽Αλέξανδρο νὰ μεταϕερθῇ ἐκεῖ στὸ ἱερὸ καὶ νὰ γυρέψῃ γιατρειὰ ἀπ᾽ τὴ χάρη του. Κ ᾽ ἦρθε χρησμὸς νὰ
111
{8} γι᾽ αὐτὸ κ᾽ οἱ Μακεδόνες νόμισαν πὼς πέθανε, καὶ ϕτάσαν ἔξω ἀπ ᾽ τὶς πύλες κι οὔρλιαζαν, ἀπειλῶντας τοὺς ἑταίρους, ὥσπου τοὺς ἀνάγκασαν ν ᾽ ἀνοίξουν, κ᾽ ἕνας-ἕνας, ἁπλᾶ ντυμένοι, μὲ τοὺς χιτῶνες, πέρναγαν μπρὸς στὸ κρεββάτι του.
{9} Τὴ μέρα κείνη, ὁ Πύθων7 κι ὁ Σέλευκος μαζὶ μ᾽ ἄλλους στάλθηκαν στὸ Σαραπεῖο8 νὰ ρωτήσουν ἂν ἔπρεπε νὰ μετακομίσουν ἐκεῖ τὸν ᾽Αλέξανδρο· ὁ θεὸς ἀποκρίθηκε νὰ τὸν ἀϕήσουν ὅπου ἦταν.
᾽ ϕημερίδων, βλ. DrAA3, ὑ.1347 (σὲ συνάρτηση καὶ πρὸς DrAE, ὑ.127· 136, Ε γιὰ τὴν ἀκριβέστερη χρονολόγηση τῆς θέσπισης τῆς λατρείας τοῦ Σάραπι ἐντὸς κ᾽ ἐκτὸς Αἰγύπτου).
112
ΑΠΟΣΠΑΣ ΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ
κομίζεσθαι εἰς τὸ ἱερόν, ἀλλὰ αὐτοῦ μένοντι ἔσεσθαι ἄμεινον. {3} Ταῦτά τε ἀπαγγεῖλαι τοὺς ἑταίρους καὶ ᾽Αλέξανδρον οὐ πολὺ ὕστερον ἀποθανεῖν, ὡς τοῦτο ἄρα ἤδη ὂν τὸ ἄμεινον. Οὐ πόρρω δὲ τούτων οὔτε ᾽Αριστοβούλῳ οὔτε Πτολεμαίῳ ἀναγέγραπται. Οἱ δὲ καὶ τάδε ἀνέγραψαν...
Τῇ δὲ τρίτῃ φθίνοντος πρὸς δείλην ἀπέθανε.
{ΟΖ ΄ 1} Τούτων τὰ πλεῖστα κατὰ λέξιν ἐν ταῖς ᾽Εφημερίσιν οὕτω γέγραπται.
9. Τρεῖς τοὐλάχιστον ἑρμηνεῖες χωροῦν: Τίποτα «διαϕορετικό» (ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο), «τίποτα περισσότερο» (ποσοτικά), καί «τίποτα περαιτέρω» (χρονικά) - μεταγενέστερα δηλαδὴ γεγονότα. ῾ Η πρώτη ϕαίνεται νὰ προϋποθέτῃ ἄ μ ε σ η γνώση καὶ τῶν τ ρ ι ῶ ν πηγῶν ἐκ μέρους τοῦ ᾽Αρριανοῦ. ᾽Αντιθέτως, τὶς δύο ἄλλες προκρίναν ὅσοι πιστεύουν πὼς μέσῳ Πτολεμαίου μόνο γνώριζε τὶς ᾽Εϕημερίδες ὁ ᾽Αρριανός - ἐϕόσον τοῦ ᾽Αριστόβουλου τοὐλάχιστον ἡ ἀϕήγηση, βάσει τῶν ἀποσπασμάτων του 59· 61-2,
ΒΑΣΙΛΕΙΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
μήν τὸν πᾶν, καλύτερο αὐτοῦ πούναι νὰ τὸν ἀϕήσουν. {3} ᾽ Ετοῦτο τ ᾽ ἀνακοίνωσαν οἱ ἑταῖροι, κι ὁ ᾽Αλέξανδρος λίγο ἀργότερα πέθανε - γιατὶ αὐτὸ ἦταν πιὰ τὸ καλύτερο. Τίποτα διαϕορετικὸ9 δὲ λένε οὔτ ᾽ ὁ ᾽Αριστόβουλος,10 οὔτ ᾽ ὁ Πτολεμαῖος.11 ῎ Αλλοι γράψαν καὶ τὰ ἑξῆς: ...
113
Τὴν 28η (3η ϕθίνοντος) κατὰ τὸ σούρουπο, πέθανε. {ΟΖ ΄ 1} Τὰ περισσότερα ἀπ ᾽ αὐτὰ γράϕονται ἔτσι ἐπὶ λέξει στὶς ᾽Εϕημερίδες.
παρουσίαζε διαπιστωμένα κάποιες ἀποκλίσεις (U. Wilcken, Philologus, LIII, 1894, ῾Υπομνηματισμοί, 117-9· Jacoby, FGrH, IIB, Kommentar, 507· Bosworth, Arrian-Alexander, 159· 162-3· Wirth - Hinüber, 995-6,102 ΄ · Sisti - Zambrini, II, 655, μὲ βιβλιογραϕία). 10. ᾽Αριστόβουλος, ἀπόσπ. 60. 11. Πτολεμαῖος, ἀπόσπ. 30.
ΣΤΡΑΤΤΙΣ ΟΛΥΝΘΙΟΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ Α ΄-Ε ΄(;) ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΕΛΕΥΤΗΣ
[ 114 ]
ΣΤΡΑΤΤΙΣ ΟΛΥΝΘΙΟΣ [FGrH, 118] ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ Α ΄-Ε ΄(;) ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΕΛΕΥΤΗΣ
[ 115 ]
Αναζητ'στε το εδ,
www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks