Hugheseote Heemkundige Kring Kapellen
Driemaandelijkse uitgave van de Heenzkundige Kring van Kapellen "Hogheseote"vzov.
" t Vr uggeske " d riem aan d elijks t ijd sch rif t van d e H eem krin g " Hoghescote " t e Kapellen. Verantwoordelijke uitgever en contactadres:
Balbaert Roger, Parkweg 2 - 2950 Kapellen - Tel: 664,57,22. I m ei / 9 9 6 .
2 8 e jaarg an g - n u m m e r 2
Bladwijzer - Bladwijzer - De voorzitter geeft wat uitleg. - Activiteiten verslagjes. - Ereleden Hoghescote 1996. - Cathalijn Mortelmans (+ 1669). (Een geval van heksen waan uit Kapellen.) - Info voor het bezoek aan het trammuseum te Edegern. - Over het nieuwe titelblad van 't Bruggeske. - Jaarvergadering 1996. - Heemkundige informatie. - Kruiswoordraadsel.
36 36 - 37 37 - 39 40 41 - 48 49 50 - 51 52 53 - 56 57 - 58
woot72nica T1141i
Op 8augustus 1995 werd het laatste lidgeld gestort en o p d a t ogenblik telde onze vereniging 252 b e talende leden. Hetzelfde aantal, 252, werd dit jaar reeds bereikt op 26 maart 1996. Hoghescote zit duidelijk in de lift Vermelden wij slechts: 1) Het nieuwe titelblad dat de bewondering wekte van vele lezers. 2) Het immer stijgend aantal leden, 3) De uitermate grote belangstelling voor onze activiteiten. Denken wij maar aan onze reis naar Delft waar wij 33 belangstellenden dienden te weigeren omdat de bus vol was. Ook het bezoek aan het Antwerpse politiemuseum diende ontdubbeld te worden door de vele aanvragen voor deelname. 4) De aanwezigheid op de Algemene Ledenvergadering: dit jaar 58 tegenover 45 in 1995. 5) De aanwezigheid van Hoghescote in o.a: * het Dagelijks Bestuur (Roger Balhaert) en de Algemene Vergadering (Jef Herman) van de Gemeentelijke Culturele Raad, * de Raad van Beheer van de Gemeentelijke Openbare Bibliotheek, * de Raad van Beheer van het Cultureel Centrum 'De Oude Pastorij'. 't Bruggeske ig 28 - mei 1996 - nummer 2
36
* de werkgroep voor de Open Monumentendag, * de Toeristische Beurs van de Antwerpse Noorderkempen. * het Verbond voor Heemkunde, Gouw Antwerpen. Tijdens d e laatste Algemene Vergadering werd o o k d e samenstelling va n d e bestuursploeg goedgekeurd. Wij geven hierna de namen van de bestuursleden met vermelding van een code. Telkens U het ledenblad it Bruggeske' ontvangt zult U een code terugvinden voor uw naam. D i t cijfer stemt overeen met de code van h e t bestuurslid welke verantwoordelijk is voor het thuisbezorgen van uw ledenblad. *Erevoorzitter: Jacky Lenaerts, Hoevensebaan, 57, code 9. *Voorzitter: Roger Balbaert, Parkweg, 2, tel. 664.57.22, code 2. *Ondervoorzitter en feestbestuurder: Jack Vanummissen, Dorsvlegellaan, 2, tel: 605.31.38, code 3. *Secretaris: Gusta van Linden, Parkweg, 2, tel. 664.57.22, code 8. *Schatbewaarder: Chris Alen, Peedreef, 52, tel. 664.05.01, code 4. * *Verantwoordelijke ledenblad: Marcel Dondelinger, Eikvaren laan, 19, tel: 605.50.86, code 7. L *Afgevaardigde Cultuurraad en Verbond voor Heemkunde: Jef Herman, Sparrenlaan,19, code 5. o " Bestuurslid: Rudi Van Erck, Bevrijdingslei, 24, tel. 664.17.55, code 10. k a N.B. Indien U code 1 terugvindt op u w adreslabel betekent dit dat u w ledenblad p e r post wordt a toegestuurd. O m ons ledenbestand actueel t e houden en o m U te verzekeren dat U altijd alle linformatie en documentatie opgestuurd wordt, vragen wij U om elke wijziging in uw adres onmiddellijk te v melden aan de secretaris. e r Activiteiten a verslagjes... n t Tentoonstelling van Belgische bankbiljetten. w o o r d e l i j k e : P a u l V a n B o c k e l , De Belgische bankbiljetten vanaf 1830 (Leopold l) Z 37i 't Bru ggeske Jg 28 m e i 1996 num m er 2. l v e r b o
Tijdens het week-end van 9 en 10 maart werd door Hoghescote een tentoonstelling ingericht in 'De Oude Pastorij', met als thema: 'Belgische Bankbiljetten 1830-1994'. Op ware grootte werden bijna 100 biljetten in kleurenfotokopie uitgestald. Biljetten van Koning Leopold J to t Koning Boudewijn. Talrijke bezoekers kwamen deze tentoonstelling bewonderen. V e l e verzamelaars v a n bankbiljetten kwamen d e aanwezige documentatie raadplegen. Een geslaagd initiatief.
••• tot 1994 (Boudewijn I)
Bezoek aan het politiemuseurn. Op 11 februari 1996 werd een bezoek gepland aan het politiemuseum op de Oudaan in Antwerpen. Gezien de grote belangstelling werd een 2e bezoek bij ingelegd op 25 februari 1996. De gids aan h e t woord Conservator F. Van Tichelen leidde de belangstellenden rond. O p een niet te evenaren manier wist hij telkens de aanwezigen gedurende meer dan 3 uur te boeien. Vrijwilligers mochten helm en schild van de politie even in bruikleen hebben. Pittig, boeiend en op een vlotte wijze bracht hij de ganse geschiedenis van het politiekorps. Vele anekdoten van al dan niet werkelijk gebeurde bijzonderheden w i st hij prachtig te verwoorden. Ma a r ook d e ernst van de drugproblematiek werd niet uit de weg ge gaan.
''t Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2
38
Smijt maar, schijnt zij te zeggen! Al lachend nog wel!
Conservator F. Van Tichelen een boeiende verteller... 39 Bruggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
ERELEDEN HOgHESCOTE 1996.
He t b e s t u u r van Hogiles c ot e d a n k t de hierna v ermelde pers onen v oor k un b i j d r a g e als erelid:
Ae n d e n b o o m- 6 r a e m, gar denialaan, 8 , 2 9 5 0 Kapellen. 7amilie 61ank ers Leers, Dor ps s tr aat, 5 3 , 2 9 5 0 Kapellen. De Heer eleir en Walter , 9ac hthoor ns tr aat, 2 6 , 8 8 0 0 Rumbek e. 7amilie De ( r oot- J ans s ens , 61oementaan, 6 2 , 2 9 5 0 Kapellen. 7amilie De Sc hutter - Van Wassenhove, Dor ps s tr aat, 2 9 , 2 9 5 0 Kapellen. milie geelhand de Merxern, Kapels es tr aat, 200, 2 9 5 0 Kapellen. l a m i l i e He/sen -De 6elie, Antwer ps es teenweg, 74 bus 2 , 2950 K a p e l l e n . De Heer 7acobs Marc el, Konijnenber g, 40, 2 1 8 0 Ekeren. Sc hepens - eapiau, De L'Es c lus es traat, 7 0 , 2 6 0 0 6er c hem. De Heer Van Cauwenber ghe, Hoogbooms teenweg, 277, 2 9 5 0 Kapellen. 7amille Van Helv er t- 9bos en, Hoev ens ebaan, 188, 2 9 5 0 Kapellen. De Heer 'Van Herck Dav id, Kapels es tr aat, 2 1 , 2950 K a p e l l e n . M e v r o u w Van Hooy donc k - Huguenay , /911. Speths tr aat, 9 6 , 2 9 5 0 Kapellen. De Heer Van Mec helen 7rans , Dor ps s tr aat, 2 8 , 2 9 5 0 Kapellen. milie Van Regemor ter - Speth, Kapels es tr aat, 4 /, 2 9 5 0 Kapellen. M e v r o u w Van Son P.- 6as tiaens s ens , de Roes t d'Alk emadelaan, 13, bus 5 8 , 2 6 0 0 6er c hem. Wittoc k - Smet, Antwer ps es teenweg, 6 , 2 9 5 0 K a p e l l e n . a milie Wuy ts -71driaens en, Dor ps s tr aat, 3 3 , 2 9 5 0 Kapellen.
Bru ggeske jg 28 - Met 1996 - nummer 2
40
eathalijn Mo rte lma n s (+1 6 6 9 ) Een geval van Itelcsenwaan a t het Kapellen van de I l e eeuw, Heksenverhalen doen nog steeds d e ronde. E r bestaan e r zoveel, d a t h e t niet mogelijk zou zijn om al zulke legenden uit onze omgeving in het bestek van dit artikel te verwerken. H e t zijn één voor één luimige historietjes, gekruid met d e geestigheden en de fantasie van d e verteller. W e kunnen e r eens hartelijk mee lachen, maar we vergeten daarbij dat ze daarentegen voortspruiten uit een al te trieste historische werkelijkheid. Inderdaad e n ke l e eeuwen geleden werden duizenden onschuldige mensen het slachtoffer van de heksenvervolging, zodanig dat ze o p d e pijnbank gefolterd werden e n uiteindelijk h e t leven lieten o p d e brandstapel. In onze plaatselijke archieven vonden w e h e t spoor van twee w a a r gebeurde gevallen va n heksenwaan. H e t eerste dateert u i t 1634 e n speelde zich a f te Westmalle. H e t tweede geval u i t 1 6 6 9 betreft h e t trieste l o t v a n Catharina Mortelmans, e e n vrouw u i t Kapellen. H e t geloof i n heksen w a s toen d u s n o g levendig maar anderzijds blijkt er dat het gerecht zich toch reeds terdege beijverde om de als heks gebrandmerkte mensen te beschermen tegen d e woede van het yolk. Heksenwaan was een diep ingeworteld en collectief bijgeloof dat het aanschijn van onze middeleeuwse maatschappij erg geschonden heeft. To t beter begrip van het gebeurde wordt hier eerst in enkele trekken de geschiedenis van de heksenjacht geschetst. Kort historisch overzicht van de heksenvervolging. Wij beginnen bij onze grootouders. Wie heeft van hen geen verhalen vernomen over heksen, spoken, d e kwade hand en andere geesten? Wij namen ze niet ernstig, maar zij deden dat wel. Zij geloofden nog in voortekens, waarzeggerij, zij hadden angst voor boze geesten en plaatsen waar het spookte. Sommige mensen werden door het volk al fluisterend als heks o f tovenaar aangewezen. Meestal waren dit fysisch onaantrekkelijke en teruggetrokken-levende personen; zij werden uit de weg gegaan, men mocht er niets van aannemen om niet door het kwaad getroffen te worden...en z o geraakten d i e ongelukkigen d a n helemaal buiten a l l e sociale omgang. Uitlatingen over deze mensen werden daardoor weer minder controleerbaar, zodat over hun doen en laten de fantazie van het volk des te meer de vrije loop kreeg. Slachtoffers waren e r toen d u s n o g steeds, z i j h e t d a n a l s gevolg va n e e n achterdochtige en bijgelovige bevolking. Van het gerecht o f de kerkelijke overheid hadden deze sukkelaars niets meer te lijden. In de vorige eeuw, en zelfs in de 18e eeuw hebben geen heksenveryolgingen meer plaatsgehad, daarvoor was h e t d e s t e erger. Tovenaars, sterrenwichelaars e n magiërs zijn e r altijd wel geweest, e n geloof in d e duivel, i n kwade geesten e n hekserijen is bij alle primitieve volkeren terug te vinden.
41
t
Bru ggeske Jg 28 - me; 1996 - nummer 2
Alles hing samen met het geloof in een heidense godenwereld die gebukt ging onder de angst voor toen onverklaarbare natuurverschijnselen. In die sfeer ontstonden de legenden over spoken, bescherm- en kwelgeesten met paranormale machten. Het woord "heks" verscheen pas in de 15e a 16e eeuw. H e t begrip "heks" werd gekoppeld aan boze, kwaadstichtende vrouwen. In de vroege middeleeuwen zijn de heksenprocessen steeds uiterst zeldzaam gebleven. Het grote voorbeeld is dat van Jeanne d'Arc, de nationale heldin van Frankrijk, die in 1431 veroordeeld werd 'om gevoerd te worden op de brandstapel totdat de dood er op volgt'. Het was echter eerst in de 16e eeuw dat de heksenwaan tot een absoluut hoogtepunt s te e g . M e n s p r e e k t v a n e e n mi l l i o e n slachtoffers: r e c e n te onderzoekingen hebben echter uitgemaakt dat deze cijfers enorm overdreven zijn. Zo werden e r b.v. v o o r Mechelen tussen 1415 e n 1790 slechts 5 8 gevallen genoteerd, waarvan e r 28 door de kerkelijke overheid beslecht werden, allemaal lichte gevallen va n waarzeggerij e n dergelijke. H e t ging o m 21 mannen e n 7 vrouwen, en de straf moet matig geweest zijn.
De oudst bekende voorstelling van luchtritten (1440). Uit: L. Th. Maes, Heksenprocessen, in 'Het Open Venster', pg1.
Van de 3 0 andere personen die door de schout en d e schepenen van d e stad vervolgd werden hebben slechts vier vrouwen het leven gelaten op de brandstapel. In Brussel tussen 1404 en 1636 werden 34 personen wegens hekserij vervolgd en gefolterd, en maar ĂŠĂŠn enkele daarvan werd verbrand. In Amsterdam werden slechts vier heksen op de brandstapel geleid (1). Bruggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2
42
Reeds in de 15e eeuw hadden godgeleerden aangespoord tot de strijd tegen joden, ketters en "boze vrouwen die door de demonen bezeten waren ". Daarop volgde i n 1484 d e " heksenbulle " van d e onwaardige renaissancepaus Innocentius VIII, waarbij hij het optreden van een inquisitierechtbank beval tegen afvallige katholieken die met de hulp van de duivel in staat waren om allerlei kwalen bij hun medemensen teweeg te brengen. Kort daarop, in 1487 schreven de dominikanen Sprenger en Krrner, respectievelijk uit Keulen en Konstanz, h e t meest schadelijke boek uit d e wereldliteratuur: hun "Heksenhamer". D i t w e rk werd veelvuldig verspreid e n g o l d a l s e e n officiele handleiding ten dienste van de ketter- en de heksenjacht. Veel kerkelijke leiders begonnen m e t d i t boek i n d e hand e e n fanatieke strijd waarbij alle zi n vo o r redelijkheid verloren g i n g . H e t betichten v a n heksen w e r d bevorderd d o o r geheimhouding. Zulke beschuldiging werd een eenvoudig e n probaat middel i n handen van iemand die zich wilde wreken, o p een werkgever b.v., o f om van zijn schoonmoeder vanaf te geraken... Niemand was nog veilig (2).
Heksen vermomd met dierenkoppen, vliegen op een gaffe De eerste gedrukte afbeelding van heksen. lhun n sabbatviering. a a r
In de toen door de rechtsgeleerden opgestelde regels vinden we vijf kenmerken die tot de identificatie van een heks konden leiden: 1) heksen verrichten allerlei kwaad; 2) heksen kunnen door de lucht vliegen; 43
Bruggeske Jg 28 m et 1996 num m er 2
3) zij kunnen zich in een dier veranderen; 4) zij hebben met de duivel een pact aangegaan, waarbij zij zich geheel te zijnen dienste stellen; 5) zij hebben zich met andere ketters verbonden om de H. Kerk te bestrijden. (3). De verklaring van het fenomeen. De wetenschap heeft getracht te verklaren hoe het mogelijk was dat het gerecht en de geestelijke overheid zich met zulke blinde ijver en met dergerlijke gruwelijke middelen kon overgeven aan d e vervolging van onschuldige schepsels, e n hoe geleerde en wijze lieden die collectieve waanzin konden bijtreden. Het ontstaan en het voortwoekeren van de heksenwaan wordt toegeschreven, i n de eerste plaats aan de angst voor het onbekende, waardoor de mens gaat geloven i n toverij en geheimzinnige krachten.
Heksensabbath van Hans Baldung Grien (houtsnede, 1510 - Prentenkabinet RAJ. Leiden). Uit 'Tijdschrift vo o r Geschiedenis, 1973, tss. p.230 - 231. Bruggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
44
Door d e hongersnood, d e epidemieën, d e plunderingen e n d e criminaliteit gedurende de tachtigjarige oorlog werd de fantazie van de mens nog opgehitst. In die bewuste ti j d hebben o o k d e vervolgingsmethoden v a n d e middeleeuwse inquisitie er toe bijgedragen dat o.a. door de tortuur eender welke bekentenis kon afgewongen worden. Tenslotte zouden voorstellingen als d e heksensabbat - het elkaar ontmoeten van ketters e n heksen o p duistere e n gruwzame feesten - te verklaren zijn uit de angst - en haatgevoelens van de mannen, meestal ongehuwde geestelijken, tegenover de vrouw. Wel moet het een feit geweest zijn d a t geestesgestoorde vrouwen soms onder invloed van het gebruik van hallucinaties opwekkende kruiden, geloofden in hun eigen bekentenissen, en in verhalen over hun geslachtsverkeer met de duivel. Het is dus niet te verwonderen dat rechters er op belust waren om de meest pikante details bij middel van de foltering uit de mond van de vervolgden te persen. Het past hier er op te wijzen dat drie vaak gehoorde theoriën in zake hekserij, heden ten dage als afgedaan moeten beschouwd worden. 1) H e t zou niet juist zijn d a t d e sagen over d e heksensabbat ontstaan zijn u i t werkelijk bestaande secten va n duivelsaanbidders d i e e e n heidensnatuurgodsdienst in stand hielden. Dergelijke benden hebben alleen in de verbeelding bestaan. 2) Het anti-feminisme is geen reden om de heksenwaan te motiveren, want zowel mannen als vrouwen werden tot de brandstapel veroordeeld. 3) Het geloof in de heksensabbat zou voortgekomen zijn uit berichten over massale terechtstellingen i n d e 14e eeuw i n Frankrijk e n Italië, a l s gevolg d u s van d e inquisitie. Het hoogtepunt van de heksenjacht ligt echter later, in de tijd van de Hervorming, op het einde van de 16e eeuw, toen vele katholieken afvallig werden en de godsdienst derhalve een zondebok nodig had o m haar innerlijke twijfels te overwinnen. Z o onstond het idee van de heksen, dienaars van de duivel, die 's nachts rondvliegen, orgiën houden en samenzweren om alles te doen wat contrarie is aan de regels van de kerk. Toen ging de kerk zelf in de heksensabbat geloven en daardoor begon dan pas de heksenjacht in al haar hevigheid (4). De ommekeer. Gelukkig i s i n d e 17e eeuw het tij gekeerd. H e t gezond verstand zal zich dan langzamerhand terug doen gelden. H e t moet een moedig man geweest zijn die dokter Johannes Wier, die reeds in 1563 zijn werk Ov e r de begoochelingen der demonen" publiceerde, en waarin hij onomwonden verklaarde dat de bekentenissen van heksen louter werden ingegeven door de verbeelding van verhitte geesten. Hij verweet de overheid van onmenselijkheid en bezwoer hen dat ze door God daarvoor zouden verdoemd worden. Hij riskeerde daarmede zelf als heks vervolgd te worden. Hij kreeg echter stilaan navolgers d i e va n l e e r trokken tegen d e lichtzinnige aanhoudingen en het systeem van de verklikkingen. Men begon in te zien dat verdenking van hekserij vaak ontstond uit bijgeloof, nijd, laster, achterklap, e n z . Sommige bewijsmiddelen, a l s d e waterproef, werden aangevochten. Omdat een heks zogenaamd kon vliegen moest ze gewichtloos zijn; als me n z e derhalve i n h e t w a te r bracht zo u z e moeten blijven drijven, z o redeneerde men, en zo onstond die waterproef. 45
't Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 num m er 2.
ItAFGERUKT
M OM .A A N SIGH T TOOVERYE: aar in Het bedrogh der gewaande Toverye , naakt ontdekt en met gezonde Redenen en ekempelen den t Eeuwe aangewezen won. ;Mtn
ABRAHAM PA LINGH. Met fchoone kopere Platen verciert•
t . By JAN R1EUWER T 7, Boekverkooper in Dirk ran M i n A licegh , in 't Martelaars- 1 6 5 9 . M S Een in 1659 verschenen geschrift ter bestrijding van het heksengeloof. T 't Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 num m er 2 E R D
46
Geleerden van de universiteit van Leiden verwierpen deze proef echter als onzinnig: het kon best dat vrouwen of mannen, gewoon met ingehouden adem boven konden drijven. Het gebeurde toen ook dat een vrouw als heks verbrand werd nadat ze tijdens folteringen bekend had haar man verdronken te hebben. E r bleek achteraf dat de man zonder spoor verdwenen was en nadien terug te voorschijn i s gekomen toen het doodvonnis reeds voltrokken was. Na dergelijke misslagen begon men allengs het onredelijke van de pijnbank in te zien. Zo veranderde ook stilaan de mentaliteit ten aanzien van het heksengeloof (5). In de 17e eeuw kwam dus de ommekeer. Toen waren e r o o k nog heksenprocessen, ma a r d i e werden ingesteld o m d e verdachte heksen te beschermen tegen het onder het volk nog steeds voortdurende geloof in toverij. De laatste heksenveroordeling werd in BelgiĂŤ uitgesproken in 1689 te Marche-en Famenne. I n d e noorderlijke Nederlanden w a s m e n re e d s ve e l vroeger t o t redelijkheid gekomen. Onze streken leunden daar bij aan. Wi j gaan dit trouwens kunnen vaststellen aan de hand van bevindingen in het Ekers archief. Joost d e Damhoudere, d e Vlaamse rechtsgeleerde (+Antwerpen 1581)waarschuwde reeds geen geloof te hechten aan bekentenissen afgelegd onder de tortuur zo er geen andere aanwijzigingen voorhanden waren. Dokter Abraham Palingh liet in 1659 te Amsterdam een boek verschijnen, getiteld: it Afgerukt Momaansight der T o o leer l / trekt. Hij hield vol dat de meeste verdachten oude afgeleefde vrouwen waren die eerder geneeskundige hulp nodig hadden. Hij vermeldt ook dat vele vrouwen u i t e Vlaanderen i n Holland een toevlucht zochten u i t angst o m als heks vervolgd te l worden. j e ', w a a r i n Wat vonden wij in het Ekers archief ? h i j t e g e n Zoals gezegd zijn ons tot op heden twee gevallen bekend geworden. h e t eerste d dateert uit e1634 en het andere uit 1669. h e k s Tee Westmalle n v e wordt r Eerste geval: een heks aangepakt door de vader van een v o l g e r s 'betoverd' kind. Twee documenten laten ons toe daaruit de volgende geschiedenis te distileren: v a n A). Extract uit informatie preparatoir (6) ten laste van Jan Peeters van 9 juni 1634 (7). Anthoni Aertssen was toen omtrent 1 9 jaar oud e n werkte als klerk bij d e dorpssecretaris van Westmalle. Er moet zich in dat dorp iets hebben voorgedaan dat de tussenkomst van het gerecht noodzakelijk maakte. Hij werd immers vanwege de heer van Westmalle en Zoersel als getuige opgeroepen. In zijn verklaring die hij dan in bijwezen van de schepenen aflegt bevestigt hij dat hij enkele dagen voor de kwestieuse, niet gedetailleerde gebeurtenis, in de gebuurte van zijn meester de secretaris, ten huize is geweest van een zekere Jan Peeters. Daar had hij met deze laatste een gesprek gehad over diens ziek kind. Peeters beweerde dat zijn kind betoverd werd en dat dit de oorzaak van de ziekte was, maar dat hij nog niet wist 'wie daarmee bezig was'.
47
t Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
Daarna op een andere keer, toen de secretarisklerk weer in datzelfde huis was en er weerom spraak was over het ziek kind, had de vader gezegd dat hij nu wel wist 'wie het was doende en dat zij niet ver van de Plaetse (8) Woonde en dat hij haar z6 zou 'tracteren' dat men ze wel zou kennen die zijn ziek kind betoverde.
De secretarisklerk getuigde tenslotte dat Peeters er nog aan toegevoegd had dat, ingeval het kind kwam te sterven, hij haar zou doodschieten, a l zou hij dan zijn geheel leven niet meer in Westmalle mogen wonen (9). Ten slotte heeft Aertssen zijn voorgaande verklaring ondertekend. B). A k te v a n recordatie (1 0 ) v a n 1 0 ma a rt 1 6 3 5 (11). Anthoni Aertssen i s ondertussen secretarisklerk te Ekeren geworden en op die datum verschijnt hij ingevolge e e n verzoekbrief va n 9 ma a rt 1 6 3 5 vanwege d e wethouders v a n Westmalle - voor d e schepenbank va n Ekeren. H i e r wordt hem d e verklaring voorgelezen die hij in 1634 te Westmalle heeft afgelegd. Daarop bevestigt hij onder eed te volharden i n zijn eerste getuigenis met alle daarbij vermelde particuliere omstandigheden. Ook onder eed verklaart hij in het hangende proces tegen Peeters geen belang te hebben en dat hij ook geen verwant van hem is: "noch winder, noch verlieser ofte mae(gh)-schap' (12). En Aertssen ondertekent weerom met sierlijke krullen zijn door de schepenen van Ekeren opgetekende verklaring. Uit beide akten blijkt dat het proces ingespannen werd tegen Jan Peeters. Hij is dus de dader. Wa t hem precies te n l a ste w o rd t gelegd w e te n w e n i e t. We l l i ch t h e e ft h i j zi j n dreigementen ten opzichte van de z.g. heks op een o f andere manier ten uitvoer gebracht. Bij dit eerste geval kunnen we reeds enkele opvallende bijzonderheden noteren: 1) Het onbevangen en objectieve getuigenis van de secretarisklerk wijst er op dat de ommekeer naar meer redelijkheid i n zake heksenwaan to t stand kwam door d e medewerking van intellectueel meer ontwikkelde personen. 2) In 1634 is men bij ons reeds zover, dat de zogenaamde heksen door het gerecht beschermd worden tegen de agressie van de bijgelovige bevolking. 3) Het volk leeft nog voort in de angstpsychose van de heksenwaan en omdat het daartegen geen steun meer krijgt van het gerecht, zal het dan maar zelf zijn recht in eigen handen nemen: Jan Peeters heeft zich zelf op de kwade hand gewroken. Tweede geval: Kapelse vrouw wordt door voetverbranding gedwongen te bekennen dat zij een tovenares is. Wordt vervolgd in het nummer 3 van 't Bruggeske'. V. E. Walters.
't Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
48
BEZOEK AAN HET ANTWERPS TRAM- EN AUTOBLISMUSEUM. Het bestuur van Hoghescote heeft het genoegen U uit te nodigen op zondag 19 mei 1996 voor een bezoek aan het Antwerps- Tram- en Autobusmuseum, gelegen in het prachtige recreatiedomein van Fort V in Edegem. Hebt U heimwee naar het verleden van de goede oude 'boerentram' o f wenst U nog eens te zien hoe de autobussen 'Lux e r u i t zagen waarmee u w ouders zi ch verplaatsten v a n Kapellen n a a r Antwerpen schrijf dan vlug in... want de 3 0 eerste intekenaars kunnen mee. Wi j verzamelen om 13u30 aan de kerk van Kapellen. Met de eigen wagen rijden wij naar Edegen Indien U vervoerproblemen hebt zorgen wij wel voor een oplossing. Onder de leiding van een bekwame gids bezoeken wij h e t museum. Deelname i n d e onkosten: 50 13F per persoon. Inschrijven voor Kapellen Centrum bij Alen Chris, tel. 664.05.01 o f Herman Jef, tel. 664.57.25. Voor Putte Kapellen: Vanummissen Jack: tel, 605.31.38. Voor Zilverenhoek: Dondelinger Marcel, tel. 605.50.86 of Van Bockel Paul: tel. 664.68.00.
ANTWERPEN
CENTRUM
BERCHEM
GENT
L. CRAEYI4CKX TUNNELl /I i // HOBOKEN
3 8 9
//
WI L R 1 JK
6z -57 /7 FORT V /-ATAN4 EDEGEM 4 6.\FR. VAN DUNLAAN 7. -C. d e BURLETLAAN 8. ANTWERPSESTRAAT 9.-KRLIGSBAAN 10.M MECHELSESTEENWEG O R T S E L
10
MECHELEN \ BRUSSEL 4
E19 \\ 1. PRINS BOUDEWLINLAAN 2. GROTE STEENWEG 3. J. HERMANSLEI 4. VREDEBAAN 5 FORT V-STRAAT
49
't Bniggeske Jg 28 m ei 1996 - nummer 2.
EEN WOORDJE UITLEG BIJ HET NIEUWE TITELBLAD VAN ' T BRUGGESKE 1 .De 28e jaargang van " it Bruggeske", het ledenblad van Hoghescote, werd ingezet met een nieuw titelblad. Verschillende leden wensten het bestuur proficiat met de nieuwe presentatie, waarvoor onze hartelijkste dank. Het nieuw titelblad is een ontwerp van mevrouw ti n n e Van Dooren-Hanssens, lid van Hoghescote e n beroepshalve werkzaam i n d e ontwerpafdeling v a n e e n drukkerij. Graag geven wij een woordje uitleg hoe zij tot haar creatie gekomen is. De eigendomsrechten over het grondgebied van " St Jacob in den Hoghescote " (het huidige Kapellen) werden door de Heer van Breda overgedragen aan de abdij van Sint-Bernards aan de Schelde: * in mei 1257 een gedeelte bij g i ft onder levenden, te n titel van aalmoes, en o p 15 juni1277 werd h e t overblijvende gedeelte verkocht aan de a b t van voornoemde abdij, namelijk Henricus van Melbroec. D e abdij v a n S i n t Bernards aan d e Schelde bezat v a n a f voornoemde datum d e patronaatsrechten en de tienden van o n s grondgebied. H e t gevolg hiervan w a s dat a l de parochiepriesters van de Si n t Jacobusparochie aangesteld werden door voornoemde abdij. Een bijkomend gevolg was ook het feit d a t de abdij inspraak kreeg bij de aanstelling van de koster-organist-schoolmeester waardoor ook het onderwijs volledig onder het beheer van d e abdij kwam. O p werelds vlak maakte onze gemeente deel uit van de Heerlijkheid Ekeren alhoewel Kapellen o ve r een eigen schepenbank beschikte waardoor de rechtspraak hier door eigen mensen werd verzorgd. Voornoemde toestanden bleven bestaan tot aan de Franse Revolutie. Arsenus Speeckaert was de laatste pastoor welke door de abt van St.-Bernaarts werd benoemd nl. o p 6 januari 1782. In de loop van 1797 werd de abdij door de Franse overheersers verkocht e n d e paters welke d e e e d va n h a a t a a n h e t koningdom en de trouw aan de Franse Republiek weigerden a f te leggen werden aangehouden. Kapellen werd samengevoegd in d e " MunicipalitĂŠ de Stabroeck " om later in 1801 een zelfstandige gemeente te worden. Voornoemde geschiedenis leert ons dat wij een eeuwenlange band hadden: * op kerkelijk gebied met de abdij van Sint Bernaards aan de Schelde, * op wereldlijk vlak met de Heerlijkheid Ekeren. Bij het uitwerken van een passend kaftontwerp hebben wij ons laten leiden door voornoemde gegevens. De kleuren van de opdruk, blauw en geel zijn de kleuren van de Heerlijkheid Ekeren, overgenomen in de vlag van Kapellen.
Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
50
Het logo van het wapenschild van onze gemeente verwijst eveneens naar de aloude binding met Ekeren en bestaat uit: " Drie akers van goud op een schild geplaatst voor een Sint Jacob de Meerdere als pelgrim, houdend een kapel in de linkerhand". Voornoemde gegevens werden in blauwe overdruk geplaatst met het wapenschild van de abdij van St-Bernaards in de achtergrond. Dit wapenschild bestaat uit een vissende reiger met de bijhorende spreuk: " den ick my ' O mhover t r e gheneer n t abdij, gelegen aan d e oever van d e Schelde, kende vele eeuwen. van bloei e n 1 ,helaas w a ook t tijden van tegenslag. b e t e k e n t : " O p d e n o e v e r v i n d i k m i j n v o e d s e l 1 1 . D e
Clectri: gozgalciza
Niettegenstaande alles bleef de abdij een bron van inspiratie en een plaats van waaruit een grote werkkracht zich verspreidde over de uitgestrekte eigendommen waaronder ook onze gemeente Kapellen. In d e archieven va n de abdij van St. -Bernaards welke momenteel beheerd worden door d e abdij va n B o r n e m v o n d e n w i j 3 verschillende wapenschilden. W i j verkozen h e t oudste ontwerp. Ter informatie ziet U tussen deze tekst een afbeelding va n d e 3 logo's: H e t gehele concept va n h e t kaftontwerp verwijst n a a r "Hoghescote" de naam van onze gemeente welke in 1277 voor het eerst terug te vinden is in de archieven. Onze kring is dan ook zeer verheugd om onder de naam Hoghescote te kunnen werken, om alzo een band te leggen tussen het heden en het verleden van onze gemeente. Roger Balbaert. Bronnen: 1. Heemkundig jaarboek 1995 van de Vereniging voor heemkunde in Klein Brabant. 2, E.H. P.J. Goetschalcla: Kerkelijke Geschiedenis van Ekeren. 3. Koninklijk Besluit van 29 juli 1963, 4. Koninklijk Besluit van 21juni 1978.
51
't Bru ggeske Jg 28 m ei 1996 num m er 2
JAARVERGADERING 1996. Op vrijdag 1 ma a rt had d e Algemene Ledenvergadering plaats van d e V.Z.W. Hoghescote. 58 aanwezigen (45 in 1995) vulden de ruime gelagzaal van De Draak op d e Hoevensebaan. D e voorzitter bracht verslag u i t over de werking van d e Culturele Kring Hoghescote en d e aanwezigen gaven unaniem hun goedkeuring aan: 1. de activiteiten ingericht tijdens het jaar 1995, 2. de geplande activiteiten voor het jaar 1996, 3. de financiĂŤle toestand van de vereniging, 4. een statutenwijziging om tot een betere werking te komen in het beheer van de V.Z.W.
Een kijkje op de zaal. E e n overheerlijk eetmaal, aangevuld met uitmuntende dranken, werd gevolgd door een puike kwis gebracht door onze feestbestuurder.
Verz am el i n g van d o ku m en t at ie vo o r h et arch ief van de h eem krin g Hoghescote if! A lle dok ur nentatie over Kapellen is welk om! Wij denken aan foto's, doods prentjes , doodsbrieven, pos tk aar ten, k rantenk nips els , oude menu kaarten, geboortek aartjes , oude trouwboek jes , oude nota risakten, huwefi jk s aank ondigingen, oude rek ennin gen van Kapels e firma's enz, enz. geet oils een seintje en wij k omen even langs. 'ij v oorbaat hart elijk dank ! Dank zij uw medewerk ing en steun k unnen wij ons arc hief over Kapellen v erder uitbreiden, 't Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2
52
HEEMKUNDIGE INFORMATIE. Zoals beloofd geven wij ook deze maal heel wat heemkundige informatie voor onze lezers. 1. Boekennieuws. * D e Geschiedenis van Hoogboom. Va n landelijk Ekers dorp to t parel a a n d e Kapelse Kroon. Een uitgave van de heemkring Hobonia. Het boek kwam tot stand door de samenwerking van Raymond Roelands, Harry D e Sitter en Paul Arren. Voorintekeningsprijs tot 31 mei: 1.100 BF + 150 verzendingskosten. De namen van de voorintekenaars warden i n h e t b o e k vermeld. V o o r me e r details z i e o o k bladzijden 55 en 56. • Archeologie in Vlaanderen, Deel IV, uitgegeven door Prof. D r G. D e Boe. Prijs 1.580 B F + portkosten. T e bestellen b i j h e t 'Instituut vo o r h e t Archeologisch Patrimonium', Doornveld, 1, bus 30, 1731 Asse-Zellik. • Archeologische Jaarkroniek Vlaanderen. D i t nieuwe tijdschrift vervangt h e t vroegere blad 'Archeologie'. Deze kroniek wil een zo volledig mogelijk overzicht geven van de archeologische onderzoeksactiviteit in Vlaanderen. * Landschap en landbouw in Middeleeuws Vlaanderen door Prof. Adriaan Verhuist. 192 biz., 150 kleurillustraties en kaarten, gebonden versie: 2.450 BE • Brussel: Kunstenaarskolonie Nederlandse schilders 1850-1890. 1 2 0 biz., 1 6 0 zwart-wit en kleurillustraties, gebonden versie 1,450 BE * De Aero-atlas Antwerpen i s nog te bekomen aan d e prijs van 1.980 BE bij de agentschappen van het Gemeentekrediet en bij de uitgeverij Lannoo, Kasteelstraat, 97, 8700 Tielt. * Prostitutie i n historisch perspectief. H e t b o e k k w a m t o t sta n d d o o r d e samenwerking van C. De Stoop en J. Vande Lanotte en is te bekomen aan de prijs van 600 BE bij het Algemeen Rijksarchief (rekeningnummer 000-2007805-02 met vermelding 'pub'. 2226'. 2. Tentoonstellingen. * Van 12 mei tot 9 juni tentoonstelling 1 door K r e Eartf ieenf Heem m Si e n tt - Katelijne Waver. Thema: 'Stijlvolle decoratie me t w i t borduurwerk'. Met demonstratienamiddagen. N a a l d e n *Van tentoonstelling 'Vlaamse Bidprentjes u i t d e D r6 october a a t odt 3 ' november , Negentiende eeuw'. Organistie: E r f e n Heem Sint-Katelijne Waver. E r i s e e n g e o r g a over n het i betrokken s gelegenheidspublikatie thema voorzien. e e r d * Van 2 mei tot 29 september: 'Museum in strip'. Museumstukken als figuranten in een stripverhaal. Jubelparkmuseum, Jubelpark 1 0 , 1 0 0 0 Brussel, A l l e dagen behalve op maandag, van 10 uur tot 17 uur. 53
t Btuggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
* Tijdens d e zomermaanden organiseert h e t 0 .C .M.W. v a n Antwerpen e e n tentoonstelling over de geschiedenis van de kinderinstellingen i n het Antwerpse: weeshuizen, kolonies vo o r zwakke kinderen, gevonden e n verlaten kinderen, zonlicht en lucht voor de kinderen. * Tot 2 juni kan men in de A.S.L.K.-Galerij (Kreupelenstraat te Brussel), elke dag behalve o p maandag, e e n geslaagde tentoonstelling g a a n bekijken o ve r D e Chocolade'. * Van 1 juli tot 25 augustus 1996 is e r onder de auspiciÍn van het Verbond van Heemkunde Limburg een tentoonstelling met als thema: 1 Vroomheid in porselein van Andenne' uit de verzameling van Alfons Claes. 250 verschillende beeldjes in porselein of biscuit zijn er te bewonderen. Openingsuren: elke werkdag van 8 u. tot 16 u. Op de zaterdagen 10/8, 17/8 en 24/8 van 14 u. to t 18 u. Op de Virga-Jesse Ommegangszondagen 11/8, 18/8 en 25/8 van 10 u. tot 22 u. Plaats van de tentoonstelling: ABB, Koningin Astridlaan 10, 3500 Hasselt Ter gelegenheid van de hiervoor vernoemde tentoonstelling, verschijnt er een mooie catalogus met als titel: "Vroomheid in porselein van Andenne "Auteur Alfons Claes. Inleiding door Robert Mordant, conservator van h e t museum van Andenne. 302 bladzijden waarvan 136 blz. me t 260 kleurenafbeeldingen, Formaat 2 0 x 23 cm. Gedrukt op glanzend kunstdrukpapier. Ingenaaid met garen en gebonden in stijve kaft met linnenstructuur. Prijs 850 fr. bij voorintekening door voorafbetaling to t 15 juni 1 9 9 6 o p rekeningnummer: 735-1164641-47. V a n a f d e opening v a n d e tentoonstelling is de prijs 950 fr. De boeken kunnen afgehaald worden tijdens d e tentoonstelling i n Hasselt. Niet afgehaalde boeken worden in september opgezonden. 3. Allerlei. * De Antwerpse gouw van de Vlaamse Volkskunstbeweging gaf een muziekcassette uit m e t 2 2 gezongen kinderdansjes. D e cassette k o s t 3 0 0 B F + 5 0 B F verzendingskosten. Te bestellen op het secretariaat van V.V.K.B Antwerpen, p.a. Joris Nachtegaele, Zwaneweg, 37, 2970 Schilde. * Be w e rkte re g i ste rs v a n E k e r e n ( S i n t Lambertus), p e r i o d e 1792-1820. Gezinssamenstellingen v a n m e e r d a n 2 .0 0 0 families m e t indien gekend, d e herkomstvermelding van ouders, doop- en huwelijksgetuigen. Naamindex voorzien. 400 pagina's. P r i j s 8 5 0 B F v i a rekeningnummer 068-21473-23 v a n V A L E Antwerpen, vermelding 'Ekeren' • Middeleeuwse molentermen in het graafschap Vlaanderen. Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie, 1994. Heraldicum disputationes. N i e u w tijdschrift d a t gericht i s t o t eenieder d i e geinteresseerd is in Heraldiek. Een abonnement kost 270 BF en is te bekomen via rekening nummer 645-1960979-62 van Marc Van de Cruys, Krommelei, 47, 2110 Wijnegem.
4 t B r u g g
54
De g e s c h i e d e n i s v a n
_J
Va n l a n d e l i j k E k e r s d o r p tot p a r e l a a n d e K a p e l s e k r o o n 55
t Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
TECHNISCHE GEGEVENS groot formaat : 21 cm x 29,7 cm * 2 0 8 blz. gedrukt op mat macopapier, 115 gram/m • dikke, 2 stijve band met mooie linnen omslag gouddruk op voor- en rugzijde gebonden, genaaid, voorzien van kapitaalbandjes geTilustreerd met pentekeningen van André Marién • verlucht met meer dan 100 foto's beperkte oplage gedrukt op de persen van de St.-Norbertusdrukkerij te Tongerlo
KOSTPRIJS Bij voorintekening Tot 31 mei 1996 kunt U intekenen aan 1.100 fr. + 150 fr. verzendingskosten. Wie het boek zelf afhaalt, betaalt geen verzendingskosten. Het boek zal beschikbaar zijn vanaf 10 oktober 1996. Elke intekenaar wordt persoonlijk op de hoogte gebracht.
De namen van de voorintekenaars worden in het boek vermeld. N a 3 1 m e i 1 9 9 6 : 1 . 4 5 0 f r. (+ evt. 150 fr. verzendingskosten)
HOE BESTELLEN Door storting of overschrijving van het overeenstemmend bedrag op rekeningnummer 7 3 3 -1 6 2 1 621 -05 van HOBONIA - JUBILEUMBOEK, Vinusakker 60 - 2950 Kapellen Ofwel bij de uitgever : C u l t u r e le Heemkring "HOBONIA" pia R a y m o n d Roelands, voorzitter 0 3 / 6 Vinusakker 24 2 9 5 Harry De Sitter, secretaris 0 3 / 6 6 Vinusakker 60 2 9 5
6 4 . 1 8 . 8 8 0 Kapellen 4 . 8 0 . 3 3 0 Kapellen
Vermeld duidelijk de correcte " in te ke n n a a m" op uw overschrijvingsformulier
't Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
56
Kruiswoordraadsel Oplossing van het raadsel, verschenen in het nummer van februari 1996. NI E U W # K E E L E L K E # # A # # I P#E D # A # A A N TA R # B L 1 C K X UL E V E L # H E # N# N A V E L # R E UK # D E M E R # L SI # D R A L O N # # N O E # N I E R # OD E R # # E P O S
Wij ontvingen 13 oplossingen waarvan 12 volledig juist waren ingevuld.Ben onschuldige kinderhand duidde als winnaar aan: Barkman Bernardus Luc. Bevernagestraat, 7 2950 Kapellen. De prijs, 2 boekdelen van de 'Grote Gezinsencyclopedie' wordt bij de winnaar thuis bezorgd.
Opgaven voor kruiswoordraadsel nr 2. HORIZONTAAL
1) Burgemeester v a n Kapellen (1855-1858); Kapelse Toneelkring (Jan...). 2 ) Kapelse kunstschilder (1864-1921). 3 ) Bijwoord van plaats 4 ) Kapelse musicus (1853-1916). 5 ) Handvuurwapen van eenvoudige constructie; habijt. 6) Weldoende godheid; delfstof met een soortelijk gewicht van 5,46; laagste mannenstem. 7 ) Kapelse voetbalclub. 8 ) Afkorting van de eenheid van lichtheiderheid; vleugels. 9 ) Tijdperk; Belgische wapenfabriek. 10) Kapelse schrijver en kunsthistoricus (18821961; laan in Kapellen. VERTIKAAL
1) Eerwaarde H e e r (Latijnse afkorting); harsachtig geneeskrachtig welriekend produkt gebruikt vo o r h e t verduurzamen va n lijken. 2 ) Halve organisatie vo o r Europese Economische Samenwerking; zoen: bronwatermerk. 3) Kapelse kampioen van BelgiĂŤ in het Grieks-Romeins worstelen (J. Va n den 1 9 1 1 - 1 9 8 5 ) ; bepaald lidwoord. 4 ) En dergelijke; Verenigde Staten; Oude Verbond. 5 ) Muzieknoot; sport welke in Kapellen beoefend wordt. 6 ) Gallische volksstam. 7 ) Van het werkwoord eren; d e oudere. 8 ) Mangaan; kl e i n sterrenbeeld tussen d e Ma a g d e n d e Waterslang. 9) Meisjesnaam; Kuuroord in BelgiĂŤ. 10) Bepaalde gang van een paard; water in een bepaalde toestand; greep vast. De antwoorden worden verwacht vo o r 1 5 augustus 1996 b i j R o g e r Balbaert, Parkweg, 2, 2950 Kapellen. Tussen de juiste antwoorden wordt weer een prachtige prijs uitgeloot. Vergeet vooral niet uw naam en adres te vermelden onder de puzzel (nadat u deze heeft opgelost) op de volgende bladzijde. Veel puzzelgenoegens!
57
Bru ggeske Jg 28 - mei 1996 - nummer 2.
Kruiswoordraadsel nr 2
1
2
3
4
5
6
1
7
*
8
9
1 0
2 3 4
** *
* *
5
*
6 7
*
8
*
9 10
*
*
** *
*
*
*
*
* *
Uw naam • en uw adres • Let wel l De oplossing is binnen te brengen vôôr 15 augustus1996.
't Bruggeske Jg 28 - me, 1996 - nummer 2
5
8
Kruiswoordraadsel nr 2
1
2
3
4
5
6
1
7
*
8
9
1 0
2 3 4
** *
* *
5
*
6 7
*
8
*
9 10
*
*
** *
*
*
*
*
* *
Uw naam • en uw adres • Let wel l De oplossing is binnen te brengen vôôr 15 augustus1996.
't Bruggeske Jg 28 - me, 1996 - nummer 2
5
8