L. Wilmshurst - Εξελικτική Ψυχοπαθολογία

PROTOS.-PERIEX

31-01-18 13:29

™ÂÏ›‰· 1

PROTOS.-PERIEX

31-01-18 13:29

™ÂÏ›‰· 5

LINDA WILMSHURST

Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α Mια αναπτυξιακ προσ γγιση EΠIΣTHMONIKH EΠIMEΛEIA

HΛIAΣ Γ. MΠEZEBEΓKHΣ METAΦPAΣH

MAPΓAPITA KOYΛENTIANOY

EKΔOΣEIΣ GUTENBERG • AΘHNA 2011

PROLOGOS-EPIMEL.telos

31-01-18 13:33

™ÂÏ›‰· 12

PROTOS.-PERIEX

31-01-18 13:29

™ÂÏ›‰· 7

¶ÂÚȯfiÌÂÓ· ¶ÚfiÏÔÁÔ˜ ÙÔ˘ ÂÈÌÂÏËÙ‹ Ù˘ ¤Î‰ÔÛ˘ 9 E˘¯·ÚÈÛٛ˜ 13 ¶ÚfiÏÔÁÔ˜ 15

M¤ÚÔ˜ 1: T· ıÂ̤ÏÈ· Ù˘ EÍÂÏÈÎÙÈ΋˜ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›·˜: MÈ· ·Ó·Ù˘Íȷ΋ ÚÔÛ¤ÁÁÈÛË

23

1. Eξελικτικ Ψυχοπαθολογ α: Παρελθ"ν, Παρ"ν και M λλον 25 2. Eννοιολογικ" περιεχ"μενο της μη φυσιολογικ ς αν+πτυξης: Θεωρητικ ς προσεγγ σεις 49 3. Aποκλ νουσα αν+πτυξη: K νδυνοι, προστατευτικο παρ+γοντες και πολιτισμικ ποικιλομορφ α στην παιδικ και εφηβικ ηλικ α 87 4. Aναπτυξιακ+ ζητ ματα στην ρευνα και στην ψυχολογικ πρ+ξη: Θ ματα δεοντολογ ας και μ θοδοι ρευνας 111 5. Δι+γνωση, αξιολ"γηση και θεραπευτικ παρ μβαση 149

M¤ÚÔ˜ 2: ™˘Ó·ÈÛıËÌ·ÙÈΤ˜, Û˘ÌÂÚÈÊÔÚÈΤ˜ Î·È Ì·ıËÛȷΤ˜ ‰˘ÛÎÔϛ˜ Û ·È‰È¿ Î·È ÂÊ‹‚Ô˘˜: H ʇÛË Î·È Ë ÔÚ›· ÙÔ˘˜ 187 IA: ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÂÛˆÙÂÚ›Î¢Û˘: MÈ· ÂÈÛ·ÁˆÁ‹ 189 6. Aγχ=δεις διαταραχ ς με πιθαν ναρξη στην παιδικ ηλικ α 199 7. Aγχ=δεις διαταραχ ς με πιθαν ναρξη στην εφηβε α και διαταραχ ς στρες 225 8. Oι διαταραχ ς της δι+θεσης: Kατ+θλιψη, διπολικ διαταραχ και αυτοκτον α 259

IB: ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· Â͈ÙÂÚ›Î¢Û˘: MÈ· ÂÈÛ·ÁˆÁ‹ 313 9. Προβλ ματα συμπεριφορ+ς και διασπαστικ ς διαταραχ ς 321

II: ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÚÔÛÔ¯‹˜ Î·È Ì¿ıËÛ˘: MÈ· ÂÈÛ·ÁˆÁ‹ 353 10. Διαταραχ ελλειμματικ ς προσοχ ς - υπερκινητικ"τητας (ΔEΠ-Y) 355 11. Eιδικ ς μαθησιακ ς δυσκολ ες 389

III: ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· Ì ¤Ó·ÚÍË ÛÙËÓ ‡ÛÙÂÚË ·È‰È΋ ËÏÈΛ· ‹ ÛÙËÓ ÂÊ˂›·: MÈ· ÂÈÛ·ÁˆÁ‹ 429 12. Διαταραχ ς στην πρ"ληψη τροφ ς 431 13. Xρ ση και κατ+χρηση ουσι=ν στους εφ βους 469

IV: NÔËÙÈΤ˜ Î·È ·Ó·Ù˘ÍȷΤ˜ ·Ó·Ëڛ˜ Î·È ‰È¿¯˘Ù˜ ·Ó·Ù˘ÍȷΤ˜ ‰È·Ù·Ú·¯¤˜: MÈ· ÂÈÛ·ÁˆÁ‹ 511 14. Nοητικ ς και αναπτυξιακ ς αναπηρ ες 513 15. Δι+χυτες αναπτυξιακ ς διαταραχ ς 541

BÈ‚ÏÈÔÁÚ·Ê›· 579 E˘ÚÂÙ‹ÚÈÔ fiÚˆÓ 615 E˘ÚÂÙ‹ÚÈÔ ¶ÈÓ¿ÎˆÓ 629 E˘ÚÂÙ‹ÚÈÔ ™¯ËÌ¿ÙˆÓ 631

PROLOGOS-EPIMEL.telos

31-01-18 13:33

™ÂÏ›‰· 9

¶ÚfiÏÔÁÔ˜ ÙÔ˘ ÂÈÌÂÏËÙ‹ Ù˘ ¤Î‰ÔÛ˘

Αποτελε σταθερ μου πεπο θηση –απ τα χρ νια των μεταπτυχιακ ν μου σπουδ ν, ιδια τερα– τι τα προβλ ματα/αποκλ σεις στην αν πτυξη αποτελο ν αναπ σπαστο μ ρος της μελ της της αν πτυξης του φυσιολογικο παιδιο και εφ βου. Με λλα λ για, τι η Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α και η Εξελικτικ Ψυχολογ α, καθ ς κινο νται και οι δ ο στον ευρ τερο χ ρο της ανθρ πινης αν πτυξης, μοιρ ζονται κοιν ενδιαφ ροντα, τα οπο α διαφοροποιο νται μ νο απ την οπτικ γων α απ την οπο α η καθεμι «βλ πει» την αν πτυξη. Η σχ ση –του σχετικ ς καινο ργιου, θυγατρικο , κλ δου– της Eξελικτικ ς Ψυχοπαθολογ ας με τον μητρικ κλ δο της Εξελικτικ ς Ψυχολογ ας ε ναι στεν και αμφ δρομη: Η μελ τη της φυσιολογικ ς αν πτυξης –Ψυχολογ α παιδιο και εφ βου– ενισχ εται απ την καταν ηση των αποκλινουσ ν αναπτυξιακ ν διαδρομ ν, η μελ τη των οπο ων διευκολ νεται απ τη σ γκριση με τη «μ ση» αν πτυξη, στε να απαντηθε το ερ τημα «τι, γιατ και π ς η αν πτυξη ακολο θησε μια διαφορετικ πορε α». Πιο συγκεκριμ να, η Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α «δανε ζεται» τις θεωρ ες και μεθ δους ρευνας της Εξελικτικ ς Ψυχολογ ας και χρησιμοποιε το πρ τυπο της φυσιολογικ ς αν πτυξης, χι απλ ς ως μ τρο σ γκρισης, αλλ και ως στ χο, στο μ τρο του δυνατο , προς τον οπο ο κατατε νει κ θε παρ μβαση για βελτ ωση της προβληματικ ς/διαταραγμ νης συμπεριφορ ς. Απ το λλο μ ρος, η Εξελικτικ Ψυχολογ α ωφελε ται απ τη μελ τη των παιδικ ν και εφηβικ ν διαταραχ ν, δι τι κατανοε βαθ τερα τη διαδικασ α της αν πτυξης και, ιδια τερα, τη λειτουργ α ατομικ ν και περιβαλλοντικ ν παραγ ντων, οι οπο οι συνεισφ ρουν, θετικ (προστατευτικο ) αρνητικ (παρ γοντες κινδ νου) στην επ τευξη του αναπτυξιακο αποτελ σματος. Η σχ ση αμοιβαι τητας μεταξ φυσιολογικ ς και αποκλ νουσας αν πτυξης απεικον ζεται εμφαν ς στον υπ τιτλο και υποστηρ ζεται σθεναρ στο περιεχ μενο του παρ ντος συγγρ μματος, του οπο ου πιθαν τατα αποτελε το κυρ αρχο –θετικ – χαρακτηριστικ και –σ γουρα– το γν ρισμα εκε νο που συν βαλε στην επιλογ του για μεταφορ στην ελληνικ γλ σσα και πραγματικ τητα. Ο τ τλος του συγγρ μματος, Abnormal Child Psychology, λ γω της εμφανο ς δυσκολ ας για κατ λ ξη μετ φραση, αποδ θηκε με τον ρο Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α, ακολουθ ντας τον αντ στοιχο παραδοσιακ ρο «εξελικτικ » του μητρικο κλ δου της Ψυχολογ ας του παιδιο και του εφ βου. Εναλλακτικ , μπορο ν να χρησιμοποιηθο ν ποικ λοι λλοι ροι, πως: Αναπτυξιακ Ψυχοπαθολογ α, Παιδικ Ψυχοπαθολογ α Ψυχοπαθολογ α του Παιδιο και του Εφ βου. *λοι οι ροι αυτο εκπροσωπο ν, με τον διο περ που τρ πο, το αντικε μενο του νεοπαγο ς επιστημονικο κλ δου, που ε ναι η μελ τη των αποκλ σεων στην πορε α αν πτυξης παιδι ν και εφ βων. Η απ δοση στα ελληνικ του κ ριου τ τλου δεν ταν το μοναδικ πρ βλημα: Επειδ ο κλ δος ε ναι ν ος, οι χρησιμοποιο μενοι ροι στην αγγλικ γλ σσα δεν χουν π ντοτε ναν αντ στοιχο, ακριβ και καθιερωμ νο ρο στη γλ σσα μας. Η ορολογ α της Εξελικτικ ς Ψυχολογ ας –περισσ τερο καθιερωμ νη– και της Ψυχιατρικ ς χρησιμοποι θηκε στις περισσ τερες περιπτ σεις. Στις

9

PROLOGOS-EPIMEL.telos

10

31-01-18 13:33

™ÂÏ›‰· 10

ΠPOΛOΓOΣ TOY EΠIMEΛHTH THΣ EKΔOΣHΣ

υπ λοιπες, ορισμ νοι ροι αποδ θηκαν περιφραστικ , με β ση το εννοιολογικ τους περιεχ μενο και με τη χρ ση διευκρινιστικ ν υποσημει σεων. Το σ γγραμμα Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α - Μια αναπτυξιακ προσ γγιση, εκτ ς απ τη σταθερ προσ λωσ του στα θ ματα της αν πτυξης, χει να επιδε ξει δ ο, επ σης σημαντικ , χαρακτηριστικ , τα οπο α το καθιστο ν αντιστο χως, να εξαιρετικ επιστημονικ π νημα και να ε χρηστο αν γνωσμα για πολλο ς. Το πρ το χαρακτηριστικ αφορ στο περιεχ μεν του: Η διαπραγμ τευση των θεμ των ε ναι εξαντλητικ απ την ποψη τ σο των τ πων διαταραχ ς που παρουσι ζονται σο και των πληροφορι ν που παρ χονται για κ θε ε δος αναπτυξιακο προβλ ματος. Αξ ζει ιδια τερα να σημειωθο ν η προσφυγ στις πιο πρ σφατες βιβλιογραφικ ς πηγ ς, η παρ θεση λων των πιθαν ν θεωρητικ ν προσεγγ σεων στην ερμηνε α εν ς προβλ ματος, ο εξαντλητικ ς κατ λογος των συμπτωμ των για τη δι γνωση και η πληθ ρα των πληροφορι ν σχετικ με την αντιμετ πιση/θεραπε α των αποκλ σεων. Η τεκμηριωμ νη, ειδικ τερα, αναφορ στους προστατευτικο ς και τους παρ γοντες κινδ νου αποτελε πολ τιμο στοιχε ο για τη διαδικασ α αξιολ γησης/δι γνωσης και αντιμετ πισης της προβληματικ ς συμπεριφορ ς παιδι ν και εφ βων. Το δε τερο χαρακτηριστικ του συγγρ μματος αφορ στη δομ του: Τα κεφ λαια/σ νδρομα εντ σσονται σε εννοιολογικ συναφε ς εν τητες, με β ση τα κριτ ρια α) του χρ νου πρ της εμφ νισης και β) του εννοιολογικο περιεχομ νου και λλων χαρακτηριστικ ν γνωρισμ των κ θε διαταραχ ς. Οι συγκεκριμ νες πληροφορ ες, εξ λλου, εντ σσονται σαφ ς σε αντ στοιχα κεφ λαια για κ θε σ νδρομο, πρ γμα που, εκτ ς των λλων, επιτρ πει την μεση σ γκριση μεταξ μοιων /και διαφορετικ ν προβλημ των, π.χ. για τη διαδικασ α δι γνωσης, τη συχν τητα και τις θεραπευτικ ς παρεμβ σεις τους. Ιδια τερη μνε α αξ ζει η παρουσ αση θεμ των και πληροφορι ν με ειδικ τρ πο στο κε μενο, πως π.χ. με πλ για γραφ με σκ αση, με στ χο την υπογρ μμιση της σημασ ας εν ς θ ματος, τη διευκρ νηση εν ς φαινομ νου /και την παρουσ αση μιας σημαντικ ς επιστημονικ ς πληροφορ ας, που συμβ λλει αποφασιστικ στη γν ση μας. Τ λος, ο «μελ τες περ πτωσης», καθ ς τοποθετο νται σε να ρεαλιστικ πλα σιο καθημεριν ς ζω ς, διαφωτ ζουν πολλ ς πλευρ ς του εκ στοτε περιγραφ μενου προβλ ματος και συμβ λλουν αποφασιστικ στην πληρ στερη καταν ησ του. Το σ γγραμμα αυτ αποτελε ται απ δ ο μ ρη. Στο Πρ το Μ ρος αν κουν π ντε κεφ λαια, τα οπο α διαπραγματε ονται θ ματα, πως οι απαρχ ς και η ιστορικ εξ λιξη του κλ δου (Κεφ λαιο 1), οι θεωρητικ ς προσεγγ σεις που χρησιμοποιο νται στο χ ρο για την ερμηνε α των αναπτυξιακ ν διαταραχ ν (Κεφ λαιο 2), ο ρ λος των προστατευτικ ν παραγ ντων και των παραγ ντων επικινδυν τητας στην εμφ νιση ψυχοπαθολογ ας (Κεφ λαιο 3), τα θ ματα δεοντολογ ας και οι ερευνητικ ς μ θοδοι στην Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α (Κεφ λαιο 4) και τα γενικ θ ματα δι γνωσης, αξιολ γησης και αντιμετ πισης της προβληματικ ς συμπεριφορ ς (Κεφ λαιο 5). Το Δε τερο Μ ρος αποτελε ται απ δ κα (10) κεφ λαια, τα οπο α περιγρ φουν αντ στοιχα προβλ ματα στους τομε ς αν πτυξης της συμπεριφορ ς, του συναισθ ματος και της μ θησης παιδι ν και εφ βων και καταν μονται σε επιμ ρους εν τητες, ως εξ ς: Η Εν τητα ΙΑ περιλαμβ νει τα προβλ ματα εσωτερ κευσης και, συγκεκριμ να, τις αγχ δεις διαταραχ ς της παιδικ ς ηλικ ας (Κεφ λαιο 6), τις αγχ δεις διαταραχ ς και τις διαταραχ ς στρες της εφηβικ ς ηλικ ας (Κεφ λαιο 7) και τις διαταραχ ς δι θεσης (Κεφ λαιο 8). Η Εν τητα ΙΒ περιλαμβ νει να κεφ λαιο, το οπο ο ασχολε ται με τις διαταραχ ς εξωτερ κευσης και, ειδικ τερα, με τα προβλ ματα συμπεριφορ ς και τις διασπαστικ ς διαταραχ ς (Κεφ λαιο 9). Στην εν τητα ΙΙ, κ τω απ τον κοιν τ τλο των προβλημ των στην προσοχ και στη μ θηση, παρουσι ζονται η διαταραχ ελλειμματικ ς προσοχ ς-υπερκινητικ τητας (Κεφ λαιο 10) και οι ειδικ ς μαθησιακ ς δυσκολ ες (Κεφ λαιο 11). Η επ μενη εν τητα (Εν τητα ΙΙΙ) του Δευτ ρου Μ ρους ασχολε ται με προβλ ματα της στερης παιδικ ς ηλικ ας και της εφηβε ας και

PROLOGOS-EPIMEL.telos

31-01-18 13:33

™ÂÏ›‰· 11

ΠPOΛOΓOΣ TOY EΠIMEΛHTH THΣ EKΔOΣHΣ

παρουσι ζει τις διαταραχ ς στην πρ σληψη τροφ ς (Κεφ λαιο 12), καθ ς και τα προβλ ματα που συνδ ονται με τη χρ ση και κατ χρηση ουσι ν απ τους εφ βους (Κεφ λαιο 13). Τ λος, η Εν τητα ΙV περιλαμβ νει δ ο απ τις σοβαρ τερες μορφ ς διαταραχ ν της παιδικ ς ηλικ ας, τις νοητικ ς και αναπτυξιακ ς αναπηρ ες (κυρ ως, νοητικ υστ ρηση) (Κεφ λαιο 14) και τις δι χυτες αναπτυξιακ ς διαταραχ ς, που χουν ως επ κεντρο τις διαταραχ ς του αυτιστικο φ σματος (Κεφ λαιο 15).

Aνα σ γγραμμα που ασχολε ται με προβλ ματα στην αν πτυξη, ορισμ να απ τα οπο α ε ναι σοβαρ και χουν δι β ου επιπτ σεις, πιθαν τατα δεν αποτελε ευχ ριστο αν γνωσμα. Ωστ σο, η Εξελικτικ Ψυχοπαθολογ α - Μια αναπτυξιακ προσ γγιση, ως μια εμπεριστατωμ νη μελ τη της ανθρ πινης αν πτυξης στις αρνητικ ς της πλευρ ς, μπορε να γ νει να χρ σιμο εργαλε ο για την ικανοπο ηση ποικ λων σκοπ ν και στ χων: Οι φοιτητ ς, προπτυχιακο και μεταπτυχιακο , θα συμπληρ σουν τις γν σεις τους για την αν πτυξη παιδι ν και εφ βων και, πιθαν ς, θα χρησιμοποι σουν τη ν α αυτ γν ση για την πραγματοπο ηση των μελλοντικ ν επιστημονικ ν και επαγγελματικ ν τους στ χων. Οι επιστ μονες/ειδικο στο χ ρο της ψυχικ ς υγε ας θα ανε ρουν γκυρες και αξι πιστες πληροφορ ες, που συνοψ ζουν τη σ γχρονη γν ση για τις αναπτυξιακ ς διαταραχ ς και μπορο ν να αποτελ σουν τη β ση για περαιτ ρω ερευνητικ ς και επαγγελματικ ς προσπ θειες στη δι γνωση, ερμηνε α και αντιμετ πιση των προβλημ των συμπεριφορ ς παιδι ν και εφ βων. Οι εκπαιδευτικο και οι ειδικο παιδαγωγο πιθαν ν να εγκ ψουν περισσ τερο σε αποκλ νουσες μορφ ς συμπεριφορ ς που ε ναι συναφε ς –θετικ αρνητικ – με το ργο τους, πως η νοητικ υστ ρηση, η διαταραχ ελλειμματικ ς προσοχ ς-υπερκινητικ τητας, οι μαθησιακ ς δυσκολ ες κ.λπ. Τ λος, οι γονε ς, σ γχρονοι και μελλοντικο , θα χουν την ευκαιρ α να εκτιμ σουν την ανθρ πινη αν πτυξη σε λο της το ε ρος και την ποικιλομορφ α, να συνειδητοποι σουν τις προκλ σεις που αυτ συνεπ γεται και να αποκτ σουν μια πιο ευα σθητη ματι σε προβλ ματα που πιθαν ς υπ ρχουν στο στεν τερο ευρ τερο περιβ λλον τους.

11

EFXARISTIES.telos

31-01-18 13:34

™ÂÏ›‰· 14

EFXARISTIES.telos

31-01-18 13:34

™ÂÏ›‰· 13

E˘¯·ÚÈÛٛ˜

Η κδοση αυτο του τ μου εν πλεξε αρκετ /πολλ πρ σωπα, με διαφορετικο ς ρ λους, αλλ με σημαντικ συνεισφορ στο τελικ προϊ ν. Ευχαριστ τη Μαργαρ!τα Κουλεντιανο , που αν λαβε το δ σκολο ργο της μετ φρασης και το διεκπερα!ωσε με μοναδικ συν πεια και ευσυνειδησ!α. Η εκδοτικ ομ δα των εκδ σεων Gutenberg-Πανεπιστημιακ εργ στηκε με υποδειγματικ ζ λο σε λα τα στ δια αυτ ς της προσπ θειας. Ο Γι ννης Μαμ ης διη θυνε και, με δεξιοτεχν!α «μα στρου», συντ νισε την ομ δα σε λες τις φ σεις της «επιχε!ρησης», για να παραχθε! το επιθυμητ αποτ λεσμα. Οι Μ γδα Κλαυδιανο και Κ λλυ Καραμανλ υποβο θησαν τ σο τη μετ φραση σο και την επιμ λεια αυτο του κειμ νου με ε στοχες παρεμβ σεις και σχ λια στα στ δια της δι ρθωσης και σελιδοπο!ησης του κειμ νου. Οι Αμαλ!α Σταθ κη και Μαρ!α Δημοπο λου συμμετε!χαν στην λη προσπ θεια, λειτουργ ντας ως «γ φυρα» επικοινων!ας μεταξ

των εμπλεκομ νων μερ ν και προσ πων. Τους/τις ευχαριστ θερμ λους/ες. Τ λος, ευχαριστ!ες οφε!λονται στη συνεργ τιδ μου Δ ρα Σκαλ , δρα Ψυχολογ!ας, για τις περιστασιακ ς, πλην κρως χρ σιμες, παρατηρ σεις της. Ιδια!τερες ευχαριστ!ες οφε!λονται στον Εκδοτικ Ο!κο Gutenberg και, ιδια!τερα, στον Κ στα Δαρδαν , ο οπο!ος επ πτευσε την λη προσπ θεια και δωσε τα αναγκα!α κ!νητρα σε λους τους συμμετ χοντες για την πετυχημ νη κβαση αυτ ς της κδοσης.

Iανου ριος 2011 Hλ ας Γ. Mπεζεβ γκης

13

EFXARISTIES.telos

31-01-18 13:34

™ÂÏ›‰· 14

PROLOGOS.telos

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 15

¶ÚfiÏÔÁÔ˜ Πώς να χρησιμοποιήσετε αυτό το βιβλίο: Oδηγίες για βέλτιστη μάθηση

Το βιβλ ο χει ορισμ να χαρακτηριστικ που υποβοηθο ν την καταν ηση, την απομνημ νευση και την εφαρμογ των βασικ ν εννοι ν που παρουσι ζει.

Συνολικά θέματα και στόχοι μάθησης Το βιβλ ο οργαν νεται γ ρω απ π ντε επαναλαμβαν μενα θ ματα που προσφ ρουν τις β σεις για την καταν ηση της ψυχοπαθολογ ας των παιδι ν απ μια αναπτυξιακ προοπτικ : 1. Η φυσιολογικ αν πτυξη συν θως ακολουθε μια κανονικ /τακτικ και προβλ ψιμη πορε α.

2. Οι δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς αντιπροσωπε ουν αποκλ σεις απ την κανονικ πορε α.

3. Η δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ αντιστοιχε σε να συνεχ ς με ποικ λους βαθμο ς σοβαρ τητας.

4. Ατομικο , διαπροσωπικο , περιβαλλοντικο και πολιτισμικο παρ γοντες επηρε ζουν τις αποκλ σεις στην αν πτυξη, και 5. Οι επαγγελματ ες της ψυχικ ς υγε ας μπορο ν να αντλ σουν απ μια πληθ ρα θεωρητικ ν προσεγγ σεων, οι οπο ες συμβ λλουν στην καταν ηση της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς. Τα π ντε αυτ θ ματα παρουσι ζονται συστηματικ , με εφαρμοσμ νο τρ πο, σε κ θε κεφ λαιο για τις διαταραχ ς της παιδικ ς ηλικ ας και παρ χουν να οργανωτικ πλα σιο για την προσ γγιση της ποικιλομορφ ας στη συμπεριφορ των παιδι ν κατ τη δι ρκεια της αν πτυξης. &τσι, η μ θηση διευκολ νεται με ναν τρ πο που ε ναι προβλ ψιμος, συστηματικ ς και κατανοητ ς. Η καταν ηση του τρ που με τον οπο ο τα π ντε θ ματα εφαρμ ζονται στις δι φορες διαταραχ ς, προσφ ρει να πλα σιο μ θησης που στηρ ζεται στην αν λυση, τη σ νθεση και την αφομο ωση των πληροφορι ν.

Xαρακτηριστικά που υποβοηθούν τη μάθηση Περιεχόμενα και προεπισκοπήσεις κεφαλαίων. Κ θε κεφ λαιο εισ γεται με μια Π ρ ο ε π ι σ κ π η σ η Κ ε φ α λ α ο υ, η οπο α παρ χει μια συνολικ επισκ πηση της λης που

15

PROLOGOS.telos

16

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 16

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

πρ κειται να καλ ψει το κεφ λαιο, τους λ γους της συμπερ ληψ ς του στο σ μα του βιβλ ου και τα σημαντικ τερα και πιο ενδιαφ ροντα σημε α. Τα περιεχ μενα παρ χουν το οργανωτικ σχ μα και οι προεπισκοπ σεις θ τουν το πλα σιο για την καλ τερη αφομο ωση των πληροφορι ν που παρουσι ζονται.

Σημεία ιδιαίτερης προσοχής. &να λλο σημαντικ μαθησιακ εργαλε ο ε ναι η χρ ση των σ η μ ε ω ν ι δ ι α τ ε ρ η ς π ρ ο σ ο χ ς. Πρ κειται για κε μενα σε σκιασμ νο πλα σιο πλ για γραφ , τα οπο α παρεμβ λλονται στη ρο των κεφαλα ων για να προσελκ σουν την προσοχ του αναγν στη σε σημαντικ ς πληροφορ ες. Συχν επαναλαμβαν μενα σημε α ιδια τερης προσοχ ς χουν στ χο να επισημ νουν βασικ ς ννοιες, εν λλα χουν στ χο να δ σουν μφαση σε επιστημονικ ευρ ματα. Σε λλες περιπτ σεις, τα πλα σια αυτ αναδεικν ουν την αναπτυξιακ φ ση των διαταραχ ν, η οπο α τις διαφοροποιε απ αυτ ς που εμφαν ζονται σε εν λικες. *λλα σημε α ιδια τερης προσοχ ς χουν ως στ χο να αναδε ξουν την κεντρικ ιδ α να δημιουργ σουν αυξημ νο ενδιαφ ρον στον αναγν στη. Μελέτες περιπτώσεων. Η χρ ση της μ ε λ τ η ς π ε ρ π τ ω σ η ς ε ναι μια στρατηγικ προσπ θεια να γ νουν πιο παραστατικ ς οι ννοιες με δι φορους σημαντικο ς τρ πους. Ο αναγν στης θα βρει ενσωματωμ νες στο σεν ριο της κ θε περ πτωσης «ζωνταν ς» εικ νες, οι οπο ες απεικον ζουν μια ποικιλ α μορφ ν εμφ νισης των συμπτωμ των για κ θε διαταραχ που εξετ ζεται. Οι μελ τες πολλαπλ ν περιπτ σεων στην αρχ κ θε κεφαλα ου αποτελο ν να σημαντικ εργαλε ο για την παρουσ αση της διαταραχ ς σε δι φορα επ πεδα. Στα εισαγωγικ αυτ σεν ρια, οι «πρωταγωνιστ ς» δε χνουν π ς εμφαν ζονται οι διαταραχ ς στα δι φορα στ δια της αν πτυξης, τα διαφορετικ επ πεδα σοβαρ τητας των συμπτωμ των και π ς μπορε να εκδηλ νονται τα συμπτ ματα σε διαφορετικ περιβαλλοντικ πλα σια. Χρήση Πινάκων και Σχημάτων. Η ενσωμ τωση και αφομο ωση των πληροφορι ν απ δι φορες πηγ ς και προοπτικ ς μπορε να αποβε να πολ δ σκολο ργο, ιδια τερα για φοιτητ ς που ρχονται για πρ τη φορ σε επαφ με το πεδ ο της ψυχοπαθολογ ας των παιδι ν. &τσι, που ε ναι δυνατ ν, παρουσι ζονται σ νθετες συγκρ σεις με τη μορφ π νακα. Οι πληροφορ ες γ νονται διαθ σιμες «με μια ματι » μ σω της χρ σης πολλ ν πιν κων και σχημ των, που στοχε ουν στην απεικ νιση πολυσ νθετων πληροφορι ν σε μορφ γραφ ματος. Στοιχεία (Γράμματα), Υπογραμμίσεις και Γλωσσάρι νέων όρων. Τα μα ρα γρ μματα, ρθια και πλ για, ε ναι, επ σης, να σημαντικ στοιχε ο που επιτρ πει να αναδειχθο ν σημε α του κειμ νου και να ενισχυθε η διαδικασ α μ θησης. Οι βασικ ς ννοιες τον ζονται με τη χρ ση μα ρων γραμμ των, ρθιων και πλ γιων. Κ θε ν ος ρος που εισ γεται παρουσι ζεται με τα δια π ντα γρ μματα και στη συν χεια περιλαμβ νεται στο Γ λ ω σ σ ρ ι ν ω ν ρ ω ν, στο τ λος του κεφαλα ου. Οι ν οι ροι προστ θενται στο Γλωσσ ρι με τη σειρ που εμφαν ζονται στο κεφ λαιο για να διευκολυνθε η αν κληση ρων που παρουσι στηκαν μαζ στο κυρ ως κε μενο. Περιληπτική ανασκόπηση. Την παρουσ αση του κυρ ως κειμ νου ακολουθε μια σ νοψη των κεντρικ ν ιδε ν και θεμ των. Ο αναγν στης θα χει την ευκαιρ α να επαναλ βει, τα σα δι βασε, σε περιληπτικ μορφ , πρ γμα που θα του παρ σχει μια συνολικ ανασκ πηση των πληροφορι ν και μια ματι στη συνολικ εικ να.

Σημαντικές πληροφορίες για τους σπουδαστές Η συγγραφ ας χει αξιοποι σει την εμπειρ α της στη διδασκαλ α της Εξελικτικ ς Ψυχοπαθολογ ας απ αναπτυξιακ προοπτικ , για να παρ σχει απαντ σεις σε ερωτ σεις που συχν

PROLOGOS.telos

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 17

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

θ τουν οι φοιτητ ς σχετικ με προβλ ματα, τ σεις και αντιπαραθ σεις. Πολλ ς απ αυτ ς τις ερωτ σεις και απαντ σεις εμφαν ζονται στα σκιασμ να πλα σια, τα οπο α επισ ρουν την προσοχ του αναγν στη και κινητοποιο ν την κριτικ σκ ψη. Το υλικ στο βιβλ ο αυτ παρουσι ζεται με τρ πο που ακολουθε μια σημαντικ και αποδεδειγμ νη προσ γγιση για την εν σχυση της αποτελεσματικ τητας της μ θησης και της αν κλησης πληροφορι ν απ εγχειρ δια, τη μ θοδο SQ3R (Martin, 19857 Robinson, 1961). Η μ θοδος SQ3R πα ρνει το νομ της απ τα π ντε β ματα που εμπλ κονται στη μαθησιακ διεργασ α: ε π ι σ κ π η σ ε , ρ τ η σ ε , δ ι β α σ ε , ε π α ν λ α β ε (απ μν μης) κ α ι α ν α κ ε φ αλ α ω σ ε 1. Κ θε κεφ λαιο αρχ ζει με μια επισκ πηση σχεδιασμ νη στε να βοηθ σει στον τρ πο με τον οπο ο θα οργανωθε η πρ σληψη και η κωδικοπο ηση των πληροφορι ν. &πειτα, οι επικεφαλ δες προσφ ρουν την ευκαιρ α ακ μη καλ τερης οργ νωσης, καθ ς μπορο ν να μετατραπο ν απ τον αναγν στη σε ε ρ ω τ σ ε ι ς. Ο αναγν στης που δ ι α β ζ ε ι την λη που του δ νεται, επιχειρ ντας να απαντ σει στην ερ τηση που χει διατυπ σει, θα κατανο σει βαθ τερα το περιεχ μενο. Η αν κληση ενισχ εται, επ σης, ταν οι σπουδαστ ς ε π α ν α λ α μβ ν ο υ ν (απ μν μης) αυτ που δι βασαν, πριν προχωρ σουν στο επ μενο κεφ λαιο. Τ λος, το κεφ λαιο κλε νει με μια α ν α κ ε φ α λ α ω σ η, που στοχε ει στην εν σχυση της αφομο ωσης και της συγκρ τησης των πληροφορι ν το κεφαλα ου.

Γενικό διάγραμμα του βιβλίου Το βιβλ ο χωρ ζεται σε δ ο κ ρια μ ρη: Μ ρος 1: Τα θεμ λια της Εξελικτικ ς Ψυχοπαθολογ ας: Μια αναπτυξιακ προσ γγιση. Μ ρος 2: Συναισθηματικ ς, συμπεριφορικ ς και μαθησιακ ς δυσκολ ες σε παιδι και εφ βους: Η φ ση και η πορε α τους. Ο με ζων στ χος του Πρ του Μ ρους ε ναι να εισαγ γει τον αναγν στη στη μελ τη τ ς ψυχοπαθολογ ας των παιδι ν απ μια αναπτυξιακ προοπτικ , ως να ξεχωριστ πεδ ο ρευνας, με τη δικ του ιστορ α και τα θ ματ του. Αυτ το εισαγωγικ μ ρος περιλαμβ νει π ντε κεφ λαια, καθ να απ τα οπο α περι χει πληροφορ ες που αφορο ν στο ιστορικ υπ βαθρο, στην εξ λιξη των εννοι ν, σε τρ χουσες τ σεις και σε σ γχρονα προβλ ματα στον τομ α της παιδικ ς και εφηβικ ς ψυχοπαθολογ ας. Η λη των π ντε κεφαλα ων του Πρ του Μ ρους ε ναι η ακ λουθη: Το Κ ε φ λ α ι ο 1 περιλαμβ νει πληροφορ ες για τις απαρχ ς της κλινικ ς ψυχολογ ας του παιδιο , που συζητο νται μαζ με τα εμπ δια τα οπο α καθυστ ρησαν την αναγν ρισ της ως ξεχωριστο πεδ ου μελ της. Μεταξ των σημαντικ ν αυτ ν εμποδ ων ταν η αρχικ ρνηση τι τα παιδι μπορε να χουν «συναισθηματικ προβλ ματα», η οπο α δωσε τη θ ση της στην εξ σου εσφαλμ νη αντ ληψη τι τα παιδι ε ναι εν λικες σε μικρογραφ α και, ως τ τοια, χουν τις διες διαταραχ ς που απαιτο ν την δια αντιμετ πιση, πως στους εν λικες. Στο κεφ λαιο αυτ , εισ γονται π ντε θ ματα που θα εξετ ζονται συστηματικ σε λο το βιβλ ο. Τα θ ματα αυτ ε ναι ο ακρογωνια ος λ θος της καταν ησης της Eξελικτικ ς Ψυχοπαθολογ ας. Τα τρ α πρ τα θ ματα αναφ ρονται:

––––––––––––––––

1. Aπ τα αρχικ των δ ο πρ των ρων στην Aγγλικ (survey, question) και το διο αρχικ γρ μμα (r) των τρι ν λλων (read, recite, review) (Σημ. επιμ. κδ.).

17

PROLOGOS.telos

18

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 18

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

• στην καταν ηση της φυσιολογικ ς αν πτυξης ως προβλ ψιμης και κανονικ ς, • στην αναγν ριση της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς ως απ κλισης απ τη φυσιολογικ πορε α, και • στην καταν ηση του συνεχο ς της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς, που κυμα νεται απ τις πιες αναπτυξιακ ς αποκλ σεις μ χρι τις πιο σοβαρ ς ψυχικ ς διαταραχ ς ( πια, μ τρια, σοβαρ διαταραχ ). Το τ ταρτο θ μα αναφ ρεται στις επιδρ σεις του περιβ λλοντος, οι οπο ες διαμορφ νουν την αν πτυξη προς το καλ τερο προς το χειρ τερο: • αλληλεπιδρ σεις μεταξ χαρακτηριστικ ν του παιδιο (ιδιοσυγκρασ α, γενετικ χαρακτηριστικ ) και περιβαλλοντικ ν χαρακτηριστικ ν (οικογ νεια, συνομ λικοι, σχολε ο, κοιν τητα, πολιτισμικ πλα σιο) που επηρε ζουν, προδιαθ τουν, επισπε δουν και διατηρο ν τις δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς. Τ λος, το π μπτο θ μα εξετ ζει: • θεωρητικ μοντ λα που βοηθο ν τους κλινικο ς να κατανο σουν και να ερμηνε σουν τη δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ στηριζ μενοι σε διαφορετικ ς προσεγγ σεις. Το Κ ε φ λ α ι ο 2 εστι ζει σε δι φορα ζητ ματα συναφ με τη λ ψη της κλινικ ς απ φασης σχετικ με τα παιδι και τους ν ους. Μεταξ των θεμ των που εξετ ζονται ε ναι η δι κριση της φυσιολογικ ς απ τη μη φυσιολογικ συμπεριφορ και οι διαφορ ς μεταξ ψυχοπαθολογ ας των παιδι ν και ψυχοπαθολογ ας των ενηλ κων. Παρουσι ζονται ξι θεωρητικ μοντ λα και αναλ ονται ως προς τη χρησιμ τητ τους για την καταν ηση της ψυχοπαθολογ ας του παιδιο . Σε αυτ τα θεωρητικ μοντ λα συγκαταλ γονται τα βιολογικ , συμπεριφορικ , γνωστικ και ψυχοδυναμικ μοντ λα, τα μοντ λα προσκ λλησης και γονικο ρ λου (οικογενειακ συστ ματα) και τα κοινωνικοπολιτισμικ μοντ λα. Κ θε θεωρ α δομε ται π νω σε να διαφορετικ σ νολο υποθ σεων για την ανθρ πινη συμπεριφορ . Σχετικ θεωρητικ μοντ λα θα επανεξεταστο ν στα Kεφ λαια 6 ως 15, καθ ς πτονται συγκεκριμ νων προσεγγ σεων για την καταν ηση των ποικ λων διαταραχ ν που εξετ ζονται. Το Κ ε φ λ α ι ο 3 παρ χει μια εις β θος συζ τηση των ποικ λων κινδ νων και των προστατευτικ ν παραγ ντων που μπορο ν να διαμορφ σουν την πορε α της αν πτυξης. Το κεφ λαιο ακολουθε το οικολογικ μοντ λο του Bronfenbrenner, το οπο ο παρουσι ζεται σε να συνδιαλεκτικ (αλληλεπιδραστικ ) πλα σιο (διαρκε ς και αμοιβα ες επιδρ σεις). Στη συν χεια, συζητο νται θ ματα σχετικ με την πρ ληψη και προαγωγ υγε ας και αναλ εται η σχ ση αν μεσα στο πολιτισμικ πλα σιο και την ψυχικ υγε α παιδι ν και εφ βων. T λος, εξετ ζεται η πολιτισμικ επ ρκεια στην αξιολ γηση και τη θεραπε α των παιδι ν αυτ ν. Το Κ ε φ λ α ι ο 4 επικεντρ νεται στις συγκεκριμ νες δεοντολογικ ς προκλ σεις που θ τουν παιδι και φηβοι στους επαγγελματ ες στην ρευνα και στην πρ ξη (αξιολ γηση, θεραπε α/παρ μβαση και ζητ ματα εμπιστευτικ τητας). Μια συγκριτικ ματι σε διαφορετικο ς δεοντολογικο ς κ δικες (American Counseling Association - ACA7 American Psychological Association - APA7 American School Counselors Association - ASCA και National Association of School Psychologists - NASP) παρ χει μια ευρε α επισκ πηση των πολλ ν ομοιοτ των σε θ ματα δεοντολογ ας που αναγνωρ ζονται σε αυτο ς τους επιστημονικο ς κλ δους. Το κεφ λαιο περιλαμβ νει πληροφορ ες σχετικ με τις ερευνητικ ς μεθ δους που ε ναι κατ λληλες, ταν υιοθετε ται μια αναπτυξιακ κατε θυνση (επιδημιολογικ ρευνα, διαχρονικ , συγχρονικ και συντετμημ νη διαχρονικ ρευνα) και παρ χει τρ χουσες, αθροιστικ ς και περιπτωσιολογικ ς πληροφορ ες που συμβ λλουν στην αν πτυξη δεξιοτ των κριτικ ς σκ ψης.

PROLOGOS.telos

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 19

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

Στο Κ ε φ λ α ι ο 5, εξετ ζονται ζητ ματα σχετικ με τη δι γνωση, την αξιολ γηση και την αντιμετ πιση/θεραπε α. Τα ζητ ματα αντιπαρ θεσης περιλαμβ νουν: • τη χρ ση του συστ ματος παραγοντικ ς ταξιν μησης ναντι της κατηγορικ ς ταξιν μησης για παιδι και εφ βους, • την αξιοπιστ α των διαφ ρων πηγ ν πληροφ ρησης στην αξιολ γηση των προβλημ των των παιδι ν, • τη σ νθετη φ ση της συννοσηρ τητας μεταξ των διαταραχ ν τ ς παιδικ ς ηλικ ας, και • την αν γκη για αυξημ νη προσοχ σε θεραπευτικ ς παρεμβ σεις που χουν εμπειρικ τεκμηρ ωση. Το Δε τερο Μ ρος παρουσι ζει τα πιο συν θη προβλ ματα συμπεριφορικ ν, συναισθηματικ ν και μαθησιακ ν δυσκολι ν που αντιμετωπ ζουν σ μερα τα παιδι και οι φηβοι. Οι τομε ς των προβλημ των χουν ομαδοποιηθε για να δοθε μφαση σε συναφ χαρακτηριστικ και ταυτ χρονα να παρ χεται η δυνατ τητα για διαφορικ δι γνωση. Η μφαση ε ναι στην παρουσ αση των πιο σχετικ ν και εμπειρικ βασισμ νων δεδομ νων για διαταραχ ς που ε ναι πιθαν τερο να συναντ σουν οι επαγγελματ ες στη δουλει τους με παιδι και εφ βους σε καθημεριν β ση. Ως αποτ λεσμα, αυτ τα κεφ λαια παρ χουν μια περισσ τερο εις β θος και περιεκτικ κ λυψη των συχν τερα εμφανιζ μενων αποκλ σεων στη συμπεριφορ παιδι ν απ ,τι μπορε να βρει κανε ς σε λλα εγχειρ δια που περι χουν μια ευρ τερη ποικιλ α προβλημ των. Κ θε κεφ λαιο αρχ ζει με το παρ δειγμα μιας σ νθετης περ πτωσης, με στ χο να εισαγ γει το συγκεκριμ νο πρ βλημα με ναν τρ πο που θα ενισχ σει την καταν ηση σε δι φορα επ πεδα, πως: • το βαθμ σοβαρ τητας του προβλ ματος (φυσιολογικ συμπεριφορ , πια αναπτυξιακ απ κλιση, μ τριες και σοβαρ τερες εκδηλ σεις), • αναπτυξιακ παρουσ αση (π ς μπορε να εμφανιστε η συμπεριφορ σε δι φορες ηλικ ες και σε διαφορετικ πλα σια) και • π ς σχετ ζονται οι συμπεριφορ ς με καθ να απ τα π ντε θ ματα ( πως περιγρ φηκαν στην αρχ αυτο του κεφαλα ου). Στο πλα σιο αυτ , οι σοβαρ τερες αποκλ σεις θα συζητηθο ν β σει των κριτηρ ων του DSMIV-TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th edition, text revision/Διαγνωστικ και Στατιστικ Εγχειρ διο Ψυχικ ν Διαταραχ ν, 4η κδοση, αναθεωρημ νο κε μενο) (ΑΡΑ, 2000). Κ θε κεφ λαιο παρουσι ζεται με την δια δομ , η οπο α παρ χει πληροφορ ες για κ θε διαταραχ σχετικ με: • την περιγραφ και τα συναφ γνωρ σματα, • αναπτυξιακ ζητ ματα και τ σεις, • τον επιπολασμ (συχν τητα), • την αιτιολογ α (κοινωνικο-πολιτισμικ μοντ λο: παρ γοντες κινδ νου και προστατευτικο παρ γοντες), • την αιτιολογ α απ την προοπτικ διαφ ρων θεωρητικ ν μοντ λων (βιολογικ , ψυχοδυναμικ , συμπεριφορικ μοντ λο, μοντ λο προσκ λλησης και γονικ ν πρακτικ ν, γνωστικ μοντ λο), • την αξιολ γηση (μια επισκ πηση των πιο αξι πιστων διαθ σιμων εργαλε ων αξιολ γησης),

19

PROLOGOS.telos

20

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 20

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

• τη θεραπε α/παρ μβαση και πρ ληψη (εμπειρικ τεκμηριωμ νες θεραπε ες), και • τη θεραπε α με β ση ποικ λες προσεγγ σεις (βιολογικ , συμπεριφορικ , οικογενειακ , γνωστικ ). Επιπλ ον, που αυτ κρ νεται χρ σιμο, παρ χονται, επ σης, πληροφορ ες που αναφ ρονται σε σχετικ ς ιστορικ ς τ σεις κατ τη διαμ ρφωση της ννοιας της διαταραχ ς (π.χ. μαθησιακ ς δυσκολ ες, διαταραχ ελλειμματικ ς προσοχ ς-υπερκινητικ τητας – ΔΕΠ-Υ. Η παρουσ αση των διαταραχ ν των παιδι ν περιλαμβ νει αναφορ ς τ σο στα κλινικ σο και στα εκπαιδευτικ συστ ματα ταξιν μησης, πρ γμα που επιτρ πει στους φοιτητ ς να κατανο σουν τις ομοι τητες και διαφορ ς μεταξ των συστημ των, προετοιμ ζοντ ς τους για τη μελλοντικ δουλει με παιδι σε μια ευρε α ποικιλ α κλινικ ν σχολικ ν πλαισ ων.

ΙΑ: Προβλήματα εσωτερίκευσης. Ως εισαγωγ στα επ μενα τρ α κεφ λαια, οι διαταραχ ς εσωτερ κευσης παρουσι ζονται απ μια ιστορικ προοπτικ , η οπο α διερευν την ννοια του αρνητικο συναισθ ματος και τις ομοι τητες μεταξ προβλημ των, τα οπο α χουν κοιν γνωρ σματα εσωτερ κευσης. Χαρακτηριστικ , οι συμπεριφορ ς εσωτερ κευσης ε ναι «υπερβολικ ελεγχ μενες» συμπεριφορ ς, που συχν ε ναι «συγκεκαλυμμ νες» και δ σκολα μπορο ν να αξιολογηθο ν. Η κατ θλιψη και το γχος ε ναι οι δ ο συνηθ στερες διαταραχ ς εσωτερ κευσης που βι νουν παιδι και φηβοι. Οι δυσκολ ες στη δι γνωση σωματ μορφων διαταραχ ν εξετ ζονται στο εισαγωγικ μ ρος που αναφ ρεται στα προβλ ματα εσωτερ κευσης. Εξαιτ ας της μεγ λης συχν τητας των προβλημ των γχους που βι νουν τα παιδι , αφιερ θηκαν δ ο κεφ λαια στη συζ τηση του γχους σε παιδι και εφ βους. Το κεφ λαιο για την κατ θλιψη, τις διπολικ ς διαταραχ ς και την αυτοκτον α παρ χει ναν πλο το πληροφορι ν και μερικ απ τα πιο πρ σφατα ευρ ματα που χουμε σ μερα στη δι θεσ μας. Στο Κ ε φ λ α ι ο 6, παρουσι ζονται τα προβλ ματα γχους και οι αγχ δεις διαταραχ ς που συν θως εμφαν ζονται στην πρ τη παιδικ ηλικ α. Αυτ ς οι αγχ δεις συμπεριφορ ς κυμα νονται απ φυσιολογικ ς ανησυχ ες μ χρι φ βους και φοβ ες, και απ γενικ προβλ ματα (γενικευμ νη αγχ δης διαταραχ ) μ χρι συγκεκριμ νες ανησυχ ες (διαταραχ γχους του αποχωρισμο ). Τα γχη με πρ ιμη ναρξη/εμφ νιση περιλαμβ νουν: φ βους και φοβ ες, γχος του αποχωρισμο και γενικευμ νη αγχ δη διαταραχ . Στο Κ ε φ λ α ι ο 7, περιγρ φονται οι αγχ δεις διαταραχ ς που εμφαν ζονται αργ τερα και περιλαμβ νουν την ιδεοψυχαναγκαστικ διαταραχ , την κοινωνικ φοβ α και τη διαταραχ πανικο . Το κεφ λαιο παρουσι ζει, επ σης, τη σ γχρονη ρευνα και τις τ σεις στην αξιολ γηση της διαταραχ ς του μετατραυματικο στρες, η οπο α σχετ ζεται με το ψυχικ τρα μα παιδι ν και εφ βων, καθ ς και την τρ χουσα διχογνωμ α ως προς την καταλληλ τητα των κριτηρ ων του DSM για τη δι γνωση του μετατραυματικο στρες στα παιδι . Το Κ ε φ λ α ι ο 8 αρχ ζει με μια ιστορικ ανασκ πηση στην κατ θλιψη και στην παλαι τερη πεπο θηση τι τα παιδι δεν μπορο ν να χουν κατ θλιψη. *λλα θ ματα στο κεφ λαιο αυτ ε ναι η φ ση των συμπτωμ των της κατ θλιψης σε ολ κληρο το αναπτυξιακ φ σμα, η παρουσ αση των συμπτωμ των σε σχ ση με τα συμπτ ματα που εκδηλ νονται απ τους εν λικες, η με ζων κατ θλιψη και ο κ νδυνος αυτοκτον ας, καθ ς και το π ς διακρ νεται η διπολικ διαταραχ απ τη διαταραχ ελλειμματικ ς προσοχ ς. &να σημαντικ μ ρος το κεφαλα ου ασχολε ται με την αντιπαρ θεση και την ποικιλ α των μεθ δων και των επιμ ρους κατηγοριοποι σεων που χρησιμοποιο νται σ μερα για τη μ τρηση, την περιγραφ και τη διαμ ρφωση της ννοιας των διαταραχ ν σε παιδι και εφ βους. ΙΒ: Προβλήματα εξωτερίκευσης. Οι συμπεριφορ ς εξωτερ κευσης «ελ χιστα ελεγχ μενες» (υπο-ελεγχ μενες) συμπεριφορ ς ε ναι χαρακτηριστικ κδηλες, ενοχλητικ ς για τους

PROLOGOS.telos

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 21

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

λλους και πιο ε κολα παρατηρ σιμες απ τις διαταραχ ς εσωτερ κευσης. Το εισαγωγικ τμ μα παρ χει μια επισκ πηση των ποικ λων μεθ δων που μπορο ν να χρησιμοποιηθο ν για την κατηγοριοπο ηση των συμπεριφορ ν εξωτερ κευσης (παραγοντικ ταξιν μηση), των διαταραχ ν διασπαστικ ς συμπεριφορ ς (κατηγορικ σ στημα DSM) και της συναισθηματικ ς διαταραχ ς (Educational Classification System, IDEA, 2004). Επιπρ σθετα, το τμ μα αυτ αναδεικν ει τους πολλο ς διαφορετικο ς τ πους συμπεριφορ ς, οι οπο οι χουν συμπεριληφθε στα ερωτηματολ για/κλ μακες, που χουν σχεδιαστε για τη μ τρηση των συμπεριφορ ν εξωτερ κευσης σε παιδι και εφ βους. Στο Κ ε φ λ α ι ο 9, μια αναπτυξιακ προσ γγιση στην επιθετικ τητα χρησιμε ει ως εισαγωγ σε μια α ξουσα σειρ επιθετικ ν συμπεριφορ ν: προβλ ματα διαγωγ ς, εναντιωματικ προκλητικ διαταραχ και διαταραχ διαγωγ ς. Εξετ ζεται η διχογνωμ α κατ π σον η εναντιωματικ προκλητικ διαταραχ και η διαταραχ διαγωγ ς ε ναι παραλλαγ ς (βαθμ ς σοβαρ τητας) της διας διαταραχ ς, καθ ς και θ ματα σχετικ με τις διαφορ ς φ λου στην επιθετικ συμπεριφορ .

ΙΙ: Προβλήματα Προσοχής και Μάθησης. Το εισαγωγικ μ ρος παρουσι ζει τους λ γους για τη συνεξ ταση αυτ ν των προβλημ των και την αν γκη να αυξηθε η επ γνωση της μη διασπαστικ ς εκδοχ ς της διαταραχ ς ελλειμματικ ς προσοχ ς. Το Κ ε φ λ α ι ο 1 0 αρχ ζει με μια ιστορικ αναδρομ για την εξ λιξη της γν σης σχετικ με τη διαταραχ ελλειμματικ ς προσοχ ς-υπερκινητικ τητας (ΔEΠ-Y). Το υπ λοιπο κεφ λαιο εστι ζει σε μια σειρ σ γχρονων προβλημ των και αντιπαραθ σεων σχετικ με τη ΔΕΠ-Υ και τις παραλλαγ ς της. Στο Κ ε φ λ α ι ο 1 1, παρουσι ζονται οι δι φοροι τ ποι ειδικ ν μαθησιακ ν δυσκολι ν, καθ ς και οι πρ σφατες αλλαγ ς στο σ στημα IDEA 2004, το οπο ο εισ γαγε τη δυνατ τητα χρ σης της ανταπ κρισης στην παρ μβαση (RTI) ως μεθ δου αναγν ρισης των παιδι ν (με τ τοιες δυσκολ ες) για εκπαιδευτικο ς σκοπο ς. Συζητο νται επ σης η πρ σφατη βιολογικ και γνωστικ ρευνα στους τομε ς των μη λεκτικ ν μαθησιακ ν δυσκολι ν, της αναπτυξιακ ς δυσλεξ ας και των δυσκολι ν στα μαθηματικ . ΙΙΙ: Προβλήματα με έναρξη στην ύστερη παιδική ηλικία ή στην εφηβεία. Το μ ρος αυτ αρχ ζει με μια συζ τηση σχετικ με την επ δραση της μετ βασης στην εφηβε α και με το π ς οι συνομ λικοι και το οικογενειακ περιβ λλον επηρε ζουν τις αλλαγ ς σε αυτ την περ οδο. Το Κ ε φ λ α ι ο 1 2 εξετ ζει τη δι κριση αν μεσα στην ακατ στατη διατροφ και τις διαταραχ ς στην πρ σληψη τροφ ς. Τα αποτελ σματα ερευν ν σε εθνικ κλ μακα σχετικ με τη μη υγιειν διατροφ και τη μη ικανοπο ηση των ν ων απ το σ μα τους εξετ ζονται σε σχ ση με την ηλικ α, το φ λο και την εθν τητα. Παρουσι ζονται οι με ζονες διαταραχ ς διατροφ ς/σ τισης με πρ τη εμφ νιση κατ την πρ τη παιδικ ηλικ α, καθ ς και οι δ ο με ζονες μορφ ς διαταραχ ν διατροφ ς: η νευρωσικ ανορεξ α και η νευρωσικ βουλιμ α. Εξετ ζεται, επ σης, ο ρ λος τ ς δυναμικ ς τ ς οικογ νειας και της επ δρασης των συνομηλ κων σε συμπεριφορ ς υψηλο κινδ νου. Στο Κ ε φ λ α ι ο 1 3, περιγρ φονται διαταραχ ς που σχετ ζονται με τη χρ ση ουσι ν, με β ση στοιχε α απ ρευνες σε εθνικ κλ μακα, οι οπο ες καταγρ φουν ποσοστ χρ σης για παιδι /εφ βους απ τη ΒI Γυμνασ ου ς τη ΓI Λυκε ου για ουσ ες πως: καπν ς, αλκο λ, μαριχου να, καθ ς και την πρ σφατη α ξηση στη χρ ση συνταγογραφο μενων ουσι ν, πως το Oxycontin. Παρουσι ζονται οι αντιπαραθ σεις σχετικ με το φαιν μενο π λης εισ δου, δηλαδ την πορε α απ τα ναρκωτικ ναρξης στα πιο βαρι ναρκωτικ ). Το μ ρος για τη χρ ση και την κατ χρηση ουσι ν περιλαμβ νει πληροφορ ες που αναφ ρονται στα κριτ ρια του DSM-IV-TR

21

PROLOGOS.telos

22

31-01-18 13:32

™ÂÏ›‰· 22

ΠPOΛOΓOΣ ΠΩΣ NA XPHΣIMOΠOIHΣETE AYTO TO BIBΛIO: OΔHΓIEΣ ΓIA BEΛTIΣTH MAΘHΣH

και στις ιδια τερες δυσκολ ες στον τομ α της θεραπευτικ ς αντιμετ πισης αυτο του προβλ ματος.

IV: Νοητικές και αναπτυξιακές αποκλίσεις και διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές. Στα εισαγωγικ σχ λια παρατ θενται οι λ γοι της συνεξ τασης αυτ ν των θεμ των καθ ς και οι πρ σθετες αντιπαραθ σεις που τα συνοδε ουν. Το Κ ε φ λ α ι ο 1 4 ασχολε ται με νοητικ ς και αναπτυξιακ ς αναπηρ ες (νοητικ υστ ρηση) καθ ς και με ζητ ματα και διαγνωστικ ς συν πειες απ τη χρ ση διαφ ρων συστημ των ταξιν μησης πως τα: DSM (2000)7 Αμερικανικ ς Σ λλογος για τις Νοητικ ς και Αναπτυξιακ ς Αναπηρ ες (AAAIDD, 2007) [πρ ην Αμερικανικ ς Σ λλογος για τη Νοητικ Υστ ρηση, AAMR] και Σ στημα Εκπαιδευτικ ν Ταξινομ σεων (IDEA, 2004). Στο Κ ε φ λ α ι ο 1 5, παρουσι ζονται οι δι χυτες αναπτυξιακ ς διαταραχ ς, απ τις λιγ τερο γνωστ ς (διαταραχ Rett και παιδικ αποδιοργανωτικ διαταραχ ) ς τις πιο αμφιλεγ μενες: διαταραχ ς του αυτιστικο φ σματος (αυτισμ ς και διαταραχ Asperger).

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 23

M¤ÚÔ˜ ¶ÚÒÙÔ

T· ıÂ̤ÏÈ· Ù˘ EÍÂÏÈÎÙÈ΋˜ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›·˜ Mια αναπτυξιακή προσέγγιση Η καταν ηση της αποκλ νουσας συμπεριφορ ς του παιδιο απ αναπτυξιακ ποψη προϋποθ τει την εκτ μηση της επιστ μης της Eξελικτικ ς Ψυχοπαθολογ ας, πως αυτ υπ ρχει σ μερα, και την επ γνωση της εξ λιξης του κλ δου αυτο με το π ρασμα του χρ νου. Κατ ναν τρ πο, εν χει μια ειρωνε α το γεγον ς τι η Eξελικτικ Ψυχοπαθολογ α θα θεωρε ται π ντα μ α απ τις νε τερες επιστ μες σε σχ ση με λλα ψυχολογικ πεδ α μελ της, αφο γενν θηκε μ λις 30 περ που χρ νια πριν (1984). Κι μως, κατ ναν λλο τρ πο, ο κλ δος διαθ τει, επ σης, την ευλογ α της δ ναμης και της ενεργητικ τητας της νε τητας, που ε χε ως αποτ λεσμα μια κρηξη στην ρευνα και στη θεωρ α, την οπο α δεν μπορο ν να ανταγωνιστο ν πολλ ς απ τις πιο #ριμες επιστ μες. Η συγγραφ ας πιστε ει ακρ δαντα τι, χωρ ς μια εκτ μηση της εξελικτικ ς φ σης τ ς πορε ας του κλ δου και των πλαισ ων της αν πτυξης, δεν μπορε κανε ς να ελπ ζει πως θα κατανο σει την πολυσ νθετη φ ση της ψυχοπαθολογ ας του παιδιο . Με αυτ ν το στ χο κατ νου, αντ να σπε σει στα δια τα προβλ ματα, το εγχειρ διο αυτ , περισσ τερο σως απ οποιοδ ποτε λλο, αρχ ζει εστι ζοντας στον ουσιαστικ πυρ να, π νω στον οπο ο οικοδομ θηκε ο επιστημονικ ς αυτ ς κλ δος. Στο πνε μα μιας πραγματικ αναπτυξιακ ς προοπτικ ς, η μελ τη της παιδικ ς ψυχοπαθολογ ας ξετυλ γεται απ το παρελθ ν της μ χρι το παρ ν, με το βλ μμα στραμμ νο και στο μ λλον. Στο πρ#το αυτ μ ρος, θα παρουσιαστο ν σημαντικ ς ννοιες, οι οπο ες θα επανεξετ ζονται διαρκ#ς και θα ενισχ ονται μ χρι το τ λος. Θ τοντας τις β σεις για μελλοντικ ς συζητ σεις, το μ ρος αυτ προετοιμ ζει τον αναγν#στη με ζωτικ ς πληροφορ ες που ενσωματ#νουν πηγ ς απ την ι σ τ ο ρ α, θ ε ω ρ α, π α ρ γ ο ν τ ε ς κ ι ν δ ν ο υ κ α ι α ν θ ε κ τ ι κ τ η τ α, π ο λ ι τ ι σ μ ι κ π ο ι κ ι λ ο μ ο ρ φ α, ζ η τ μ α τ α δ ε ον τ ο λ ο γ α ς, ε ρ ε υ ν η τ ι κ ς μ ε θ δ ο υ ς κ α ι π ρ ο β λ μ α τ α σ τ η δ ι γ ν ωσ η, α ξ ι ο λ γ η σ η κ α ι θ ε ρ α π ε υ τ ι κ α ν τ ι μ ε τ # π ι σ η. +ταν ο φοιτητ ς αποκτ σει μια ιδ α για το ε ρος και το β θος του επιστημονικο κλ δου, θα ε ναι σε θ ση να προσεγγ σει αναπτυξιακ προβλ ματα με μια πιο εστιασμ νη και βαθ τερη καταν ηση.

23

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 24

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 25

KÂÊ¿Ï·ÈÔ

1

EÍÂÏÈÎÙÈ΋ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›· Παρελθόν, Παρόν και Mέλλον

¶ E P I E X O M E N A K Eº A § AIOY ŒÓ· Û‡ÓÙÔÌÔ ÈÛÙÔÚÈÎfi ÁÈ· ÙȘ ··Ú¯¤˜ Ù˘ KÏÈÓÈ΋˜ æ˘¯ÔÏÔÁ›·˜ ÙÔ˘ ¶·È‰ÈÔ‡ T· ‰ÈηÈÒÌ·Ù· ÙÔ˘ ·È‰ÈÔ‡ Î·È Ë KÏÈÓÈ΋ æ˘¯ÔÏÔÁ›· ÙÔ˘ ¶·È‰ÈÔ‡: T¤ÛÛÂÚȘ ÈÛÙÔÚÈΤ˜ ÂÚ›Ô‰ÔÈ H ·Ó·ÁÓÒÚÈÛË Ù˘ ·È‰È΋˜ ËÏÈΛ·˜ ˆ˜ ͯˆÚÈÛÙ‹˜ ÂÚÈfi‰Ô˘ ·Ó¿Ù˘Í˘ H Â΂ÈÔÌ˯¿ÓÈÛË Î·È Ù· KÈÓ‹Ì·Ù· KÔÈÓˆÓÈ΋˜ MÂÙ·ÚÚ‡ıÌÈÛ˘ (·Ú¯¤˜ 20Ô‡ ·ÈÒÓ·) ¢ËÌÈÔ˘ÚÁ›· ‰ÔÌÒÓ ˘ÔÛÙ‹ÚÈ͢ Ù˘ ÎÔÈÓˆÓÈ΋˜ ÌÂÙ·ÚÚ‡ıÌÈÛ˘ H ·ÏÈÓ‰ÚfiÌËÛË ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈ΋ ÚfiÓÔÈ· (·fi ÙÔ 1970 Î·È ÌÂÙ¿) ∏ EÍÂÏÈÎÙÈ΋ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›· ˆ˜ ͯˆÚÈÛÙfi˜ ÎÏ¿‰Ô˜: EÌfi‰È· Î·È ÊÚ·ÁÌÔ› H ·ÓÙÈ·Ú¿ıÂÛË «Ê‡ÛË - ·Ó·ÙÚÔÊ‹» (ÎÏËÚÔÓÔÌÈÎfiÙËÙ· - ÂÚÈ‚¿ÏÏÔÓ) TÔ È·ÙÚÈÎfi ÌÔÓÙ¤ÏÔ Ù˘ ·fiÎÏÈÛ˘ H ÌÂÙ·ÙfiÈÛË ÙÔ˘ ÂӉȷʤÚÔÓÙÔ˜ ·fi ÙË ıÂÚ·›· ÛÙËÓ ·Ó·ÁÓÒÚÈÛË (‰È¿ÁÓˆÛË) ¶ÚÔÔÙÈ΋ ÂÓËÏ›ÎˆÓ - ¶ÚÔÔÙÈ΋ ·È‰ÈÒÓ KÏÈÓÈ΋ æ˘¯ÔÏÔÁ›· ÙÔ˘ ¶·È‰ÈÔ‡: EÛÙ›·ÛË ÛÙËÓ ·Ó¿Ù˘ÍË EÍÂÏÈÎÙÈ΋ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›·: H Û˘Á¯ÒÓ¢ÛË ‰‡Ô ÂÈÛÙËÌÔÓÈÎÒÓ ÎÏ¿‰ˆÓ O ·˘Í·ÓfiÌÂÓÔ˜ ÚfiÏÔ˜ ÙˆÓ ·Ó·Ù˘ÍÈ·ÎÒÓ Ï·ÈÛ›ˆÓ T¿ÛÂȘ ÛÙË ‰È·ÌfiÚʈÛË Ù˘ ¤ÓÓÔÈ·˜ ÙˆÓ ·Ó·Ù˘ÍÈ·ÎÒÓ ·ÏÏ·ÁÒÓ Î·È ÙˆÓ ‰˘ÛÚÔÛ·ÚÌÔÛÙÈÎÒÓ ÂȉڿÛÂˆÓ ™‡Á¯ÚÔÓ˜ ·fi„ÂȘ Û¯ÂÙÈο Ì ÙȘ ·Ó·Ù˘ÍȷΤ˜ ·ÏÏ·Á¤˜ K·Ù·ÓfiËÛË ÙˆÓ ‰˘ÛÚÔÛ·ÚÌÔÛÙÈÎÒÓ ÌÔÚÊÒÓ Û˘ÌÂÚÈÊÔÚ¿˜ ·fi ·Ó·Ù˘Íȷ΋ ¿Ô„Ë EÊ·ÚÌÔÁ‹ ÂÓfi˜ ·Ó·Ù˘ÍÈ·ÎÔ‡ Ï·ÈÛ›Ô˘ ÁÈ· ÙËÓ Î·Ù·ÓfiËÛË Ù˘ ÂÈıÂÙÈ΋˜ Û˘ÌÂÚÈÊÔÚ¿˜ ¶¤ÓÙ Â·Ó·Ï·Ì‚·ÓfiÌÂÓ· ı¤Ì·Ù·

¶ƒ√∂¶π™∫√¶∏™∏ ∫∂º∞§∞π√À Το κεφ λαιο αυτ περιλαμβ νει μια εισαγωγ στην ψυχοπαθολογ α του παιδιο και εστι ζει σε σχετικ ς πληροφορ ες στους παρακ τω τομε ς: 1. να σ ντομο ιστορικ για τις απαρχ ς της Kλινικ ς Ψυχολογ ας του Παιδιο Η αν πτυξη της εξελικτικ ς ψυχοπαθολογ ας ως ξεχωριστο τομ α μελ της δεν υπ ρξε αν#δυνη. Η αναπτυξιακ πορε α ταν γεμ τη απ φραγμο ς που καθυστ ρησαν την αναγν#ριση της ψυχολογ ας του αποκλ νοντος παιδιο κλινικ ς ψυχολογ ας

25

KEFALAIO.1.telos

26

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 26

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

του παιδιο ως ξεχωριστο επιστημονικο κλ δου. Αρχικ , επικρατο σε η ρνηση τι το παιδ μπορο σε να χει «συναισθηματικ προβλ ματα». Aργ τερα, η πρ οδος εκτροχι στηκε απ την εξ σου εσφαλμ νη αντ ληψη τι τα παιδι ταν εν λικες σε μικρογραφ α και, ως τ τοια, ε χαν «εν λικες» διαταραχ ς που απαιτο σαν την δια «εν λικη» θεραπε α. Μια ματι στο π#ς εξελ χθηκε η σχετικ γν#ση μας με το π ρασμα του χρ νου θα παρ σχει μια βαθ τερη καταν ηση μερικ#ν απ τα πιο σ γχρονα θ ματα και προβληματισμο ς.

2. Κατανο ντας τη δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ : Π ντε επαναλαμβαν μενα θ ματα Τα π ντε θ ματα δ νουν μφαση στη σημασ α της αντιμετ#πισης της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς ως απ κλισης απ τη φυσιολογικ συμπεριφορ και παρ χουν τη β ση για την καταν ηση της παθολογικ ς συμπεριφορ ς απ αναπτυξιακ ποψη: 1. Η φυσιολογικ αν πτυξη συν θως ακολουθε μια κανονικ και προβλ ψιμη πορε α.

2. Η δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ παρεκκλ νει απ την κανονικ πορε α.

3. Η δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ αντιστοιχε σε να συνεχ ς βαθμ#ν σοβαρ τητας, βασισμ νο στο βαθμ απ κλισης της συμπεριφορ ς απ την κανονικ πορε α.

