Σ. Παπαλεξανδρόπουλος
ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ
F
Η ΙΝΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
GutenberG
᾽Α θήνα 2015
Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α
Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. ῾ Η ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Πολλοὶ Βουδισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14 21
ΙΙ. Ο ΑΡΧ ΑΙΟΣ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Τὸ πρόβλημα τοῦ ὅρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ πηγὲς τοῦ ἀρχαίου Βουδισμοῦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δημιουργία καὶ ἀξιοπιστία τοῦ Κανόνα Πάλι . . . . . . . . . . Σιντάρτα Γκαουτάμα: ὁ ἱστορικὸς Βούδας . . . . . . . . . . . . . ῾ Η διδασκαλία τοῦ Κανόνα Πάλι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η κοσμολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ πρόβλημα: ὁ κύκλος τῶν μετενσαρκώσεων . . . . . . . . . . Τὸ κάρμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ «τέσσερις εὐγενικὲς ἀλήθειες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Ο πόνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η αἰτία τοῦ πόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η κατάπαυση τοῦ πόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ μονοπάτι ποὺ ὁδηγεῖ στὴν κατάπαυση τοῦ πόνου . . . . .
25 28 35 46 62 71 75 76 78 84 90 92 96
8
Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α
14. ῾ Η μὴ-οὐσιαστικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. ῾ Η κεντρικὴ διδασκαλία: ἡ «ἐξαρτημένη παραγωγή» . . . . . 16. ῾ Η ᾽Αμπιντάρμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
98 103 113
ΙΙΙ. Ο ΜΑΧ ΑΓΙΑΝΑ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ
Τόποι καὶ ἀριθμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πηγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η διδασκαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ῾ Η νέα κοσμολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ Βοῦδες καὶ τὰ εἴδη τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οἱ μποντισάτβα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117 118 119 121 123 125
Βιβλιογραϕία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑϕΙΚΑ ΚΕΝΑ στὴ χώρα μας ἀποτελεῖ ἐκεῖνο ποὺ ἔχει σχέση μὲ πολλὲς ἀπὸ τὶς μεγάλες θρησκευτικὲς παραδόσεις τοῦ κόσμου. Μὲ τὴν ἐξαίρεση τοῦ ᾽ Ισλάμ, γύρω ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἔχει δημιουργηθεῖ ἀπὸ παλιὰ μιὰ ἐρευνητικὴ δραστηριότητα, δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου ἐπιστημονικὴ συγγραϕικὴ παραγωγὴ σχετικὴ μὲ θρησκεῖες ποὺ ἐπηρεάζουν βαθιὰ τὸν τρόπο ζωῆς ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων ὄχι μόνο σὲ ἠπείρους ἢ χῶρες ποὺ ἀπὸ διάϕορες ἀπόψεις δὲν ἀποτελοῦν βασικοὺς παράγοντες διαμόρϕωσης τῶν κάθε λογῆς ἐξελίξεων στὸν πλανήτη, ἀλλὰ καὶ σ’ ἐκεῖνες ποὺ ἔχουν κεντρικὴ θέση μεταξὺ αὐτῶν τῶν παραγόντων, ὅπως ἡ Κίνα, ἡ ᾽ Ιαπωνία, ἡ ᾽ Ινδία. Δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου συγγραϕικὴ παραγωγὴ γιὰ τὸν ᾽ Ινδουισμό, τὸν Βουδισμό, τὸν Ταοϊσμὸ ἢ τὸν Κομϕουκιανισμὸ προερχόμενη ἀπὸ τὴν ἐρευνητικὴ δραστηριότητα εἰδικῶν ἐπιστημόνων, δηλαδὴ θρησκειολόγων ποὺ εἰδικεύονται σ’ αὐτὲς τὶς μεγάλες θρησκευτικὲς παραδόσεις. Αὐτὸ βέβαια συμβαίνει διότι τέτοιοι εἰδικοὶ εἶναι τόσο σπάνιοι στὴ χώρα μας ποὺ μπορεῖ νὰ πεῖ κανεὶς ὅτι σχεδὸν δὲν ὑπάρχουν. ῞ Ενας ἀπὸ τοὺς κυριότερους λόγους γι’ αὐτὴ τὴν κατάσταση εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι, μὲ ἐξαίρεση τὶς Θεολογικὲς Σχολές, ἄλλες πανεπιστημιακὲς σχολὲς ἢ ἀνώτατα ἱδρύματα δὲν θέλησαν παρὰ μόνο σπάνια καὶ περιστασιακὰ νὰ προσϕέρουν στὰ προγράμματα μαθημάτων τους ἕναν χῶρο στὴν ἐπιστήμη τῆς Θρησκειολογίας. ῎ Ετσι, μὲ τὴν ἴδια ἐξαίρεση, πουθενὰ δὲν ἀποτελοῦν ἀντικείμενο ἔρευνας καὶ δὲν διδάσκονται παραδόσεις ποὺ διαμόρϕωσαν τεράστιους σὲ σημασία πολιτισμούς, ὅπως οἱ παραπάνω θρησκεῖες. Βέβαια, τὰ ἴδια ἱδρύματα δὲν μπόρεσαν ποτὲ νὰ
10
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
προσϕέρουν ἕναν χῶρο οὔτε κὰν σ’ ἕνα ἀντικείμενο ὅπως οἱ ἀσιατικὲς σπουδές, τὴν ἀναγνώριση τῆς σημασίας τῶν ὁποίων ἀντανακλᾶ τὸ γεγονὸς ὅτι σχεδὸν παντοῦ τμήματα ποὺ ϕέρουν τ’ ὄνομά τους ἢ ἄλλα εἰδικότερα, ὅπως τμήματα ἢ ἰνστιτοῦτα ᾽ Ινδολογίας, ᾽ Ιαπωνολογίας καὶ Σινολογίας, ἀποτελοῦν αὐτονόητη πραγματικότητα. ῾ Ο πολιτισμός, ἡ ἱστορία, ἡ σύγχρονη παρουσία κ.λπ. τῶν χωρῶν τῆς ἀσιατικῆς ἠπείρου λείπουν γενικὰ ἀπὸ τὴν παιδεία μας, μὲ γενικότερο ἀποτέλεσμα τὴν ἔλλειψη τῆς σχετικῆς πληροϕόρησης καὶ γιὰ ἐκεῖνο τὸ κοινὸ ποὺ γνωρίζει τὴ σημασία τους καὶ ἐνδιαϕέρεται νὰ μάθει γι’ αὐτὲς ἀπὸ μιὰ σοβαρὴ πηγή. Οἱ λόγοι ποὺ μέχρι τώρα ἐμπόδισαν τὴ δημιουργία τέτοιων τμημάτων στὰ ἑλληνικὰ πανεπιστήμια συνιστοῦν μιὰ ὀδυνηρὴ ἱστορία, ποὺ ὡστόσο εἶναι διαϕορετικὴ ἀπὸ ἐκείνη ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν ἀδιαϕορία σχετικὰ μὲ τὶς θρησκειολογικὲς σπουδές. ᾽ Εδῶ ϕαίνεται ὅτι μεγάλο ρόλο παίζει ἡ ὑποτιμητικὴ στάση ἀπέναντι στὴ θρησκεία, ποὺ χαρακτηρίζει ὄχι μόνο τὸ χῶρο τῆς ἀνώτατης παιδείας, ἀλλὰ γενικὰ τὸν κόσμο τῶν διανοουμένων στὴ χώρα μας. Οἱ χῶροι αὐτοὶ ποτὲ δὲν ἀντιλήϕθηκαν τὴ θρησκεία ὡς παραγωγὸ τεράστιου τμήματος τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ καὶ ταυτόχρονα τμῆμα του. ῎ Ετσι, σήμερα, ποὺ ἡ πρὸ πολλοῦ ἀνανεωμένη συνειδητοποίηση τῆς βασικῆς σημασίας τῆς θρησκείας ὄχι μόνο γιὰ τὴν ἀτομικὴ ζωὴ ἀλλὰ γιὰ τὴ διαμόρϕωση, μέσα ἀπὸ θετικοὺς ἢ ἀρνητικοὺς τρόπους, κοινωνιῶν, πολιτισμῶν, συμπεριϕορῶν καὶ γενικὰ τῆς ἱστορίας, ἔχει προκαλέσει διεθνῶς ἕναν ὀργασμὸ θρησκειολογικῆς ἔρευνας καὶ ἀντίστοιχης ἐκδοτικῆς δραστηριότητας, στὴ χώρα μας δὲν ὑπάρχουν ὄχι τὰ ἔργα μὲ τὴν εἰδικὴ θεματολογία, τὰ εἰδικὰ ἐπιστημονικὰ περιοδικὰ κ.λπ., ἀλλὰ οὔτε κὰν εἰσαγωγικὰ ἔργα γιὰ μεγάλες θρησκεῖες ὅπως ὁ ᾽ Ινδουισμὸς ἢ ὁ Βουδισμός. ῞ Οσον ἀϕορᾶ εἰδικὰ τὸν Βουδισμό, ἡ ἐξαιρετικὰ πενιχρὴ βιβλιογραϕία ποὺ ὑπάρχει προέρχεται κυρίως ἀπὸ ἔργα ποὺ ἀνήκουν στὸ χῶρο τῆς ἐξόδου τοῦ Βουδισμοῦ ἀπὸ τὶς παραδοσιακές του χῶρες πρὸς τὴ Δύση. Αὐτὴ ἡ ἔξοδος εἶχε ἔντονα ἱεραποστολικὸ στοιχεῖο καί, ἐπειδὴ προερχόταν βέβαια ἀπὸ κάποιες ἀπὸ τὶς ὑπάρχουσες σ’ αὐτὲς τὶς χῶρες μορϕὲς Βουδισμοῦ, ἦταν κατὰ κανόνα χρωματισμένη μὲ τὴν εὔνοια ποὺ ἀπέδιδαν οἱ ἑκάστοτε ἱεραπόστολοι στὴ μορϕή, σχολὴ κ.λπ. τοῦ Βουδισμοῦ στὴν ὁποία ἀνῆκαν. ῏ Ηταν ἐπίσης χρωματισμένες μὲ τὴν ἑρμηνεία πού, προκειμένου νὰ τὴν κάνει εὔπεπτη ἢ κατανοητὴ στὸ δυτικὸ ἀκροατήριο, οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι υἱοθετοῦσαν γι’ αὐτήν. Κλασικὸ
Π Ρ ΟΛ Ο Γ ΟΣ
11
τέτοιο παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ μορϕὴ τοῦ D. Suzuki, ὁ ὁποῖος, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι δημιούργησε τὴν ἐντύπωση (πού, παρὰ τὴν κριτικὴ ποὺ ἔχει γίνει ἐντωμεταξύ, ἀκόμα διατηρεῖται) ὅτι ἡ ἰαπωνικὴ θρησκεία ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ Ζέν, ἀπὸ ὅλες τὶς σχολὲς τοῦ Ζέν, μετέδωσε ἐκείνη ὅπου ὁ ἴδιος ἀνῆκε, τὴ Σχολὴ Ρινζάι, τὴν ὁποία προσπάθησε νὰ κάνει κατανοητὴ στὴ Δύση χρησιμοποιώντας γιὰ πολλὰ σημεῖα δυτικὲς ἔννοιες. Τὸ ἴδιο συνέβη σὲ μεγάλο βαθμὸ καὶ μὲ τὸν Θιβετικὸ Βουδισμὸ καὶ τοὺς μεταδότες του. Στὴ χώρα μας κυρίως αὐτὲς οἱ δύο μορϕὲς Βουδισμοῦ ἔχουν γίνει ἀντικείμενα μεταϕραστικῆς δραστηριότητας. ῞ Ομως αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ Βουδισμοὶ ἀποτελοῦν μέρος τοῦ ϕαινομένου τῶν Νέων Θρησκευτικῶν Κινημάτων, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα ὀϕείλονται στὸ κύμα τῆς μεταϕύτευσης ἀνατολικῶν θρησκειῶν στὴ Δύση, ποὺ ἄρχισε ἀπὸ τὸν 19ο αἰώνα καὶ σημείωσε τὸ ἀποκορύϕωμά του στὶς δεκαετίες τοῦ ’60 καὶ τοῦ ’70. Αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο μιλᾶμε ἐδῶ, καὶ γιὰ τὸ ὁποῖο ἡ ὑπάρχουσα ἑλληνικὴ βιβλιογραϕία ἀριθμεῖ μόνο δύο ἢ τρεῖς τίτλους, εἶναι ἔργα γραμμένα ἀπὸ εἰδικοὺς ποὺ νὰ εἰσάγουν σ’ αὐτὴ τὴ θρησκεία ἢ νὰ ἀσχολοῦνται μὲ τὰ διάϕορα ζητήματά της ἐπιστημονικὰ καὶ ἀπροκατάληπτα. Δυστυχῶς, οἱ εὐάριθμοι τίτλοι ποὺ ἀναϕέραμε (ἕνας τοῦ André Baréau καὶ ἕνας τοῦ Bernard Faure, δύο κορυϕαίων βουδολόγων) εἶναι πολὺ μικρὰ ἔργα, ποὺ στοχεύουν σὲ μιὰ εἰσαγωγὴ μὲ πολὺ γενικὴ ἔννοια. Δὲν μεταϕέρεται σ’ αὐτὰ ἡ ὑπάρχουσα προβληματικὴ γύρω ἀπὸ κρίσιμα ζητήματα, ὅπως π.χ. ἡ κατάσταση στὴν ὁποία ὑπάρχουν οἱ πηγὲς καὶ ἡ ἀξιοπιστία τους, ἢ ὅπως οἱ ἑρμηνευτικὲς προσπάθειες ποὺ γίνονται γύρω ἀπὸ τὶς βασικὲς ἔννοιες τοῦ Βουδισμοῦ. Κανεὶς ἀποκομίζει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὅλα εἶναι λυμένα, ξέρομε καλὰ π.χ. τί εἶναι νιρβάνα, τί εἶναι ἀνάτμαν, τὶς λεπτομέρειες γύρω ἀπὸ τὴ βιογραϕία τοῦ Σακιαμούνι, κ.λπ. ᾽Αλλὰ ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὅλα αὐτὰ δὲν ἀποτελοῦν λυμένα θέματα, ἀλλά, ἀντίθετα, προβλήματα ποὺ συζητοῦνται. Αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν ἀτμόσϕαιρα, καὶ βέβαια, ὅσο εἶναι δυνατόν, τὸ περιεχόμενο, τῆς συζήτησης ποὺ ὑπάρχει, τῆς ἔρευνας ποὺ διενεργεῖται καὶ ποὺ εἶναι ἄγνωστη στὴ χώρα μας θελήσαμε νὰ μεταϕέρομε ἐδῶ. Θελήσαμε ἐπίσης νὰ προκαλέσομε στὸν ἐνδιαϕερόμενο ἀναγνώστη τὴ συνείδηση ὅτι, πρὶν πᾶμε στὸ Ζὲν ἢ σὲ ὁποιαδήποτε ἄλλη σχολὴ ἢ μορϕὴ τοῦ Βουδισμοῦ ἔτυχε νὰ ϕέρουν πρὸς τὰ ἐμᾶς οἱ ἄνεμοι τῆς ἱστορίας, ὑπάρχει ἡ βάση, δηλαδὴ ὁ ᾽ Ινδικὸς κι ἀπὸ αὐτὸν ὁ ἀρχαῖος Βουδισμός, ὅπου τὰ πά-
12
π ρ ο λ ο γ οσ
ντα ἔχουν τὶς ρίζες τους. Μ’ ὅλο ποὺ κάθε μορϕὴ Βουδισμοῦ μπορεῖ νὰ σταθεῖ ἀπὸ μόνη της (καὶ στὴν πράξη αὐτὸ συμβαίνει), ἐὰν θέλομε νὰ ἔχομε ὑπόψη τὴν ἀρχικὴ προβληματικὴ ποὺ γέννησε ὅλ’ αὐτὰ καὶ ἐὰν θέλομε νὰ ἔχομε μιὰ εἰκόνα τῆς ἐξέλιξης αὐτῆς τῆς θρησκείας πρέπει νὰ ξεκινήσομε ἀπὸ τὴν ἀρχή. Καὶ ἡ ἀρχή, δυστυχῶς, εἶναι γεμάτη μὲ ζητήματα, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα δὲν ἔχουν βρεῖ τὴ λύση τους. ῾Ωστόσο, καλὸ εἶναι νὰ τὰ ξέρομε. ᾽Εὰν αὐτὴ ἡ ἔκδοση συμβάλει σ’ αὐτὴ τὴν ἐνημέρωση, θὰ ἔχει πετύχει τὸ σκοπό της. Βέβαια, ὑπάρχει μεγάλο περιθώριο γιὰ βελτίωση. Μιὰ ἀκόμα λεπτομερέστερη παρουσίαση τῆς ἔρευνας, ἡ συμπερίληψη καὶ ἄλλων θεμάτων, ὅπως π.χ. αὐτὰ ποὺ ἀϕοροῦν τὶς διδασκαλίες τῶν σχολῶν ἐκτὸς τῆς Τεραβάντα, τὴ μετάβαση ἀπὸ τὸν ἀρχαῖο στὸν Μαχαγιάνα Βουδισμό, πηγὲς ἄσχετες ἀπὸ τὰ κείμενα, ὅπως ἡ τέχνη, μὲ τὴν ἰδιότυπη βουδιστικὴ ἀρχιτεκτονική, τὴν εἰκονογραϕία κ.λπ., ποὺ εἶναι ἐπίσης πηγὲς πρώτης τάξεως γιὰ τὸν ᾽Ινδικὸ Βουδισμό, μποροῦν, σὲ μιὰ μελλοντική, περιεκτικότερη προσπάθεια, νὰ ἐνσωματωθοῦν. σ.π.
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΚΥΡΙΟΣ ΣΚΟΠΟΣ αὐτῆς τῆς μελέτης εἶναι ἡ παρουσίαση τῶν βασικῶν ἰδεῶν ποὺ συνιστοῦν τὸν Βουδισμὸ τὸν ὁποῖο περιέχει μία ἀπὸ τὶς σημαντικὲς πηγὲς τῆς περιόδου τοῦ ἀρχαίου Βουδισμοῦ, δηλαδὴ ὁ Κανόνας Πάλι. ῾ Ο ἀρχαῖος Βουδισμός, γνωστὸς καὶ μὲ τοὺς ὅρους «Τεραβάντα» ἢ «Χιναγιάνα», δηλαδὴ ὁ Βουδισμὸς ποὺ ἀναπτύχθηκε στὴν ᾽ Ινδία ἀπὸ τὴν ἵδρυση αὐτῆς τῆς θρησκείας μέχρι τὴν ἐποχὴ τῆς ἀνάπτυξης τοῦ δεύτερου μεγάλου κλάδου τοῦ Βουδισμοῦ, τοῦ Μαχαγιάνα, εἶναι τὸ σύνολο τῶν μορϕῶν ποὺ προσέλαβαν μέσα ἀπὸ τὶς διαϕορετικὲς ἑρμηνεῖες τους κάποιες ἀρχικὲς ἰδέες πού, σύμϕωνα μὲ τὴν ἐπικρατούσα ἐκδοχή, προῆλθαν ἀπὸ τὸ πρόσωπο ποὺ εἶναι γνωστὸ μὲ τὸ ὄνομα «Σακιαμούνι Βούδας». Αὐτὲς οἱ μορϕὲς ἐκπροσωποῦνται ἀπὸ τὶς διάϕορες σχολὲς στὶς ὁποῖες εἶχε διασπαστεῖ ὁ Βουδισμὸς στὴ διάρκεια τῶν αἰώνων ποὺ ἀκολούθησαν τὸ θάνατο τοῦ ἱδρυτῆ. Κάποια ἀπὸ τὰ κείμενα ποὺ αὐτὲς οἱ σχολὲς θεωροῦσαν ὅτι ἐκϕράζουν αὐτὸ ποὺ οἱ ἴδιες θεωροῦσαν ὡς τὸν Βουδισμὸ ποὺ δίδαξε ὁ Σακιαμούνι, γνωστὰ μὲ τὸν γενικὸ χαρακτηρισμὸ «Κανόνες», καθὼς καὶ κάποια ἀπὸ τὴν ὑπομνηματιστικὴ κ.λπ. γραμματεία ποὺ ἀναπτύχθηκε γύρω ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς Κανόνες, ἔχουν ϕτάσει μέχρις ἐμᾶς καὶ ἀποτελοῦν τὶς πηγές μας γι’ αὐτὴ τὴν περίοδο. ῾ Ο Κανόνας Πάλι εἶναι τὰ κείμενα ποὺ περιέχουν τὸν Βουδισμὸ τοῦ Σακιαμούνι σύμϕωνα μὲ τὴ σχολὴ στὴν ὁποία ἀνήκουν, δηλαδὴ τὴ Σχολὴ Τεραβάντα.
14
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
῾ Ως ἕνας ἀπὸ τοὺς Κανόνες, τὰ κείμενα αὐτὰ ἀποτελοῦν μέρος μόνο τῆς γραμματείας τοῦ ἀρχαίου Βουδισμοῦ. Μιὰ περιγραϕὴ τοῦ συνόλου της θὰ ἀπαιτοῦσε τὴν παρουσίαση τῶν ἰδεῶν (καὶ τῶν πρακτικῶν) ποὺ ὑπάρχουν μέσα σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ κείμενα. Αὐτὸ εἶναι ἀδύνατο νὰ γίνει, ὄχι μόνο διότι κάτι τέτοιο θὰ ἀπαιτοῦσε ἕναν τεράστιο χῶρο, ἀλλὰ καὶ διότι αὐτὰ ὑπάρχουν σὲ διάϕορες γλῶσσες, στὶς ὁποῖες, ὅπως θὰ δοῦμε, εἶχαν μεταϕραστεῖ. ᾽Αλλὰ καὶ ἡ παρουσίαση μόνο τῶν ἰδεῶν ποὺ περιέχει ὁ Κανόνας Πάλι σήμερα ἰδανικὰ γίνεται μέσα ἀπὸ τὴ σύγκριση τοῦ περιεχομένου του μὲ τὸ περιεχόμενο τῶν Κανόνων (καὶ τῆς ὑπόλοιπης γραμματείας) τῶν ἄλλων σχολῶν. ῾ Ωστόσο, ἐπειδὴ οἱ ἐρευνητὲς ποὺ διαθέτουν τὸν γλωσσικό, ϕιλολογικὸ κ.λπ. ἐξοπλισμὸ ποὺ χρειάζεται γιὰ ἕνα τέτοιο ἔργο εἶναι λίγοι, αὐτὴ ἡ ἰδανικὴ ἔρευνα εἶναι περιορισμένη. ᾽Αντίθετα, συνηθέστερη εἶναι ἡ ἔρευνα ποὺ στηρίζεται σὲ κάποια εἰδικὴ ἐκπαίδευση, ὅπως στὸν Κανόνα Πάλι καὶ στὴ συνοδό του γραμματεία, στὰ σανσκριτικὰ κείμενα ἄλλων σχολῶν, στὶς κινεζικὲς ἢ θιβετικὲς μεταϕράσεις αὐτῶν τῶν κειμένων. Μιὰ τέτοια, περιορισμένη στὸν Κανόνα Πάλι, εἶναι καὶ αὐτὴ ἡ μελέτη. Κανονικὰ θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχει κι ἕναν πολὺ εἰδικὸ τίτλο, ὅπως π.χ. ῾Ερμηνευτικὰ προβλήματα στὸν Κανόνα Πάλι. ῾ Ωστόσο, ἐπειδὴ πέρα ἀπὸ τὸν κύριο σκοπὸ θελήσαμε σ’ αὐτὴ τὴ μικρὴ μελέτη, γιὰ ἐκπαιδευτικοὺς λόγους, νὰ συμπεριλάβομε καὶ ἄλλα στοιχεῖα, χωρὶς τὴν προηγούμενη γνώση τῶν ὁποίων κάθε εἰδικότερη ἐνασχόληση εἶναι ἀδύνατη, σχετικὰ μὲ τὴν ἱστορία τῆς ἔρευνας τοῦ Βουδισμοῦ, μὲ τὴ σημαντικὴ συζήτηση γύρω ἀπὸ τὴν κατάσταση, τὴν ἀξία κ.λπ. τῶν ὑϕιστάμενων πηγῶν, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ Μαχαγιάνα Βουδισμοῦ, δώσαμε τὸν γενικὸ τίτλο ποὺ αὐτὴ ϕέρει.
1. ῾Η ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας ῾ Η ἐπιστημονικὴ μελέτη τοῦ Βουδισμοῦ ἄρχισε στὴν Εὐρώπη τὸν 19ο αἰώνα. Τὸ γεγονὸς ποὺ συνήθως λέγεται ὅτι τὴν ἐγκαινίασε ἔλαβε χώρα τὸ 1837, ὅταν ὁ ἐκπρόσωπος τῆς ῾ Εταιρείας τῶν ᾽Ανατολικῶν ᾽ Ινδιῶν στὸ Νεπὰλ Brian Hodgon ἀπέκτησε τετρακόσια, ἄγνωστα ἕως τότε, βουδιστικὰ χειρόγραϕα, γραμμένα στὰ σανσκριτικὰ καὶ
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
15
στὰ θιβετικά, τὰ ὁποῖα ἔστειλε ὡς δῶρο στὴν Καλκούτα, στὸ Λονδίνο καὶ στὸ Παρίσι. Βέβαια, ἡ λεγόμενη «ἀνακάλυψη τοῦ Βουδισμοῦ»1 ἀπὸ τὴν Εὐρώπη τῶν νεότερων χρόνων εἶχε ἀρχίσει νωρίτερα, ἀρχικὰ ἀπὸ χριστιανοὺς ἱεραποστόλους, πού, ἰδίως στὴ Νοτιοανατολικὴ ᾽Ασία, γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν βέβαια τὰ δικά τους κίνητρα, εἶχαν ἐγκύψει στὴ μελέτη τῶν γλωσσῶν, τῶν κειμένων κ.λπ. αὐτῆς τῆς θρησκείας.2 ῾ Υλικὸ σχετικὸ μὲ τὸν Βουδισμὸ ἐμϕανίζεται σὲ ἐντυπώσεις γιὰ ἀσιατικὲς χῶρες ποὺ ἔγραψαν ταξιδιῶτες, πρέσβεις κ.λπ. Μία ἀπὸ αὐτὲς περιέχεται στὴν περιγραϕὴ τοῦ Σιὰμ ποὺ δημοσίευσε ὁ ἀπεσταλμένος τοῦ βασιλιᾶ τῆς Γαλλίας Simon de la Loubére τὸ 1691. ῾ Η ἐπιχείρηση τῆς ἀποστολῆς χειρογράϕων στὴ Γαλλία εἶχε ἀρχίσει ἐπίσης νωρίτερα ἀπὸ τὸν Hodgon. ῾ Η αἰϕνίδια γέννηση ἑνὸς νέου ἐπιστημονικοῦ ἀντικειμένου, τῆς συγκριτικῆς μελέτης τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν, ποὺ προκάλεσε ἡ γνωστὴ παρατήρηση γιὰ τὴν ὁμοιότητα τῶν σανσκριτικῶν μὲ κλασικὲς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες, εἶχε ὁδηγήσει στὴν ἐντονότερη ἐνασχόληση μὲ αὐτὴ τὴ γλώσσα. ῎ Ετσι τὸ 1820 ὁ Δανὸς ϕιλόλογος Rasmus Rask πῆγε στὴν ᾽ Ινδία καὶ τὴ Σρὶ Λάνκα (τότε Κεϋλάνη) γιὰ νὰ συλλέξει χειρόγραϕα, ποὺ τώρα βρίσκονται στὴ Βασιλικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Κοπεγχάγης.3 1. J.J. Clarke, Oriental Enlightenment – The Encounter between Asian and Western Thought, Routledge 1997, σ. 74. Στὸ ἴδιο, σσ. 74-92, σύντομη ἐξιστό-
ρηση τῆς ἐμϕάνισης τοῦ Βουδισμοῦ στὴ Δύση καὶ τῆς ἔρευνας γύρω ἀπὸ αὐτόν. ᾽ Ιδιαίτερα γιὰ τὴ Βρετανία, βλ. Philip C. Almond, The British Discovery of Buddhism (Cambridge and New York: Cambridge University Press 1988). Μετααποικιοκρατικὴ κριτική, ὅπου λόγος γενικότερα γιὰ τὴν «εὐρωπαϊκὴ ἀνακάλυψη τοῦ Βουδισμοῦ», βλ. στὸ Richard King, Orientalism and Religion: Postcolonial Theory, India and the «Mystic East», Oxford University Press 1999, σσ. 143 καὶ ἑξ. ῎ Αλλα σχόλια ἀπὸ τὴν ἴδια ὀπτικὴ γωνία, βλ. στὸ Donald S. Lopez, «Introduction», στὸ Donald S. Lopez (ed.), Curators of Buddha – The Study of Buddhism under Colonialism, Chicago and London: The University of Chicago Press 1995, σσ. 1 καὶ ἑξ. 2. Βλ. K.R. Norman, A Philological Approach to Buddhism (The Buddhist Forum Volume V - The Bukkyo- Dendo- Kyo-kai Lectures 1994), London: School of Oriental and African Studies 1997, σσ. 3-4. Σὲ ἄλλες περιπτώσεις, «οἱ ᾽ Ιησουίτες ἱεραπόστολοι γνώριζαν κάτι ἀπὸ αὐτὸν στὶς κινεζικὲς ἢ ἰαπωνικὲς μορϕές του, ἀλλὰ γενικὰ ἀγνοοῦσαν τὶς διδασκαλίες του». J.J. Clarke, ὅ.π., σ. 74. 3. K.R. Norman, ὅ.π., σσ. 3-4.
Αναζητ'στε το εδ,
www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks