Σμαράγδα Παπαδοπούλου-Μανταδάκη - Αρχαίες Ελληνικές Τραγωδίες σε διασκευή για παιδιά by Gutenberg Books

ΣΜΑΡΑΓΔΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΑΝΤΑΔΑΚΗ

ΑΡχΑίεΣ εΛΛΗΝίΚεΣ ΤΡΑΓωΔίεΣ Σε ΔίΑΣΚεΥΗ ΓίΑ ΠΑίΔίΑ Η δημιουργική γλώσσα στη διδακτική πράξη

GutenberG

Σμαράγδα Παπαδοπούλου-Μανταδάκη ΑρχΑίες ελληνίκες τρΑγωδίες ςε δίΑςκευη γίΑ πΑίδίΑ η δηΜίΟυργίκη γλωςςΑ ςτη δίδΑκτίκη πρΑΞη

222 σσ. (14  21 εκ.) Αρ. έκδ. 3074 - κωδ. κατ. 9581069

Αθήνα, εκδόσεις Gutenberg διδότου 37, 106 80 Αθήνα τηλ.: 210 36 42 003 - Fax: 210 36 42 030

υποκατάστημα Θεσσαλονίκης ίασωνίδου 13 - 546 35· τηλ.-Fax: 2310 271147

www.dardanosnet.gr – e-mail: info@dardanosnet.gr e-shop: www.dardanosnet.gr

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η ολική, μερική ή περιληπτική αναπαραγωγή και μετάδοση έστω και μιας σελίδας του παρόντος βιβλίου, κατά παράφραση ή διασκευή με οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό κ.λπ. – ν. 2121/ 93, άρθρο 51). η απαγόρευση αυτή ισχύει και για τις δημόσιες υπηρεσίες, βιβλιοθήκες, οργανισμούς κ.λπ. (άρθρο 18). Οι παραβάτες διώκονται (άρθρο 13) και τους επιβάλλονται κατάσχεση, αστικές και ποινικές κυρώσεις σύμφωνα με το νόμο (άρθρα 64-66).

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................................ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η αδιαίρετη ενότητα των τριών τραγικών

δραματουργών στο αρχαιοελληνικό θέατρο - Κριτική επισκόπηση: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης ....

Α. Από τον Αρίωνα στον Αισχύλο ........................................ Β. Από τον Αισχύλο στον Σοφοκλή ...................................... Γ. Από τον Σοφοκλή στον Ευριπίδη ....................................

15 20 24

1. ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΤΡΑΓΙΚΩΝ Α. Αισχύλος - Ο βίος του ...................................................... Β. Σοφοκλής - Ο βίος του ...................................................... Γ. Ευριπίδης - Ο βίος του ......................................................

31 33 35

2. ΤΑ ΔΙΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΔΙΑΛΟΓΟ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Α. ΑΙΣΧΥΛΟΣ............................................................................ Πέρσες ................................................................................ Προμηθέας Δεσμώτης ......................................................

39 39 49

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Β. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ .......................................................................... Η Ιφιγένεια στην Αυλίδα.................................................. Η Ιφιγένεια στη Χώρα των Ταύρων .............................. Ελένη .................................................................................... Άλκηστη ..............................................................................

61 61 79 99 115

Γ. ΣΟΦΟΚΛΗΣ.......................................................................... Τραχίνιες.............................................................................. Φιλοκτήτης ..........................................................................

127 127 141

3. ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΜΕ ΤΑ ΔΙΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΩΝ ΤΡΑΓΩΔΙΩΝ Α. ΑΙΣΧΥΛΟΣ............................................................................ Πέρσες ................................................................................ Προμηθέας Δεσμώτης ......................................................

153 153 163

173 173 177 183 187

203 203 211

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Β. Γ. Δ.

Γενική βιβλιογραφία .......................................................... Για τον Αισχύλο ................................................................ Για τον Σοφοκλή ................................................................ Για τον Ευριπίδη ................................................................

219 222 222 222

πρΟλΟγΟς

η Μελετη πΟυ ΑκΟλΟυΘεί αποτελεί ένα εγχείρημα εισαγωγής της αρχαίας τραγωδίας στο δημοτικό σχολείο με εξέλιξη στο γυμνάσιο, ώστε οι μαθητές αλλά και οι εξωσχολικοί αναγνώστες να εντρυφήσουν στα κείμενα με μια άλλη προσέγγιση, αυτή της κοινής αφήγησης σε μορφή παραμυθιού. ςε συνάρτηση με αυτήν την εξοικείωση των νοημάτων και τη γνωριμία με τους αρχαίους Έλληνες τραγωδούς, δίνεται η πρωτότυπη προσέγγιση θεατρικής ανάπλασης των κειμένων που αποτελούν πρωτότυπο υλικό μιας αφηγημένης ιστορίας (Μπεζαντάκος, 2004). ςτην προσέγγιση απόδοσης θεατρικών διαλόγων από τους αναγνώστες προστίθεται το διδακτικό υλικό με ιδέες και θεατρικά ευρήματα που καλλιεργούν τις γλωσσικές τέχνες στην εκπαίδευση αλλά και στη ζωή του κάθε ελληνόφωνου εν γένει. η αρχική ιδέα αφορούσε προ ετών μια πρόταση για μελλοντικό διδακτικό εγχειρίδιο με την οπτική ενίσχυσης ενός υπό συζήτηση θεσμού για το πολλαπλό βιβλίο στην εκπαίδευση και την εναρμόνιση του γλωσσικού υλικού για τη διδασκαλία της γλώσσας μεταξύ πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. η εναλλακτική τούτη διδασκαλία της γλώσσας σε παιδιά ε΄ και ςτ΄ δημοτικού και Α΄-γ΄ γυμνασίου, σε πενταετή κύκλο συστηματικής ενασχόλησης, έχει στόχο μακροπρόθεσμο. δεν επιδιώκουμε απλώς να μυήσουμε αποκλειστικά τους συμμετέχοντες

πρΟλΟγΟς

και μονομερώς στην τέχνη της θεατροπαιδαγωγικής και της δραματουργίας, αλλά, μέσω εκείνης της θεατρικής παιδείας που καθαίρει ψυχές και μορφώνει την κοινωνία, να καλλιεργήσουμε μια αλλαγή στάσης στα καθημερινά προβλήματα του ανθρώπου και ενασχόλησης με τα κλασικά έργα των αρχαίων τραγικών (παπαδοπούλου & κούλα, 2012). Μια μεγάλη περιοριστική δυσκολία που απαντήσαμε στα κείμενα είναι το πώς μεταδίδει κανείς πράγματα δυσάρεστα πολλές φορές ή και αποτρόπαια σε νεαρές ηλικίες. διασκεδάσαμε κάθε τέτοια δυσκολία με τη δημιουργική ανάπλαση των διαλόγων από το πρωτότυπο, καθώς η γλώσσα αποκρύπτει αλλά και φανερώνει, υπονοεί αλλά και υπερβαίνει καταστάσεις και σκέψεις του αναγνώστη με τρόπο καλλιτεχνικά πρόσφορο στην ασφαλή και ωφέλιμη ανάδειξη πανανθρώπινων νοημάτων και ιδεών. για την ιστορία του πονήματος, να τονίσουμε ότι είχε προβλεφθεί συμπληρωματικά του Ανθολογίου της ε΄ και ςτ΄ τάξης του δημοτικού, και αντί μέρους διδακτικών ωρών από το πρόγραμμα διδασκαλίας των νεοελληνικών κειμένων του γυμνασίου. ως τέτοιο, διατηρήσαμε από την αρχική μορφή του διασκευασμένου ποιητικού έργου τη στοχοθεσία να φέρουμε τον αναγνώστη πιο κοντά στους μύθους και στην αρχαία μας ιστορία, έτσι ώστε, όταν αργότερα τα διδαχθεί από το αρχαίο κείμενο στο σχολείο και αν τύχει να ταξιδέψει σε ελληνικούς προορισμούς στους οποίους διαδραματίζονται τα κείμενα, να τα ερμηνεύσει και να τα επεξεργαστεί με ευρύτερη γνώση διαχρονικά και να αναγνωρίσει στον χώρο των τραγικών ηρώων και στα έργα τους οικεία πρόσωπα, τα γεγονότα και το νόημα αυτών των αρχαίων ιστοριών. η ενασχόληση με τη λογοτεχνία στο μάθημα της γλώσσας δίνει, με αυτές τις διασκευές, μια πρακτική λύση στα θέματα της διδασκαλίας και μάθησης. Θεσμοί στην εκπαίδευση όπως οι καινοτόμες δράσεις όσο και η ευέλικτη ζώνη επιτρέπουν ακόμη περισσότερο την ένταξη μιας ενασχόλησης με το αντικείμενο της μελέτης μας, όπως και με ελεύθερη διερεύνηση σε κάθε ενδιαφερόμενο μελετητή της ανταπόκρισης της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στα παιδιά και στους νέους.

πρΟλΟγΟς

Ο δημιουργικός δάσκαλος και καθηγητής και κάθε ειδικός ερευνητής, θεατρολόγος, δημιουργός των γλωσσικών τεχνών μπορεί να αντλήσει, από τις δραστηριότητες που ακολουθούν τα κείμενα, αλλά και από την κριτική παρουσίαση των αρχαίων τραγικών ποιητών, στοιχεία για τη δική του δημιουργική διδακτική ή άλλη συγγραφική, κοινωνική και κατά κύριο λόγο πλαισίωση της θεατρικής επέκτασης των τραγωδιών. παράλληλα, η παρουσίαση του τραγικού έργου σε πεζογράφημα το οποίο έχει το μοτίβο του παραμυθιού, είναι εύκολο να οδηγήσει ευαισθητοποιημένους αναγνώστες σε οργάνωση θεατρικής απόδοσης και δημιουργία μιας θεατρικής παράστασης ώστε να δικαιωθεί η αξία του θεάτρου ως πρώτιστου μορφωτικού αγαθού, επικοινωνιακής διδακτικής στρατηγικής και δημιουργικής μάθησης διά της βιωματικής μεθόδου (κουν, 2000). Αν α λ υ τ ι κ ή π α ρ ο υ σ ία σ η τ ο υ β ι β λ ί ο υ σε παραμύθια περιλαμβάνει τα εξής έργα: • Α ι σ χ ύ λ ο υ: Πέρσες

Προμηθέας Δεσμώτης. • ε υ ρ ι π ί δ η: Η Ιφιγένεια στη Χώρα των Ταύρων

Η Ιφιγένεια στην Αυλίδα Ελένη ή Μια γυναίκα φεύγει κρυφά απ’ την Τροία Άλκηστη ή Ένας ακόμη άθλος. • ς ο φ ο κ λ ή: Τραχίνιες Φιλοκτήτης ή Όταν ο Ηρακλής έγινε αθάνατος. περιγραφή της διδακτικής πρότασης η μορφωτική και παιδαγωγική χρήση του συγκεκριμένου έργου βασίζεται στην πρόθεση να εξοικειώσουμε τα παιδιά και τους εφήβους της ελλάδας ή της αγαπητικής αναγνωστικής ομάδας προς το αρχαίο ελληνικό πνεύμα από νωρίς, από την πρωτοβάθμια

πρΟλΟγΟς

εκπαίδευσή τους, με το έναυσμα στο περιεχόμενο των γλωσσικών μαθημάτων κάθε εκπαιδευτικής μονάδας, τα οποία θα μπορούσαν να διδαχθούν σύμφωνα με το ισχύον αναλυτικό πρόγραμμα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. ςτηρίζεται ακόμη στα συμπεράσματα από τη διδακτική πείρα εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι οποίοι κατά κοινή ομολογία ισχυρίζονται ότι τα παιδιά περνούν με πολλά κενά γνώσεων από την εύκολη ύλη της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στη δύσκολη ύλη του πολυτονικού, των αρχαίων κειμένων, της επίσημης διδακτικής των συντακτικών και γραμματικών φαινομένων. Με τη συγκεκριμένη μελέτη επιχειρείται η γλωσσική ανάδειξη του αρχαίου κειμένου στη νέα ελληνική γλώσσα, η κριτική θεώρηση των έργων των τραγωδών και η δημιουργία διδακτικού υλικού που θα κάνει πιο ενδιαφέρουσα και πιο προσιτή την προσέγγιση των αρχαίων κειμένων, καθώς η διδακτική αλληλουχία στη διδασκαλία της γλώσσας για τις δύο εκπαιδευτικές βαθμίδες αποτελεί ενισχυτικό παράγοντα, καθοριστικό της σχολικής επιτυχίας των μαθητών στα μαθήματα που σχετίζονται με το γλωσσικό αντικείμενο. παράλληλα, η ενασχόληση με τις ιδέες, τις αξίες και τα πρόσωπα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας προσφέρει μια ευέλικτη συνέχεια στην εφαρμογή του προγράμματος σπουδών, το οποίο θα συμπληρώνει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση μορφολογική και πραγματολογική επεξεργασία της δομής του αρχαίου λόγου (Kitto, 1993). η συνεργασία των επιστημόνων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε αυτό το σημείο αποτελεί παράγοντα καθοριστικό για την ενιαία και ομαλή προσαρμογή της διδακτέας ύλης στο επίπεδο της γνώσης των παιδιών που περνούν από τη μια βαθμίδα εκπαίδευσης στην άλλη. επίσης, η αφορμή για γενικότερη μόρφωση μέσα από τις αρχαίες πηγές και η καλλιέργεια της αγάπης για την πολιτιστική και γλωσσική μας κληρονομιά, κατά την ιδιαίτερα σημαντική περίοδο της παιδικής ηλικίας του ανθρώπου, δημιούργησε αυτή τη συγγραφική προσπάθεια, η οποία πρέπει να τονίσουμε ότι σχεδιάστηκε με την προοπτική να προ-

πρΟλΟγΟς

ταθεί μελλοντικά από το εκάστοτε υπουργείο παιδείας σε μια διαπολιτισμική κοινωνία στην ελλάδα και στο εξωτερικό. ςτη συνέχεια, το παρόν έργο για τα διδακτικά εγχειρίδια του δημοτικού σχολείου με τις διασκευές των αρχαίων τραγικών έχει συγγραφεί στο ίδιο πνεύμα με τη μελέτη μας για τις διασκευές του ηρόδοτου (εκδόσεις Απόπειρα). Οι στόχοι, εξάλλου, του Αναλυτικού προγράμματος για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση συμφωνούν με τους προαναφερθέντες σκοπούς τής εν λόγω συγγραφής. Μία από τις χαρακτηριστικές αρχές που διέπουν το συγγραφικό αυτό έργο και εκφράζουν τον ιδιαίτερο παιδαγωγικό χαρακτήρα του είναι ότι στην αφηγηματική παρουσίαση των τραγωδιών ακολουθούμε αφηγηματική σειρά σύμφωνη με τον χρόνο εξέλιξης των γεγονότων, αντί της σειράς αρχαιότητας των συγγραφέων. Ο λόγος για τον οποίο τηρήθηκε αυτή η αρχή είναι ότι η μέθοδος αφήγησης in media res θα προκαλούσε σύγχυση στα μικρότερα παιδιά και σε μη μυημένους αναγνώστες των αρχαίων ελλήνων τραγικών, καθώς συναποτελούν μία ολότητα στην παρούσα έκδοση. για παράδειγμα, σε μια αφηγημένη ιστορία, θα ήταν παράδοξο αν ο ηρακλής εμφανίζεται στην αρχή του βιβλίου να πεθαίνει στο έργο Τραχίνιες του ςοφοκλή, αλλά φαίνεται να ζει και να κινείται στην εξέλιξη μέσα από το έργο Άλκηστη του μεταγενέστερου ευριπίδη. Αυτό, επομένως, που θα μπορούσε με μια πρώτη ματιά να θεωρηθεί πρόβλημα, δεδομένου ότι σε άλλα σχετικά έργα παρουσιάζονται οι τραγωδίες με προτεραιότητα παλαιότητας των αρχαίων πηγών, ενισχύει ένα από τα παιδαγωγικά πρότυπα συγγραφής του διδακτικού υλικού, το οποίο πιστεύουμε πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας ως μητρικής ή ως δεύτερης.

είςΑγωγη Η αδιαίρετη ενότητα των τριών τραγικών δραματουργών στο αρχαιοελληνικό θέατρο Κριτική επισκόπηση: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης

Α. Από τον Αρίωνα στον Αισχύλο

ΑπΟ τΟν δίΘυρΑΜΒΟ τΟυ ΑρίωνΑ και το άρμα του Θέσπιδος, που προσθέτει τον πρώτο υποκριτή, η τραγωδία ωριμάζει σταδιακά, όπως γράφει ο Αριστοτέλης (η τραγωδία «ὀψὲ ἀπεσεμνύνθη», Ποιητική, 4, 1449α), αποκτά δηλαδή τον σοβαρό της χαρακτήρα και γίνεται όντως τραγωδία με την κλασική μορφή που τη γνωρίζουμε. Ο Αισχύλος είναι ο πρώτος μεγάλος τραγικός ποιητής στον οποίο πρέπει να αποδώσουμε την ολοκλήρωση αυτής της ποιητικής διαδικασίας που διαπιστώνουμε στο έργο του (Gagarin, 1976). Αλλά, μολονότι αποδεχόμαστε την εικόνα αυτή που λαμβάνει το τραγικό έργο στην ποίηση του Αισχύλου, τα στοιχεία που το συναρμόζουν (χορός και υποκριτές) δεν έχουν ακόμη σταθερό και μόνιμο διαχωριστικό και διαφορικό ποσοτικό και ποιοτικό προσδιορισμό μεταξύ τους. πώς μεταφράζεται και τι σημαίνει ακριβώς αυτό; ςημαίνει ότι άλλοτε το βάρος και το κέντρο του ενδιαφέροντος του έργου και της πλοκής του πέφτει στο πρόσωπο, τον υποκριτή, το ενεργούν υπό τις συνθήκες υποκείμενο και άλλοτε μένει στο παραδοσιακό καθεστώς του χορού που

είςΑγωγη

εκφράζει τη θυμική κατάσταση ή την κοινή και αντικειμενική γνώμη. για παράδειγμα, στις Ικέτιδες το κέντρο του δράματος το κρατεί ο χορός, ενώ στην Ορέστεια η δράση του χορού υποχωρεί και η δραστηριότητα περνά στις πράξεις και τις ενέργειες της κλυταιμνήστρας. χαρακτηριστικό πάντως έργο στο οποίο διαπιστώνεται αυτή η ετερότητα και η κατά κάποιον τρόπο σύγχυση των ρόλων αποτελούν οι Πέρσες, που με τον ορατοριακό τους χαρακτήρα δείχνουν την ατέλεια, ακόμη και τη σύγχυση των ρόλων χορού και υποκριτών, τραγουδιών και ομιλίας. πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η πλάστιγγα γέρνει αποφασιστικά προς τον ενισχυμένο ρόλο του υποκριτή, όπως βλέπουμε στους Επτά επί Θήβας, όπου κυριαρχεί ο ετεοκλής, ο οποίος γίνεται εκών άκων ο πρώτος που υποδύεται την τραγική μοίρα. Από εδώ και πέρα έχουμε τον κυρίαρχο ρόλο του υποκριτή (Murray, 1940). πέρα από τον διαμοιρασμό των ρόλων μεταξύ χορού και υποκριτών, δύο είναι τα βασικά μοτίβα στην τραγική ποίηση του Αισχύλου: η μορφή της ελληνικής γλώσσας στην οποία γράφει το ποιητικό του έργο και η ανισομερής θέση μεταξύ των δύο δρώντων υποκειμένων – των πανίσχυρων θεών και του αδύναμου ανθρώπου. τι θα περίμενε κανείς για τη χρήση της γλώσσας από έναν ποιητή που γνωρίζει άριστα την ελληνική αλλά και συμμετέχει διά της συγγραφής του στη διαμόρφωση της αττικής διαλέκτου; ποια γλωσσική μορφή θα χρησιμοποιούσε ένας ποιητής που ζει και συμμετέχει ως πολίτης στη διαμόρφωση των πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων της εποχής του, στη συγκρότηση και την καθιέρωση των δημοκρατικών κανόνων μιας πολιτείας, όπως η Αθήνα, και στην ενίσχυση των θεσμών της πολιτείας των πολλών που συγκροτείται και γίνεται στιβαρή διαμέσου και των νικηφόρων πολέμων κατά των επελθόντων περσών; Θεϊκή εξουσία και πόλεμος. Απαιτούν μία αντίστοιχη του μεγαλείου γλώσσα. Άρα μια γλώσσα επίσημη και μεγαλοπρεπή που θα δείχνει την υψηλοφροσύνη και το ύψος της θεϊκής δύναμης αλλά και μια γλώσσα υψηλή, αντίστοιχη με το φρόνημα των νικητών στους καθοριστικούς πολέμους κατά των περσών (rosenmeyer, 1982).

είςΑγωγη

Ο Αισχύλος εμφορείται από μεγάλες ιδέες και πρέπει να βρει αντίστοιχες λέξεις που να εκφράζουν αυτό το μεγαλείο. πρέπει να βρει –και όντως βρίσκει– λέξεις οι οποίες περιέχουν, ακόμη και ηχητικά, μια γοητεία. γίνονται αντίστοιχες των εικόνων και των κινήσεων του χορού και των υποκριτών, εκφράζουν την εσωτερικότητα των υψηλών αισθημάτων. Όπως γράφει ο A. Lesky (Η τραγική ποίηση των Ελλήνων, 2003, τόμ. Α΄, σ. 266), «λέξεις και ήχοι στη γλώσσα του Αισχύλου παλεύουν να φτάσουν στην ουσία της έκφρασης». το σκηνικό έχει τους θεούς, αλλά έχει και τους αδύναμους ανθρώπους που πολλές φορές είναι πλάσματα που υποφέρουν γιατί βρίσκονται μέσα στη δίνη των γεγονότων που δεν ελέγχουν. Έτσι, ο λόγος στα χορικά μέρη, που εκφράζουν το θεόσταλτο ή το γεγονός της ιστορίας σε επεισόδια, αποτελεί το δεδομένο από την πείρα και τη μοίρα των ανθρώπων. Ο λόγος είναι γεμάτος από ισχυρά επίθετα που χαρακτηρίζουν τις ενέργειες των θεών και τις πράξεις των ανθρώπων, αλλά και από μετοχές που δείχνουν την επέμβαση του θεϊκού στοιχείου αλλά και τη συμμετοχή των ανθρώπων στα δρώμενα. Έξω όμως από τη μεγαλοσύνη του υπερφυσικού και θεϊκού στοιχείου, έξω από τη χορική έκφραση, ο λόγος στα διαλογικά μέρη και στα λόγια των αφηγητών, που κατά τη δική μας θεατρική διασκευή σε πεζογράφημα ή μοτίβο παραμυθιών μπορεί να είναι βουνά, άνθρωποι ή ζώα, εκεί που ο νεαρός μύστης του αρχαιοελληνικού θεάτρου, ο υποκριτής-ηθοποιός επί σκηνής, επεμβαίνει, γίνεται απλούστερος. είτε στη στιχομυθία του υποκριτή-νεαρού ηθοποιού με τον κορυφαίο του χορού είτε στις ειπωμένες σκέψεις που εκφράζουν τις θέσεις και τις απόψεις του ηθοποιού, ο ποιητής χρησιμοποιεί λέξεις απλές, έναν λόγο που είναι στα μέτρα των θεατών, έναν λόγο που δεν χρειάζεται να ανυψώνει αλλά ούτε να τρομάζει, έναν λόγο κατανοητό. τόσο όμως από τα λόγια και τη γλώσσα του χορού όσο και από τη γλώσσα των ηθοποιών, για να κεντρίζεται το ενδιαφέρον των θεατών και να υπερβαίνεται το αναμενόμενο που θα δημιουργούσε πλήξη, ο Αισχύλος προβάλλει και χρησιμοποιεί τον εκπληκτικό λόγο, την έκπληξη, αυτή που έκτοτε

είςΑγωγη

εντάσσεται και συνιστά πλέον βασικό στοιχείο της τραγωδίας. Αυτή την πρόθεση του ποιητή φροντίσαμε να διαφυλάξουμε κατά τη δική μας αφηγηματική διασκευή και θεατρική πρόταση. το δεύτερο στοιχείο, το δίπολο θεοί - άνθρωποι, είναι και το κρισιμότερο, κατά την άποψή μας, γιατί δείχνει και αποκαλύπτει το πλαίσιο των δύο μεγεθών, τα όρια και τις δυνατότητες του καθένα αλλά και το επιτρεπτό ή όχι, αυτό που φτάνει ή δεν φτάνει στην περιοχή της Ύβρης κατά την υπέρβαση των ορίων που εξοργίζουν τους θεούς και κατακεραυνώνουν τους ήρωες. ποιος, ωστόσο, είναι διεισδυτικότερα ο Αισχύλος ως ποιητής και πώς κινείται μέσα στο πλαίσιο αυτό; το ισχυρό θεολογικό στοιχείο στη βιβλιογραφία για το έργο του τον περιγράφει περισσότερο ως έναν θεολόγο της ποίησης και λιγότερο ως έναν δραματουργό. Θα απαντούσαμε πολύ διαφορετικά σε ένα τέτοιο ερώτημα: Ο Αισχύλος είναι ένας ποιητής με σεβασμό στις θεότητες και στις ανέλεγκτες από τον άνθρωπο δυνάμεις τους, αλλά ταυτόχρονα είναι και ένας θρησκευτικός στοχαστής (Αγαμέμνων, 757). ςτοχάζεται σχετικά με τα θεία, χωρίς να είναι ένας θρήσκος ή θρησκεύων με τη σημερινή έννοια, ούτε ως ελευσίνιος την καταγωγή φαίνεται να είναι επηρεασμένος από τα οικεία μυστήρια ή από άλλες συναφείς μυστηριακές θρησκείες του αρχαιοελληνικού χώρου. Μέσα από την ποίησή του επιχειρεί να δώσει απάντηση στο αιώνιο ερώτημα: για το ανίκητο θείο και τις δυνατότητες της ανθρώπινης βούλησης (thomson, 1966). η μεγαλοπρεπής εικόνα της θεϊκής εξουσίας δεν συντίθεται μονομερώς προς μια ηθική τελειότητα, αλλά οι θεοί ζουν και πράττουν μέσα και σε αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν τις παρεμβάσεις και τις πράξεις τους ως δίκαιες αλλά και ως άδικες. παραμένει όμως και στον Αισχύλο, όπως και στους δύο άλλους μεγάλους τραγικούς που θα ακολουθήσουν, το τραγικό στοιχείο της ανθρώπινης αγωνίας και του αγώνα να βρει τη θέση που ταιριάζει στα μέτρα του μέσα στην κοσμική τάξη και εξουσία, δοκιμάζοντας επανειλημμένα τη δυαδικότητα του παθήματος και

είςΑγωγη

της μάθησης από αυτό. Αυτή η απόκτηση της γνώσης διά των παθημάτων τον αναγκάζει και τον οδηγεί να συνειδητοποιήσει ότι ο άνθρωπος είναι αδύναμος μπροστά στην ανεξέλεγκτη δύναμη των θεών, αλλά και ότι το κακό μπορεί να πηγάζει από τη νοοτροπία και τη δυστροπία των θεών, μπορεί όμως και από αλόγιστη ανθρώπινη βούληση (Αγαμέμνων, 160· Ικέτιδες, 86). Έτσι, διαλογίζεται περαιτέρω για τη θρησκευτικότητα, ένα ζήτημα που το ελέγχουν και οι σύγχρονοί του προσωκρατικοί φιλόσοφοι από τους οποίους εν δυνάμει επηρεάζεται (De romilly, 1981). επιμένοντας στην ανέλεγκτη εξουσία των θεών στον κόσμο, ο Αισχύλος τονίζει την επενέργεια του υπερλογικού στοιχείου, το οποίο δεν μπορεί να προσεγγίσει ο άνθρωπος, αλλά μόνο το διαπιστώνει όταν το βιώνει και επενεργεί στη μοίρα του (Χοηφόροι, 313). είναι η μοίρα του ανθρώπου που η βούλησή του τον οδηγεί σε ενέργειες με άγνωστο και αμφίβολο αποτέλεσμα, που μαθαίνει διά των επαναλήψεων και των δοκιμών και κυρίως διά της συνειδητοποιήσεως της ενοχής και της συνακόλουθης τιμωρίας που επέρχεται (Χοηφόροι, 757). Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από την αναπότρεπτη μοίρα του, ακόμη κι αν χρησιμοποιεί ενδιάμεσους για να προσεγγίσει τη δύναμη των θεών, όπως στην περίπτωση του προμηθέα. Οι θεοί υπερισχύουν στο τέλος, γιατί αλλιώς θα διασαλευόταν η παγκόσμια τάξη και ο κόσμος θα κατέρρεε. Αυτό όμως δεν τους απαλλάσσει από την ένοχη μοίρα που προβλέπουν και επιρρίπτουν στους ανθρώπους ως άδικοι και μικρόψυχοι, όπως δεν απαλλάσσουν και την ευθύνη του ανθρώπου που οφείλεται στην προσωπική βούληση και την ατομική συμπεριφορά. πολλές φορές, μάλιστα, η ανθρώπινη ευθύνη γίνεται παραδοσιακή, γίνεται κατάρα λόγω του μεγέθους της και απαιτεί χρόνο και διαδοχικές γενεές για να συντελεσθεί η πλήρης κάθαρση με την ολοσχερή συντριβή των ηρώων (easterling, 2007). προβληματική, λοιπόν, η ανθρώπινη συμπεριφορά, κινείται χωρίς τη βεβαιότητα ενός σίγουρου τέρματος, ενώ ο άνθρωπος πρέπει οπωσδήποτε, αναγκαστικά πάντοτε, να αποφασίσει ή να επιλέξει. Αυτή η απόφασή του τον οδηγεί σε μια καταστροφή

είςΑγωγη

την οποία βλέπει να έρχεται, αλλά δεν μπορεί ν’ αποφύγει και να αποτρέψει. Οι θεοί πολλές φορές απατούν και εξαπατούν τον αδύναμο άνθρωπο και τον οδηγούν σε μια ατραπό από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει (Πέρσαι, 93). δέσμιοι των θεών, οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα ή λόγω της ιδιοσυγκρασίας τους να βιώσουν διαφορετικά την επέμβαση και να αισθανθούν ή να πράξουν διαφορετικά. ςτο τέλος, η μοίρα που επιφυλάσσουν οι θεοί και η ανθρώπινη βούληση είναι το σταθερό «μότο» του Αισχύλου (Jones, 1962).

Β. Από τον Αισχύλο στον Σοφοκλή Ο ςοφοκλής αλλάζει τη διαδικασία παρουσίασης των τραγωδιών και του διαγωνισμού των ποιητών κατά τα Μεγάλα διονύσια και αντί της μέχρι τότε ισχύουσας τετραλογίας (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα του ίδιου ποιητή), που παιζόταν συνεχόμενα την ίδια μέρα, εισηγήθηκε και καθιερώθηκε το ένα έργο από κάθε ποιητή την ίδια μέρα και επί τρεις ημέρες. επιπλέον αυξάνει τα μέλη του χορού από 12 σε 15 και προσθέτει και τρίτο υποκριτή. Έτσι το έργο γίνεται περισσότερο σύνθετο, αν λάβουμε υπόψη ότι οι τρεις πλέον ηθοποιοί μπορούν να εμφανίζονται και να διαλέγονται ταυτοχρόνως, όπως συμβαίνει στον Οιδίποδα Τύραννο (Οιδίποδας, κρέοντας, ίοκάστη). Με την κατάργηση της τετραλογίας επιτυγχάνεται και κάτι ακόμη: ο τραγικός ήρωας δεν επιμερίζεται στις πολλές τραγωδίες, αλλά γίνεται το κεντρικό πρόσωπο στο έργο κάθε ποιητή και η εντύπωση αυτή μένει στον θεατή (Αριστοτέλους, Ποιητική, 1449 α19· else, 1957). Όπως μας πληροφορεί και πάλι ο Αριστοτέλης, ο ςοφοκλής θεωρείται και αυτός που εισήγαγε στη σκηνογραφία. Με τις αλλαγές αυτές στον χορό, τους υποκριτές και τώρα στα σκηνικά, το έργο γίνεται περισσότερο σύνθετο και αποκτά ποσοτική πληρότητα, η οποία μετατρέπεται και σε ποιότητα. τα εξωτερικά αυτά στοιχεία συντελούν και συνηγορούν στο να έχουμε ένα τε-

Α. ΑίςχυλΟς ΑίςχυλΟυ, ΠΕΡΣΕΣ

Διασκευή για τα παιδιά και νέους δημιουργούς

τΑ πρΟςωπΑ τΟυ εργΟυ

χΟρΟς

γέροντες άρχοντες των περσών.

ΑτΟςςΑ

Βασίλισσα, σύζυγος του δαρείου και μητέρα του Ξέρξη.

ΑγγελίΑΦΟρΟς

Απεσταλμένος των περσών από την ελλάδα.

ΦΑντΑςΜΑ

Φάντασμα του νεκρού βασιλιά των περσών, δαρείου.

τΟυ δΑρείΟυ

ΞερΞης

Βασιλιάς των περσών και αρχιστράτηγός τους στον πόλεμο εναντίον των ελλήνων.

τΑ πρωτΟΒρΟχίΑ έδειχναν πως είχε κιόλας μπει ςεπτέμβρης μήνας. Ολόκληρη όμως η πόλη ήταν βυθισμένη στη σιωπή, σαν κάτι να περίμενε, σαν κάτι να θρηνούσε. πάει, πέρασε και πολύς καιρός από τότε που οι πέρσες κίνησαν να κάνουν πόλεμο εναντίον της ελλάδας. Ο πέρσης βασιλιάς Ξέρξης δεν έστειλε είδηση ούτε μια φορά για να καθησυχάσει τον λαό του. και νά τώρα που οι γέροντες φύλακες του παλατιού, στα ςούσα, άφησαν τις ψυχές τους να γεμίσουν τρόμο, καθώς αναλογίζονταν πως ο πόλεμος τους άδειασε τη χώρα από τη χαρά και τα νιάτα και τα πήρε μακριά, πέρα από το στενό γεφύρι της Έλλης στα ελληνικά πελάγη. Έφυγαν για να υπηρετήσουν πιστά τις φιλοδοξίες του νεαρού πέρση βασιλιά, του Ξέρξη. — ποιος όμως θνητός θα ξεφύγει από όσα η μοίρα ορίζει; ςας λέω πως για όλα φταίει η Άτη.1 εκείνη πάντα θολώνει το μυαλό των ανθρώπων και τους κάνει να θέλουν πράγματα πιο μεγάλα από τη μεγαλοσύνη των θεών. να δείτε πως κακό ετούτη η σιωπή προμηνύει, είπε ο γεροντότερος από τους άρχοντες των περσών στους συμπατριώτες του και τους κάλεσε να συζητήσουν όλοι μαζί, για να βρουν από κοινού ποιος τάχα στον πόλεμο με τους Έλληνες έχει νικήσει και τι να κάνει ο δαρειογέννητος Ξέρξης στις άκρες του πελάγου με όλο τον περσικό στρατό. δεν πρόλαβε όμως να αποτελειώσει το κάλεσμά του κι έφτασε η βασίλισσα των περσών Άτοσσα, σαν κάποιος άνεμος να της ψιθύρισε την αγωνία του γέροντα. 1. Άτη έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες τη μανία που έβαζαν οι θείες δυνάμεις στον άνθρωπο και τον έκαναν εγωιστή, αχόρταγο και αλαζόνα, τόσο που στο τέλος τον έβρισκαν χίλιες δυο καταστροφές. Μεταφορικά, Άτη λέμε το θόλωμα του μυαλού, τη ζάλη.

ΑρχΑίες ελληνίκες τρΑγωδίες ςε δίΑςκευη γίΑ πΑίδίΑ

— ςε άκουσα κι ήρθα, γέροντα, απ’ τα ολόχρυσα παλάτια, όπου έζησα με τον άνδρα μου το δαρείο. την καρδιά μου κάποια κρυφή έγνοια τη ματώνει κι έχω ανάγκη από τη σοφή τη συμβουλή σας. Έτσι μίλησε η βασίλισσα και ύστερα τους εξομολογήθηκε το βάρος της καρδιάς της: — Φίλοι μου, το φόβο θα σας πω που την ψυχή μου λιώνει· είναι ο φόβος πως μέγας πλούτος κοντεύει να συντρίψει την παλιά μας ευτυχία και να την κάνει σκόνη. Αυτός όλα τα ξεκίνησε και τα μυαλά του Ξέρξη συνεπήρε. Ο πλούτος πλούτο εζήτησε και πόλεμο μας δίνει. Οι γέροντες άκουσαν τη βασίλισσα να μιλά με τον πιο μεγάλο πόνο και της ζήτησαν να τους εμπιστευθεί, ώστε κι εκείνοι να μπορέσουν να τη συμβουλέψουν με τη σοφή τους γνώμη. και πράγματι ήταν παράξενο εκείνο το νέο που η Άτοσσα είχε να τους εμπιστευθεί, ερχόταν από τον σιωπηλό κόσμο του Ύπνου.2 — Όνειρα πολλά βλέπω τις νύχτες, απ’ τον καιρό που ο γιος μου ο Ξέρξης αρμάτωσε στρατεύματα και τη χώρα των ίώνων3 πήγε να κυριεύσει. κανένα όμως από τα όνειρα αυτά δεν ήταν τόσο καθαρό όσο αυτό που είδα μόλις χθες βράδυ. Οι γέροντες άκουγαν τη γυναίκα με μεγάλη προσοχή, κι όσο περισσότερο χαμήλωνε τρεμουλιαστή η φωνή της, τόσο ο τρόμος τους θέριευε, μήπως τα όνειρα της βασίλισσας ήταν άσχημοι για τη χώρα οιωνοί.4 — Μου φάνηκε, συνέχισε τότε η Άτοσσα, πως δυο καλοντυμένες γυναίκες παρουσιάστηκαν εμπρός μου. η μια φορούσε 2. Ύπνος: στον αρχαίο κόσμο ο Ύπνος και ο Θάνατος ήταν αδέλφια. 3. Χώρα των Ιώνων: εννοεί την Αθήνα, γιατί εκεί οι κάτοικοι ανήκαν

στη φυλή των ίώνων. 4. Οιωνός: έτσι ονόμαζαν το σαρκοφάγο πουλί που μπορούσε να είναι αετός, γύπας ή όρνεο και το χρησιμοποιούσαν για να μαντεύουν –ανάλογα με το πώς πετούσε– το τι θα συμβεί στο μέλλον. Οιωνό σήμερα λέμε και την προφητεία, την πρόγνωση του μέλλοντος.

2. τΑ δίΑςκευΑςΜενΑ κείΜενΑ

πέπλους της πατρίδας μας κι η άλλη δωρικούς. Ήταν και οι δυο γυναίκες τόσο όμορφες, ψηλές, ξεχωριστές· κι ήταν λέει αδελφές, από το ίδιο γένος. Αλλά η μια είχε πατρίδα την ελλάδα και η άλλη ήταν από χώρα βαρβαρική.5 Μου φάνηκε πως σε κάποια έχθρα ήταν μπλεγμένες. Μόλις τις βλέπει ο γιος μου Ξέρξης, σιμώνει και να τις ησυχάσει προσπαθεί βάζοντας χαλινάρια στο λαιμό τους. Έτοιμος ήταν να τις ζέψει σε άρμα· η μια τους καμάρωνε γι’ αυτό, για τη στολή της, για τη θέση της στο άρμα... η άλλη, αντίθετα, χτυπιόταν και δεν μπορούσε να αντέξει το ζυγό. ςε μια στιγμή σπάει τα χαλινάρια! ω, γέροντές μου, άνθρωποι σοφοί, αν το βλέπατε αυτό! γιατί ο γιος μου ευθύς στο χώμα πέφτει και δίπλα του εφάνη ο πατέρας του και άξιος βασιλιάς δαρείος. τον είδα να στέκει τόσο λυπημένος, που ο Ξέρξης ντράπηκε και τα ρούχα του έσκιζε και τα έκανε κομμάτια. Αυτό ήταν το όνειρο και αμέσως πήγα κρατώντας προσφορές, θυσία στους θεούς να κάνω, αφού εκείνοι ξορκίζουν το κακό, και τότε βλέπω έναν αετό να φεύγει προς το βωμό του Φοίβου κι αμέσως ύστερα γεράκι με άγρια νύχια σκύβει και αρπάζει τον αετό από την κεφαλή. ω, εκείνος ζάρωνε μόνο και τίποτα δεν έκανε, στεκόταν. Μα πείτε μου, δίκαιοι γέροντες, δεν είναι πράγματα φριχτά όσα από χθες συμβαίνουν; — Αν θέλεις από εμένα συμβουλή, βασίλισσα, η γνώμη μου είναι πως πρέπει τους θεούς να πιάσεις. Θα πρότεινα να έκανες χοές6 για τη γη και τους νεκρούς. Αυτές μονάχα τους θεούς εξευμενίζουν. κι απ’ τους νεκρούς, στον άνδρα σου δαρείο πρόσπεσε, που στο όνειρο είδες εχθές, και ζήτα του να 5. Βάρβαρος: έτσι λεγόταν στον αρχαίο κόσμο όποιος δεν ήταν από τη χώρα. «πας μη Έλλην, βάρβαρος», έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. 6. Χοές: έτσι έλεγαν τις θυσίες προς τιμήν των νεκρών· συνήθως έριχναν νερό, μέλι, γάλα, αφού τα ανακάτευαν, πάνω στον τάφο του νεκρού που ήθελαν να ευχαριστήσουν.

ΑρχΑίες ελληνίκες τρΑγωδίες ςε δίΑςκευη γίΑ πΑίδίΑ

στείλει χαρές για σε, το γιο σου κι όλων των περσών τούτη τη χώρα. Αυτά συμβούλεψε ο γέροντας την Άτοσσα κι εκείνη αποφάσισε αμέσως κιόλας να κάνει ό,τι της είπε. πριν φύγει μάλιστα ρώτησε πού βρίσκεται η Αθήνα και γιατί ο γιος της τόσο πολύ επιθύμησε να την πάρει. της είπαν τότε πως όλη η ελλάδα θα έπεφτε στα χέρια των περσών, άμα ο γιος της κατόρθωνε την Αθήνα να κυριεύσει. Ο στρατός των ελλήνων έφερε όμως μόνο συμφορές στους Μήδους, με ασπίδες και κοντάρια αρματωμένος. κι όσο μιλούσαν, ο χρόνος κυλούσε κι έφερε ξάφνου αγγελιαφόρο των περσών από τη μάχη πέρα μακριά και τώρα όλες θα έλυνε τις απορίες των Μήδων. το δίχως άλλο κρατούσε ειδήσεις από τον Ξέρξη για τον πόλεμο. Ο αγγελιαφόρος είχε πλήθος λόγων κακών να αφηγηθεί για όσες συμφορές αντάμωσαν στης ςαλαμίνας τα στενά οι πέρσες. είπε για νεκρούς που χάθηκαν με θάνατο φριχτό, για τα κορμιά που έπνιξε η θάλασσα και άφησαν πίσω στην πατρίδα ορφανά παιδιά και έχασαν στα ςούσα νέους άντρες. η Άτοσσα, που άκουγε τα μαύρα νέα δίχως να μιλά, κάποια στιγμή βρήκε τη δύναμη για τον γιο της να ρωτήσει: — Άραγε ζει; — Ο Ξέρξης ζει, βλέπει τον ήλιο, την καθησύχασε μεμιάς ο αγγελιαφόρος κι ήταν αυτή μοναδική ελπίδα και χαρά στης μάνας τη βαθιά αγωνία. Ύστερα ο αγγελιαφόρος διηγήθηκε λεπτομέρειες των συμφορών κι όλο έλεγε πως λίγα μόνο λέει από όσα κακά χτύπησαν τον περσικό στρατό. γιατί η Αθήνα δεν έγινε δική τους ακόμη. κι αν στην αρχή η γραμμή του περσικού στρατού κρατούσε, στο τέλος όσα καράβια των περσών γλίτωσαν, έφυγαν όπως όπως κι ηχούν στα αυτιά τους οι παιάνες7 των εχθρών έως τώρα: «εμπρός, παιδιά των ελλήνων, λευτερώστε πατρίδα, 7. Παιάνες: ύμνοι για την πολεμική τέχνη.

2. τΑ δίΑςκευΑςΜενΑ κείΜενΑ

γυναίκες και παιδιά, των θεών μας τα ιερά, τους τάφους των προγόνων, τώρα θα πολεμήσετε για όλα». καθώς ο αγγελιαφόρος θυμόταν τα παθήματα των συμπατριωτών του, η Άτοσσα άρχισε να καταλαβαίνει το νόημα των τόσο προφητικών ονείρων της περασμένης νύχτας. Βγήκε τόσο γρήγορα αληθινό, που οι εικόνες του μία μία ξαναγυρνούσαν τώρα στην καρδιά της, για να ξυπνήσουν και πάλι την αλήθεια. είχαν λοιπόν λάθος οι γέροντες, τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά! Έπρεπε αμέσως να τρέξει, να παρακαλέσει τους θεούς και να προσφέρει δώρα για τη γη και τους νεκρούς, όπως ταιριάζει στις συνήθειες και τις ελπίδες αυτού του τόπου. ςτα ςούσα είχε πέσει βαρύ κακό, όμως η Άτοσσα πίστευε πως οι θεοί μπορούσαν έστω κι αργά να φέρουν τα πράγματα όλα στο καλό, για το παιδί της, τη χώρα της και για όλο το γένος των ανθρώπων. Με τέτοιες σκέψεις τα βήματα της Μοίρας8 την έφεραν πίσω στο παλάτι. «Βασίλισσα σεβαστή μας κι όλων των περσών», της τραγουδήσανε εκεί οι άνδρες του χορού, «κάνε χοές εσύ στου κάτω κόσμου τους σκοτεινούς κρυψώνες κι εμείς ύμνους θα παρακαλέσουμε εκείνους τους θεούς που οδηγούν τους πεθαμένους, ώστε οι προσευχές μας πρόθυμα από αυτούς να γίνουν δεκτές και οι θεοί να ακούσουν». Έτσι έψαλλε ο χορός και ζητούσε από τον Άδη, τον ερμή, τη γη και κάθε ιερό πνεύμα των νεκρών βοήθεια να δώσουν. η Άτοσσα, από τη μεριά της, με χοές καλόπιανε τους νεκρούς λέγοντας: — γάλα από αγνή αγελάδα και μέλι λαμπερό για τους χθόνιους9 θεούς, χοές θα κάνω τώρα εδώ. Μαζί θα ρίξω νερό 8. Μοίρα: θα πει «κομμάτι»· εδώ, εννοεί το κομμάτι της τύχης που πέφτει στον κάθε άνθρωπο. Οι αρχαίοι θεωρούσαν τη Μοίρα θεά γι’ αυτά που είναι να γίνουν, συνήθως το κακό. την έλεγαν αλλιώς και «ειμαρμένη». 9. Χθόνιος: αυτός που ανήκει στη γη ή προέρχεται από αυτήν.

ΑρχΑίες ελληνίκες τρΑγωδίες ςε δίΑςκευη γίΑ πΑίδίΑ

καθάριο από πηγή παρθένα και οίνο, υπέροχο κρασί από άγριο κλήμα του καλύτερου αμπελιού. Έφερε μάλιστα και κρατούσε μαζί με αυτά κλαδί ελιάς10 και λουλούδια σε στεφάνια και όλα τα πρόσφερε με όση δύναμη είχε στην ψυχή προς τους θεούς του Άδη. κι αναρωτιόταν: «Μήπως με ακούει από τον κάτω κόσμο ο πεθαμένος άνδρας μου, ο βασιλιάς δαρείος που είναι ίσος με θεό! ςτην περσική τη γλώσσα τον καλώ με όσα μοιρολόγια ταιριάζουν στις πικρές τις συμφορές μας». Ήταν απίστευτο αυτό που έγινε μετά. Φαίνεται πως οι νεκροί απ’ τα παλιά χρόνια ακόμη άκουγαν των αγαπημένων τους προσώπων τις φωνές, έστω κι αν σε άλλον κόσμο πήγαν κι εκεί ανήκουν. Έτσι ο δαρείος άκουσε της γυναίκας του Άτοσσας την πικρή φωνή και μέσα από τον τάφο του πρόβαλε μια σκιά που ήταν ίδια και απαράλλακτη η δική του. το φάντασμα του δαρείου κοίταξε τότε τους πέρσες γέροντες και ζήτησε να μάθει πιο πολλά για τον επάνω κόσμο, γιατί η θέλησή του νίκησε τον Άδη και ήρθε στο φως του ήλιου για πολύ λίγο. ωστόσο οι γέροντες και παλιοί φίλοι της νιότης του δαρείου φοβούνταν να μιλήσουν σ’ αυτόν όπως παλιά. γι’ αυτό η Άττοσα πήρε τον λόγο και του είπε πως ο στρατός των περσών χάθηκε όλος εξαιτίας του Ξέρξη. του είπε, επίσης, πως με λίγους πια στρατιώτες έχει μείνει ο γιος τους στης Έλλης τα στενά. — τώρα μόνο καταλαβαίνω πως βγήκαν αληθινές όλες εκείνες οι μαντείες που ο δίας σε χρησμούς προφήτεψε, όταν ζούσα. Βέβαια, ο γιος μου Ξέρξης είναι μικρός κι έχει τα μυαλά πάνω από το κεφάλι. τις συμβουλές μου δε θυμάται! Ο βασιλιάς δαρείος φαινόταν να είναι σε βαθιά λύπη και είπε με μεγάλο στεναγμό: 10. Κλαδί ελιάς: συμβόλιζε τη νίκη, τον θεϊκό κόσμο και ήταν το ιερό δένδρο της θεάς Αθηνάς, που χάριζε στην Αθήνα το φως από το λάδι της ελιάς, τους καρπούς για τροφή και τη δόξα για σύμβολό της.

2. τΑ δίΑςκευΑςΜενΑ κείΜενΑ

— κι ο στρατός που τώρα στην ελλάδα έχει απομείνει, γυρισμό δε θάβρει! — τι λες; Ώστε, δαρείε, απ’ την ευρώπη δεν πέρασαν όλοι οι δικοί μας στο στενό της Έλλης; η απορία του γέροντα ήρθε να γεμίσει με αγωνία τα ςούσα όλα. — Αν γίνουν έτσι, καθώς νομίζω, τα πράγματα, θα πρέπει να σας πω πως ο Ξέρξης σε ψεύτικες πίστεψε ελπίδες. Έχουν να πάθουν πολλά κακά και ξέρεις γιατί; γιατί επάτησαν της ελλάδας την ξένη γη δίχως καθόλου σεβασμό να δείξουν. Άπλωσαν χέρι στων θεών τα αγάλματα κι έκαψαν ναούς, χάλασαν βωμούς και ιερά! γιατί όταν ο εγωισμός τυφλώσει άνθρωπο, μπορεί να φέρει την καταστροφή στον κόσμο όλον. — πες μας λοιπόν, τι πρέπει να κάνουμε εμείς, φίλε μας, σεβαστέ δαρείε; πώς θα γινόταν ο Ξέρξης να σωθεί από τον κεραυνό του δία; — γέροντες, ένα έχω να σας πω· συμβουλέψτε τον με λόγια γνωστικά. Ίσως να νιώσει πως είναι τυφλωμένος από μεγάλη ασέβεια. κι εσύ, γερόντισσα, μάνα του Ξέρξη, αγαπημένη μου, πήγαινε γρήγορα κι ετοίμασε τη στολή του γιου μας στο παλάτι. περίμενέ τον, γιατί όπου να ’ναι φθάνει. να του μιλήσεις, γιατί, το ξέρω, μονάχα εσένα θα δεχτεί να ακούσει. τα τελευταία του λόγια αφού άφησε στους φίλους και στη γυναίκα του, το φάντασμα του βασιλιά δαρείου χάθηκε, γύρισε πίσω στου Άδη την απέραντη νυχτιά κι άφησε σε όλους συμβουλή σοφή, να χαίρονται με τη χαρά που η κάθε μέρα ξημερώνει. τους θύμισε μάλιστα πως τα πλούτη δεν έχουν αξία καμιά, γιατί αυτά στους νεκρούς δεν ωφελούν, ούτε και μπορούν από τον Άδη τον άνθρωπο πίσω στον πάνω κόσμο να γυρίσουν. Ώρα πολλή δεν πέρασε και ο Ξέρξης ήρθε για να βγάλει αληθινή του δαρείου τη φωνή. τον είδαν να ’ρχεται στα μαυροφορεμένα ςούσα, κάθε άλλο παρά θρασύς, σκληρός και αλαζονικός. τούτος ο Ξέρξης δεν είχε πια μάτια για πλούτη κι

ΑρχΑίες ελληνίκες τρΑγωδίες ςε δίΑςκευη γίΑ πΑίδίΑ

ήταν ντυμένος με κουρέλια, χωρίς ακόλουθους, χωρίς να φέρνει νίκες του πολέμου. τα λόγια του τα έδειχναν όλα: — ω, μακάρι να πέθαινα μαζί με όσους άντρες μου στον πόλεμο χάθηκαν, μακάρι! γιατί όσο θα ζω, ησυχία δε θα βρω. Μέσα μου θα βογκά αδικοχαμένη η ψυχή τους. για τον Ξάνθη, το δίαξη, τον Αρσάκη, δε θα πάψω να θρηνώ. Με βλέπετε, ήρθα· ο δύστυχος, αν και βασιλιάς, ντρέπομαι τόσο να σας δω. Μα μου αξίζει να υποφέρω, μα το δία, το θράσος μου ήταν μεγάλο. Ο Ξέρξης γύρισε πίσω φορώντας τα απομεινάρια της στολής του και μια θήκη για σαΐτες. Μοιάζει αστείο και τραγικό μαζί πως, από του πολέμου την ορμή, του έμεινε μόνο μια αδειανή φαρέτρα για τα βέλη. Όσο διηγούνταν τις συμφορές τους στους φίλους και συμπατριώτες του, έκλαιγε, έσκιζε τα ρούχα του και ξερίζωνε τα γένια του. Φώναζε και μαζί του φώναζαν, έκλαιγαν και μοιρολογούσαν όλοι όσοι μαζεύτηκαν σιγά σιγά από κάθε μεριά της πόλης στο παλάτι. Έκλαιγαν, γιατί ο πόλεμος πήρε τόσες ζωές· γιατί δεν τους απέμεινε χαρά καμιά. Ίσως γιατί οι Έλληνες στάθηκαν άφοβοι στη μάχη ή ακόμη γιατί δεν είχαν πια φίλους, μα ούτε και φρουρούς στη χώρα. πιο πολύ από όλους πονούσε ο Ξέρξης, αυτός που αντί από πριν να νιώθει ευτυχής με όσα έχει πλούτη κι όλα τα καλά, αφού ανάγκη για άλλα δεν υπήρχε, έκανε τη μοίρα να του φερθεί σκληρά, μεταμορφώνοντάς τον στον πιο φτωχό και ίσως τον πιο δυστυχή άνθρωπο του αρχαίου κόσμου.