4. Ατομικο , διαπροσωπικο , περιβαλλοντικο και πολιτισμικο παρ γοντες επηρε ζουν τις αποκλ σεις στην αν πτυξη, και 5. Υπ ρχουν ποικ λες θεωρητικ ς προσεγγ σεις, που μπορο ν να χρησιμε σουν ως πλα σιο για την καταν ηση του π#ς εξελ χθηκε η συμπεριφορ (εκλυτικο παρ γοντες) και π#ς διατηρε ται (παρ γοντες διατ ρησης).

Ένα σύντομο ιστορικό για τις απαρχές της Kλινικής Ψυχολογίας του Παιδιού Υπ ρχουν ορισμ να σημαντικ ορ σημα, τα οπο α ε ναι εμφαν στην αν πτυξη και αναγν#ριση της κλινικ ς ψυχολογ ας του παιδιο ως ξεχωριστο πεδ ου μελ της. 5να τ τοιο ορ σημο ταν η δρυση του περιοδικο Κλινικ Ψυχολογ α του Παιδιο (Journal of Clinical Child Psychology/ JCCP), το 1972, απ την πρ#τη επιμελ τρια κδοσης, Gertrude J. Williams. Η Williams ε χε προηγουμ νως συνεργαστε με την Κλινικ Συμβουλευτικ ς για Παιδι (Child Guidance Clinic) του Πανεπιστημ ου Ου σινγκτον, στο St. Louis. Στη δι ρκεια των 18 επ μενων ετ#ν, το περιοδικ JCCP εξελ χθηκε απ να φ ρουμ ανταλλαγ ς «στοχασμ#ν» και σχολ ων απ ενδιαφερ μενους υπ ρμαχους των δικαιωμ των του παιδιο σε να επιστημονικ περιοδικ με κριτ ς, το οπο ο εστ αζε στη δημοσ ευση «ερευν#ν, ανασκοπ σεων ρθρων για την υπερ σπιση των δικαιωμ των του παιδιο καθ#ς και ρθρων για την εκπα δευση και επαγγελματικ πρακτικ στην κλινικ ψυχολογ α του παιδιο » (Routh, Patton, & Sanfilippo, 1991, σ. 3). Στην ανασκ πηση εργασι#ν που δημοσιε τηκαν στο JCCP μεταξ 1972 και 1989, οι Routh et al. (1991) σημε ωσαν τι το ποσοστ των ερευνητικ#ν ρθρων αυξ θηκε κατ περισσ τερο απ 90% σε σχ ση με τα ρθρα τα αφιερωμ να σε ζητ ματα υπερ σπισης των δικαιωμ των του παιδιο , τα οπο α μει#θηκαν σε λιγ τερο απ 2%. Οι συγγραφε ς υποθ τουν τι αυτ ς οι αλλαγ ς ενδ χεται να αντανακλο ν την αυξαν μενη αναγν#ριση και

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 27

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

μφαση σε μαθ ματα κλινικ ς ψυχολογ ας του παιδιο , που προσφ ρονται σε προπτυχιακ και μεταπτυχιακ προγρ μματα ψυχολογ ας μεγ λων πανεπιστημ ων στις ΗΠΑ και που χουν ως αποτ λεσμα γ νιμες ακαδημαϊκ ς-ερευνητικ ς πρωτοβουλ ες στον τομ α αυτ ν.

T α δικαιώματα του παιδιού κ α ι η Kλινική Ψυχολογία του Παιδιού: Tέσσερις ιστορικές περίοδοι Σε μια ανασκ πηση των απαρχ#ν του κιν ματος για την υπερ σπιση των δικαιωμ των του παιδιο , η Culbertson (1991) εντοπ ζει και περιγρ φει τις αλλαγ ς στις αντιλ ψεις για την παιδικ ηλικ α σε τ σσερις ιστορικ ς φ σεις, οι οπο ες βα νουν παρ λληλα με αλλαγ ς στις οικονομικ ς συνθ κες, τις κοινωνικ ς πεποιθ σεις και το κυρ αρχο πολιτικ κλ μα. Οι τ σσερις φ σεις περιλαμβ νουν την αναγν#ριση της παιδικ ς ηλικ ας ως ιδια τερης περι δου αν πτυξης, τις επιδρ σεις της αυξαν μενης εκβιομηχ νισης και κοινωνικ ς μεταρρ θμισης, την δρυση επ σημων οργαν#σεων για τη στ ριξη των κοινωνικ#ν μεταρρυθμ σεων και μ α περ οδο παλινδρ μησης που ρχισε τη δεκαετ α του 1970, ως αποτ λεσμα του τι πολλ παιδι ζο σαν σε θλιες οικονομικ ς συνθ κες. Η Culbertson πιστε ει τι αυτ η αλλαγ προοπτικ ς ως προς την παιδικ ηλικ α ε ναι παρ λληλη με παρ μοιες αλλαγ ς που γ νονται φανερ ς στους κλ δους της αναπτυξιακ ς ψυχολογ ας και της κλινικ ς ψυχολογ ας του παιδιο . Η ρευνα στους δ ο αυτο ς τομε ς συν βαλε σημαντικ στην α ξηση των γν#σε#ν μας σχετικ με τη φ ση των συναισθηματικ#ν και γνωστικ#ν δυνατοτ των των παιδι#ν, παρ σχε την αναγκα α πληροφ ρηση στους εμπλεκ μενους στο κ νημα κοινωνικ ς μεταρρ θμισης και διαμ ρφωσε το ε δος της εμπλοκ ς τους.

H αναγνώριση της παιδικής ηλικίας ως ξεχωριστής περιόδου ανάπτυξης Στην Ευρ#πη, μ χρι τον 15ο αι#να, τα παιδι ηλικ ας 5 και 6 ετ#ν θεωρο νταν μικρογραφ ες ενηλ κων (Culbertson, 1991). Απ την Αναγ ννηση και μετ , παιδαγωγο και λ γιοι ρχισαν να αντιλαμβ νονται το ρ λο των παιδι#ν ως διαφορετικ απ αυτ ν των ενηλ κων, παρ λο που αυτ αρχικ σχυσε για τα παιδι αν#τερων τ ξεων, αφο οι πτωχ ς οικογ νειες υπολ γιζαν τα παιδι ως εργατικ χ ρια. Η φ ση της παιδικ ς ηλικ ας και ο ρ λος των γον ων π ρασε απ δι φορες μεταβατικ ς φ σεις, που κυμα νονταν απ την μφαση στην ευθ νη των γον ων να εκπαιδε ουν και να συμπληρ#νουν τον γραφο π νακα (tabula rasa) των παιδι#ν τους με γν#σεις (John Locke, γγλος φιλ σοφος του 17ου αι#να) μ χρι την πεπο θηση τι η παιδικ ηλικ α ε ναι μια περ οδος αθω τητας, η οπο α θα πρεπε να αφεθε ελε θερη να εξελιχθε «κατ φ σιν» (Jean-Jacques Rousseau, γ λλος φιλ σοφος του 18ου αι#να). Στις HΠΑ, στα τ λη του 18ου αι#να, τα παιδι 5-6 ετ#ν εξακολουθο σαν να εργ ζονται μαζ με τους γονε ς τους στο πλα σιο της οικογενειακ ς οικονομ ας (αγροκτ ματα, καταστ ματα), ως μαθητευ μενα , αν ταν ορφαν , υπακο οντας στις εντολ ς το αφεντικο τους. Μ λις τον 19ο αι#να οι αξ ες και οι πεποιθ σεις για τα ατομικ δικαι#ματα οδ γησαν σε μια περ οδο συναισθηματικ ς αντιμετ#πισης της παιδικ ς ηλικ ας, καθ#ς η δουλε α περι πεσε σε ανυποληψ α και οι ανθρωπιστικ ς ευαισθησ ες αυξ θηκαν. +μως, ακ μη κι εκε νη την εποχ , οι ν οι 12-18 ετ#ν δεν θεωρο νταν μ ρος τ ς παιδικ ς ηλικ ας. Γ ρω στα μ σα του 19ου αι#να, οι Αμερικανο ρχισαν να υιοθετο ν τις γονικ ς πρακτικ ς που ε χε προτε νει δ ο αι#νες ενωρ τερα ο John Locke, αναλαμβ νοντας μεγαλ τερη ευθ νη στην εκπα δευση και την κοινωνικοπο ηση των παιδι#ν τους. Περ τα τ λη του 19ου αι#να, υπ ρξε μια εννοιολογικ αλλαγ απ το να βλ πουν τα παιδι σαν πρωτ γονα και αλ τρωτα (το παιδ στην αντ ληψη των πρ#των αμερικαν#ν Καλβινιστ#ν), στο παιδ ως αθ#α και αγγελικ κφραση του βασιλε ου του

27

KEFALAIO.1.telos

28

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 28

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

Θεο (το παιδ στη Βικτωριαν εποχ ). Η ννοια του «αθ#ου» παιδιο ε χε εμφανιστε ενωρ τερα, τον 18ο αι#να, αλλ ε χε λιγ τερες μεσες κοινωνικ ς και νομοθετικ ς συν πειες. Η μεγ λη διαφορ στα τ λη του 19ου αι#να εντοπ ζεται στη μετατ πιση των αξι#ν, στις οπο ες συν βαλαν τα παιδι , απ την οικονομικ στη συναισθηματικ σφα ρα (Fass, 2003, σ. 966).

H εκβιομηχάνιση και τα Kινήματα Kοινωνικής Mεταρρύθμισης (αρχές 20ού αιώνα) Με την λευση της αυξημ νης εκβιομηχ νισης, μει#θηκε η αν γκη συνυπολογισμο των παιδι#ν ως βασικ ς πηγ ς εργασ ας. Ταυτ χρονα, οι ανθρωπιστικ ς ανησυχ ες για τα παιδι που συμμετε χαν στο εργατικ δυναμικ , κ ρδιζαν λο και περισσ τερο δαφος, με τη δημιουργ α οργαν#σεων, πως η Εθνικ Επιτροπ Παιδικ ς Εργασ ας (National Child Labor Committee) το 1904. Με εστ αση στα δικαι#ματα των παιδι#ν και στην καλ τερη πρ σβασ τους στην περ θαλψη και στην εκπα δευση, η προστασ α των παιδι#ν και η υποχρεωτικ εκπα δευση γιναν πραγματικ τητα και οδ γησαν στη δημιουργ α ιδρυμ των/θεσμ#ν (νοσοκομε α, σχολε α και κλινικ ς) για την παροχ υπηρεσι#ν στα παιδι (Culbertson, 1991). Η μετατ πιση της εστ ασης απ την παιδικ εργασ α στα δικαι#ματα του παιδιο , σε πεποιθ σεις για την αθω τητα και την ευπ θει του, ε χε ως αποτ λεσμα μια αυξημ νη μφαση στην ευθ νη των ενηλ κων στους τομε ς της παιδε ας, της κατοικ ας και της προστασ ας. Αντιμετωπ ζοντας το παιδ ως υπ σχεση για να καλ τερο μ λλον, η επιστ μη της ψυχολογ ας ρχισε να αναλαμβ νει προεξ χοντα ρ λο στη μελ τη της συναισθηματικ ς και γνωστικ ς αν πτυξης του παιδιο . Η απα τηση για την υποχρεωτικ εκπα δευση παιδι#ν, που προηγουμ νως ε χαν πολ περιορισμ νες ευκαιρ ες για σχολικ μ θηση, γινε αιτ α προβληματισμο , ο οπο ος κατ ληξε σε να ν ο κ μα ενδιαφ ροντος με επ κεντρο την πρ κληση για διδασκαλ α παιδι#ν με σημαντικ ς δυσκολ ες στη μ θηση. Στη Δ ση, πολλ ς οικογ νειες μεταναστ#ν βρ θηκαν αντιμ τωπες με την αν γκη να προσαρμοστο ν με την οικονομικ απ#λεια που προ κυπτε απ την κατ ργηση της παιδικ ς εργασ ας, την υποχρεωτικ εκπα δευση και την αυξημ νη συνειδητοπο ηση της σημασ ας του παιχνιδιο για την αν πτυξη και τη μ θηση των παιδι#ν (Fass, 2003). Εκε νη την εποχ , νας αμερικαν ς ψυχολ γος, ο Lightner Witmer, επ στρεψε στις ΗΠΑ, χοντας μ λις π ρει το διδακτορικ του απ το Πανεπιστ μιο της Λειψ ας. Ο Witmer ρχισε αμ σως να ασχολε ται με τα μαθησιακ προβλ ματα που παρουσ αζαν πολλ παιδι , ιδρ οντας την πρ#τη ψυχολογικ κλινικ για τη θεραπε α παιδι#ν με μαθησιακ ς δυσκολ ες. Ο Witmer δρυσε την πρ#τη κλινικ παιδικ ς ψυχολογ ας το 1896 και αμ σως ρχισε να επεκτε νει τους ορ ζοντ ς της, προσφ ροντας την επ μενη χρονι να καλοκαιριν πρ γραμμα παιδικ ς ψυχολογ ας. Μ σα στα επ μενα 10 χρ νια, περισσ τερα απ 450 παιδι εξετ στηκαν στην κλινικ . Το 1907, ο Witmer δρυσε να σχολε ο-οικοτροφε ο για παιδι με νοητικ υστ ρηση και εξ δωσε το πρ#το ψυχολογικ περιοδικ με τ τλο The Psychological Clinic. Οι μ θοδοι του Witmer περιελ μβαναν την εξατομικευμ νη διαγνωστικ αξιολ γηση, συνοδευ μενη απ συστ σεις για ειδικ διδασκαλ α. Ωστ σο, παρ τη δημοτικ τητ του στα δημ σια σχολε α, ο Witmer χασε την υποστ ριξη των συναδ λφων του, επειδ αρν θηκε να συνταχθε με το δημοφιλ ς κ νημα να υιοθετηθε η αναθεωρημ νη απ τον Terman μορφ του τεστ νοημοσ νης Stanford - Binet. Επιπρ σθετα, ο Witmer δεν αποδεχ ταν τις θεωρ ες του Sigmund Freud για τις διαταραχ ς τ ς

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 29

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

συμπεριφορ ς, πρ γμα που τον απομ κρυνε ακ μη περισσ τερο απ την πλειοψηφ α στο χ#ρο αυτ ν. Το επ μενο τος (1908), ο Henry Goddard ξεκ νησε το πρ#το κλινικ πρ γραμμα εκπα δευσης ασκουμ νων στο Vineland Training Program για τομα με νοητικ υστ ρηση. Αν και ιδρυτ ς του Vineland Training Program για τομα με νοητικ υστ ρηση, οι σταθερ ς πεποιθ σεις του Goddard για τις γενετικ ς ναντι των περιβαλλοντικ ν επιδρ σεων και η αρνητικ του στ ση προς τη νοητικ υστ ρηση προξ νησαν περισσ"τερο κακ" παρ καλ". Στη μυθιστορηματικ βιογραφ α του Martin Kallikak, ο Goddard περιγρ φει τη ζω των παιδι ν το Martin απ" την νωσ του με δ ο διαφορετικ ς γυνα κες. Απ" τη σχ ση του με μια σερβιτ"ρα σε μπαρ γενν θηκαν παιδι που χαρακτηρ ζονταν ως καθυστερημ να, επιρρεπ στον αλκοολισμ" και σε προβλ ματα με το ν"μο, εν απ" τη σχ ση του με να «καλ" κορ τσι» "λα του τα παιδι γιναν διακεκριμ νοι πολ τες. Το 1909, ο G. Stanley Hall, πρ εδρος του Αμερικανικο Ψυχολογικο Συλλ γου (ΑΡΑ) που ε χε μ λις ιδρυθε , οργ νωσε μια δι λεξη του Freud στο Πανεπιστ μιο Clark της Μασαχουσ της. Ο William Healey, ψυχ ατρος γεννημ νος στην Αγγλ α, συμμεριζ ταν τον ενθουσιασμ των Αμερικαν#ν για τις θεωρ ες του Freud, κ τι που τον απομ κρυνε ακ μη περισσ τερο απ τον Witmer, του οπο ου η δημοτικ τητα εξακολουθο σε να φθ νει (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1994). Το διο τος, ο Healey νοιξε την πρ τη κλινικ συμβουλευτικ ς για παιδι στο Σικ γο, με τον τ τλο Juvenile Psychopathic Institute. Οι θεωρ ες του Freud επηρ ασαν τις κατευθ νσεις αυτ ς της κλινικ ς, που ιδρ θηκε για την πρ ληψη και τη θεραπε α των παιδικ#ν ψυχικ#ν παθ σεων. Σε δι στημα μ λις 8 ετ#ν, οι κλινικ ς για παιδι ε χαν υπερτετραπλασιαστε (απ 9 γιναν 42) και μπορο σε κανε ς να τις βρει σε ποικ λα πλα σια, πως ιδρ ματα για ν ους, δικαστ ρια, νοσοκομε α, σχολε α και πανεπιστ μια. Η τυπικ κλινικ συμβουλευτικ για παιδι , εκε νη την εποχ , περιγρ φεται (Horn, 1984) ως δρυμα που προσφ ρει μια διεπιστημονικ προσ γγιση (ψυχ ατρος, ψυχολ γος και κοινωνικ ς λειτουργ ς) στη μελ τη και θεραπε α του «δυσπροσ ρμοστου παιδιο ». Σε κ ριο ρθρο που δημοσιε τηκε στους Τ ιμς της Ν ας Υ"ρκης (1926), αναγγ λθηκε η λευση των συμβουλευτικ#ν κλινικ#ν σε μια εποχ κατ την οπο α η «σ γχρονη ζω » οδηγο σε «στην εξασθ νηση της γονικ ς εξουσ ας και στην ακ ρωση της επ δρασης της οικογ νειας». Στο διο ρθρο αναφ ρεται, επ σης, τι εκε νη την περ οδο υπ ρξε μια μετατ πιση του ενδιαφ ροντος απ την μφαση στην παραβατικ τητα, ως πρ#τιστη ανησυχ α, στα α τια της αποκλ νουσας συμπεριφορ ς που πηγ ζουν απ προβλ ματα στο σχολε ο στο σπ τι. Οι συμβουλευτικ ς κλινικ ς για παιδι συν θως ασχολο νταν με προβλ ματα μιας απ τρεις κατηγορ ες: κ ο ι ν ω ν ι κ μ η α π ο δ ε κ τ σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ (π.χ. εκρ ξεις θυμο , ψ ματα, καβγ δες), α ν τ ι δ ρ σ ε ι ς π ρ ο σ ω π ι κ τ η τ α ς (π.χ. μοναχικ τητα, νευρικ τητα) και π ρ ο β λ μ ατ α σ τ η δ ι α μ ρ φ ω σ η σ υ ν η θ ε ι # ν (π.χ. δυσκολ ες στο φαγητ και στον πνο). Η κλινικ θεραπε α περιελ μβανε μια «διαδικασ α σε τρ α β ματα: μελ τη, δι γνωση και θεραπε α» και εφ ρμοζε ε τε μεση θεραπε α ε τε «χειρισμ » το περιβ λλοντος (Horn, 1984). Η «φιλοσοφ α» της εποχ ς ταν τι η πηγ των προβλημ των των παιδι#ν μπορο σε να εντοπιστε στους γονε ς και στην οικογ νεια (Horn, σ. 27).

Δημιουργία δομών υποστήριξης της κοινωνικής μεταρρύθμισης Το 1948, 54 κλινικ ς συμβουλευτικ ς για παιδι συνεν#θηκαν για να σχηματ σουν τον Αμερικανικ Σ λλογο Ψυχιατρικ#ν Κλινικ#ν για Παιδι (AAPCC). Την δια εποχ συν βη, επ σης, μια σημαντικ μεταβολ , καθ#ς ο ρ λος τ ς συμβουλευτικ ς κλινικ ς μετατοπ στηκε απ την αναγν#ριση/δι γνωση των παιδι#ν με προβλ ματα, στην εκπα δευση και τη θεραπε α. H κ νηση

29

KEFALAIO.1.telos

30

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 30

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

αυτ απετ λεσε το ναυσμα για αντιπαραθ σεις ως προς τα κριτ ρια, τους επαγγελματικο ς ρ λους και θ ματα ιεραρχ ας αν μεσα στους υπ ρμαχους της ψυχιατρικ ς, της ψυχολογ ας και της κοινωνικ ς εργασ ας (Horn, 1989). Μια παρ μοια αλλαγ σημει#θηκε και στο κ νημα για τα δικαι#ματα του παιδιο , ταν η Διακ ρυξη των Δικαιωμ των του Παιδιο απ τα Ηνωμ να 5θνη (1959) και η Σ σκεψη του Λευκο Ο κου για τα Παιδι και τους Εφ βους (1960) αν δειξαν την αν γκη υποδομ#ν για την υποστ ριξη του κιν ματος. Απ τις αρχ ς της δεκαετ ας του 1950 μ χρι και τα τ λη της δεκαετ ας του 1970, αυξημ νη μφαση δ θηκε σε βασικ ζητ ματα υποστ ριξης του παιδιο μ σα στο πλα σιο της « γκυρης γν#σης για την παιδικ αν πτυξη» (Κοιν Επιτροπ για την Ψυχικ Υγε α των Παιδι#ν/Joint Commission on Mental Health of Children, 1970, σ. 9). Η συμβολ των ερευνητικ#ν προσπαθει#ν στην κλινικ ψυχολογ α του παιδιο για την καθι ρωση των εννοιολογικ#ν β σεων των ζητημ των υποστ ριξης των παιδι#ν ε χε πλ ον σαφ#ς αναγνωριστε .

H παλινδρόμηση στην κοινωνική πρόνοια (από το 1970 και μετά) 5χει υποστηριχθε τι η δεκαετ α του 1970 οδ γησε σε μια τ ταρτη φ ση εξ λιξης της υπερ σπισης των δικαιωμ των του παιδιο (Shore, 1987), μια παλινδρ μηση που προκλ θηκε απ το λο και μεγαλ τερο ποσοστ παιδι#ν που ζο σαν σε συνθ κες πεν ας στις ΗΠΑ. Το ζ τημα αυτ και η σχ ση του με παρ γοντες κινδ νου για τα παιδι θα συζητηθε ευρ τερα στο Κεφ λαιο 3.

H Eξελικτική Ψυχοπαθολογία ω ς ξεχωριστός κλάδος: Eμπόδια και φραγμοί Παρ την αυξαν μενη αναγν#ριση της σπουδαι τητας των κλινικ#ν για παιδι και τη μεγ λη δημοτικ τητα των συμβουλευτικ#ν κλινικ#ν στις αρχ ς του 20ο αι#να, ο κλ δος της κλινικ ς ψυχολογ ας του παιδιο ψυχοπαθολογ ας του παιδιο , συν ντησε πολλ ς δυσκολ ες, οι οπο ες καθυστ ρησαν την αναγν#ρισ της ως ξεχωριστ ς επιστ μης. Η ψυχοπαθολογ α του παιδιο /εξελικτικ ψυχοπαθολογ α δεν θεωρ θηκε ξεχωριστ ς επιστημονικ ς κλ δος μ χρι τη δεκαετ α του 1970, εξαιτ ας τεσσ ρων σημαντικ#ν εμποδ ων, που ταν: • Η αντιπαρ θεση «φ ση - ανατροφ » (κληρονομικ τητα - περιβ λλον) • Η εισαγωγ του ιατρικο μοντ λου παθολογ ας • Η μετατ πιση της μφασης απ τη θεραπε α στην αναγν#ριση/δι γνωση (the testing movement – το «κ νημα» των τεστ) • Η εννοιολογικ θε#ρηση των προβλημ των του παιδιο ως μοιων με τα προβλ ματα στην εν λικη ζω .

H αντιπαράθεση «φύση - ανατροφή» (κληρονομικότητα - περιβάλλον) Η διαμ χη σχετικ με τη σημασ α της κληρονομικ τητας του περιβ λλοντος καθυστ ρησε την αναγν#ριση της εξελικτικ ς ψυχοπαθολογ ας ως ανεξ ρτητης επιστ μης, επειδ η επιστημονικ αναζ τηση ε χε εκτραπε σε ατ ρμονες συζητ σεις και αντιπαραθ σεις σχετικ με το αν οι γενετικ ς οι περιβαλλοντικ ς επιρρο ς ε ναι σημαντικ τερες στην αν πτυξη και την προσαρμογ των παιδι#ν, μια αντιπαρ θεση που δεν ε χε προφαν λ ση. Η διαμ χη ε χε αρχ σει δη τον 17ο αι#να, ταν ο John Locke, γγλος φιλ σοφος, υποστ ριξε την περιβαλλοντικ πλευρ τ ς αντιπαρ θεσης, επιχειρηματολογ#ντας υπ ρ της σημασ ας που χει η γονικ φροντ δα στην

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 31

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

ανατροφ το παιδιο . Κατ τον Locke, τα μικρ παιδι ξεκινο ν τη ζω σαν νας γραφος π νακας (tabula rasa), και ο ρ λος του γον α ε ναι να εμπλακε ενεργ στη «συμπλ ρωση» του π νακα, ενισχ οντας την αν πτυξη. Τον 18ο αι#να, ο γ λλος φιλ σοφος Jean-Jacques Rousseau αντιτ χθηκε ανοιχτ στη θ ση του Locke, υποστηρ ζοντας τι το μικρ παιδ ταν σαν να λουλο δι που θα « νοιγε» με τον καιρ , χωρ ς εξωτερικ ς παρεμβ σεις. Ο Rousseau βλεπε το ρ λο των γον ων ως παθητικ και υποστ ριζε μια χαλαρ (επιτρεπτικ ) στ ση, υποδεικν οντας τι οι γονε ς θα ταν καλ τερα να αφ σουν το παιδ στην ησυχ α του και να επιτρ ψουν στη φ ση να ακολουθ σει ανεπηρ αστη την πορε α της. Αν και οι περισσ τεροι ψυχολ γοι σ μερα δ χονται τη συνδυαστικ επ δραση γονιδ ων και περιβ λλοντος στην αν πτυξη, η διχογνωμ α δεν χει ακ μη π ρει οριστικ τ λος. Πρ σφατες μελ τες δε χνουν τι η εικ να ε ναι πολ πιο σ νθετη απ σο πιστευ ταν αρχικ . Οι ερευνητ ς βρ σκουν τι η επ δραση του περιβ λλοντος και της κληρονομικ τητας σε ορισμ να χαρακτηριστικ αλλ ζει με την ηλικ α. Επιπλ ον, οι γενετικ ς μας προδιαθ σεις μπορο ν χι μ νο να επηρε ζουν το π#ς αντιδρο με στο περιβ λλον μας, αλλ και να προβλ πουν π#ς οι λλοι αντιδρο ν σε μας και επηρε ζουν τις εμπειρ ες που επιλ γουμε (Azar, 1997).

Tο ιατρικό μοντέλο της απόκλισης Ο 20 ς αι#νας δωσε #θηση σε δ ο αντιτιθ μενες προσεγγ σεις στην αποκλ νουσα συμπεριφορ : τη σωματογεν (η απ κλιση προκ πτει απ σωματικ α τια) και την ψυχογεν προσ γγιση (η ψυχικ ασθ νεια οφε λεται σε ψυχολογικ α τια). Αν και η σωματογεν ς αντ ληψη αν γεται στις πεποιθ σεις του Ιπποκρ τη για τα τ σσερα υγρ του σ#ματος, η αναν ωση του ενδιαφ ροντος για τη σ νδεση της απ κλισης με σωματικ βιολογικ α τια προ κυψε ταν ο Kraepelin (1856-1926) εξ δωσε το Compendium der Psychiatrie το 1833. Στο ργο αυτ ο Kraepelin υποστ ριζε τι σωματικ ς αδιαθεσ ες, πως η κο ραση, μπορο ν να προκαλ σουν νοητικ ς δυσλειτουργ ες. Αργ τερα, ο Kraepelin επιν ησε να διαγνωστικ σ στημα που εντ πιζε ναν αριθμ συμπτωμ των και συν δεε τα συμπτ#ματα με σωματικ α τια (Kihlstrom, 2002). Στα τ λη του 18ου αι#να, ο Clifford Beers, νας ανερχ μενος επιχειρηματ ας, απ φοιτος του Πανεπιστημ ου του Γ ιλ, αποπειρ θηκε να αυτοκτον σει εξαιτ ας της απελπισ ας και του φ βου του τι υποφ ρει απ ψυχικ ν σο. Στην αυτοβιογραφ α του, )νας νους που βρ κε τον εαυτ" του (A Mind that Found Itself, 1908), περιγρ φει την πορε α της ψυχικ ς του ασθ νειας. Η αν ρρωσ του γινε η ζωνταν απ δειξη τι οι ψυχικ ς ασθ νειες «θεραπε ονται». Ωστ σο, η μαρτυρ α του κατ στησε φανερ ς, επ σης, τις συνθ κες κακοπο ησης που επικρατο σαν στα ψυχιατρικ νοσοκομε α εκε νης της εποχ ς. Το 1909, ο Beers δρυσε την Εθνικ Επιτροπ Ψυχικ ς Υγιειν ς (National Committee for Mental Hygiene), σε μια προσπ θεια να διαφωτ σει την κοινων α για τις ψυχικ ς ασθ νειες και να προσελκ σει υποστ ριξη για τη θεραπε α και την πρ ληψ τους (Levine & Levine, 1992). Εκε νη την εποχ , νας γερμαν ς νευρολ γος, ο Richard von Krafft-Ebing (1840-1902), ανακ λυψε τι η σ φιλη προκαλο σε γενικ π ρεση, μια διαταραχ που περιελ μβανε τ σο σωματικ (παρ λυση) σο και ψυχικ (ψευδαισθ σεις μεγαλε ου) προβλ ματα. Η αν δειξη της σωματογενο ς προσ γγισης (του ιατρικο μοντ λου) της ψυχικ ς ασθ νειας φερε μαζ της την ελπ δα για μια «θεραπε α», αλλ ε χε, επ σης, ως αποτ λεσμα το στιγματισμ και το φ βο για ενδεχ μενη μ λυνση (μετ δοση απ ναν φορ α) κληρονομικ μετ δοση της αρρ#στιας. Για τον επ μενο μισ αι#να, η αρνητικ συν πεια ταν τι, απ φ βο και παραν ηση, πολλ τομα με ψυχικ ς διαταραχ ς κλε στηκαν σε ιδρ ματα και ο συνωστισμ ς αυτ ς συχν προκαλο σε θλιες συνθ κες διαβ ωσης για τους «τροφ μους».

31

KEFALAIO.1.telos

32

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 32

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

H μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τη θεραπεία στην αναγνώριση (διάγνωση) Στις αρχ ς του 20ο αι#να, με την λευση των τεστ νοημοσ νης, πολλ τομα διαγν#στηκαν με νοητικ υστ ρηση και τοποθετ θηκαν σε εσωτερικ σχολε α με σκοπ την αντιμετ#πιση του προβλ ματος. Παρ λο που υπ ρχε δη αυξαν μενη ανησυχ α για τις συνθ κες στα ιδρ ματα που στ γαζαν τους ψυχικ π σχοντες, μ λις στα μ σα τ ς δεκαετ ας το 1960 στρ φηκε η προσοχ προς τον συνεχ#ς αυξαν μενο αριθμ ατ μων που διαγιγν#σκονταν ως ψυχικ π σχοντες και εγκλε ονταν σε δημ σια νοσοκομε α και ειδικ σχολε α. Εκε νη την εποχ , ο Burton Blatt, καθηγητ ς στο Πανεπιστ μιο της Βοστ#νης, και ο Fred Kaplan (φ λος του, φωτογρ φος) κυκλοφ ρησαν την κθεσ τους για τις θλιες συνθ κες που ανακ λυψαν, ταν επισκ φθηκαν τ σσερα μεγ λα δημ σια σχολε α στις βορειοανατολικ ς Ηνωμ νες Πολιτε ες (Taylor, 2006). Οι Blatt & Kaplan (1966) δημοσ ευσαν το φωτογραφικ τους δοκ μιο για τις θλιες συνθ κες που υπ ρχαν στα αθ ατα διαμερ σματα των κρατικ#ν ιδρυμ των για τομα με νοητικ υστ ρηση. Το βιβλ ο τους, Χριστο γεννα στο Καθαρτ ριο: )να φωτογραφικ" δοκ μιο για τη νοητικ υστ ρηση (Christmas in Purgatory: A photographic essay on mental retardation), αποκ λυψε «ζωνταν ς» απεικον σεις των συνθηκ#ν συνωστισμο των τροφ μων, πολλο απ τους οπο ους ταν ε τε γυμνο ε τε ρακ νδυτοι. Το επ μενο τος, μια διασκευ της ιστορ ας με τ τλο «Η τραγωδ α και η ελπ δα των καθυστερημ νων παιδι#ν», που περι γραφε τις συνθ κες ζω ς σ’ αυτ ς τις «αποθ κες ανθρ#πων», δημοσιε τηκε στο περιοδικ Look Magazine (Blatt & Mangel, 1967). Η αποτυχ α των ειδικ#ν σχολε ων να «θεραπε σουν» τη νοητικ υστ ρηση ε χε ως αποτ λεσμα να δημιουργηθο ν συνθ κες υπερβολικο συνωστισμο σαν αυτ ς που περι γραψε ο Blatt. Ευρ ως διαδεδομ νες αντιλ ψεις για αποϊδρυματοπο ηση διαμ ρφωσαν, επ σης, την τ ση για επιστροφ των μαθητ#ν στις κοιν τητ ς τους που, απ το 1975, ρχισαν να λειτουργο ν τ ξεις ειδικ ς αγωγ ς (με β ση το Ν μο 94-142, που ονομ στηκε Ν μος για την εκπα δευση λων των παιδι#ν με αναπηρ α) (Wilmshurst & Brue, 2005). Αποτ λεσμα ταν τα ειδικ σχολε α, που αρχικ ιδρ θηκαν ως κυρ ως εκπαιδευτικο θεσμο , να αλλ ξουν ρ λο και να γ νουν κ ντρα επιτηρο μενης διαβ ωσης για τα τομα με βαρι νοητικ υστ ρηση (Biasini, Grupe, Huffman, & Braye, 1999). Ο συνωστισμ"ς στα ειδικ κ ντρα εκπα δευσης προ κυψε απ" την μφαση που ε χε δοθε στη δι γνωση και την τοποθ τηση σε αυτ , οι οπο ες προ λθαν σε μεγ λο βαθμ" απ" το κ νημα των τεστ νοημοσ νης. 0μως, με τη θεσμοθ τηση της ειδικ ς αγωγ ς, η μφαση στη χρ ση τεστ νοημοσ νης για τη δι γνωση και την τοποθ τηση σε ειδικ πλα σια γινε ακ"μα εντον"τερη, καθ ς τερ στιοι αριθμο παιδι ν εξετ ζονταν για να καθοριστε κατ π"σον θα παραπ μπονταν σε υπηρεσ ες ειδικ ς αγωγ ς. Η τ ση εξ σωσης της «αξιολ"γησης» με την «εξ ταση» (χορ γηση εν"ς τεστ, "πως τα τεστ νοημοσ νης) ρχισε γ ρω στα 1910, "ταν ο Goddard μετ φρασε το τεστ των Binet - Simon, πρ γμα που κατ στησε δυνατ την εξ ταση πολλ ν παιδι ν για «χαμηλ νοημοσ νη». Ωστ"σο, περ που 60 χρ"νια αργ"τερα, το κ νημα των τεστ νοημοσ νης αμφισβητ θηκε με την περ φημη υπ"θεση Larry P. κατ Riles (1972), στην Καλιφ"ρνια. Το δικαστ ριο "ρισε "τι η χρ ση σταθμισμ νων τεστ νοημοσ νης σε παιδι Aφροαμερικαν ν με σκοπ" την τοποθ τησ τους σε προγρ μματα ειδικ ς αγωγ ς για εκπαιδε σιμα νοητικ ς καθυστερημ να τομα ε ναι αντισυνταγματικ , εκτ"ς και αν υπ ρχει προηγο μενη γκριση απ" δικαστ ριο. Μια πιο πρ σφατη σημε ωση… Οι σχολικο ψυχολ"γοι σ μερα δαπανο ν τα δ ο τρ τα

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 33

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

περ που του χρ"νου τους προβα νοντας σε αξιολ"γηση της νοημοσ νης, με σκοπ" τον εντοπισμ" και τοποθ τηση των παιδι ν σε προγρ μματα ειδικ ς αγωγ ς, πρ γμα που οδ γησε μερικ ς φορ ς στο χαρακτηρισμ" τους ως «θυρωρ ν για την ειδικ αγωγ » (Reschly & Wilson, 1995). )χουν προταθε μοντ λα ενδοσχολικ ς διαλεκτικ ς συμβουλευτικ ς και ανταπ"κρισης στην παρ μβαση ως εναλλακτικ ς μ θοδοι αξιολ"γησης, για να μειωθε ο "γκος των τεστ νοημοσ νης που χορηγο νται για τη λ ψη απ"φασης για τοποθ τηση του παιδιο σε κ ποιο πλα σιο.

Προοπτική ενηλίκων - Προοπτική παιδιών Με την λευση των ν μων για την παιδικ εργασ α και την αν δειξη ζητημ των προστασ ας των παιδι#ν, τα παιδι παυσαν πλ ον να θεωρο νται «μικρο εν λικες», πως τον 19ο αι#να. Ωστ σο, οι κλινικο που αναλ μβαναν τη θεραπε α παιδι#ν, συν χιζαν να ακολουθο ν διαδικασ ες που βασ ζονταν κυρ ως στην εμπειρ α με εν λικες ασθενε ς. 5τσι, η αν πτυξη μεθ δων καταλληλ τερων για παιδι και εφ βους δεν θεωρ θηκε αναγκα α, εκε νη την εποχ , αφο πιστευ ταν τι η ψυχοπαθολογ α των παιδι#ν χει τα δια γνωρ σματα με την ψυχοπαθολογ α των ενηλ κων και τι αντιμετωπ ζεται με τη χρ ση θεραπευτικ#ν μεθ δων για εν λικες (Peterson & Roberts, 1991). Επιπλ ον, σ μφωνα με τη Horn (1984), οι συμβουλευτικ ς κλινικ ς για παιδι κατ τις δεκαετ ες του 1920 και 1930 ε χαν δ ο αντ θετες απ ψεις για τους γονε ς: Yπ ρχαν αυτ ς που επ ρριπταν την ευθ νη στους γονε ς για τα προβλ ματα των παιδι#ν και εκε νες που π στευαν τι να σταθερ οικογενειακ περιβ λλον ταν απαρα τητο για καλ ψυχικ υγε α.Το μεγαλ τερο μ ρος της μφασης κατ τη δεκαετ α του 1930 σταθερ συν δεε τα προβλ ματα των παιδι#ν με τα προβλ ματα των ενηλ κων. Για παρ δειγμα, η μητρικ υπερπροστασ α κριν ταν υπε θυνη για τα υπερβολικ#ς πειθ νια παιδι , εν# η μητρικ απ ρριψη πιστευ ταν τι ενθαρρ νει τα υπερβολικ#ς επιθετικ παιδι . Εν# οι φροϋδικ ς θεωρ ες διναν μφαση στη σημασ α της παιδικ ς ηλικ ας για την αν πτυξη της προσωπικ τητας, οι ψυχαναλυτικο θεωρητικο υποστ ριζαν ταυτ χρονα την ποψη τι τα παιδι δεν ταν ικαν να βι#σουν με ζονα κατ θλιψη. Θεωρο σαν τι τα μικρ παιδι δεν χουν την ικαν τητα αυτ , επειδ δεν χουν ακ μη να πλ ρως ανεπτυγμ νο και εσωτερικευμ νο υπερεγ#, απαρα τητη προϋπ θεση για τη με ζονα κατ θλιψη (Clarizio, 1994). Οι θεωρητικο αυτο προσχ#ρησαν σε αυτ ς τις πεποιθ σεις παρ τις παρατηρ σεις του Spitz (1946) για κατ θλιψη σε ιδρυματοποιημ να βρ φη και τις πρ#ιμες περιγραφ ς κατ θλιψης σε μελ τες περ πτωσης παιδι#ν (Bleuler, 1934). Σ μερα, δ νεται λο και μεγαλ τερη μφαση στην καταν ηση των ειδικ#ν χαρακτηριστικ#ν της παιδικ ς και εφηβικ ς ψυχοπαθολογ ας στα δι φορα στ δια της αν πτυξης. Ως αποτ λεσμα, υπ ρχει μια λο και μεγαλ τερη λλειψη ικανοπο ησης με το Διαγνωστικ και Στατιστικ Εγχειρ διο Ψυχικ#ν Διαταραχ#ν (DSM-IV-TRO American Psychiatric Association - APA, 2000) για τη δι γνωση διαταραχ#ν π ραν εκε νων που αναφ ρονται στο κεφ λαιο των Διαταραχ#ν με Πρ#τη Εμφ νιση στη Βρεφικ , Παιδικ και Εφηβικ Ηλικ α. Για παρ δειγμα, η πλειον τητα των κριτηρ ων για αγχ#δεις διαταραχ ς (εκτ ς απ το γχος αποχωρισμο ), για διαταραχ ς δι θεσης και διαταραχ ς χρ σης και κατ χρησης ουσι#ν βασ στηκαν σε δοκιμασ ες πεδ ου που πραγματοποι θηκαν κυρ ως με εν λικες. Συγκεκριμ να, υπ ρχει μια αυξαν μενη ανησυχ α για την λλειψη διαγνωστικ#ν κριτηρ ων για βρ φη και ν πια, παρ τις περισσ τερες γν#σεις μας στην ψυχοπαθολογ α των μικρ#ν παιδι#ν (Boris, Seanah, Larrieu, Scheeringa, & Heller, 1998. Scheeringa & Zenah, 2001).

33

KEFALAIO.1.telos

34

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 34

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

Kλινική Ψυχολογία του Παιδιού: Eστίαση στην ανάπτυξη Οι ροι ψ υ χ ο λ ο γ α τ ο υ μ η φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ο π α ι δ ι ο , κ λ ι ν ι κ ψ υ χ ο λ ο γ α τ ο υ π α ι δ ι ο και ψ υ χ ο π α θ ο λ ο γ α τ ο υ π α ι δ ι ο μπορο ν να χρησιμοποιο νται εναλλακτικ , πως γ νεται φανερ και απ τη μεγ λη ποικιλ α τ τλων στα ειδικ περιοδικ . Απ τη δεκαετ α του 1970 και μετ , χει σημειωθε τερ στια α ξηση στην εμπειρικ ρευνα σχετικ με την ψυχοπαθολογ α των παιδι#ν και των εφ βων και εμφαν στηκε νας μεγ λος αριθμ ς περιοδικ#ν αποκλειστικ αφιερωμ νων στην ρευνα για θ ματα αποκλ σεων στη συμπεριφορ παιδι#ν και εφ βων. Ενδεικτικ αναφ ρονται τα περιοδικ : Journal of Clinical Child Psychology, Journal of Abnormal Child Psychology, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, Journal of Child Psychology and Psychiatry κ. . Στο πλα σιο αυτο που σ μερα φα νεται ως μια αναμεν μενη πρ οδος, πολ σημαντικ γεγον τα συν βησαν στα μ σα της δεκαετ ας του 1980, ταν τα θ ματα που σχετ ζονταν με προβλ ματα στη συμπεριφορ του παιδιο τοποθετ θηκαν εννοιολογικ σε να αναπτυξιακ πλα σιο, πρ γμα που οδ γησε στη δημιουργ α του κλ δου της αναπτυξιακ ς ψυχοπαθολογ ας (Sroufe & Rutter, 1984), «θυγατρικο » της αναπτυξιακ ς ψυχολογ ας1, που συμπληρ#θηκε με το δικ του περιοδικ , το Development and Psychopathology (Αν πτυξη και Ψυχοπαθολογ α).

Eξελικτική Ψυχοπαθολογία: H συγχώνευση δύο επιστημονικών κλάδων Στο πρωτοποριακ ρθρο τους «Domain of Developmental Psychopathology», οι Sroufe & Rutter (1984) συζητο ν τις πολυπλοκ τητες που ε ναι εμφανε ς στην αναπτυξιακ ψυχοπαθολογ α, η οπο α βρισκ ταν στο στ διο μιας «αναδυ μενης» επιστ μης. Ο κλ δος αυτ ς, υποστηρ ζουν οι συγγραφε ς, θα πρ πει να συνδ εται στεν με «τις μεθ δους, θεωρ ες και τις προοπτικ ς της αναπτυξιακ ς/εξελικτικ ς ψυχολογ ας» και να αντιμετωπ ζει την «παθολογ α» ως «αναπτυξιακ ς αποκλ σεις». Στο πλα σιο αυτ , οι συγγραφε ς ορ ζουν την αναπτυξιακ ψυχοπαθολογ α ως τη «μελ τη της προ λευσης και της πορε ας της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς» του παιδιο (σ. 18). Οι Sroufe & Rutter (1984) διακρ νουν την αναπτυξιακ /εξελικτικ ψυχοπαθολογ α απ την κλινικ ψυχολογ α του παιδιο , την οπο α απεικον ζουν ως περισσ τερο στατικ . Ο ειδικ ς στην αναπτυξιακ ψυχοπαθολογ α δ νει μφαση στην προ λευση και στη φ ση των διαταραχ#ν συμπεριφορ ς και στον τρ πο με τον οπο ο αλλ ζει η συμπεριφορ κατ την πορε α της αν πτυξης, «στις ποικ λες εκδηλ#σεις τους, τους προπομπο ς και τα επακ λουθ τους, και στη σχ ση τους με τη «φυσιολογικ » συμπεριφορ » (σ. 18).

O αυξανόμενος ρόλος των αναπτυξιακών πλαισίων Μ σα στο πλα σιο της αναπτυξιακ ς ψυχοπαθολογ ας, η ατυπικ συμπεριφορ το παιδιο γ νεται αντιληπτ ως απ κλιση απ τη φυσιολογικ αν πτυξη. Απ την αφετηρ α ακ μη του κλ δου, υπ ρξε εντατικ ρευνα αφιερωμ νη σε πολλ ς παραλλαγ ς του θ ματος, πως π.χ. π#ς η αναπτυξιακ ψυχοπαθολογ α μπορε να γ νει μια περιεκτικ /κεντρικ προσ γγιση και π#ς ενοποιο νται με επιτυχ α λλα θεωρητικ μοντ λα, σε μια προσπ θεια για πλ ρη καταν ηση των διεργασι#ν που επιταχ νουν –την εμφ νιση– και διατηρο ν τη δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ (Wilmshurst, 2003).

––––––––––––––––

1. Oι παραπ νω ροι abnormal child psychology και child psychopathology χουν ακριβ#ς την δια σημασ α. Για την απ δοσ τους στα ελληνικ προτιμ θηκε – πως φα νεται στον τ τλο του εγχειριδ ου– ο ρος Eξελικτικ Ψυχοπαθολογ α, κατ το αντ στοιχο «Eξελικτικ Ψυχολογ α» του «μητρικο » κλ δου (Σημ. επιμ. κδ.).

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 35

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

5χοντας κατ νου την πρ ληψη, σημαντικ μφαση χει δοθε και σε καθοριστικ ς διεργασ ες, οι οπο ες μπορο ν να αναστε λουν να κλιμακ#σουν την εμφ νιση δυσπροσαρμοστικ#ν συμπεριφορ#ν. Η ρευνα χει εστι σει στον εντοπισμ παραγ ντων κινδ νου/επικινδυν τητας, οι οπο οι καθιστο ν πιθαν την αν πτυξη δυσπροσαρμοστικ#ν μορφ#ν συμπεριφορ ς αλλ και προστατευτικ ν παραγ ντων, οι οπο οι μπορο ν να αποτρ ψουν τον κ νδυνο. Κατ β σιν, η αναπτυξιακ ψυχοπαθολογ α εστι ζει στην ανθρ#πινη αν πτυξη ως μια ολιστικ διαδικασ α, που ε ναι ταυτ χρονα αλληλοδιαδραστικ και δυναμικ . Το «συνολικ παιδ » ενσωματ#νει –και ε ναι το σ νολο στοιχε ων, πως– τα ποικ λα επ πεδα βιολογικ#ν, κοινωνικ#ν και ψυχολογικ#ν διεργασι#ν, οι οπο ες δρουν και αντιδρο ν με μια κ νηση που ε ναι ιεραρχικ , συναλλακτικ /διαδραστικ και σ νθετη (Cicchetti & Toth, 1998O Cicchetti & White, 1988O Wenar & Kerig, 2000). Αρχικ , οι αλληλεπιδρ σεις γον α - παιδιο θεωρο νταν ως να μον δρομο σ στημα επικοινων ας και η ευθ νη εναπ κειτο στην ικαν τητα του γον α να επηρε σει τη συμπεριφορ του παιδιο (Γον ας → Παιδ ). Αργ τερα, η ννοια της αμφ δρομης επ δρασης (Bell, 1968) αναγν#ριζε τι η συμπεριφορ του παιδιο ε ναι εξ σου πιθαν να επηρε ζει τη συμπεριφορ των γον ων (Γον ας → Παιδ O Παιδ → Γον ας). Το συναλλακτικ /διαδραστικ μοντ λο (Sameroff & Chandler, 1975) ενσωματ#νει τις επιδρ σεις στην αν πτυξη σε μια συνεχ διεργασ α αμφ δρομων, αμοιβα ων αλληλεπιδρ σεων μεταξ του παιδιο και του περιβ λλοντος, τσι #στε οι αλλαγ ς στο καθ να απ αυτ (παιδ - περιβ λλον) να μπορο ν να επηρε σουν το λλο με αμοιβα ο τρ πο. Αν αντιμετωπ σουμε την αποκλ νουσα συμπεριφορ των παιδι#ν απ αναπτυξιακ προοπτικ , δι φορα επαναλαμβαν μενα θ ματα ενισχ ουν την καταν ηση της φ σης της παιδικ ς ψυχοπαθολογ ας. Το πρ#το θ μα αναγνωρ ζει τι η καταν ηση της απ κλισης απ τον καν να απαιτε αρχικ : • μια βαθει καταν ηση της φυσιολογικ ς αν πτυξης και των αντ στοιχων προσδοκι ν (Θ μα 1). Στο πλα σιο αυτο του μοντ λου, η κανονικ αν πτυξη γ νεται η μον δα σ γκρισης που παρ χει το μ τρο για τη σοβαρ τητα της παθολογ ας, αφο • ο βαθμ ς στον οπο ο η συμπεριφορ αποκλ νει απ τον καν να ορ ζει το βαθμ της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς (Θ μα 2). Το επ μενο θ μα ε ναι φυσικ συν χεια των δ ο πρ#των θεμ των και επικεντρ#νει στη σημασ α της αναγν#ρισης τι • η δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ εκφρ ζεται με να συνεχ ς βαθμ ν σοβαρ τητας (Θ μα 3). Επομ νως, η αναπτυξιακ ψυχοπαθολογ α δωσε μφαση σε τρ α απ τα π ντε θ ματα που παρ χουν το βασικ ρεισμα αυτο του τ μου για την αποκλ νουσα συμπεριφορ απ αναπτυξιακ προοπτικ . Η θε#ρηση της συμπεριφορ ς μ σα απ να αναπτυξιακ συνεχ ς εξασφαλ ζει τη συν χεια, δι τι η φυσιολογικ και η μη φυσιολογικ συμπεριφορ εκπηγ ζουν απ τις διες αναπτυξιακ ς αρχ ς. Μ σω της καταν ησης της φυσιολογικ ς συμπεριφορ ς (των σταδ ων και των διεργασι#ν που τη δι πουν) επιτυγχ νεται μια καλ τερη καταν ηση του π#ς και γιατ εμφαν ζεται μια μη φυσιολογικ συμπεριφορ (Sroufe, 1990).

35

KEFALAIO.1.telos

36

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 36

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

Tάσεις στη διαμόρφωση της έννοιας των αναπτυξιακών αλλαγών και των δυσπροσαρμοστικών επιδράσεων Το οικολογικ μοντ λο του Bronfenbrenner (1979O 1989) αποτελε να κοινωνικο-πολιτισμικ πλα σιο, το οπο ο μπορε να βελτι#σει τις γν#σεις μας για το π#ς αλληλεπιδρο ν τα χαρακτηριστικ του παιδιο με τα χαρακτηριστικ του περιβ λλοντος. Γραφικ , το μοντ λο απεικον ζεται σαν μια σειρ αλλεπ λληλων κ κλων, με το παιδ να καταλαμβ νει τον κεντρικ πυρ να. Το οικολογικ και κοινωνικο-πολιτισμικ μοντ λο απεικον ζεται στο Σχ μα 1.1. Στο κοινωνικο-πολιτισμικ αυτ μοντ λο, τα α τ ο μ ι κ χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ (γον τυπος, νοημοσ νη, ιδιοσυγκρασ α, προσωπικ τητα) αλληλεπιδρο ν με τα χαρακτηριστικ που υπ ρχουν στο μ ε σ ο π ε ρ ι β λ λ ο ν (οικογ νεια, σχολε ο, συνομ λικοι), με το κ υ ρ α ρχ ο κ ο ι ν ω ν ι κ κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ κ λ μ α (κοινωνικο-οικονομικ κατ σταση, εκτεταμ νη οικογ νεια, ασφ λεια γειτονι ς) και με την κ ο υ λ τ ο ρ α, ν μ ο υ ς κ α ι α ξ ε ς (πολιτικ ς, θιμα). Οι επιδρ σεις απ το μεσο περιβ λλον, αυτ που ο Bronfenbrenner αποκαλε μικροσ στημα, μπορε να ε ναι οξε ες χρ νιες, πως π.χ. οι συνεχε ς οικογενειακ ς συγκρο σεις η οδυνηρ απ#λεια εν ς μ λους της οικογ νειας. Οι επιδρ σεις του εξωσυστ ματος, πως οι διαθ σιμες υπηρεσ ες υγε ας, οι ευκαιρ ες για απασχ ληση η ασφ λεια στη γειτονι , μπορε να ασκ σουν σημαντικ επ δραση στο αναπτυσσ μενο παιδ , θετικ αρνητικ , πως γ νεται φανερ στις διαφορετικ ς πορε ες που ακολουθο ν παιδι , τα οπο α μεγ λωσαν σε ασφαλε ς οικογ νειες, σε αντ θεση με παιδι που μεγ λωσαν σε πιο χα#δες περιβ λλον.Τ λος, μμεσες επιρρο ς που ασκο νται απ παρ γοντες του μακροσυστ ματος μπορο ν να χουν σημαντικ επ δραση στα παιδι ,

Mακροσ στημα

Eξωσ στημα

Mικροσ στημα

Παιδ ™¯‹Ì· 1.1 Tο οικολογικό μοντέλο του Bronfenbrenner Το παιδί: Χαρακτηρισ τικά του παιδιού, βιολογικά, γενετικά, ιδιοσυγκρασία, επίπεδο νοημοσύνης Μικροσύστημα: Άμεση οικογένεια, σχολείο, συνομήλικοι, κοινότητα, γειτονιά Εξωσύστημα: Εκτεταμένη οικογένεια, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες Μακροσύστημα: Κουλτούρα, αξίες και νόμοι

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 37

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

πως, π.χ., οι αλλαγ ς πολιτικ ς μπορε να αλλοι#σουν τις μελλοντικ ς ευκαιρ ες αν πτυξης οι πολιτισμικ ς προσδοκ ες μπορε να καταλ ξουν σε συγκρο σεις μεταξ γον ων και παιδι#ν, καθ#ς τα ν α στοιχε α ρχονται σε σ γκρουση με τα παλι . Eπομ νως, για να εκτιμηθε και να γ νει πλ ρως κατανοητ η ψυχικ κατ σταση εν ς παιδιο , ε ναι αναγκα ο να ληφθε υπ ψη χι μ νο το παιδ , αλλ και ο ρ λος περιβαλλοντικ#ν παραγ ντων που συμβ λλουν στην π ρ ο δ ι θ ε σ η, ε μ φ ν ι σ η και δ ι α τ ρ η σ η της διαταραγμ νης συμπεριφορ ς. Η αλληλεπ δραση αυτ ε ναι να ακ μη σημαντικ και επαναλαμβαν μενο θ μα σχετικ με το π#ς οι α τ ο μ ι κ ο , δ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ο , π ε ρ ι β α λ λ ο ν τ ι κ ο κ α ι π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ο π α ρ γ ο ν τ ε ς ε π η ρ ε ζ ο υ ν τ ι ς α π ο κ λ σ ε ι ς σ τ η ν α ν π τ υ ξ η (Θ μα 4). )νας σημαντικ"ς παρ γων που μπορε να συμβ λει στο κατ π"σον περιβαλλοντικ χαρακτηριστικ ασκο ν θετικ αρνητικ επ δραση, ε ναι ο βαθμ"ς επικοινων ας μεταξ των διαφ"ρων προσ πων στο περιβ λλον εν"ς παιδιο . Αν τα τομα αυτ δεν συμφωνο ν μεταξ τους (π.χ. η μητ ρα και ο πατ ρας δεν επικοινωνο ν αποτελεσματικ , "πως π.χ. "ταν δ νουν στο παιδ αντιφατικ μην ματα), τ"τε η επ δραση δεν χει λογικ συνοχ . Ο Bronfenbrenner αποκαλε την επικοινων α αλληλεπ δραση μεταξ των συστημ των μεσοσ!στημα. Η καλ επικοινων α και η παρξη κοιν ν στ"χων χει ως αποτ λεσμα μια υγι συναλλαγ και περισσ"τερες ευκαιρ ες επιτυχ ας σε σ γκριση με την λλειψη επικοινων ας. Για παρ δειγμα, αν διακοπε η επικοινων α μεταξ οικογ νειας και σχολε ου, δ ο μεσων περιβαλλοντικ ν επιρρο ν (μικροσυστ ματα), τ"τε οι πιθαν"τητες προ"δου ενδ χεται να διακυβευθο ν σοβαρ . 0μως, αν η οικογ νεια και το σχολε ο συμφωνο ν σε κοιν ς αρχ ς (π.χ. συμμ"ρφωση με τους καν"νες, σεβασμ" στην αυθεντ α, κ νητρα για επιτυχ α), τ"τε η πιθαν"τητα επιτυχο ς αποτελ σματος στην αν πτυξη αναμ νεται να ενισχυθε .

Σύγχρονες απόψεις σχετικά με τις αναπτυξιακές αλλαγές Αν και το οικολογικ μοντ λο του Bronfenbrenner παρ χει μια εξαιρετικ αφετηρ α για την καταν ηση των πολλαπλ#ν επιπ δων επ δρασης, ε ναι σημαντικ να χει κανε ς υπ ψη τη δυαδικ φ ση των επιδρ σεων που μπορο ν να διαμορφ#σουν πρ τυπα δρ σης και αντ δρασης. Για παρ δειγμα, να βρ φος που αντιστ κεται στις προσπ θειες της μητ ρας του να το π ρει αγκαλι , μπορε να μει#σει τις πιθαν τητες να το πα ρνει αγκαλι η μητ ρα του στο μ λλον. Παρομο ως, αν μια μητ ρα αγνοε συστηματικ τις «εκκλ σεις» του παιδιο της για προσοχ , το παιδ μπορε να αποτραβηχτε στον εαυτ του –αντ θετα– να συμπεριφερθε προκλητικ , σε μια απ πειρα να προκαλ σει οποιαδ ποτε μορφ προσοχ ς. Εντ ς αυτο του εξελισσ μενου ρεπερτορ ου ανταποκρ σεων, η αμφ δρομη φ ση των επιδρ σεων (Bell, 1968) αυτ που ο Bandura (1985) αποκ λεσε αμοιβα ο (αμφ δρομο) ντετερμινισμ , μπορε να συμβ λει σημαντικ στην καταν ηση του προτ που δρ σης - αντ δρασης, το οπο ο μπορε να χει ποικ λα αναπτυξιακ αποτελ σματα. Η ρευνα δε χνει τι οι οικονομικ πιεζ μενοι γονε ς παιδι#ν που ζουν σε συνθ κες πεν ας, συν θως τιμωρο ν τα παιδι με τρ πο περισσ τερο σκληρ και ασυνεπ , εν# αγνοο ν τις αν γκες των παιδι#ν τους για στεν σχ ση μαζ τους (Dodge, Pettit, & Bates, 1994O McLeod & Shanahan, 1993). Επιπλ ον, η παρατεταμ νη και επ μονη οικονομικ δυσπραγ α ε ναι σημαντικ πιο καταστροφικ για την κοινωνικο-συναισθηματικ λειτουργ α των παιδι#ν απ ,τι οι περιστασιακ ς οικονομικ ς δυσκολ ες (Duncan, Brooks-Gunn, & Klebanov, 1994). Η γονικ συμπεριφορ , ωστ σο, μπορε , επ σης, να χρησιμε σει στην αν σχεση των συνεπει#ν

37

KEFALAIO.1.telos

38

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 38

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

της φτ#χειας (Cowen, Wyman, Work, & Parker, 1990). Για παρ δειγμα, μελ τες χουν εντοπ σει παιδι ανθεκτικ στο στρες που ανταποκρ νονται πιο ευνοϊκ σε γονε ς περισσ τερο υποστηρικτικο ς, λιγ τερο σκληρο ς, οι οπο οι επιβ λλουν αναπτυξιακ ορθ τερες και συνεπε ς τιμωρ ες. +σο περισσ τερο αυξ νονται οι γν#σεις για την αν πτυξη του παιδιο τ σο περισσ τερο σ νθετα και προχωρημ να μοντ λα κατασκευ ζονται, για να αναπαραστ σουν την περ πλοκη φ ση των αναπτυξιακ#ν αλλαγ#ν. Eν# το μοντ λο του Bandura (1985) δ νει μφαση στις αμφ δρομες επιδρ σεις, ο Sameroff θ λησε να περιγρ ψει τη συνεχ και αλληλεπιδραστικ διαδικασ α και τις αλλαγ ς που συμβα νουν, καθ#ς το παιδ προσαρμ ζεται συνεχ#ς στο περιβ λλον του και το περιβ λλον αλλ ζει ως συν πεια αυτ ς της προσαρμογ ς. Το συναλλακτικ /διαδραστικ μοντ λο του Sameroff (Sameroff & Chandler, 1975), εφαρμοσμ νο στην εξελικτικ ψυχοπαθολογ α, βελτ ωσε την καταν ηση της δυναμικ ς που δι πει την αν πτυξη μιας συγκεκριμ νης διαταραχ ς και τη διαφορετικ πορε α εξ λιξ ς της. Xρησιμοποι#ντας ειδικ ς μεθ δους, οι ερευνητ ς ρχισαν να καθιστο ν σαφ στερες τις επιδρ σεις, οι οπο ες μπορο ν να εκθ σουν τα παιδι στον κ νδυνο αν πτυξης διαταραχ#ν αλλ και τους προστατευτικο ς παρ γοντες που μετρι ζουν αυτ ν τον κ νδυνο. Για παρ δειγμα, με τη χρ ση εν ς οικολογικο διαδραστικο μοντ λου, οι Cicchetti & Toth (1998) διαφωτ ζουν τη φ ση και την αν πτυξη των καταθλιπτικ#ν διαταραχ#ν σε παιδι και εφ βους, πρ γμα που δεν θα ταν δυνατ χωρ ς τη συνεκτ μηση των ποικ λων και πολλαπλ#ν επιδρ σεων που συμβ λλουν στην εμφ νιση συμπτωμ των.

Kατανόηση τ ω ν δυσπροσαρμοστικών μ ο ρ φ ώ ν συμπεριφοράς από αναπτυξιακή άποψη Eφαρμογή ενός αναπτυξιακού πλαισίου για την κατανόηση της επιθετικής συμπεριφοράς Μ α απ τις πλ ον ερευνηθε σες περιοχ ς προβληματικ ς συμπεριφορ ς των παιδι#ν αφορ στην αν πτυξη επιθετικ#ν συμπεριφορ#ν. Υπ ρχουν δι φοροι λ γοι για την μφαση που δ θηκε απ την ρευνα σε αυτ ν τον τομ α, που περιλαμβ νει μελ τες αφιερωμ νες στον καθορισμ του τι ε ναι «φυσιολογικ » και τι θεωρε ται σοβαρ απ κλιση απ τη «φυσιολογικ » πορε α (π.χ. επιθετικ ς πρ ξεις που παραβι ζουν τα δικαι#ματα λλων αποτελο ν σοβαρ ς παραβ σεις καν νων). Οι επιθετικ ς συμπεριφορ ς μπορε να αποτελ σουν απειλ για την ασφ λεια των λλων, επομ νως ε ναι σημαντικ να γνωρ ζουμε ποια ε ναι η «φυσιολογικ » συμπεριφορ το παιδιο και τι μπορε να αποτελε σ μα συναγερμο . Η ρευνα χει δε ξει τι σοι «αρχ ζουν νωρ ς» (Aguilar, Sroufe, Egeland, & Carlson, 2000), αυτο δηλαδ που εμφαν ζουν αυξαν μενη επιθετικ τητα στα πρ#τα 3 χρ νια της ζω ς, διατρ χουν μεγαλ τερο κ νδυνο να συνεχ σουν να εκδηλ#νουν να σταθερ και κλιμακο μενο σ νολο επιθετικ#ν συμπεριφορ#ν σε λη τη δι ρκεια της ζω ς τους. Επομ νως, η ννοια της επιθετικ ς συμπεριφορ ς παρ χει να εξαιρετικ σημε ο εκκ νησης για να εξετ σει κανε ς την εννοιολογικ υπ σταση των προβλημ των συμπεριφορ ς και να καθορ σει τι συνιστ συμπεριφορ ς που αποτελο ν κλινικ σημαντικ ς παραλλαγ ς απ τα φυσιολογικ πρ τυπα. Η μελ τη περ πτωσης που ακολουθε ε ναι να παρ δειγμα του ε δους των περιπτ#σεων που θα χρησιμε ουν ως εισαγωγ σε κ θε μ α απ τις διαταραχ ς που παρουσι ζονται στο εγχειρ διο αυτ . Οι περιπτ#σεις αντιπροσωπε ουν ποικ λα επ πεδα σοβαρ τητας και περιγρ φουν την εμφ νιση των συμπτωμ των στα δι φορα αναπτυξιακ στ δια.

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 39

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

Μελέτη περίπτωσης Ο Χ. («Χρ στος») αναστατ νεται ε κολα και επιδεικν ει μικρ ανοχ στη ματα ωση, πετ ντας το μπαστο νι του μπ ιζμπολ στο γ πεδο, "ταν αποτυγχ νει να χτυπ σει την μπ λα. 0ταν τον επιπλ ττει ο προπονητ ς, ο Χ. π φτει κ τω κι αρχ ζει να κλοτσ ει με τα π"δια του. Ο Χ. χει δυσκολ ες στο να αντιμετωπ ζει τη συναισθηματικ αναστ τωση και συχν αντιδρ ντονα. 0ταν του ζητο ν να φ γει απ" το γ πεδο, ο Χ. διαφωνε με τον προπονητ και αρνε ται να μετακινηθε απ" τη θ ση του. Η Κ. («Κ ιτη») ε ναι θυμωμ νη με την >. («>ννα»). Αντ να εκδηλ σει ευθ ως το θυμ" της, η Κ. περιμ νει μ χρι το βρ δυ και τ"τε τηλεφωνε σε "λες τις κοιν ς τους φ λες, λ γοντας σχημα πρ γματα για την >., μ χρι να ολοκληρ σει ναν κ κλο κοριτσι ν που συμφωνο ν να απομον σουν εντελ ς την >. και να μην της μιλ σουν το επ"μενο πρω . Την επ"μενη μ ρα, η >. πηγα νει στο ντουλ πι της στο σχολε ο και το βρ σκει μουντζουρωμ νο με γκρ φιτι, ερχ"μενη τσι αντιμ τωπη με την απ"ρριψη της ομ δας, χωρ ς εμφαν λ"γο. Η Κ. π τυχε τη γλυκι της εκδ κηση. Αν και ο Γ. («Γι ργος») ταν λ γο αντιρρησ ας "ταν ταν μικρ"τερος, τ ρα η συμπεριφορ του χει κλιμακωθε σε ανεξ λεγκτο βαθμ". Τον συν λαβαν να κλ βει CDs απ" το τοπικ" δισκοπωλε ο και κανε τ σσερις φορ ς σκασιαρχε ο απ" το σχολε ο τον προηγο μενο μ να. Οι παραβ σεις των καν"νων χουν γ νει πρ"βλημα και στο σπ τι. 0χι μ"νο χει με νει "λη ν χτα ξω αρκετ ς φορ ς, αλλ και τον υποψι ζονται "τι κλεψε λεφτ απ" το πορτοφ"λι της μητ ρας του. Στα παραπ νω σεν ρια, ο «Χρ στος», η «Κα τη» και ο «Γι#ργος» εμφαν ζουν διαφορετικ ς μορφ ς επιθετικ ς συμπεριφορ ς. Μια επισκ πηση αυτ#ν των σεναρ ων απ αναπτυξιακ ποψη, δημιουργε αμ σως δι φορα ερωτ ματα, τα οπο α μπορο ν να συμβ λουν στον καθορισμ του βαθμο σοβαρ τητας των προβληματικ#ν συμπεριφορ#ν. Παραπ μποντας στα π ντε επαναλαμβαν μενα θ ματα, ε ναι σημαντικ να εξετ σουμε πρ#τα τι θεωρε ται «φυσιολογικ » στο πλα σιο της επιθετικ ς συμπεριφορ ς. Ωστ σο, δεν ε ναι δυνατ ν να καθορ σουμε τι ε ναι φυσιολογικ για τα τρ α αυτ παιδι , αν δεν χουμε μια ιδ α για το αναπτυξιακ στ διο στο οπο ο βρ σκονται. Επομ νως, η πρ#τη προφαν ς ερ#τηση ε ναι:

Πόσων ετών είναι τα παιδιά στο σενάριο; Ο «Χρ στος» ε ναι 8 ετ#ν. Για την ηλικ α του, χει σημαντικ προβλ ματα με τη ρ θμιση του συναισθ ματος και εκδηλ#νει εκρ ξεις θυμο που ε ναι πιο συν θεις για παιδι 2 3 ετ#ν. Ε ναι αντιρρησ ας και προκλητικ ς, αρνο μενος να συμμορφωθε με αυτ που του ζητ ο προπονητ ς. Με β ση τη συχν τητα με την οπο α εκδηλ#νονται αυτ ς οι μορφ ς συμπεριφορ ς και το βαθμ στον οπο ο εμφαν ζονται στο περιβ λλον του σπιτιο , ε ναι πιθαν ν να διαγνωστε εναντιωματικ προκλητικ διαταραχ . (Τα διαγνωστικ κριτ ρια για την εναντιωματικ προκλητικ διαταραχ σ μφωνα με το DSM-IV-TR, APA, 2000, παρουσι ζονται στο Κεφ λαιο 9.) Η «Κα τη» ε ναι 11 ετ#ν, μια ηλικ α στην οπο α οι εκδικητικο (ανταποδοτικο ) τ ποι επιθετικ τητας ε ναι συν θεις. Η συμπεριφορ της, αν και δεν «συγχωρε ται», αντιπροσωπε ει μια αρκετ τυπικ και αρνητικ μορφ συμπεριφορ ς που μπορε να εμφανιστε σε κορ τσια μ σης σχολικ ς ηλικ ας. Η «Κα τη» παρουσι ζει σχεσιακ /διαπροσωπικ επιθετικ τητα, μια κατεξοχ ν «γυναικε α» μορφ επιθετικ τητας που κατευθ νεται στις κοινωνικ ς σχ σεις1 του θ ματος, με στ χο την καταστροφ των κοινωνικ#ν δεσμ#ν του.

––––––––––––––––

1. O ρος «κοινωνικ ς σχ σεις» αναφ ρεται στις σχ σεις του παιδιο με λλα πρ σωπα στο περιβ λλον του (συνομ λικοι, γονε ς, λλοι εν λικες). Eναλλακτικ , χρησιμοποιο νται στο σ γγραμμα αυτ οι ροι «ψυχοκοινωνικ ς» «διαπροσωπικ ς σχ σεις» (Σημ. επιμ. κδ.).

39

KEFALAIO.1.telos

40

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 40

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

Ο «Γι#ργος» ε ναι, επ σης, 11 ετ#ν. +μως, η συμπεριφορ του φα νεται να χει πολ πιο σοβαρ ς συν πειες. Ο «Γι#ργος» εμφαν ζει πολλ απ τα συμπτ#ματα της διαταραχ ς διαγωγ ς, εμφαν σε πρ ξεις οι οπο ες συνιστο ν ε τε σοβαρ ς παραβ σεις καν νων ε τε προσβολ ς των δικαιωμ των των λλων. (Τα διαγνωστικ κριτ ρια για τη διαταραχ διαγωγ ς εξετ ζονται στο Κεφ λαιο 9.) Η συμπεριφορ του παιδιο αυτο ε ναι περισσ τερο σ μφωνη με τη σ υ γ κ ε κ α λ υ μ μ ν η, μ η κ α τ α σ τ ρ ε π τ ι κ παραλλαγ , που ε ναι λιγ τερο σοβαρ απ τον κ δ η λ ο κ α τ α σ τ ρ ε π τ ι κ τ π ο, ο οπο ος περιλαμβ νει παραβ σεις, πως η καταστροφ περιουσ ας και η εσκεμμ νη βιαιοπραγ α σε λλα πρ σωπα σε ζ#α. Απ αναπτυξιακ ποψη, υπ ρχουν εμπειρικ ς κατευθυντ ριες γραμμ ς που παρ χουν απαντ σεις σε ερωτ σεις, πως: • Τι ε ναι φυσιολογικ • Τι αποτελε φυσιολογικ παραλλαγ /εκδοχ • Τι αποτελε σοβαρ απ κλιση απ το φυσιολογικ . Γνωρ ζουμε απ διαχρονικ ς μελ τες για την επιθετικ συμπεριφορ τι, κανονικ , οι εκδηλ#σεις επιθετικ τητας φτ νουν σε κορ φωση στο 2ο τος και μει#νονται με την ηλικ α, καθ#ς τα παιδι κοινωνικοποιο νται περισσ τερο (Tremblay et al., 1999). Ωστ σο, δεν ακολουθο ν λα τα παιδι αυτ την επιθυμητ πορε α. Για μερικ παιδι , πως ο «Γι#ργος», η κδηλη επιθετικ τητα ε ναι μια σταθερ μορφ συμπεριφορ ς, η οπο α μπορε να επιμε νει και κατ τη δι ρκεια της μ σης παιδικ ς ηλικ ας και της εφηβε ας (Aguilar et al., 2000). Εν# τα πολ μικρ παιδι επιδ δονται κυρ ως σε πρ ξεις συντελεστικ ς επιθετικ τητας («σε σπρ#χνω για να π ρω να παιχν δι»), η επιθετικ συμπεριφορ της «Κα της» χαρακτηρ ζεται ορθ τερα ως διαπροσωπικ επιθετικ τητα εχθρικ επιθετικ τητα, επειδ πρ θεσ της ε ναι να προκαλ σει π νο βλ βη σε να λλο πρ σωπο. Στην ηλικ α των 11 ετ#ν, η τυπικ επιθετικ πρ ξη ε ναι πιθαν τερο να χει ναν «ανταποδοτικ και εκδικητικ » χαρακτ ρα και να ε ναι λεκτικ (προσβολ ς, υποτιμητικ σχ λια) και χι σωματικ . Οι συγκεκαλυμμ νες και λεκτικ ς επιθετικ ς συμπεριφορ ς της «Κα της» (σχεσιακ /διαπροσωπικ επιθετικ τητα) ε ναι συνηθ στερες σε κορ τσια σε αυτ το στ διο της αν πτυξης. Απ το λλο μ ρος, παρ λο που το παραπ νω σεν ριο παρουσι ζει να μ νο στιγμι τυπο, υπ ρχουν σοβαρ ς ενδε ξεις τι η επιθετικ συμπεριφορ του «Γι#ργου» ε ναι περισσ τερο σοβαρ . Για να καθορ σουμε τη σοβαρ τητα της συμπεριφορ ς του «Γι#ργου», θα χρειαστο με περισσ τερες πληροφορ ες για το πλα σιο στο οπο ο εκδηλ#νεται και για το ιστορικ αυτ ς της συμπεριφορ ς. Ωστ σο, για να αποκλειστε η τυχα α/περιστασιακ αντ δραση, θα ταν σημαντικ να εξεταστε αν υπ ρξαν κ ποιες πρ σφατες τραυματικ ς αλλαγ ς στην οικογ νεια (π.χ. χωρισμ ς γον ων) στο σχολικ -κοινωνικ περιβ λλον (π.χ. θ μα εκφοβισμο ). Αν συμβα νει κ τι τ τοιο, τ τε αυτ ς οι συνθ κες θα μπορο σαν να θεωρηθο ν ως ε κ λ υ τ ι κ ς π α ρ γ ω ν για την επιθετικ τητα του παιδιο αυτο συμπεριφορ αποφ ρτισης. Αν, μως, η επιθετικ τητα χει δ ι α τ η ρ η θ ε για πολ μεγαλ τερο δι στημα (π.χ. αν ο «Γι#ργος» ταν π ντα δ σκολα αντιμετωπ σιμος και ε χε να ιστορικ" λλειψης συμμ"ρφωσης και προκλητικ ν αντιδρ σεων στο σπ τι), τ τε η αξιολ γηση αυτ ς της συμπεριφορ ς θα αποκαλ ψει να διαφορετικ επ πεδο σοβαρ τητας. Τα παραπ νω σεν ρια ενισχ ουν τη σπουδαι τητα των π ντε επαναλαμβαν μενων θεμ των, που ε ναι θεμελι#δη για την καταν ηση της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς απ αναπτυξιακ ποψη. Παρακ τω, θα εξετ σουμε πιο διεξοδικ καθ να απ τα π ντε αυτ θ ματα.

Πέντε επαναλαμβανόμενα θέματα Θέμα 1: Η φυσιολογική ανάπτυξη συνήθως προχωρεί ακολουθώντας μια τακτική/ κανονική και προβλέψιμη πορεία. Η αν πτυξη ε ναι αθροιστικ και σταδιακ , με συνα-

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 41

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

φε ς με την ηλικ α και το στ διο προσδοκ ες για γνωστικ , συναισθηματικ και συμπεριφορικ επιτε γματα. Σε κ θε ηλικ α αναπτυξιακ στ διο, υπ ρχουν δεξι τητες που πρ πει να κατακτηθο ν και στ χοι που πρ πει να εκπληρωθο ν. Η αν πτυξη ε ναι μια διαδικασ α ποιοτικ#ν αλλαγ#ν που παρ χει το υπ βαθρο για την καταν ηση τ σο των περιορισμ#ν που δυσκολε ουν τη συμπεριφορ και τα συναισθ ματα του παιδιο στα δι φορα στ δια, σο και των ικανοτ των ορ σημων που αυτ αναμ νεται να επιτ χει. Με β ση τη γν#ση μας για τις αναπτυξιακ ς προσδοκ ες, μπορο με να συναγ γουμε τι η «Κα τη», εφ σον δεν εκδηλ#νει επαναλαμβαν μενη και ντονη επιθετικ τητα, εμφαν ζει μια συμπεριφορ που πιθαν τατα αντανακλ τη φυσιολογικ αναπτυξιακ πορε α. Η εξοικε ωση με τις φυσιολογικ ς αναπτυξιακ ς προσδοκ ες παρ χει μια σημαντικ β ση για την κλινικ λ ψη αποφ σεων και τη δι κριση των αποκλ σεων απ το φυσιολογικ . Ο Π νακας 1.1 παρουσι ζει τις κυρι τερες δεξι τητες που πρ πει να κατακτηθο ν καθ#ς και τις αναμεν μενες ικαν τητες και περιορισμο ς κατ στ διο αν πτυξης1.

Θέμα 2: Οι δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές αντιπροσωπεύουν αποκλίσεις από τη φυσιολογική πορεία. Αν και υπ ρχει να γενικ σχ διο για την αναπτυξιακ πρ οδο και μια προβλ ψιμη διαδοχ σταδ ων, υπ ρχουν και φυσιολογικ ς παραλλαγ ς, ατομικ ς διαφορ ς στο ρυθμ" με τον οπο ο εμφαν ζονται αυτ ς οι αλλαγ ς. Μερικ παιδι αναπτ σσονται πιο γρ γορα απ λλα και ορισμ να παιδι επιτυγχ νουν τους αναπτυξιακο ς στ χους με πολ βραδ τερο ρυθμ απ το κανονικ . Για παρ δειγμα, στο Κεφ λαιο 14, μεγ λο μ ρος της γν#σης μας για τη νοητικ υστ ρηση προ ρχεται απ τον υπολογισμ του βαθμο στον οπο ο γνωστικο περιορισμο μπορο ν να επηρε σουν το ρυθμ μ θησης και απ την εκτ μηση των ιδια τερων δυσκολι#ν που σως να αντιμετωπ σουν τα παιδι αυτ στην κατ κτηση αναπτυξιακ#ν δεξιοτ των. Μερικ παιδι υπολε πονται των λλων στην αν πτυξη κοινωνικ#ν και/ συναισθηματικ#ν δεξιοτ των και αυτ ς οι καθυστερ σεις μπορε να καταλ ξουν σε ελλιπε ς σχ σεις με τους συνομηλ κους, με αποτ λεσμα την απ ρριψη απ αυτο ς την παραμ ληση. Στο παραπ νω σεν ριο, η απ ρριψη της «Sννας» απ τις συνομ λικ ς της μπορε να την προδιαθ σει στην εμφ νιση σοβαρ τερων κοινωνικ#ν δυσκολι#ν στο μ λλον (Kagan & Snidman, 1999). Εκτ ς απ τις διακυμ νσεις στο ρυθμ κατ κτησης των αναπτυξιακ#ν στ χων, αναπτυξιακ ς αποκλ σεις μπορο ν, επ σης, να παρατηρηθο ν στο βαθμ κατ τον οπο ο ορισμ νες μορφ ς συμπεριφορ ς, σκ ψεων συναισθημ των αποκλ νουν απ το φυσιολογικ , δηλαδ στην πορε α αυτ#ν των μη φυσιολογικ#ν αναπτυξιακ ν διαδρομ ν μονοπατι ν. Ο Bowlby (1973) χρησιμοπο ησε την αναπαρ σταση εν ς δ ντρου με κλαδι , για να εξηγ σει την ννοια της αναπτυξιακ ς διαδρομ ς/μονοπατιο . Στο μοντ λο αυτ , ο κορμ ς το δ ντρου αναπαριστ νει τη φυσιολογικ αν πτυξη και τα κλαδι αντιπροσωπε ουν τους διαφορετικο ς δρ μους που μπορε να ακολουθ σουν τα τομα, καθ#ς μεγαλ#νουν και αναπτ σσονται. Αν και το μοντ λο διατηρε μια θετικ προοπτικ , κατ το τι θετικ ς επιλογ ς ε ναι π ντα πιθαν ς, ο Bowlby υποστηρ ζει τι οι προηγο μενες επιλογ ς περιορ ζουν τις επ μενες. Κατ’ αναλογ α με ναν αυτοκινητ δρομο που χει πολλ ς παρακ μψεις, σο περισσ τερο αποκλ νει το τομο απ τη φυσιολογικ πορε α τ σο δυσκολ τερο ε ναι να επιστρ ψει στον

––––––––––––––––

1. Aν και η επιλογ των επιμ ρους ηλικι#ν για τον καθορισμ της αρχ ς του τ λους των σταδ ων μπορε να ε ναι ως ναν βαθμ αυθα ρετη, αυτ το εγχειρ διο υιοθετε την υποδια ρεση της αν πτυξης στα ακ λουθα στ δια: Bρεφικ ηλικ α (γ ννηση-1ο τος)O νηπιακ ηλικ α (1-2½ χρ νια)O προσχολικ ηλικ α (2½-6 τη)O σχολικ ηλικ α (6-11 τη)O εφηβικ νεανικ ηλικ α (12+ τη).

41

KEFALAIO.1.telos

42

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 42

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

¶›Ó·Î·˜ 1.1 Aναπτυξιακοί στόχοι, ικανότητες και περιορισμοί σε κάθε στάδιο της ανάπτυξης Ηλικία / Στάδιο ανάπτυξης

Στόχοι / Περιορισμοί

Βρεφική ηλικία (Γέννηση-1ο έτος)

Εμπισ τοσύνη ή δυσπισ τία (Erickson) Ασφαλής ή ανασφαλής προσκόλληση (Bowlby) Διαφοροποίηση εαυτού και άλλων Αμοιβαία κοινωνικοποίηση Κατάκτηση μονιμότητας των αντικειμένων (Piaget: Τα αντικείμενα υπάρχουν, όταν δεν τα βλέπουμε) Πρώτα βήματα· πρώτη λέξη

Νηπιακή ηλικία (1-2 έτη)

Αυτονομία ή αμφιβολία (Erikson) Αυξημένη ανεξαρτησία, αυτο-επιβεβαίωση και αίσθηση περηφάνιας Απαρχές αυτο-επίγνωσης Κοινωνική μίμηση και απαρχές ενσυναίσθησης Απαρχές αυτοελέγχου Αργοπορημένη μίμηση και συμβολική σκέψη Η γλώσσα αυξάνεται σ τις 100 λέξεις Αύξηση κινητικών δεξιοτήτων και εξερεύνησης

Προσχολική ηλικία (2 -6 έτη)

Πρωτοβουλία ή ενοχή (Erikson) Αδυναμία αποκέντρωσης (Piaget: λογική προσκολλημένη σ την αντίληψη. προβλήματα με τη φαινομενικότητα-πραγματικότητα) Εγωκεντρισμός (συναισθηματική και βιοσωματική προοπτική . ένα συναίσθημα κάθε φορά) Αυξημένη ρύθμιση συναισθήματος (ανεπαρκής ή υπερβολική ρύθμιση) Αυξημένη ανάγκη για κανόνες και δομή Μπορεί να αναγνωρίσει συναισθήματα: Eίναι εμφανείς η ενοχή και η συνείδηση Αναδυόμενα άγχη, φοβίες, φόβοι

Σχολική ηλικία (6-11 έτη)

Φιλοπονία ή κατωτερότητα (Erikson) Αίσθηση επάρκειας, ελέγχου και αποτελεσματικότητας Συγκεκριμένες λογικές πράξεις (Piaget: δεν περιορίζεται πλέον από τα φαινόμενα, αλλά εξακολουθεί να μην μπορεί να σκεφθεί αφαιρετικά) Μπορεί να βιώσει ανάμικτα συναισθήματα (αγάπη / μίσος) Έννοια εαυτού και ηθική συνείδηση Ρεαλισ τικοί φόβοι (τραυματισμός, αποτυχία) και παράλογοι φόβοι (ποντίκια, εφιάλτες)

Εφηβική / νεανική περίοδος (12+ έτη)

Ταυτότητα ή σύγχυση ρόλων (Erikson) Αφαιρετικός συλλογισμός (Piaget) Ανάμικτα συναισθήματα για τον εαυτό και τους άλλους (αμφισημία) Επισ τροφή σ τον εγωκεντρισμό (Piaget / Elkind: φαντασ τικό ακροατήριο και προσωπικός μύθος) Έννοια εαυτού σχετιζόμενη με την αποδοχή από τους συνομηλίκους και την επάρκεια

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 43

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

«κεντρικ δρ μο». Η ννοια του μονοπατιο /διαδρομ ς ε ναι επ σης σημαντικ , επειδ διευκολ νει την ερμηνε α δ ο ακ μη πολ σημαντικ#ν αρχ#ν τ ς αν πτυξης. Η πρ#τη αρχ ε ναι η ννοια του σου αποτελ σματος, δηλαδ η ιδ α τι δ ο νθρωποι μπορο ν να φθ σουν στον διο προορισμ χρησιμοποι#ντας διαφορετικ ς διαδρομ ς. Η δε τερη αρχ ε ναι η ννοια του πολλαπλο αποτελ σματος, δηλαδ το γεγον ς τι δ ο νθρωποι μπορε να χουν πολ παρ μοιους παρ γοντες επικινδυν τητας, αλλ να εμφαν σουν πολ διαφορετικ ς εκβ σεις ( τι δηλαδ μπορε να ξεκιν σει κανε ς στην δια διαδρομ , αλλ να καταλ ξει σε πολ διαφορετικ προορισμ ). Οι αρχ ς του σου αποτελ σματος και του πολλαπλο αποτελ σματος αντιπροσωπε ουν διαφορετικο ς μηχανισμο ς για την ερμηνε α του τρ"που με τον οπο ο οι επιδρ σεις καθορ ζουν την τελικ κβαση. Η αρχ του σου αποτελ σματος εξηγε π ς "μοια συμπτ ματα (π.χ. κατ θλιψη) μπορο ν να προκ ψουν απ" διαφορετικ ς αφετηρ ες (μητρικ κατ θλιψη, απ"ρριψη συνομηλ κων κ.λπ.). Η αρχ του πολλαπλο αποτελ σματος τον ζει τα διαφορετικ αποτελ σματα που μπορε να προκ ψουν, ακ"μη και αν τα τομα αντιμετωπ ζουν "μοιες περιστ σεις. Για παρ δειγμα, δ ο αδ λφια που μεγαλ νουν στην δια οικογ νεια με μ α καταθλιπτικ μητ ρα, μπορε να εμφαν σουν διαφορετικ αποτελ σματα (το να μπορε να χει προβλ ματα διαγωγ ς, το λλο μπορε να χει κατ θλιψη) μπορε τελικ να παρουσι σουν λ γα τυπα συμπτ ματα, λ"γω της επ δρασης προστατευτικ ν παραγ"ντων.

Θέμα 3: Η δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά εκφράζεται σε ένα συνεχές βαθμών σοβαρότητας. Οι συμπεριφορ ς μπορο ν να διαφοροποιο νται απ το φυσιολογικ με πιες, μ τριες βαρι ς παρεκκλ σεις (συμπτ#ματα, σ νδρομα, διαταραχ ς). Ο καθορισμ ς το βαθμο στον οπο ο η συμπεριφορ ε ναι αποκλ νουσα απαιτε τον προσδιορισμ των φυσιολογικ#ν προσδοκι#ν. Ο αρνητισμ ς και η προσπ θεια αυτο-επιβεβα ωσης μπορο ν να αναμ νονται –ως φυσιολογικ – στο στ διο της νηπιακ ς ηλικ ας και ξαν στην εφηβικ ηλικ α. +μως, η σοβαρ και επ μονη λλειψη συμμ ρφωσης και προκλητικ τητα σε λη τη δι ρκεια του αναπτυξιακο φ σματος δεν ε ναι μια φυσιολογικ απ κλιση. Στη Μελ τη περ πτωσης, αν η επιθετικ και προκλητικ συμπεριφορ καθ#ς και η λλειψη συμμ ρφωσης του «Χρ στου» χουν μακρ δι ρκεια και νταση, τ τε ανησυχο με περισσ τερο για το βαθμ τ ς απ κλισης. Β σει των πληροφορι#ν που παρ χονται, θα απαιτηθε ασφαλ#ς περαιτ ρω ρευνα για να καθοριστε αν ο «Χρ στος» ανταποκρ νεται στα κριτ ρια του DSM για εναντιωματικ προκλητικ διαταραχ . Θέμα 4: Ατομικοί, διαπροσωπικοί, περιβαλλοντικοί και πολιτισμικοί παράγοντες επηρεάζουν τις αποκλίσεις στην ανάπτυξη. Για να κατανοηθο ν οι διεργασ ες που δι πουν την κταση και τη φ ση της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς, ε ναι σημαντικ να εκτιμηθε ο ρ λος των ο ι κ ο λ ο γ ι κ # ν κ ο ι ν ω ν ι κ ο - π ο λ ι τ ι σ μ ι κ # ν ε π ι ρ ρ ο # ν (εσωτερικ#ν και εξωτερικ#ν) στην εμφ νιση και διατ ρηση μιας μορφ ς συμπεριφορ ς. Αν και το τ ταρτο θ μα δεν αφορ μ νο στην ψυχολογ α του παιδιο , ε ναι σημαντικ να κατανοηθε ο βαθμ ς στον οπο ο το παιδ , απ τη φ ση του, εντ σσεται στο περιβ λλον του. Αρχικ , τα μικρ παιδι εξαρτ#νται απ λυτα απ τα πρ σωπα που τα φροντ ζουν. +μως, ακ μη και στα αρχικ στ δια, μια ελαφρ παρουσ α αμοιβα ων συναλλαγ#ν αν μεσα στο πρ σωπο φροντ δας και στο παιδ αρχ ζει να χαρτογραφε την πορε α της αν πτυξης, καθ#ς εκτυλ σσεται να σ νολο αμοιβα ων συναλλαγ#ν, με τον να να επηρε ζει τον λλο. Ε ναι γνωστ τι ατομικο παρ γοντες, πως η δ σκολη ιδιοσυγκρασ α (Rutter, 1990), μπορο ν

43

KEFALAIO.1.telos

44

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 44

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

να εκθ σουν να παιδ σε κ νδυνο για μεταγεν στερη εμφ νιση προβλημ των συμπεριφορ ς. Χαρτογραφ#ντας την πορε α των αναπτυξιακ#ν μονοπατι#ν/διαδρομ#ν, χουμε μ θει τι μια δ σκολη αφετηρ α μπορε να θ σει το πλα σιο για ανασφαλ προσκ λληση (Sroufe, Egeland, & Kreutzer, 1990), μητρικ απ ρριψη και πενιχρ αποτελ σματα στον κοινωνικ , συναισθηματικ , ακαδημαϊκ /σχολικ 1 και συμπεριφορικ τομ α (Cassidy & Mohr, 2001O Lyons-Ruth & Jacobvitz, 1999O Main & Hesse, 1990). Επιπλ ον, θεωρ ες πως η θεωρ α του καταναγκασμο (Patterson, Reid, & Dishion, 1992) διαφωτ ζουν τη σημασ α της σ νδεσης μιας συμπεριφορ ς με το οικογενειακ πλα σιο και με την αλληλεπ δραση γον ων - παιδι#ν που ανακυκλ#νουν διαρκ#ς αρνητικ αποτελ σματα. Τα αναπτυξιακ στ δια (Θ μα 1) και οι κοινωνικο-πολιτισμικ ς επιδρ σεις (Θ μα 4) παρ χουν μια αρχικ β ση για την καταν ηση των προσαρμοστικ#ν και των δυσπροσαρμοστικ#ν μορφ#ν συμπεριφορ ς. Η σχ ση μεταξ των δ ο αυτ#ν θεμ των παρουσι ζεται στον Π νακα 1.2.

Θέμα 5: Οι κλινικοί ψυχολόγοι μπορούν να αντλήσουν από μια πληθώρα θεωρητικών προσεγγίσεων, οι οποίες συμβάλλουν στην κατανόηση της δυσπροσαρμοστικής συμπεριφοράς. Οι θεωρητικ ς γν#σεις απ δι φορες προσεγγ σεις (ψυχοδυναμικ , βιολογικ , συμπεριφορικ , γνωστικ , οικογενειακ#ν συστημ των, γονικο ρ λου / προσκ λλησης, κοινωνικο-πολιτισμικ ) μπορο ν να παρ χουν αυξημ νη καταν ηση της φ σης των δυσπροσαρμοστικ#ν συμπεριφορ#ν και των ποικ λων διαδρομ#ν που ακολουθε η αν πτυξη.

¶›Ó·Î·˜ 1.2 Στάδια ανάπτυξης και οικολογικές επιδράσεις Εσωτερικός κύκλος:

Άμεσος κύκλος:

Εξωτερικός κύκλος:

Εξώτατος κύκλος:

Το παιδί ως άτομο

Οικογένεια

Γειτονιά

Πολιτισμικό πλαίσιο καταγωγής

Συνομήλικοι

Κοινότητα

Κατάσταση μειονότητας

Το παιδί σε μία σχέση

Κυβέρνηση

Εσωτερικές επιδράσεις

Αμοιβαίες επιδράσεις

Εξωτερικές επιδράσεις

Εξωτερικές επιδράσεις

Βιολογικό υπόβαθρο

Οικογενειακό και σχολικό πλαίσιο

Κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο

Πολιτισμικό πλαίσιο

Αναπτυξιακά σ τάδια: Όλα τα επίπεδα:

Το πολιτισμικό πλαίσιο επιδρά σε όλα τα επίπεδα της ανάπτυξης Η οικογενειακή επιρροή συνεχίζεται σε όλα τα σ τάδια

Βρεφική ηλικία Νηπιακή ηλικία

Κοινωνικά και οικονομικά θέματα

Επιρροή σε όλα τα επίπεδα Αυξημένη πιθανότητα για της ανάπτυξης σύγκρουση μεταξύ πολιτισμικού πλαισίου και ομάδων συνομηλίκων σε κάθε σ τάδιο

Προσχολική ηλικία

Η επιρροή των συνομηλίκων αυξάνεται από σ τάδιο σε σ τάδιο

Σχολική ηλικία Εφηβική / νεανική ηλικία

––––––––––––––––

1. Oι ροι «ακαδημαϊκ ς»/«σχολικ ς» χρησιμοποιο νται στο σ γγραμμα αυτ εναλλακτικ (π.χ. ακαδημαϊκ / σχολικ πρ οδος), αν και ο πρ#τος ε ναι ευρ τερος του δευτ ρου (Σημ. επιμ. κδ.).

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 45

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

Η παρακ τω σκηση θα συμβ λει στο να καταδειχθε η ποικιλ α των ερμηνευτικ#ν εκδοχ#ν που μπορε να χρησιμοποιηθο ν μεταξ των κλινικ#ν σχετικ με ναν νεαρ ασθεν που εμφαν ζει συμπτ#ματα κατ θλιψης. Οι απ ψεις που παρουσι ζονται στον Π νακα 1.3 αντιπροσωπε ουν μια υποθετικ θε#ρηση της κατ θλιψης μ σα απ το φ σμα λων των θεωρητικ#ν απ ψεων. Κ θε ποψη παρουσι ζει να περ γραμμα-πρ τυπο για την καταν ηση των δυναμικ#ν που δι πουν τη διαταραχ . Κ θε ομ δα ερωτ σεων επιχειρε να αποκομ σει απαντ σεις βασισμ νες σε να σ νολο θεωρητικ#ν υποθ σεων. Απ β ι ο λ ο γ ι κ ποψη-προσ γγιση, το οικογενειακ ιστορικ κατ θλιψης ε ναι σημαντικ , αφο η ρευνα χει δε ξει τι τα παιδι καταθλιπτικ#ν μητ ρων διατρ χουν μεγαλ τερο κ νδυνο για μια σειρ διαταραχ ς, περιλαμβανομ νης της κατ θλιψης (Hammen, Burge, & Stansbury, 1990O Peterson, Maier, & Selingman, 1993). 5νας σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ι σ τ ς θα στ χευε μ λλον στη μελ τη περιβαλλοντικ#ν παραγ ντων που θα μπορο σαν να ενισχ σουν και να διατηρ σουν τις καταθλιπτικ ς συμπεριφορ ς. Για παρ δειγμα, η κατ θλιψη μπορε να ενισχυθε θετικ με την αυξημ νη προσοχ των μελ#ν της οικογ νειας να ενισχυθε αρνητικ απ μια με ωση των καθημεριν#ν υποχρε#σεων του ατ μου. Μπορε , επ σης, οι συμπεριφορ ς το καταθλιπτικο ατ μου να απομακρ νουν τους λλους, οπ τε η απομ νωση γ νεται μια αυτοεκπληρο μενη προφητε α (Lewinsohn, Clarke, Hops, & Andrews, 1990). Η κατ θλιψη μπορε , επ σης, να αντιπροσωπε ει κφραση π νθους για μια συμβολικ απ#λεια θυμ που κατευθ νεται εσωτερικ , σ μφωνα με τις ψ υ χ ο δ υ ν α μ ι κ ς θεωρ ες (Bemporad, 1992). Μια κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ ι σ μ ι κ προσ γγιση μπορε να στραφε π ρα απ το μεσο περιβ λλον του παιδιο , για να προσδιορ σει συναφε ς παρ γοντες στο πολιτισμικ υπ βαθρο του παιδιο , στη γειτονι στις παρ ες συνομηλ κων, που μπορε να προκαλο ν να διατηρο ν την κατ θλιψη του παιδιο (Altmann & Gotlib, 1988O Patterson & Capaldi, 1990). 5νας θεραπευτ ς της γ ν ω σ τ ι κ ς π ρ ο σ γ γ ι σ η ς θα ενδιαφερ ταν για το π#ς το παιδ ερμηνε ει γνωστικ τη συμπεριφορ των λλων. Vσως το παιδ υπεργενικε ει και θεωρε κ θε αρνητικ συμπεριφορ ως με ζονα απ ρριψη (Dykman, Horowitz, Abramson, & Usher, 1991O Seligman & Peterson, 1986). Ο θεραπευτ ς αυτ ς της κατε θυνσης μπορε να θ λει να μ θει κατ π σον συναισθ ματα αδυναμ ας διαιων ζουν την α σθηση της απελπισ ας και της απ γνωσης. 5νας θ ε ρ α π ε υ τ ς τ η ς π ρ ο σ γ γ ι σ η ς τ ω ν ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ # ν σ υ σ τ η μ τ ω ν θα θελ σει να μελετ σει τις επιδρ σεις των οικογενειακ#ν σχ σεων στην κατ θλιψη. (Π.χ.: Χρησιμε ουν αυτ ς οι σχ σεις στο να απαλ νουν να αυξ σουν τα συναισθ ματα ανεπ ρκειας και χαμηλ ς αυτο-εκτ μησης; Υπ ρχουν ρια και «συμμαχ ες» που αποκλε ουν το παιδ απ το οικογενειακ σ στημα υποστ ριξης;) Αν και οι π νακες αυτο και η σχετικ συζ τηση περιλαμβ νουν υποθετικ παραδε γματα σχετικ με την πιθαν επ δραση των θεωρητικ#ν προσεγγ σεων στην παρουσ αση και ερμηνε α συμπτωμ των, υπ ρχει μια αυξαν μενη συνειδητοπο ηση της αν γκης για ενοπο ηση πληροφορι#ν απ πολλ ς πηγ ς και απ πολλ ς θεωρητικ ς προοπτικ ς. Η πρ σφατη ρευνα χει αυξ σει τη γν#ση μας για την περιπλοκ τητα των διαταραχ#ν της παιδικ ς ηλικ ας (Kazdin, 1997O Kazdin & Kagan, 1994) και, ως αποτ λεσμα, η μφαση μετατοπ στηκε απ τον να μ νον παρ γοντα στους πολλαπλο ς παρ γοντες και στις σ νθετες ερμηνε ες των διαταραχ#ν της παιδικ ς ηλικ ας (Cicchetti & Toth, 1998). 5τσι, οι σ γχρονοι κλινικο συχν καταφε γουν σε δι φορα θεωρητικ πλα σια, σε μια προσπ θεια να αποτιμ σουν τους ποικ λους παρ γοντες που μπορε να συμβ λλουν στην προδι θεση, ναρξη και διατ ρηση διαταραγμ νων συμπεριφορ#ν, με τελικ στ χο να περιλ βουν αυτο ς τους παρ γοντες στις θεραπευτικ ς τους παρεμβ σεις (βλ. και Π νακα 1.4).

45

KEFALAIO.1.telos

46

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 46

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

¶›Ó·Î·˜ 1.3 Έξι θεωρητικές απόψεις για την κατάθλιψη στην παιδική ηλικία Θεωρία

Χαρακτηριστικά του παιδιού

Χαρακτηριστικά τού περιβάλλοντος

Βιοϊατρικό μοντέλο

Γενετικά γνωρίσματα

Οικογενειακό ισ τορικό κατάθλιψης

Εσ τίαση σ τον εγκέφαλο και σ το σώμα Λειτουργία νευροδιαβιβαστών Χημική αν-ισορροπία Ιδιοσυγκρασία / Συμπεριφορική ανασ τολή (επιφυλακτικό, συνεσ ταλμένο)

Συμπεριφορικό μοντέλο Εσ τίαση σ την επίκτητη συμπεριφορά

Η καταθλιπτική συμπεριφορά ενισχύεται Μητρική κατάθλιψη από την προσοχή (των άλλων) ή Η καταθλιπτική συμπεριφορά απωθεί

Γνωστικό μοντέλο

Το πρόσωπο που φροντίζει ενισχύει καταθλιπτικές συμπεριφορές

τους άλλους και αποξενώνει

Απόρριψη από συνομηλίκους

περισσότερο το παιδί

Αρνητικοί πιεσ τικοί κύκλοι

Αρνητική σκέψη και αιτιακές αποδόσεις Μητρική κατάθλιψη και μίμηση

Εσ τίαση σ τις σκέψεις και πεποιθήσεις Γνωσ τική τριάδα: αδύναμο, απελπισμένο και ανάξιο Επίκτητη αίσθηση αδυναμίας

αρνητικών αλληλεπιδράσεων των γονέων Οι συνομήλικοι ενισχύουν την αρνητική σκέψη με συμπεριφορές πειράγματος και εκφοβισμού

Προσκόλληση / γονικός ρόλος Εσ τίαση σ την ασφαλή / ανασφαλή προσκόλληση· Μορφές γονικής συμπεριφοράς: αυταρχική, διαλεκτική,

Ανασφαλής προσκόλληση· χαμηλή αυτο-εκτίμηση και περιορισμένη ικανότητα για αντιμετώπιση άγχους Έλλειψη γονικής υποσ τήριξης και φροντίδας

Μητρική κατάθλιψη. Απόρριψη από γονείς· αδυναμία κατευνασμού Αυταρχικό γονικό σ τυλ: υπερβολικός έλεγχος, ανεπαρκής σ τοργή

παραχωρητική συμπεριφορά

Οικογενειακά συστήματα Εσ τίαση σ τις δυναμικές

Το παιδί υιοθετεί το ρόλο του «καταθλιπτικού» παιδιού

τής οικογένειας

Παράκαμψη: η οικογένεια εσ τιάζει σ την παιδική κατάθλιψη για να αποφευχθούν οικογενειακά προβλήματα

Ψυχοδυναμικό μοντέλο Εσ τίαση σ τις ασύνειδες συγκρούσεις

Κατάθλιψη ως θυμός με εσωτερική

Ψυχρός και απορριπτικός γονέας

κατεύθυνση ή ως συμβολική απώλεια Υποσυνείδητη σύγκρουση

Κοινωνικο-πολιτισμικό μοντέλο

Ανεπαρκείς σχέσεις σ το σχολείο

Εσ τίαση σ τα κοινωνικά δίκτυα

Ασφάλεια γειτονιάς

και σ τις κοινωνικές συνθήκες

Συνθήκες πενίας, οικογενειακό σ τρες· έλλειψη της αίσθησης του «ανήκειν» σ την κοινότητα

KEFALAIO.1.telos

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 47

KEΦAΛAIO

1 EΞEΛIKTIKH ΨYXOΠAΘOΛOΓIA: ΠAPEΛΘON, ΠAPON KAI MEΛΛON

47

Aναπτυξιακά στάδια, οικολογικές επιδράσεις και θεωρητικές προοπτικές: ¶›Ó·Î·˜ 1.4 Ένα ενοποιημένο θεωρητικό μοντέλο Εσωτερικός κύκλος:

Άμεσος κύκλος:

Εξωτερικός κύκλος:

Εξώτατος κύκλος:

Το παιδί ως άτομο

Οικογένεια

Γειτονιά

Πολιτισμικό πλαίσιο καταγωγής

Συνομήλικοι

Κοινότητα

Κατάσταση μειονότητας

Το παιδί σε μία σχέση

Κυβέρνηση

Εσωτερικές επιδράσεις Αμοιβαίες επιδράσεις

Εξωτερικές επιδράσεις

Εξωτερικές επιδράσεις

Βιολογικό υπόβαθρο

Κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο

Πολιτισμικό πλαίσιο

Αναπτυξιακά στάδια Όλα τα επίπεδα: Βρεφική ηλικία Νηπιακή ηλικία Προσχολική ηλικία Σχολική ηλικία Εφηβική / νεανική ηλικία

Παιδοκεντρικές θεωρίες Βιοϊατρική Βιοσωματική Αναπτυξιακή Συμπεριφορική Γνωσ τική Ψυχοδυναμική Προσωπικότητας

Οικογενειακό και σχολικό πλαίσιο

Η οικογενειακή επιρροή Κοινωνικά και οικονομικά συνεχίζεται σε όλα θέματα επηρεάζουν όλα τα σ τάδια τα επίπεδα της ανάπτυξης Η επιρροή των συνομηλίκων αυξάνεται από σ τάδιο σε σ τάδιο

Το πολιτισμικό πλαίσιο επιδρά σε όλα τα επίπεδα της ανάπτυξης Αυξημένη πιθανότητα για συγκρούσεις μεταξύ πολιτισμικού πλαισίου και ομάδων συνομηλίκων σε κάθε σ τάδιο

Θεωρίες σχέσεων Θεωρίες πλαισίου Θεωρίες Συμπεριφορική Κοινωνικο-πολιτισμική Κοινωνικο-πολιτισμική Γνωσ τική Οικογενειακών συσ τημάτων Οικογενειακών συσ τημάτων Προσκόλληση-γονική λειτουργία

¶EPI§HæH KAI ANA™KO¶H™H K∂º∞§∞π√À 1. Ιστορικ υπ βαθρο και οργανωτικ θ ματα α. Το μεταρρυθμιστικ κ νημα οδ γησε σε μια εποχ προστασ ας του παιδιο , καθ#ς θεσπ στηκαν ν μοι για την παιδικ εργασ α και η υποχρεωτικ εκπα δευση γινε πραγματικ τητα. β. Με την λευση του τεστ νοημοσ νης Stanford - Binet και τη ν α συρρο παιδι#ν στα σχολε α, οι ψυχολ γοι ασχολ θηκαν υπερβολικ με την αξιολ γηση της νοημοσ νης για διαγνωστικο ς σκοπο ς. Ως αποτ λεσμα, δυστυχ#ς, πολλ παιδι που διαγν#στηκαν ως νοητικ#ς καθυστερημ να, κλε στηκαν σε ιδρ ματα. γ. Το 1909, ιδρ θηκε η πρ#τη συμβουλευτικ κλινικ για παιδι . Ε κοσι χρ νια αργ τερα, υπ ρξε μια μετατ πιση, απ την μφαση στη θεραπε α των εφ βων με παραβατικ συμπεριφορ στην αναγν#ριση των γον ων ως αιτ ων του προβλ ματος. Το 1948, 54 κλινικ ς συνεν#θηκαν και δρυσαν σ λλογοO μως αυτ το κ νημα συν πεσε, επ σης, με μια αμφιλεγ μενη μεταβολ στο ρ λο των κ ντρων. Αντ να εστι ζουν στον εντοπισμ των προβλημ των των παιδι#ν, οι συμβουλευτικ ς κλινικ ς για παιδι γιναν κ ντρα εκπα δευσης και ρευνας.

KEFALAIO.1.telos

48

31-01-18 23:54

™ÂÏ›‰· 48

MEPOΣ ΠPΩTO TA ΘEMEΛIA THΣ EΞEΛIKTIKHΣ ΨYXOΠAΘOΛOΓIAΣ

δ. Αρχικ , πιστευ ταν τι τα παιδι ταν π ρα πολ μικρ για να βι#νουν συναισθ ματα, πως η κατ θλιψηO αργ τερα, επικρ τησε η λανθασμ νη πεπο θηση τι τα παιδι βι#νουν τα δια συναισθ ματα, πως οι εν λικες, και απαιτε ται η δια αντιμετ#πιση. Και οι δ ο πεποιθ σεις εμπ δισαν την αναγν#ριση της κλινικ ς ψυχολογ ας του παιδιο ως ξεχωριστο πεδ ου μελ της. ε. Το 1948, η παιδικ ψυχοπαθολογ α αναδ θηκε ως μια ενοποιημ νη προσ γγιση για τη μελ τη των δυσπροσαρμοστικ#ν συμπεριφορ#ν στο πλα σιο των αναπτυξιακ#ν προσδοκι#ν και καν νων. Σ μερα, αναγνωρ ζεται τι η δυσπροσαρμοστικ συμπεριφορ ε ναι αποτ λεσμα συνεχ#ν αλληλεπιδρ σεων μεταξ ποικ λων οικολογικ#ν επιρρο#ν (παιδ , οικογ νεια, συνομ λικοι, σχολε ο, κοιν τητα, πολιτισμικ πλα σιο).

2. Π ντε επαναλαμβαν μενα θ ματα Το εγχειρ διο τον ζει π ντε κεντρικ θ ματα για την καταν ηση της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς: • Θ μα 1: Η φυσιολογικ αν πτυξη ακολουθε μια τακτικ και προβλ ψιμη πορε α.

• Θ μα 2: Οι δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς ε ναι αποκλ σεις απ τη φυσιολογικ πορε α.

• Θ μα 3: Ο βαθμ ς της απ κλισης καθορ ζει τη σοβαρ τητ της κατ μ κος εν ς συνεχο ς.

• Θ μα 4: Οι αναπτυξιακ ς αλλαγ ς επηρε ζονται απ χαρακτηριστικ το παιδιο και του περιβ λλοντος (οικογ νεια, συνομ λικοι, κοιν τητα, οικονομικ κατ σταση, πολιτισμικ πλα σιο).

• Θ μα 5: Υπ ρχουν πολλ ς θεωρητικ ς προσεγγ σεις που μπορο ν να βοηθ σουν στην ερμηνε α της δυσπροσαρμοστικ ς συμπεριφορ ς.

°§ ø™ ™ A P I N E ø N O P ø N J ™ˆÌ·ÙÔÁÂÓ‹˜ ÚÔÛ¤ÁÁÈÛË

J ªÂÛÔÛ‡ÛÙËÌ·

J æ˘¯ÔÁÂÓ‹˜ ÚÔÛ¤ÁÁÈÛË

J ∞ÌÔÈ‚·›Ô˜ / ·ÌÊ›‰ÚÔÌÔ˜ ÓÙÂÙÂÚÌÈÓÈÛÌfi˜

J MËÙÚÈ΋ ˘ÂÚÚÔÛÙ·Û›·

J AÓıÂÎÙÈο ÛÙÔ ÛÙÚ˜

J MËÙÚÈ΋ ·fiÚÚÈ„Ë

J √ÈÎÔÏÔÁÈÎfi ‰È·‰Ú·ÛÙÈÎfi ÌÔÓÙ¤ÏÔ

J AÓ·Ù˘Íȷ΋ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›·

J EÓ·ÓÙȈ̷ÙÈ΋ ÚÔÎÏËÙÈ΋ ‰È·Ù·Ú·¯‹

J ∂ÍÂÏÈÎÙÈ΋ æ˘¯Ô·ıÔÏÔÁ›·

J ™¯ÂÛȷ΋ / ‰È·ÚÔÛˆÈ΋ ÂÈıÂÙÈÎfiÙËÙ·

J ¶·Ú¿ÁÔÓÙ˜ ÎÈÓ‰‡ÓÔ˘ / ÂÈÎÈÓ‰˘ÓfiÙËÙ·˜

J ¢È·Ù·Ú·¯‹ ‰È·ÁˆÁ‹˜

J ¶ÚÔÛٷ٢ÙÈÎÔ› ·Ú¿ÁÔÓÙ˜

J ™˘ÓÙÂÏÂÛÙÈ΋ ÂÈıÂÙÈÎfiÙËÙ·

J ∞ÌÊ›‰ÚÔÌË Â›‰Ú·ÛË

J ¢È·ÚÔÛˆÈ΋ ÂÈıÂÙÈÎfiÙËÙ· / ¯ıÚÈ΋ ÂÈıÂÙÈÎfiÙËÙ·

J ™˘Ó·ÏÏ·ÎÙÈÎfi/‰È·‰Ú·ÛÙÈÎfi ÌÔÓÙ¤ÏÔ

J AÓ·Ù˘ÍȷΤ˜ ‰È·‰ÚÔ̤˜ / ÌÔÓÔ¿ÙÈ·

J √ÈÎÔÏÔÁÈÎfi ÌÔÓÙ¤ÏÔ

J ∞Ú¯‹ ÙÔ˘ ›ÛÔ˘ ·ÔÙÂϤÛÌ·ÙÔ˜

J ªÈÎÚÔÛ‡ÛÙËÌ·

J ∞Ú¯‹ ÙÔ˘ ÔÏÏ·ÏÔ‡ ·ÔÙÂϤÛÌ·ÙÔ˜

J ∂͈ۇÛÙËÌ·

J £ÂˆÚ›· ÙÔ˘ ηٷӷÁηÛÌÔ‡

J ª·ÎÚÔÛ‡ÛÙËÌ·

Αναζητ�στε το εδ�

www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks