Bruggeske 2008 1 maart

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

‘t Bruggeske driemaandelijks tijdschrift van de Heemkring " Hoghescote v.z.w. " te Kapellen.

Zetel: Antwerpsesteenweg 2 - Bus 2 - 2950 Kapellen.

40e jaargang – nummer 1

1 maart 2008

_______________________________________________________ In dit nummer...

-

Bladwijzer. - 1 Wandeling in Antwerpen. - 2 Banket 2007. - 3 Informatienota. - 4 Mededeling. - 5 Bibliotheek “De Leeslust”. - 6 Geboortehuis familie Verpraet. - 18 Valsmunters terechtgesteld in Antwerpen. - 19 Maria De Lannoy (1890 – 1968). - 22 Aanwinsten voor het Hoghescote-archief. - 25 Een generaal te Hoogboom. - 26 Het voormalig landgoed “Heirust” en zijn bewoners. - 32 Archiefdagen heemkring Hoghescote. - 36

Iedere auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van de door hem ondertekende bijdrage.

_____________________________________________________________________ Verantwoordelijke uitgever: Balbaert Roger – Dorpsstraat 59, bus 7 - 2950 Kapellen.

Tel: 03.664.57.22.

Kaftontwerp: T. Hanssens.

Redactie: Eikvarenlaan 19 - 2950 Kapellen – Tel: 03.605.50.86.

Redactieraad: Jef Herman, Marcel Dondelinger en Jan Vanderhaeghe.

Lay-out publiciteit: Copy Service Center Dorpsstraat 39 - 2950 Kapellen – Tel: 03.605.42.67.

2008 - Copyright "Heemkring Hoghescote v.z.w" Kapellen.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, gereproduceerd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur en de uitgever.

De Heemkring "Hoghescote v.z.w" werd opgericht op 23 december 1968. _____________________________________________________________________ ’t Bruggeske verschijnt 4 maal per jaar. Deze nummers kan men bekomen voor 10 Euro en u is dan abonnee van ‘Hoghescote v.z.w’. Dit bedrag kan worden overgemaakt op rekening nr. 413-7205071-65 ten name van ‘Heemkring Hoghescote’ v.z.w. – Antwerpsesteenweg 2 – Bus 2, 2950 Kapellen, met de vermelding "Bruggeske".

Losse nummers van ’t Bruggeske, voor zover nog voorradig: 3 Euro.

1

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Ereleden 2008 F a mi l i e Adriaenssens - Kil, P ri n s e n d re e f 3 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer B e r g h m a n s P i e r re , P l a t a n e n d re e f 6 8 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer B i a r t Gu y, R u e S e r g e n t D e l i s s e 1 6 - 5 4 0 0 B o u g e .

F a mi l i e Blankers – L e e r s , K e r k p l e i n 6 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Me v r o u w B ra c k x Ir è n e , B o t e rb l o e m l a a n 7 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Me v r o u w B u d d i n g E g b e rd i n a , E rt b r a n d s t ra a t 1 4 6 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer C l e i re n Wa l te r, J a c h th o o r n s tr a a t 2 6 - 8 8 0 0 R u m b e k e .

Me v r o u w D e B a c k e r Ma r i a , K e r k s tr a a t 7 B u s 1 5 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

F e e s tz a a l D e Ja c h th o o rn , A n t w e r p s e s t w g 1 5 3 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

F a mi l i e D e S c h u t te r Mi c h e l , P.M i c h i e l s e n s t ra a t 1 3 - 2 6 4 0 Mo r ts e l .

D e h e e r D e S me t Ma rc , S e v e n h a n s l e i 9 3 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

F a mi l i e Dillien - S m e t s , R o d e K ru i s l a a n 3 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer Ge y s k e n s Jo s , K o n . E l i s a b e t h l e i 5 9 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer Gi j s e n Ge r a r d , Gu y o t l e i 2 B u s 1 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer Gu i e tt e Mi c h e l F r. , Mo m b a e r s s t ra a t 2 1 7 - 3 0 7 1 E rp s K w e r p s .

B e g r a f e n i s s e n H a a s t , K a p e l s e s t ra a t 2 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer H e n q u i n Mi c h e l , P e e d r e e f 5 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Familie H u i b re c h ts - Ve r s w y v e l e n , K o n . A l b e rt l e i 1 0 6 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer J a n s s e n s F ra n s , K a p e l s e s t ra a t 2 9 1 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

D e h e e r J a n s s e n s Ma t h e u s , E s s e n h o u ts t ra a t 2 5 1 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Me v r o u w J a n s s e n s d e B i s t h o v e n A . , S t. -J o r i s s t r 1 2 - 8 0 0 0 B r u g g e .

D e h e e r J e n n e s A l e x a n d e r, B o e r e n d i j k 3 - 2 1 8 0 E k e re n .

F a mi l i e K e r re m a n s - D e S a e g h e r, H a a g d o o r n l a a n 4 6 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

F a mi l i e K e t e l a a r s - Va n A e rt , Gu y o t l e i 9 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer K e u k e l i n c k Ma r ce l , Oo r d e r s e w e g 1 9 - 2 1 8 0 E k e r e n .

Me v r o u w L a t h o u w e r s L o u i s a , K a p e l s e s t ra a t 1 2 6 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .0 1 De heer L a t h o u w e r s Jo s , K a p e l s e s t ra a t 1 3 8 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer L e n a e r t s Ja c q u e s , H o e v e n s e b a a n 5 7 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer Me y n e n A l b e r t , S p a r r e n l a a n 2 4 - 3 2 7 0 S c h e r p e n h e u v e l .

F a mi l i e Me y n e n J . - L a mo t C , K o e r s p l e i n d re e f 8 5 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer Me y v i s L e o , H o e v e n s e b a a n 7 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Me v r o u w N a g e l s Ma r i a , C h r. P a l l e m a n s s t ra a t 7 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

D e h e e r Os t e r ri e t h Ma x , P h S p e t h s t ra a t 1 3 9 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

D e h e e r P a u w e l s P i e rr e , H o e v e n s e b a a n 2 0 2 B 4 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

D e h e e r P e l c k ma n s R u d y, K a p e l s e s t ra a t 2 4 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

D e h e e r P u tc u y p s P i e r r e , E s s e n h o u ts t ra a t 3 0 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

D h r & Me v r. R o b e r t F e rn a n d , K o n . A l b e rt l e i 1 2 8 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Me v r o u w R o g g e ma n B a r b r a , R u y s e v e l t s l e i 4 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer R o m b o u t s D i r k , Vi n u s a kk e r 0 2 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer S c h e l fo u t R o b , Ja n D e Gr a e f s tr a a t 2 9 - 2 6 0 0 B e r c h e m .

Me v r o u w S o m e r s Ma r i a , E n g e l s e l e i 1 3 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

De heer Va n B re e E ri k , R u b e n s h e i d e 3 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Me v r o u w Va n C a u w e n b e r g h e , H o o g b o o m s t w g . 2 7 7 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

F a mi l i e Va n d e r E n d t J .D . , H o g e s c o o t l a a n 5 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

2

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

F a mi l i e Me v r o u w De heer De heer F a mi l i e De heer Me v r o u w F a mi l i e De heer Me v r.

F a mi l i e De heer De heer Familie F a mi l i e De heer De heer Familie Familie De Heer

Va n d e r K e l e n H . , E i k v a r e n l a a n 4 8 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n D o n i n c k Ma r i a , H o e v e n s e b a a n 2 0 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n D o o re n Ga s to n , Z i l v e r l i n d e n d r e e f 2 1 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n E r c k R u d y, B e v r i j d i n g s l e i 2 4 -2 9 5 0 K a p e l l e n .

Van Helvert - J o o s e n , H o e v e n s e b a a n 1 8 8 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n H o o f P e t ru s , H o e v e n s e b a a n 2 6 1 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n On c e n R i a , K a p e l s e s t ra a t 9 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n R e g e mo r t e r- S p e th , K a p e l s e s t ra a t 4 1 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n R o m p a e y C h a r l e s , Z i l v e rl i n d e n d re e f 2 -2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n R o y Ma t h i l d a , J . B r e u g e l ma n s s tr a a t 1 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n S tr y d o n c k -O s t e rr i e th , K a p e l s e s t ra a t 4 7 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n Ti l b o r g Ma r c , B e r k e n l a a n 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Va n Tri c h t L o u i s , C h r. P a l l e m a n s s t ra a t 2 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Verbist - A n d r i e s , Gr. H e n r i C o r n e t l a a n 7 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Ve r c a u te re n - S c h e l f o u t , S e v e n h a n s l e i 5 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Ve rp ra e t P e tr u s , R e i g e rs l e i 8 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Vi n g e r o e t s Ge e ra a r d , S tr e e p s tr a a t 1 7 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Volant - Verbraeken , Dorpsstraat 21 - 2950 Kapellen.

Willems - Rottiers , K a p e l s e s t ra a t 2 6 0 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Wu y t s H e n r i , D o rp ss t ra a t 3 3 - 2 9 5 0 K a p e l l e n .

Aanwinsten voor het Hoghescote-archief dank aan de schenkers: ! Dhr. Frans Janssens schonk ons de volgende boeken: “De KAJ, haard van verzet”, “De Nationale Straat. Geschiedenis van de Christelijke Arbeidersbeweging in Antwerpen en omstreken 1857-1988”, “Het lied van de KAJ en de VKAJ” verder nog een foto van een Duits strolager aan het fort van Kapellen met Kapelse arbeiders in 1941. ! De familie Swiggers-De Witte ontvingen wij het boek “Het leven van zuster Justa” (Philomena Calluy) en “zo dat de hemel de aarde raakt” (over de kapel van de Sint Jozefswijk), een doos met brieven en andere informatie over het ontstaan en de uitbouw van de Sint Jozefskapel in de Nieuwe Wijk en het archief van zuster Justa van de Sint Jozefskapel. ! Dhr. Rombouts schonk ons diverse schoolboeken i.v.m. de Franse taal en snit en naad en een boek over suggestie en hypnose. ! Van K.W.B. Zilverenhoek-Kapellen maandbladen ‘Heet van de Naald’. ! Van de familie Franken kregen we een pak bidprentjes. ! Marc Brans schonk ons het boek “Hoeven op land gebouwd, een verhaal van boerderijen, landschappen en mensen” en het boek “Hoog boven België, luchtfoto’s van steden, dorpen en landschappen”. ! De heer Herman De Meulenaere schonk ons het “Herdenkingsboek 1940-1945” van de provincie Antwerpen, een groepsfoto van de veldwachters van het gewest Antwerpen (met o.a. veldwachter Ibens uit Kapellen), het tijdschrift “Nieuw Vlaanderen” jaargangen 1940-1941.

3

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

!

Van de heer Possemiers: foto’s van de Sint Jozefskapel en van de afbraakwerken van de eerste kapel.

aankopen gedaan ter verrijking van het archief: ! ! ! !

Boek “P.P. Rubens”, van Kapelse schrijfster Maria De Lannoy Twee exemplaren van “Monumenten en Landschappen” met artikels over Kapelse huizen het boek “Vermakelykheden van Brabant en deszelfs onderhoorige landen”, 1770 herdruk van 2007.

Het boek “Verheerlykt Vlaanderen” in twee delen, bij Anthoni Sanderus 1785, herdruk 2007

____________________________________________

Archiefdagen Heemkring Hoghescote Antwerpsesteenweg 2 - Kapellen Lokaal ‘ De Kroon’.

De eerste dinsdag van de maand van 14.00 tot 17.00 uur. en de tweede donderdag van de maand van 19.00 tot 22.00 uur.

GEZOCHT – GEZOCHT – GEZOCHT - GEZOCHT documentatie voor het archief van de Heemkring Hoghescote.

Alle documentatie over Kapellen is welkom!

Wij denken aan foto's, doodsprentjes, doodsbrieven, postkaarten, krantenknipsels, affiches, oude menukaarten, geboortekaartjes, oude trouwboekjes, oude notarisakten, huwelijksaankondigingen, oude rekeningen van Kapelse firma's enz, enz...

Geef ons een seintje en we komen even langs.

Bij voorbaat hartelijk dank!

Kontaktadres: Dorpsstraat – 2950 Kapellen – Tel: 03 664.57.22

4

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

De NieuweWijk (deel 3 en slot) Historiek van de Sint-Jozefkapel.

Voorwoord.

Het is een merkwaardig feit dat er juist in die beruchte wijk een SintJozefbeeldje kon geplaatst worden en er later zelfs een kapel kon gebouwd worden. Dit was vooral dankzij de inzet en de moed van zuster Justa die samen met een schare van honderden weldoeners en medewerkers haar belofte kon waarmaken.

De spilfiguren waren ongetwijfeld de heren Eduard Van de Weyer, Camiel Van den Bergh, Alfons Cleiren en vooral het echtpaar Louis De Witte – Elodie Ibens van de kruidenierszaak Sint-Jozef uit de Kapelsestraat 65 te Kapellen.

Er was gedurende jaren een intense briefwisseling waarbij alle praktische zaken geregeld werden. Ook de familie Cleiren, Mevrouw Blankers, de familie Aernouts-Rottiers, Mevrouw Mes uit Lebbeke en nog zoveel anderen, werden zeer betrokken bij het verwezenlijken van haar belofte tegenover Sint-Jozef.

Jarenlang, tot 1986, was dhr. De Witte voorzitter van het Sint-Jozefcomité; hij overleed te Kapellen op 9 januari 1991.

Geboorte, ouders en eerste levensjaren van zuster Justa.

Philomena werd geboren op 8 maart 1909 als achtste en jongste kind van: Petrus Calluy °22-10-1867 te Stabroek en †25-04-1918 te Sedan (Frankrijk) als krijgsgevangene en Anna Dymphna De Coster °18-09-1870 te Kapellen en †2511-1909 te Kapellen na complicaties bij de geboorte van dit kind.

Na het overlijden van de moeder, werden in het begin de kinderen opgevangen door de vader en de familie, doch met de tijd werden zij toch hier en daar geplaatst, o.a. in het weeshuis aan de Dorpsstraat waar ook Philomena terechtkwam. Dit weeshuis (nu het Mater Salvatorisinstituut), hing af van het nonnenklooster van het Heilig Hart van Maria van Berlaar.

In haar jeugdjaren en ook op latere leeftijd, hield Philomena steeds contact met de wijkkinderen, waarvoor zij zelfs gestraft werd. Men speelde niet met de ‘wijkkinderen’. De ‘NieuweWijkbewoners’ hadden een negatieve reputatie bij de dorpsbewoners en in het bijzonder bij de burgerij van de gemeente. Er werd bijna elke dag gevochten en de ‘gendarmerie’ moest regelmatig de orde komen handhaven in de wijk.

5

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Philomena behaalde haar diploma van regentes in snit en naad, maar zij was bovendien ook een zeer verdienstelijke tekenares en ontwerpster van kazuifels en vlaggen. Fijn borduurwerk was ook een van haar specialiteiten. Tegen de zin van haar familie trad zij op 21-jarige leeftijd in het klooster en koos als kloosternaam ‘Justa ‘, wat verwees naar een titel van Sint-Jozef in zijn litanie: ‘VIR JUSTUS’ wat rechtvaardige man betekent.

Kloosterleven.

Zuster Justa gaf les in de dorpsschool en was zeer begaan met de wijkkinderen en de onrechtvaardige behandeling door de dorpsgemeenschap.

Dat was destijds blijkbaar een foute instelling en zij ondervond dan ook geen sympathie of medewerking van sommige zusters en moeder-overste.

Waarschijnlijk wegens een gemis aan een vaderfiguur, ontwikkelde zij met de tijd een sterke devotie voor Sint-Jozef. Het was algemeen bekend dat zij bijzondere gaven bezat om van Sint-Jozef gunsten te bekomen. Haar inzet en succes werden haar echter niet gegund, ook niet in de kloostergemeenschap.

Zij kreeg zelfs een spreekverbod en mocht geen bezoek van familie of vrienden ontvangen. Niettegenstaande deze tegenwerkingen, kreeg zij het toch voor mekaar dat er een levensgroot Sint-Jozefbeeld geplaatst werd in de tuin van het klooster te Berlaar. Het werd een groot succes en de bedevaarders bleven komen tot men besloot de tuin te sluiten.

Op een zekere morgen, zuster Justa bracht elke dag een bezoek aan het SintJozefbeeld, hoorde zij een zeer klare mannenstem die haar opdroeg een beeldje van Sint-Jozef te plaatsen in de wijk van Kapellen. “Dat zal ik doen,” antwoordde zuster Justa met veel overtuiging, “ge moogt gerust zijn.”

Aanstonds deelde zij alles mede aan zuster Montforta, een zieke zuster en de enige die zij volledig vertrouwde, doch deze antwoordde: “Och, zuster Justa, doe dat niet, want dat zult ge niet overleven, want ge ziet nu al af “.

Vastberaden kwam de repliek: “Ik moet het doen en ik zal het doen, want de Heilige Jozef verlangt het, en al moet ik er de brandstapel voor ondergaan zoals Jeanne d’Arc, dat heb ik er wel voor over” en zij trachtte alzo de wenende zuster Montforta te overtuigen: “Maar denk nu toch een keer eens goed na, gij hebt heel het klooster en het bisdom tegen, ge moogt het klooster niet uit, hoe wilt gij nu een beeldje van Sint-Jozef plaatsen in die wijk van Kapellen,” antwoordde zuster Montforta.

Het beeldje van Sint-Jozef.

Daar zij persoonlijk het beeldje niet kon plaatsen (zuster Justa was zeer beperkt in haar bewegingen wegens haar strafregime), moest zij wel een ander plan verzinnen. Dit was natuurlijk vlugger gezegd dan gedaan, daar zij wist dat er veel tegenkanting zou komen, en in het bijzonder van het bisdom, in de persoon van Kardinaal Van Roey, die zoals later zou blijken, absoluut geen sympathie betoonde voor haar intentie.

Zuster Justa besloot de huishoudster van de pastoor van Sint-Jacobus in te schakelen. De pastoor van deze parochie, dhr Kenis, steunde wel verbaal haar initiatief, maar twijfelde toch aan de haalbaarheid vermits de wijkbewoners het beeldje wel vlug zouden kapotslaan en dat ook de gemeente Kapellen als 6

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

eigenares van de huisjes haar toelating diende te geven. Het toenmalige gemeentebestuur was niet erg katholiek gezind.

Twee dagen later kreeg zuster Justa ongevraagd het bezoek van de huishoudster. Zij vroeg de grote gunst haar zuster te genezen van kanker. Zuster Justa liet er geen gras over groeien en antwoordde: “Als gij het nodige doet om te zorgen dat de pastoor het beeldje plaatst tegen 1 mei a.s., dan zult gij zeker en vast de hulp van Sint-Jozef ondervinden”.

Voor de huishoudster was dit zo goed als zeker een gedane zaak, doch zij zou ondervinden dat de pastoor niet erg enthousiast reageerde. Hij was nog altijd niet zeker om zich in die zaak te engageren. De huishoudster bleef echter aandringen, en zij werd uiteindelijk beloond voor haar moeite. Haar zuster genas inderdaad spoedig. De pastoor was onder de indruk van de plotselinge genezing, doch hij wilde nog steeds niet de verantwoordelijkheid van de opdracht op zich nemen.

De dag voor 1 mei, belde een zekere mevrouw Mes uit Lebbeke aan bij de pastoor met in haar hand een oud plaasteren beeldje van Sint Jozef dat niet meer paste in haar nieuwe living, doch anderzijds durfde zij het beeldje ook niet weggooien. De pastoor vond dit allemaal wel een hele reeks van toevalligheden en dacht er onderuit te komen daar de gemeente, eigenares van de huisjes, toelating moest geven.

Alzo trok hij die avond naar het gemeentehuis waar er juist een raadszitting bezig was. Hij was ervan overtuigd dat er geen toelating zou komen, doch integendeel, de toelating kwam onverwacht zeer snel. Volgens de archieven vroeg burgemeeter dhr.

Ivo Van den Bergh het advies van zijn raadsleden. Die repliceerden laconiek: “dit is onze affaire niet, trek er uw plan mee.“ Tegenslag voor de pastoor natuurlijk, doch diezelfde avond ging hij met een schrijnwerker de houten sokkel plaatsen boven de deur van het huisje. De bewoners, de meeste met een rode partijkaart, waren absoluut niet gediend met de plannen van zuster Justa en met het spektakel dat uitgerekend op 1 mei, de Dag van de Arbeid, het beeldje zou ingehuldigd worden. We mogen niet vergeten dat Paus Pius XII reeds 1 mei had ingesteld als feestdag van Sint-Jozefarbeider.

7

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

De socialisten organiseerden een betoging, en in een zee van rode vlaggen, werd het beeldje toch ingehuldigd op 1 mei 1956 en kreeg een plaats boven de deur van een huisje, waar dus later een kapel zou gebouwd worden.

Algauw hing de gevel vol met dankbetuigingen, zelfs twee paar krukken kregen een plaats aan de gevel. Het werd een enorme volkstoeloop van gelovigen, vooral op 19 maart, de feestdag van Sint-Jozef. Langzaamaan veranderden de gevoelens bij de bewoners, zelfs de bewoonster van het huisje, alhoewel helemaal niet gelovig, kwam onder de indruk van de zeer grote devotie voor Sint-Jozef.

Het bisdom Mechelen was nog steeds niet veranderd van idee en pastoor Kenis werd aangemaand om voortaan niet meer voor te gaan bij de gebeden.

De bedevaarders bleven echter komen en schonken vele giften aan zuster Justa. Gedurende negen jaren bleef dit bedevaartsoord functioneren zonder enige kerkelijke erkenning.

Het verhaal van het bezoek van Mgr. Everaert, als afgevaardigde van Kardinaal Van Roey, op 3 mei 1957 was wel merkwaardig. Zuster Justa kreeg de boodschap: “dat het volstrekt gedaan moest zijn met die sint- jozefverering in die wijk“. Het geofferde geld, 80.000 frank, werd in beslag genomen en werd gestort op een rekening van het bisdom Mechelen. Bij zijn vertrek riep hij, tot driemaal toe zelfs: ”goed verstaan, het moet volstrekt gedaan zijn met die dweperij daar in die wijk, er moet radicaal een einde aan komen!”

Het is nooit erg duidelijk geweest waarom het bisdom zo gekant was tegen die verering. Diep ontgoocheld, doch kordaat bezwoer zij Mgr. Everaert dat de kapel toch zou gebouwd worden, en voegde eraan toe goed zorg te dragen voor het geld om het later terug te geven.

8

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Bouw en inhuldiging van de kapel.

Op 17 mei 1962 werd het bisdom Antwerpen opgericht, met bisschop Daem aan het hoofd, die de kapel wel genegen was en zijn volledige steun toezegde.

Het is trouwens dankzij zijn bemiddeling dat het aangeslagen geld terugbezorgd werd.

Wegens de grote toeloop van bedevaarders, de mensen zaten eigenlijk in de living van de bewoonster, werd besloten het huisje van de bewoonster aan te kopen doch onder voorwaarde: zij mocht tot haar dood blijven wonen. De aankoop van het huisje in 1964, de sloop en de nieuwbouw werden betaald dankzij de giften en de inzet van vrijwilligers. Noch het bisdom noch het gemeentebestuur kwamen tussen in de financiering.

De lijdensweg van zuster Justa was nog niet ten einde, daar de bouwcommissie als voorwaarde stelde dat zuster Justa geen voet meer in Kapellen mocht zetten. Zij liet zich niet doen en gevat antwoordde zij: “die voorwaarde aanvaard ik, maar ik weet nu al dat ik terugkom naar Kapellen, want de hemel is niet ondankbaar en Hij (Sint-Jozef) zal wel zorgen dat ik hier terugkom “.

In 1964 werd met de bouw begonnen en reeds in 1965 werd de kapel ingewijd en mochten er jaarlijks twee missen opgedragen worden. Heden is er een Eucharistieviering elke woensdagavond om 19.30 uur. Zuster Justa was aanwezig bij de inwijding - haar strafregime was inmiddels ingetrokken - en heeft er nog voor gezorgd dat er een Sint-Jozefbeeld met het Goddelijk Kind geplaatst werd. Het beeld is twee meter hoog en uit brons vervaardigd.

Het Mariabeeld, een kunstwerk van beeldhouwer Jean Boedts uit Tremelo, werd op 10 oktober 1971 plechtig ingewijd door talrijke bedevaarders van Kortrijk, van Gent en omstreken, zelfs uit het buitenland werden bedevaarders begroet. Doch ook deze kapel werd te klein, slechts ruimte voor 50 personen, en bij grote drukte werd het plein volgezet met stoelen. Enkele jaren nadien werd ook het huisje ernaast aangekocht.

9

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

In 2001 werd de oude kapel afgebroken en een noodkapel werd ingericht aan de overzijde, in het zgn. Don Boscohuisje. De werken zelf werden geraamd op 400.000 euro. Als architect werd beroep gedaan op een dominicaan, pater Baston.

De kapel werd ingewijd in juni 2002 en had nu een ruimer gelijkvloers met een perspectief tot een uitbreiding op de eerste verdieping, zo kon men 140 gelovigen ontvangen. De nieuwbouw voorzag ook in een ruimte voor een sacristie, een biechtstoel en een bezinningshoek. Zelfs een tuintje en sanitair zijn aanwezig. Ook nu werd alles weer betaald met vrijwillige schenkingen.

Bijdragen zijn nog steeds welkom. Het onderhoud gebeurt door vele vrijwilligers onder de hoede van het ‘Beschermcomité Sint-Jozefkapel’. Het oorspronkelijke beeldje, waarmee alles begon, kreeg een ereplaats boven het altaar. Er vinden nog regelmatig gebedsstonden plaats, waarbij drie data belangrijk zijn: " 1 mei: herdenking van de plaatsing van het Sint-Jozefbeeldje, " 19 maart: de officiële feestdag van Sint-Jozef, " 11 november: herdenking van het overlijden van Zuster Justa.

Volledigheidshalve melden wij dat er nooit mirakels hebben plaatsgevonden in de kapel.

Werking en financiën van het comité.

Het is ook interessant eens stil te staan bij de financiële kant van de zaak - wie waren de sponsors? Uit de archieven blijkt dat alle schenkingen nauwkeurig 10

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

werden bijgehouden in kasboekjes. Zo konden volgende aankopen worden betaald: Het huis Sartini-Proost, Melkmarkt, 17 te Antwerpen leverde het bronzen beeld van Sint-Jozef. Er werd 150 kg brons voor gebruikt en het werd gegoten door dhr Vindevogel uit Zwijndrecht.

De factuur van 3 juli 1964 vermeldde: bronzen beeld twee meter hoog in 1 ste kwaliteit brons: 125.000 frank plus weeldetaks van 16 %: 20.000 frank, totaal: 145.000 frank.

Teneinde de aankoop te bekostigen, werden er 350 weldoeners gevonden die samen 155.306 frank schonken.

Bij de firma Paternoster-Van de Walle, Markt, 10 te Brugge werden 5.220 medail-les in aluminium besteld.

De factuur van 18 februari 1963 bedroeg: 3.862,80 frank plus 6% weeldetaks: 232,00 frank plus port: 26,00 frank, totaal: 4.120,80 frank.

Omhalingen, offerblokken, en spaarpotten brachten 14.577 frank op.

Er werden ook zilveren en gouden medailles aangekocht voor een totaal bedrag van 79.747 frank, zijnde 2089 stuks verzilverde en 6 in 18 karaats goud; 3.317 medailles in aluminium no. 636 à 0,75 per stuk, 2.084 medailles in metaal à 1,90 per stuk, enz… alles betaald door weldoeners en doorverkocht tijdens de bedevaarten.

Op 3 november 1963 werd bij schenking door het echtpaar Franciskus, Johannes Cornelius Papen, vergulder, en Ingrid Maria Augusta Peeters, zonder beroep, bij notaris Van Roosbroeck te Ekeren de akte verleden om het huis gelegen Nieuwe Wijk nr 1 te schenken aan de vzw Parochiale Werken der Dekenij te Ekeren en uitsluitend ten gunste van het comité Sint-Jozefkapel.

Om het huisje volledig te verwerven, heeft het comité nog zelf 26.154 frank bijgelegd. Giften kwamen van overal, ook vanuit Frankrijk, Nederland en Wallonië.

Bij het lezen van de kasboekjes noteerden wij giften van 20 frank tot meerdere duizenden franken. Ook dhr De Witte deed regelmatig belangrijke stortingen.

De bouw van de eerste kapel werd uitgevoerd door de bouwfirma Valckenborgh en deze was niet gehaast om zijn geld te ontvangen. Naargelang giften binnenkwamen, werd hij betaald. Op 20 oktober 1965 betaalde dhr.

11

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Louis De Witte 80.000 frank en dhr. Cleiren 20.000 frank met bovenop een bedrag van 6.000 frank als betaling van de taks.

Laatste levensjaren van zuster Justa.

Zuster Justa was op het einde van haar leven heel ziek en diende dikwijls opgenomen te worden in het ziekenhuis. Telkenmale gaven de dokters haar niet veel hoop op herstel, doch zij overleefde het telkens weer.

Op het einde was zij moegestreden om toch nog onverwacht te overlijden op 12 november 1979.

Testament van Zuster Justa.

Met als aanhef: “Nooit aanroept men Sint-Jozef tevergeefs.”

Op 1 september 1962 had zuster Justa reeds een testament opgesteld waarbij dhr. Louis De Witte werd aangesteld als haar algemene legataris. Het is mijn uitdrukkelijk verlangen dat al wat ik heb of nog krijg, na mijn dood, gebruikt worde voor het heiligdom van Sint-Jozef op de Wijk te Kapellen (Antwerpen ), voor oprichting, inrichting, verfraaiing van het heiligdom en het beeld. Het recht op nog uit te keren wedden, bezoldigingen, pensioenen, vergoedingen van achterstel of wat nog, voortspruitend uit een onderwijsopdracht, of nog uit te keren ouderdomspensioenen, vermaak ik volledig aan de ‘VZWD Vereniging De Zusters van Berlaar’ te Berlaar.

Verder komt zij terug op die fameuze 80.000 frank die door het bisdom in beslag werd genomen. Deze som werd door dhr. Frateur gestort op een rekening van het bisdom Mechelen. Al de getuigen hadden trouwens een kopie bekomen van het stortingsbewijs. Verder voorzag zij in de nodige instructies voor haar begrafenis en bedankte zij haar familie en de kloostergemeenschap voor het begrip, de steun en vreugde welke zij haar bij de Sint-Jozefverering betuigd hadden.

Het was en is alleszins een zeer merkwaardig verhaal van een echte volksdevotie dat zelfs in deze moderne tijden nog steeds standhoudt.

Mijn dank aan al de personen en instellingen, en in het bijzonder aan de bewoners van de Nieuwe Wijk met hun vrolijke en soms ook minder leuke herinneringen die hebben bijgedragen tot het realiseren van het verhaal.

Bronnen: Brochure ‘Kapelletjes in Kapellen’ van R. Roelands, Archieven van de Heemkundige Kring Hoghescote, Beschermcomité Sint-Jozefkapel, Uitgave van het klooster H.Hart van Maria over ‘Leven van Zuster Justa’ Archief van de familie Robert Swiggers-De Witte.

W. Dreessen.

___________________________________________________

12

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Mobilisatie: waar je ook bent, je ontsnapt er niet aan!

1914! Louis Mertens, zeventien jaar, woont in PutteKapellen, bij zijn ouders en bij zijn zes zussen en broer (op de baan van Antwerpen naar Bergen op Zoom), op een paar honderd meter van de Nederlandse grens. Is leerling, eerst Sint-Jozefinstituut te Turnhout, dan aan het Pensionat Saint-Victor in Alsemberg.

Oorlog! Louis grijpt zijn valies, vlucht naar familie in Apeldoorn, naar het neutrale en dus veilige Nederland!

Studeert ginder verder en werkt ondertussen in een boekhandel.

Voelt zich "ontsnapt". Maar kijk, onze Louis wordt achttien en ..... daar valt een brief bij Louis binnen. Met een indrukkende Belgische stempel: Légation de Belgique, Pays-Bas. De bewaarde brieven en vooral de officiële documenten tonen ons - verschrikkelijk concreet! - hoe zo'n jongen in het leger werd ingelijfd.

We zien het zo gebeuren!

Louis Mertens als jong soldaat.

Légation de Belgique s' Gravenhage, 27 Novembre (Apeldoorn, 27/11/15).

Mijnheer Louis Mertens Zevenhuizenscheberg 14 Apeldoorn ..... heeft het Belgisch Gezantschap de eer te laten weten aan Mijnheer Louis Mertens dat de jongelingen geboren tussen 1 Januari 1890 en 31 December 1896 opgeroepen zijn en zich moeten naar Engeland begeven. Hij kan zich dus wenden tot den Heere Consul Generaal van België te Rotterdam of te Vlissingen om te vertrekken.

Louis stuurt een kaartje naar Kapellen en vermeldt dit onheilspellende nieuws. De familie van Louis zit met twijfels, twijfel en hoop. Op 28 november schrijft Adèle, zus van Louis, vanuit Putte-Kapellen:

... Wij vernemen hier ook dat nieuws van het oproepen der jonge mannen.

De eene zegt dit en de andere zegt dat. ... Ons vader denkt toch dat het niet verplichtend is. Schrijf ons maar heel spoedig den echten inhoud a.u.b. want wij denken daar alle dagen op. Het zou zoo maar wat zijn,hé, Louis, moest ge er nog tusschen geraken? Doch wij hopen van neen....

13

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

En Louis' moeder, op 3 december 1915, vanuit Kapellen (Apeldoorn 5/12/15), aan Jef en Katrien, bij wie Louis logeert:

Beste Louis, Wij hebben Uwen brief met ... veel droefheid ontvangen, daar wij vernemen dat gij ook nog soldaat zult moeten worden, daar wij altijd toch zoo content geweest hebben dat gij daar bij de familie zoo goed en gerust waart. Wij zegden al van terug te komen, maar dan moet gij ook gaan tekenen voor den Duitsch .. ... men hoort zooveel vertellen en het zijn bijna altijd leugens. Gazetten lezen wij niet meer; daar kunnen wij niet meer aan geraken. Wij weten hier niets meer. Nu, Louis, gij moet U toch maar niet gauw aangeven. ... Jef, laat hem toch niet gaan, vooraleer dat gij alles onderzocht hebt en dat hij verplicht is. ...Jef, schrijft gij ons ook nog eens hoe dat die wet is. Zijn zij deserteurs als zij niet gaan? ...

Op 18 december 1915 komt het onverbiddelijke bericht: Louis moet zich aanmelden in Rotterdam:

Rotterdam, den 17-12-1915 M. Gij zijt gehouden u te doen inschrijven op het naastgelegen Belgisch Consulaat.

Consulaat-Generaal van België te Rotterdam Bij de brief steken drie uittreksels uit het Belgisch Staatsblad.

Het eerste over het "Contingent van het Leger, gegeven in ons hoofdkwartier, den 1 maart 1915, getekend door Charles de Broqueville, minister van oorlog en Paul Berryer, minister van binnenlandse zaken".

" ...Het contingent der militielichting voor 1915 bestaat, zonder onderscheid, voor den duur van den oorlog, uit al de Belgen van 18 tot 25 jaar oud, geboren tusschen den 1 Januari 1890 en 31 December 1896, (dit wil zeggen hebbende deel uitgemaakt van of deel uitmakende van de militielichtingen van 1910,1911,1912,1913,1914, 1915 en 1916) ... Zullen van den dienst vrijgesteld worden: . De gehuwden deel uitmakende van de militielichtingen van en met 1910 tot en met 1914, mits zij voor de 25 November 1914 in den echt getreden zijn; . Zij wiens lengte 1m 400 mm niet overtreft. ...

Beide andere bijlagen handelen over de Nationale Militie en zijn getekend én door De Broqueville én door H.Carton de Wiart,minister van justitie en handelen over de dienstplichtigen in het buitenland

... Gezien de besluit-wet van 6 November 1915.De belanghebbenden zullen opgeroepen worden om te verschijnen voor eene der wervingscommissies, ingesteld bij ministerieel besluit van 11 Augustus 1915, te Folkestone, te Bordeaux en te Lyon. Zullen als nalatigen 14

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

beschouwd worden zij die zich niet zullen aangeboden hebben binnen den termijn van een maand te rekenen van den dag van deze oproeping...

De Wervingscommissie van Folkestone is bijzonder bevoegd voor het onderzoek van den toestand der miliciens komende uit de Nederlanden, de Skandinavische rijken, Rusland; De Wervingscommissie van Bordeaux voor de jongelingen komende uit Spanje en Portugal; De Wervingscommissie van Lyon voor de jonge Belgen komende uit Zwitserland, Italië, Griekenland, de andere Europeesche landen, en van de kusten der Middellandsche Zee. ...

Louis' moeder is nu zeker. haar zoon moet naar het front. Hopelijk zal het niet lang duren. Louis moet naar Hollands Putte komen en alle leden van het gezin zullen, ieder om beurt, afscheid komen nemen.

Op 27 december 1915 vertrekt Louis in het gezelschap van zijn vader naar Vlissingen. De volgende dag scheept Louis in op de SS.Oranje Nassau. Na veertien uur varen komt hij met honderden anderen aan in Tilbury, in de monding van de Theems. Twee uur trein en hij arriveert in Folkestone.

Op 29 december 1915 wordt Louis in Folkestone officieel ingelijfd in het Belgisch Leger: "student, 1m 60, 54 kg, borstomtrek 80cm, geschikt voor dienst bij de infanterie". Wordt gestuurd naar het 5de Opleidingscentrum, in Carteret, Normandië, Fr. Hij krijgt voorlezing van de krijgswetten en ondertekent:

Bulletin d'Incorporation Royaume de Belgique Milice nationale - Levée de 1915 Contingent pour la durée de la guerre Mertens Louis, étudiant, Date de naissance Putte-Cappellen, 25 septembre 1896, dernier domicile en Belgique Putte Cappellen, Dorpstraat 102.

Apte pour l'infanterie.

De onderteekende militiaan verklaart voorlezing gekregen te hebben der krijgswetten.

Op 30 december vertrekt hij uit Folkestone voor de overtocht naar Dieppe.

Aankomst in Carteret: 31 december.

De allerlaatste dag van 1915. Wat zal 1916 hem brengen?

Zondag, 2 januari, schrijft hij naar zijn familie in Apeldoorn, waar hij als vluchteling logeerde. Waarschijnlijk wist hij nog niet of schrijven naar België mogelijk was.

Beste Neef en Nicht,... wij zullen onzen vaderlandschen plicht volbrengen tot het einde.Ik zou mij wel eens gaarne laten zien in mijn soldaten tunique.

Op 4 januari krijgt hij stamnummer 152758. Inentingen tegen pokken, tyfus en kroep. Verder vertellen de papieren dat hij een ovaal gezicht heeft, een heldere huidskleur, een verticaal hoog voorhoofd, een rechte, gemiddelde neus, blond haar. "Promotion: néant. Décoration militaire: néant.

15

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Antécédents judiciaires, condamnations, incarcérations, libération: néant.

Passe au 2e Pt. de Chass. à Pied."

Op 10 januari opnieuw voorlezing van de krijgswetten. Een voetnoot vermeldt dat het document daarbij in het Vlaams gesteld moet worden als de milicien in kwestie verklaart alleen deze taal te kennen.

Op 19 januari komt er een brief van zijn moeder, geschreven 12 januari.

Monsieur Louis Mertens, C.I. 5 D.A., 8e Compagnie, Armee Belge (Commandant in Zeeland, censuur. Geopend door de militaire autoriteit.)

Een brief via Nederland dus. Méér brieven volgen, in beide richtingen. Zij vertellen o.a. over de moeilijkheid om brieven over de grens te krijgen, want ondertussen was er de elektrische draad: " Louis, er is hier nog

een jongen aan den elektrieken draad gedood. Ze waren met zijn vieren uit Brussel gekomen. ...terwijl hij erdoor kroop ... raakte ongelukkiglijk den elektrieken draad en was gedood. De eerste is dan door den draad van de grens op Hollandsch Putte aangekomen. ...Wat vaderlandsch-liefde en moed zulke jongens ook hebben om eerst zulke gevaren te doorstaan om hun vaderland te gaan verdedigen."

Louis krijgt zijn exercices. Veel werk en zware oefeningen, vijf maanden.

Op 10 mei 1916: IJzerfront, Jagers te Voet.

Het loopgravenleven kan hij nauwelijks aan, noch fysisch, noch psychisch.

Zoals de meesten, zoals allen.

Op 10 mei 1917: een frontstreep voor een jaar dienst.

Op 19 november:

Op verzoek van uw zoon Louis laat ik ued. weten dat hij in het hospitaal van Vinckem gekwetst ligt...

Hij heeft de eer genoten gedecoreerd te zijn met het oorlogskruis en het militaire erekruis... De wonde is erg maar de hoop op genezing is groot.

Jos Vandenabeele Krijgsaalmoezenier van het Krijgshospitaal Vinckem:

In de borst getroffen door een granaatscherf." De operatie is goed gelukt en de doktoors hebben goede hoop hem te redden. Ik denk u in korte dagen te mogen melden dat alle gevaar geweken is en dat uw zoon eene spoedige genezing zal tegemoet gaan", voegt de aalmoezenier eraan toe.

Brief van een vriend van Louis, 20 november

Zondag werd hij gekwetst in de borst door een ontploffende granaat. Hij herkende me heel goed en ik troostte hem zoveel ik kon. Hij had zojuist de decoratie ontvangen van de militaire medaille en het oorlogskruis.De dokter die hem verzorgde heeft alles gedaan om zijn lijden te verzachten.

Ik beloofde aan Louis om jullie te schrijven. Terwijl de dokter me verliet maakte hij de commentaar dat de kwetsuur toch heel ernstig was.

Nochtans lieten de enorme chirurgische kwaliteiten van de dokter me hopen op een gunstige afloop van de kwetsuur.

16

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Ongelukkiglijk genoeg heeft de goede God gewild dat onze dappere Louis, oorlogsvrijwilliger (sic), stierf voor het vaderland, in de lente van zijn bestaan, vol deugdzaamheid en toekomstperspectieven. ... Morgen woensdag wordt hij begraven te Veurne. Ik zal er aanwezig zijn en een kroon, hem waardig, op zijn graf leggen.

Uit het Certificat de Décès, Hôpital Militaire Belge, Ambulance "Océan", La Panne:

entrée à l' hôpital (de Vinckem) le dix-huit du mois de Novembre 1917, y est décedé le vingt à 2 heures, par suite de plaie pénétrante de la poitrine, déchirure du poumont. Inhumé le 22 à Furnes.

Uit de Courrier de l'Armée, uitgegeven in Le Havre (vertaling uit het Frans): eretekens voor buitengewone daden: Hebben het Militaire Ereteken 2de klas ontvangen en tevens het oorlogskruis: Mertens,Louis, soldaat milicien 1915, infanterist. Zeer ijverig en toegewijd soldaat die in zijn functie van fietskoerier van de regiments staf onophoudelijke bewijzen van moed heeft getoond onder gevaarlijke omstandigheden. Werd zwaar gekwetst gedurende een opdracht wanneer hij een zone doorkruiste die onder vijandelijk artillerievuur lag.

Militair document (uit het Frans vertaald):

Inventaris van de voorwerpen die toebehoorden aan Soldaat Mertens Louis: 1 reiskoffer, 1 spiegel, 1 spons, 2 aluminium ringen, 1 zuigbuisje voor reservoir van vulpen, 1 scheerzeep, 1 aanzetriem voor scheermes, 1 scheerborstel, 1 stuk zeep, 1 tube tandpasta, 1 boekje "Gebeden van de Soldaat", 1 halsdoek, 1 kraag, 2 boekjes met prentbriefkaarten van Parijs en Lourdes, 1 naaitasje, 1 sigarenkoker, 1 uurwerk, 2 kettingen en 1 rozenkrans, 1 geldbuidel, 1 aansteker en medailles, 2 tandenborstels, 1 kam met koker, 1 woordenboek Frans-Nederlands, 2 briefomslagen met foto's en correspondentie, 1 vulpen, 1 gebedenboek, 19 sigarendoosjes.

De luitenant vaandeldrager P. Elouard Een pijnlijke volgorde.

De ouders van Louis ontvingen op 26 december, de dag dus na Kerstmis, een brief van de vriend van Louis met het bericht dat hij gestorven is op 27 december een brief van dezelfde vriend met de melding dat hij gekwetst is maar hoop heeft, de dag daarop de brief van de aalmoezenier met het bericht van de opname in het hospitaal van Vinkem en met de melding dat er nog goede hoop is en op 29 december komt nog een brief van de vriend van Louis met het relaas van zijn laatste dagen.

Twee maanden na de dood van Louis: een lijkdienst in de parochiekerk te Putte-Kapellen. Met onjuiste data van overlijden en begrafenis.

Nog een militair document: 2e Régiment de Chasseurs à Pied (vertaald uit het Frans): Feuillet-contrôle, Staat van dienst Mertens Louis: ingelijfd als

milicien, 10 mei 1916: Het 2de Jagers te Voet voorziet in zijn levensonderhoud.

17

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

5 september 1916: Soldij wordt ingetrokken gedurende vier dagen.

25 november 1916: Op permissie voor 9 dagen met behoud van soldij.

4 december 1916: Terug uit permissie.

1 februari 1917: Soldij ingetrokken gedurende 8 dagen.

20 februari 1917: Gedurende vijf dagen in het hospitaal.

6 juni 1917: Tien dagen met permissie met behoud van soldij.

6 juni 1917: Toekenning van 1 frontstreep vanaf 10 mei 1916.

15 juni 1917: Terug uit permissie.

13 augustus 1917: Vervoegt het 4de Jagers te Voet.

20 november: Gestorven ten gevolge van verwondingen opgelopen in bevolen dienst.

Het document vermeldt verder dat Louis 18 maanden en twaalf dagen doorbracht aan het front en 4 maanden en twaalf dagen in de achterste gelederen.

Dat brengt zijn familie op: 19 X 75 fr. en 5 X 50 fr.

Note pour le Fonds des Combattants, Ministère de la Défense Nationale: op 1 februari 1921 ondertekent Alfons, de vader van Louis, eerste erfgenaam in opgaande lijn, voor ontvangst van 1425 fr. voor 19 maanden front en 250 fr. voor vijf maanden in de achterste linies.

Op 29-10-1921 wordt aan Louis postuum het Oorlogskruis toegekend.

Ondertekend door de commandant van de divisie, in Krefeld/ Duitsland.

Voor de eerste maal een officieel document in het Nederlands: op 26 juli 1922 wordt door de Dienst van de Militaire Begrafenissen nogmaals een overlijdensacte opgesteld door de burgerlijke stand van de gemeente Vinkem.

Op 28 december 1922 bevestigt de kolonelbevelhebber van het 4de Jagers te Voet dat aan Louis de Herinneringsmedaille van de Oorlog 1914-18 wordt verleend, "met twee zilveren strepen".

Het Archief van het Flanders Fields Museum te Ieper tracht zoveel mogelijk gesneuvelden te inventariseren. De steekkaart van Louis zit erbij.

Met o.a. " Hospitalisatie in Vinkem, een afdeling van het Océan-hospitaal.

Ongehuwd. Gekwetst aan de borst en aan been te Scheewege (sector Oudstuivekenskerke/ Pervijze).

De brieven en documenten werden nagenoeg alle bewaard. Vrijuit schrijven was niet toegestaan: er waren strenge instructies over wat wel en niet geschreven mocht worden. De brieven - indien niet gesmokkeld - werden gecensureerd door Belgische, Franse en nog eens door Nederlandse censoren. Dikwijls werden er stukken uitgescheurd of tekst onleesbaar gemaakt.

Het herdenkingsboek vermeldt een paar maal dat Louis oorlogsvrijwilliger was. Ook zijn vriend, die zijn verwonding en overlijden meldt, noemt hem een oorlogsvrijwilliger. Misschien heeft hij dat over zichzelf verteld. Hij was geen vrijwilliger. De harde waarheid was dat de Belgische overheid die jongeren opspoorde, onverbiddelijk naar het front stuurde.

18

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

“Modder en vuur” of “Louis Mertens en Putte in de Groote Oorlog”, geschreven door Ludo Mertens, neef van het hoofdpersonage, is een triest reisverhaal van Putte-Kapellen naar Oud-Stuivekenskerke bij Pervijze: op naar het front en de dood. De teksten zijn geschreven in een zuiver Nederlands en rijkelijk geïllustreerd met officiële documenten en anekdotes. Het vormt dan ook een historische getuigenis van een periode in de Belgische geschiedenis die we nooit mogen vergeten: een interessant naslagwerk.

Het boek werd in 2004 uitgegeven door Uitgeverij Abacus, Moskoeylaan 4, 2960 Sint-Job-in-’t Goor op A4-formaat en telt 406 bladzijden. Het is nog steeds voorradig bij de auteur, e-mail: ludovic.mertens@skynet.be .

Kennismaken met het boek kan in de leeszaal van Hoghescote te Kapellen tijdens de open-archiefdagen.

Herman Verstraete.

Artikel verschenen in het tijdschrift “Shrapnel” van september 2007 van The Western Front Association – België.

___________________________________________________

19

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Leerlooierij Bogaerts De destijds zeer gekende familie Bogaerts woonde in de Dorpsstraat nr. 17 op de plaats waar nu de huizen staan, welke betrokken worden door notaris Wuyts en de aanpalende kledingzaak. Op de oude kadasterkaarten staan die gebouwen vermeld als sectie A nr. 169.

Petrus Josephus Bogaerts, geboren te Kapellen op 13 augustus 1790, oefende het beroep uit van huidenvetter. Hij was op 31 augustus 1830 gehuwd met Cornelia Janssens, geboren te Kapellen op 30 oktober 1797.

Het gezin telde vier kinderen: - Bogaerts Alfons Maximiliaan, geboren te Kapellen op 2 juni 1831.

Deze zoon huwde op 3 mei 1876 met Joanna Christina De Bruyn (geboren te Kapellen op 3 februari 1853) en oefende vele jaren het ambt uit van gemeentesecretaris van Kapellen - Bogaerts Cornelius Eduardus, geboren te Kapellen op 11 augustus 1832. Tot zijn overlijden op 2 februari 1876 oefende hij eveneens het beroep uit van huidenvetter. Hij huwde op 19 november 1872 met Sophia Van Den Berg, geboren op 1 augustus 1832 - Bogaerts Maria Ludovica Isabella, geboren te Kapellen op 19 december 1834. Zij huwde op 8 oktober 1872 met Antonius Joannes Hans (geboren te Harelbeke op 27 april 1825) en verhuisde op 3 februari 1873 naar Kontich - Bogaerts Maria Constantia Josepha, geboren te Kapellen op 29 september 1836, huwde op 6 juli 1858 met Joannes Franciscus Janssens uit Brasschaat Petrus Bogaerts had plannen om in 1830 deel te nemen aan de tentoonstelling van de Nationale Nijverheid te Brussel. Bij deze tentoonstellingen (er waren er al eerder geweest en er zouden na de onafhankelijkheid van België nog volgen in Brussel) werden alle nieuwigheden op het gebied van handel en nijverheid aan het publiek getoond. Leerlooier Bogaerts had een nieuw procedé uitgevonden om vellen te looien met lariksschors, in plaats van met de gebruikelijke eikenschors. Een brief van het gemeentebestuur werd aan de inrichters der tentoonstelling gestuurd: Model B Provincie Antwerpen Gemeente Cappellen Koninkrijk der Nederlanden Certificaat van oorsprong voor Goederen bestemd tot de ten toon stelling van voorwerpen der Nationale Nijverheid te Brussel.

Het Plaatselijk Bestuur der Gemeente Kapellen verklaard bij deze, dat op heden den negenden junij achttien honderd dertig, voor het zelve is verschenen Petrus Josephus Bogaerts leerlooier wonende binnen deze gemeente, door wier is te kennen gegeven dat de goederen hier onder nader omschreven, welke hij voornemens is van hier naar de ten toonstelling der voorwerpen van Nationale Nijverheid te Brussel te 20

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

verzenden, alle in des zelfs alhier gevestigde werkwinkel vervaardigd zijn.

Des ten oorkonde is dit certificaat met het zegel dezer gemeente en de handtekening van den voorzitter des Bestuurs, bekrachtigd. (get)Verte.

Beschrijving der artikelen – in te zenden voorwerpen Dag der inschrijving: 9 junij 1830 Beschrijving: 3 stukken leder met larinxschors geloeid Bestaat van het voormelde slechts een enkel exemplaar om als gelegenheids-stuk voor de tentoonstelling te dienen, of maakt de fabrikant gelijk soortige voor dagelijks verteir: de bereiding heeft alleen tot proefneming gedient Waar door verdient het voorwerp eene gunstige onderscheiding boven de gewone gelijksoortige artikelen: om dat ! larinx schors op de helft van den tijd, welke men met eikenschors noodig heeft, de loeijing is gedaen geworden.

Grondstoffen, tot zamenstelling gebezigt: Zijn zij van in of uitlandschen oorsprong: de huiden Brisiliaansche buenosayres en inlandsche voorwerpen tot bereiding inlandsch larinxschors In hoe ver hebben zij in de fabriek zelve de voorloopige bewerkingen ondergaan: de loeijing is geheel in het werkhuis van den bewerker en door hem gedaen In welke stad of gemeente gevestigd: Cappellen Sedert hoe lang heeft zij bestaan: de bewerking is 24 junij 1827 begonnen en op 30 junij 1828 voltoeid Getal werklieden in het gesticht zelfs: twee Te Cappellen den 9 e Junij 1830, De assessor de functien van Burgemeester waarnemende |: geteekend:| A. Kennis Uiteindelijk neemt Petrus niet deel aan de tentoonstelling, wat blijkt uit volgend schrijven. Blijkbaar vond hij zijn werkstukken niet goed genoeg:

Cappellen 26 Junij 1830 Nationale Nijverheid Algemeene ten toonstelling Ter beantwoording van uw Ed. Missive van 23 dezer maand |:ontvangen met de correspondentie van heden: houdende nadere aanvraag tot volledig antwoord opzigtelijk het door Petrus Josephus Bogaerts Leerlooier alhier ingezonden leder bewerkt met larinxschors, en verzonden ter aanstaande algemeene ten toonstelling te Brussel, heb ik de Eer uwe Excellentie te melden, dat mij den opgemelden leerlooier verklaard heeft geen deel te nemen in de loterij der voorwerpen bestemd tot de bedoelde ten toonstelling, in aanzien de kleine hoedanigheid zijner ingezondene voorwerpen, strekkende eenigzints tot nijverheid van zijn fabriek en tot aantooning, dat, door het gebruik der larinx schors het leder veel spoediger en in eene goede hoedanigheid kan bewerkt worden even dan met de heiken schors.

21

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

De heer Bogaerts was eigenaar van een leerlooierij welke reeds meer dan 60 jaar actief was in het centrum van Kapellen. Er waren echter enkele concurrenten leerlooiers die, langs politieke weg, trachtten om deze leerlooierij om milieuredenen (toen al!) uit te schakelen.

Vooral de heer Leopold Vouwe, leerlooier en latere burgemeester van Kapellen was hierbij zeer actief betrokken. Bij herhaling werd vanaf 1869 bij het schepencollege aangedrongen om de waterloop in de Dorpsstraat te overwelven, zodat alle reukhinder werd weggenomen evenals het gevaar voor spelende kinderen om in de beek te vallen en voor personen die ’s nachts langs de onverlichte straat naar huis dienden te gaan.

De toenmalige bestuursmeerderheid schatte de kosten voor het uitvoeren van deze werken op 4.300 franken en gezien de financiële toestand van de gemeentekas werd de bal in het kamp van het provinciebestuur gelegd met het verzoek om deze saneringswerken uit te voeren.

Indien de waterloop in de Dorpsstraat zou overwelfd worden zou de heer Bogaerts geen water meer kunnen aftappen voor zijn huidenvetterij waardoor hij zijn deuren zou moeten sluiten.

Het K.B. van 19 januari 1863, dat de aanvragen van een uitbatingvergunning voorzag voor de exploitatie van een leerlooierij, was een prachtige gelegenheid om, op een legale wijze, een concurrent uit te schakelen.

Petrus was echter op de hoogte van de situatie en hij schreef op 12 januari 1864 een brief aan de Gouverneur en de Bestendige Deputatie waarin hij vermeldde dat zijn fabriek reeds meer dan 60 jaar actief was in het centrum van de gemeente zonder dat er ooit klachten genoteerd werden vanwege de buren.

Verwijzende naar het K.B. van 19 januari 1863 diende hij een aanvraag in om een uitbatingvergunning te bekomen voor zijn bedrijf.

22

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Daarna gaf hij een beschrijving van zijn fabriek waaruit wij leren dat er negen looikuipen in gebruik waren, geplaatst in een dubbele rij achter de huidevetterij (A op het bijgevoegd plan) en dit op ongeveer twee meter afstand van de eigendom van zijn buurman (de heer Van Hoeydonck), die op de hoek van de Kerkstraat en de Dorpsstraat woonde. Voor zijn activiteiten beweerde de heer Bogaerts dat hij altijd water gebruikte van de waterloop gelegen in de Dorpsstraat.

Het gebouw, vermeld onder de letter C, was een bergplaats, een magazijn dat gebruikt werd voor de opslag van schors en bewerkt leder. Alle huiden werden onmiddellijk aan de bewerking onderworpen. Er werden nooit voorraden aangelegd van droge of gezouten huiden.

Via de arrondissementscommissaris kwam de aanvraag van Bogaerts bij de burgemeester. Op 31 januari 1864 werd de zaak behandeld in het schepencollege. Gezien de gemeentesecretaris, Alfons Bogaerts, als zoon van de aanvrager Petrus Bogaerts rechtstreeks betrokken was, diende hij de zaal te verlaten. Uit het verslag van de geheime vergadering blijkt dat het college geen enkele reden zag om enige verandering op te leggen aan de bestaande huidevetterij.

De Bestendige Deputatie van de provincie Antwerpen gaf op 26 februari 1864 een positief advies mits het naleven van de volgende voorwaarden: - Maken van twee absorptieputten voor het opvangen van het schraapsel van de huiden, één put voor de vaste en één put voor de minder vaste afvalstoffen. Deze putten dienden permanent afgedekt te zijn en mochten slechts geledigd worden tussen 10 uur ’s avonds en 5 uur in de ochtend, - Het was ten strengste verboden om vervuild water te lozen in de beek gelegen aan de voorkant van het gebouw in de Dorpsstraat. Al het vuile water diende opgeslagen te worden in tanks. Voor het bepalen van de afmetingen van de recipiënten werd naar het schepencollege doorverwezen. Hier werd handig een tussenoplos-sing voorgesteld: het schepencollege mocht de toelating geven om eventueel de voorziene tanks te laten vervangen door “voldoende” grote sterfputten welke op een “voldoende” afstand van de dichtst bijgelegen buur dienden gegraven te worden.

De heer Bogaerts dacht dat hij gerust mocht zijn want de Bestendige Deputatie verleende hem een vergunning voor 30 jaar.

Op 19 maart 1864 kwam er een gezamenlijk schrijven van 65 inwoners van het centrum van Kapellen toe bij het schepencollege waarin nogmaals aangedrongen werd om de beek in de Dorpsstraat te overwelven.

Uiteraard nam het gemeentebestuur contact op met het provinciebestuur en de arrondissementscommissaris werd opnieuw belast met een onderzoek te plaatse.

De heer A.J. Robert, gemeenteraadslid van Kapellen en tevens aangestelde van de dienst Bruggen en Wegen, schreef op 4 april 1864 een brief aan de arrondissementscommissaris waarin hij meldde dat de buurtbewoners wel de overwelving van de beek vragen doch dat zij 23

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

weigeren om tussen te komen in de betaling van de onkosten welke hieraan verbonden zijn. Hij gaf wel toe dat de heer Bogaerts uiteraard ook niet akkoord kon gaan met een financiële bijdrage voor de geplande saneringswerken alhoewel hij reeds vele jaren afval loosde in de openbare waterloop.

Onze arme arrondissementscommissaris kwam herhaaldelijk ter plaatse controle doen en uiteindelijk bevestigde hij op 7 mei 1864 aan de gouverneur dat de heer Bogaerts inderdaad nog steeds vervuild water loosde in de beek.

De gouverneur riep dan op 20 mei 1864 de hulp in van de ingenieur hoofd van de gezondheidsdienst en hij schreef dat “ de vader van de gemeentesecretaris van Kapellen nog altijd vuil water loosde in de beek ”.

Hij vroeg om voor elke overtreding een proces-verbaal te laten opstellen ten laste van de heer Bogaerts. Op dezelfde dag schreef hij eveneens een gelijkaardige brief aan de arrondissementscommissaris om het gemeentebestuur te verplichten voor elke vastgestelde overtreding een proces-verbaal te laten opstellen.

Uiteraard bracht de gemeentesecretaris zijn vader op de hoogte van deze nare verplichtingen. De leerlooier Bogaerts schreef dan in juni (geen dagvermelding) een verzoekschrift aan het provinciebestuur om één jaar uitstel te bekomen voor het uitvoeren van de opgelegde saneringswerken.

Hij vermeldde hierbij terloops dat dit verzoek gesteund werd door het gemeentebestuur.

De gouverneur bewees dat hij de zaken op de voet volgde, want op 19 juli 1864 vroeg hij schriftelijk aan de arrondissementscommissaris en aan de ingenieur van de gezondheidsdiensten hoeveel processen-verbaal er reeds opgesteld werden. Nergens hebben wij hun antwoorden kunnen terugvinden.

Het gemeentebestuur bleef onze vriend Bogaerts steunen: op 28 juli 1864 schreef burgemeester Feyen aan de arrondissementscommissaris dat de betrokkene niet weigerde om de nodige aanpassingswerken uit te voeren, waardoor er geen vervuild water meer in de openbare beek zou geloosd worden en dat alle voorzieningen zullen uitgevoerd zijn vóór 15 september 1864. Op een voorzichtige wijze bracht de arrondissementscommissaris de gouverneur op de hoogte van dit schrijven van de burgemeester.

De inspecteur van Bruggen en Wegen bracht de gouverneur op 8 augustus 1864 op de hoogte van het feit dat de heer Bogaerts alle verbindingen tussen zijn huidenvetterij en de openbare beek had dichtgemaakt waardoor geen vervuild water meer kon geloosd worden in de waterloop. Aan de andere kant deelde hij ook mee dat hij bij de betrokkene nogmaals had aangedrongen om de voorziene sterfputten te graven.

Het geduld van de gouverneur raakte stilaan uitgeput want op 10 augustus 1864 liet hij de arrondissementscommissaris weten dat de heer Bogaerts nog uitstel kreeg tot uiterlijk 1 september om de twee verplichte sterfputten 24

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

te graven en om elke lozing in de beek te stoppen. Hij vroeg tevens om hem op 15 september te berichten aangaande deze zaak.

Liggingsplan van de leerlooierij Bogaerts met de ruime omgeving van het centrum van Kapellen.

Op 20 september bevestigde burgemeester Feyen aan de gouverneur dat de heer Bogaerts volledig heeft voldaan aan alle opgelegde verplichtingen.

Er werden geen lozingen meer vastgesteld en ook de sterfputten waren in orde. Deze waren gegraven op meer dan dertig meter van de naaste buur.

25

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Na een grondige controle ter plaatse bevestigde de heer A.J. Robert op 28 september voornoemde feiten.

En toch was de zaak nog niet opgelost, want de heer Groseman van Bruggen en Wegen (en niet de heer Robert zoals voorheen) kwam nu de zaak controleren en op 23 november 1864 schreef hij aan de gouverneur dat de heer Bogaerts in zijn tuin slechts één kleine sterfput gegraven heeft van 0,40 m!. Het probleem van het vuile water werd handig opgelost want onze huidenvetter nam ’s avonds de houten schotten weg tussen zijn leerlooierij en de waterloop zodat hij ongezien zijn afvalwater kon lozen in de beek.

De heer Groseman stelde dan aan de gouverneur voor om de heer Bogaerts te verplichten om de toegang tot de beek dicht te metsen en een sterfput te graven van 0,90 m!. Het riool van de huidenvetterij zou via een gemetselde afloop rechtstreeks dienen verbonden te worden met deze sterfput via twee putten met overloop.

De gouverneur volgde de wijze raad van Groseman en op 3 december paste de Bestendige Deputatie de uitbatingvergunning aan van Petrus Bogaerts door het inlassen van voornoemde voorzieningen.

En nog gaf hij zich niet gewonnen, want op 29 december schreef hij aan de gouverneur dat de toegang tot de beek niet mag dichtgemetseld worden, gezien een opening onmisbaar is voor de fabriek om water te scheppen uit de beek.

Het dichtmetselen van deze opening zou de ondergang van de fabriek betekenen. Voor de bouw van de opgelegde riolering vroeg hij zes maanden uitstel.

Het antwoord van de gouverneur (zo er een geweest is), is niet terug te vinden in het dossier.

Na zes maanden was er niets gebeurd en op 5 mei 1865 schreef burgemeester Feyen nogmaals een brief naar de arrondissementscommissaris om hem eens te meer te zeggen dat de opgelegde verplichtingen de werking van de fabriek ten zeerste zouden bemoeilijken en dat hijzelf als buurman van de heer Bogaerts evenmin als de andere buurman (de smid Van Hoeydonck) enige hinder ondervinden van de leerlooierij. Hij vroeg aan de arrondissementscommissaris om te bemiddelen bij de Bestendige Deputatie en de gouverneur.

De gouverneur werd de zaak beu en hij schreef op 2 september 1865 aan de arrondissementscommissaris dat hij niet wenste af te wijken van de voorziene voorwaarden.

En hier eindigt het dossier. Werden de werken dan toch uitgevoerd door Bogaerts? Waarschijnlijk wel, want we weten ook dat de heer Vouwe, de concurrent van de heer Bogaerts, in 1867 burgemeester werd van Kapellen.

Hij zou zeker niet dezelfde rol willen spelen als zijn voorganger Feyen.

Aan de andere kant moeten wij ook opmerken dat onze koppige leerlooier op 26 mei 1869 overleed. Zijn zoon, die eveneens huidenvetter was in hetzelfde bedrijf, overleed enkele jaren later op 2 februari 1876. Nadien 26

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

heeft op dezelfde plaats blijkbaar geen activiteit van lederbewerking plaats gevonden.

Waarom weigerde Petrus Bogaerts steeds maar om de opgelegde verplichtingen uit te voeren? Zeker niet om financiële redenen, want als we de belastingsrollen, waarop vroeger het inkomen van alle belastingplichtigen openbaar gemaakt werden, nakijken, dan stellen wij vast dat de heer Bogaerts zeker niet bij de onbemiddelde inwoners van de gemeente kon gerekend worden.

Zijn inkomstenbelasting bedroeg: - voor 1865: 21,50 frank - voor 1866: 21,50 frank - voor 1867: 35,00 frank - voor 1868: 38,00 frank Voor diezelfde periode bedroeg de inkomstenbelasting van zijn concurrent Leopold Vouwe respectievelijk 17, 17, 30 en 26 frank.

Waarschijnlijk voelde hij zich sterk door de steun die hij ongetwijfeld mocht genieten van zijn zoon Alfons Bogaerts, die als gemeentesecretaris toch op een strategische plaats zat.

M. Brans.

Bronnen: - Gemeentearchieven Kapellen.

- Provinciale archieven Antwerpen.

- Rijksarchieven Antwerpen.

- Pachter Jan van Cappellen.

27

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Een laatste blijk van respect voor overledenen

Bidprentjes Bidprentjes, wie kent ze niet? Een verzameling in een oude sigarendoos van grootvader, die groeide naarmate de tijd voortschreed. De prentjes van kort geleden overleden dierbaren en vrienden werden na de uitvaart een tijdje op de schoorsteenmantel of kast geplaatst. Na een tijdje verdwenen deze in een doos of bij een verzamelaar. Voor sommigen is het verzamelen van bidprentjes een doel op zich geworden, voor anderen vormden zij ooit het startpunt voor hun genealogisch onderzoek.

De heemkundige kring van Kapellen bezit zo’n verzameling van bidprentjes die betrekking hebben op Kapellenaren. Zij omvat duizenden prentjes en zijn alfabetisch geklasseerd. Een alternatieve titel voor dit artikel zou dus kunnen zijn: ‘Kennismaking met de verzameling bidprentjes van de heemkundige kring Hoghescote te Kapellen.’ Het is maar hoe je het bekijkt.

De naam ‘Bidprentjes’ thans voldoende ingeburgerd en gekend. In de loop der tijden kenden wij in onze Vlaamse streken veel andere benamingen.

In West-Vlaanderen sprak men in de tijd van Guido Gezelle over ‘lijkbeeldekens, doodsantjes, rouw-zantjes, zerkskes en suffragetjes’. Soms spreekt men nog over een doodskaartje.

Het gebruik om bidprentjes uit te delen aan de deelnemers van een uitvaartdienst is een oud-katholieke traditie waarvan de oorsprong terug te vinden is in de devotieprentjes. Reeds in de middeleeuwen speelden afbeeldingen van Christus, de Heilige Maagd Maria en heiligenlevens een belangrijke rol, en dit in de vorm van beeldhouwwerken en schilderijen of in de verluchte handschriften als miniaturen.

Tegen het einde van de middeleeuwen kwamen steeds meer prenten van heilige taferelen op de markt. Deze laatmiddeleeuwse devotieprenten waren meestal houtdrukken of etsen die eventueel handmatig werden ingekleurd. De meeste en ook meest geliefde prenten werden gedrukt in Antwerpen en in enkele meestal Zuid-Nederlandse kloosters.

Halverwege de zeventiende eeuw verschenen de eerste devotieprenten die aan de achterzijde met de hand zijn beschreven met een gedachtenisboodschap, een oproep om te bidden voor een overledene. Het bidprentje zoals wij het nog kennen was een feit en voorlopig kunnen wij de geboortetijd van een bidprentje tussen 1600 en 1650 situeren.

Het is niet verwonderlijk dat wij de eerste exemplaren terugvinden in het geestelijk milieu. Overleden geestelijke dochters en priesters worden herdacht op de oudst gekende exemplaren. Studies wijzen erop dat het bidprentje zou ontstaan zijn in de katholiek gebleven centra rond Haarlem en Amsterdam althans voor de met de hand geschreven exemplaren.

28

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Heel anders wordt het bij de opkomst van het bedrukte bidprentje, rond 1730, en wel te Amsterdam. Dat kan niet betwijfeld worden want alle gekende exemplaren tot ca 1790 zijn, op enkele uitzonderingen na, van Amsterdamse afkomst. Amsterdam was trouwens een internationaal centrum van drukkunst en uitgeverij. Amsterdam behield een hele tijd het monopolie van de bedrukte bidprentjes, al kwamen de onbedrukte steevast uit Antwerpen.

Uit de overgebleven exemplaren blijkt duidelijk dat alleen welstellende burgers bidprentjes lieten bedrukken: dit gebruik veronderstelde immers een zekere welstand en een uitgebreide kring van bekenden. De kostprijs kunnen we enigszins achterhalen uit de schaarse rekeningen, die bewaard werden door in de boedelbeschrijvingen van overleden Antwerpse plaatsnijders en handelaars. De prijs verschilde naargelang van het gebruikte materiaal (papier, perkament of zijde)het formaat en de uitvoering (zwartwit dan wel gekleurd).

Het bidprentje op zijde en op perkament was veruit het duurst en verdwijnt nagenoeg volledig rond 1850. Het papieren bidprentje dat wel kon betaald worden door de gewone burger wordt gemeengoed.

Vanuit Amsterdam is het bedrukken van bidprentjes rechtstreeks overgewaaid naar Antwerpen. Dertig jaar lang blijft Antwerpen het vruchtbaarste centrum, met bidprentjes in de beide talen. Tussen 1800 en 1810 volgen Mechelen, Leuven, Diest, Turnhout en -tamelijk geïsoleerd- Kortrijk. Tussen 1810 en 1820 bereikt het bidprentje Brussel en oostwaarts, Maaseik en Hasselt, westwaarts Aalst, Gent en Oudenaarde. Na 1820 is er een doorbraak in het ganse Vlaamse land. Ook de kleine steden en voornaamste dorpen drukken nu voor eigen behoeften. Rond 1830 is het bidprentje in gebruik in alle delen in Vlaanderen. Tegelijkertijd met die ruimtelijke spreiding dringt het bidprentje ook door in alle lagen van de bevolking, van jaar tot jaar meer en meer, zodat het gebruik tegen het einde van de 19 de eeuw werkelijk algemeen geworden is. De Franstalige exemplaren die sinds 1830 in stijgende lijn gingen, verminderen naarmate de volksklassen het bidprentje meer en meer overnemen Bidprentjes en de genealoog/heemkundige Aan de hand van de veranderende thematiek van de afbeeldingen zie je als het ware de religieuze tijdsgeest evolueren. Ook kunsthistorisch zijn ze interessant, door verandering van stijlen en technieken. Daar zijn trouwens een aantal studies naar verricht en gepubliceerd. Voor de genealoog en heemkundige bieden bidprentjes naast plaatsbepalingen, geboorte- en sterfdatum soms de doodsoorzaak en gegevens over het sociaal-maatschappelijk leven van de overledene. Denk aan het lidmaatschap van verenigingen, stichtingen of kerkelijke organisaties en eventuele vermeldingen van ontvangen van eretitels en medailles van verdiensten.

De laatste eeuw prijken op de bidprentjes dikwijls foto’s van de overledene en veranderde het dominante formaat van tweezijdig bedrukt naar het gevouwen prentje. Het prentje wordt ook veel persoonlijker en/of een laatste saluut aan de overledene. Een laatste statement van de overledene 29

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

aan de wereld van de levenden of een laatste blijk van respect van de nabestaanden voor de overledene. De teksten bieden steeds meer informatie over de persoon die schuilgaat achter de geboorte- en overlijdensdatum.

En daar is de genealoog of heemkundige niet rouwig om. Zij gebruiken bidprentjes in de eerste plaats als informatiebron voor hun familiekundig onderzoek, later gebruiken zij het bidprentje als illustratiemateriaal voor de publicatie van hun familiegeschiedenis. Ook is er een zekere emotionele en gevoelswaarde aan verbonden; het is tenslotte het enige dat van de voorouder rest. Als genealogen spreken over een waardevol bidprentje, spreken zij dus niet over een commerciële waarde en verfoeien zij het soms wansmakelijk gedoe daaromtrent.

De rijkdom aan gegevens die op een bidprentje zijn terug te vinden kunnen wij best illustreren met een aantal voorbeelden, zoveel als mogelijk bidprentjes van Kapellenaren. En wie weet, beste lezer, kijk je zonder er van bewust te zijn, naar een bidprentje van één van je voorouders.

Het oudst gekende bidprentje van Kapellen is van Michael Dhanis.

Weliswaar overleden te Antwerpen op 2.12.1847 maar begraven in het familiegraf te Kapellen. Het bidprentje is in velerlei opzichten interessant.

(Zie de afbeeldingen hierna).

In de periode 1830-1890 werden tientallen kerken van en rond Antwerpen gegraveerd tot prentjes voor dodenherdenking. De meeste zijn mooi verzorgde litho’s. Deze bidprentjes hebben een grote waarde, vooral als ze kerken voorstellen, die verwoest, afgebroken of gans verbouwd werden.

Het bidprentje van M. Dhanis toont ons de St. Jacobuskerk rond 1830 (Zie afbeelding hiernaast). Met een vergrootglas kun je zelfs zien dat het wel degelijk het familiegraf van de familie Dhanis is.

30

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Ik maak van de gelegenheid gebruik om u ook de kerken van Stabroek en Brasschaat te laten bewonderen zoals ze er rond 1830 uitzagen. (Zie de afbeeldingen hieronder)

Alhoewel niet het oudste, toch het meest waardevolle uit de verzameling van de heemkundige kring “Hoghescote” van Kapellen is toch wel dat van Jean Baptiste Hoeykens die geboren werd te Kapellen in 1833 en overleed te Antwerpen in 1883. Hij werd in Kapellen begraven. Het waardevolle zit hem in de foto. Het toont Jean Baptiste als een man van rond de 35 jaar.

De foto dateert dus van rond 1860. De fotografie stond toen nog in de kinderschoenen en het gebruik ervan op bidprentjes was toen nog uiterst zeldzaam.

31

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Nog zo’n waardevol bidprentje is dat van Ludovicus Franciscus Biart, overleden te Antwerpen in 1870 en begraven in Kapellen. Hij was toen 66 jaar oud. Het bidprentje toont het gepersonaliseerd grafmonument aan de Sint Jacobuskerk te Kapellen, grafmonument dat nu, 135 jaar later, nog bestaat en nog in gebruik is.

(Zie de beide afbeeldingen hiernaast).

De vergelijking tussen de afbeelding van het grafmonument op het bidprentje en de nog bestaande grafstede toont duidelijk aan dat er niet zomaar een tekening uit een reeks voorbeelden werd genomen maar wel dat er ter plaatse een tekening van de grafstede werd gemaakt en gebruikt voor het bidprentje.

De teksten op bidprentjes waren dikwijls “aflaten” (kwijtschelding van zonden), fragmenten uit een evangelie of gebeden en vertelden weinig of niets over de overledene zelf. Dit veranderde in de tweede helft van de XXste eeuw, waar de teksten meer en meer door de nabestaanden zelf werden opgesteld. (Zie afbeeldingen op bladzijde 33).

32

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

33

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Het bidprentje was ook een gelegenheid om de functies en/of het sociaal karakter van de overledene nog eens in de verf te zetten. Voor genealogen en heemkundigen een bron om de overledene te kunnen plaatsen, als persoon, in het dorpsleven.

Bij het overlijden van een persoon wordt dit feit aangegeven aan de burgerlijke stand, die dan ook de overlijdensakte opstelt. Deze akte vermeldt nooit de doodsoorzaak. Dit gegeven vinden wij soms terug op een bidprentje, hetzij impliciet vermeldt, hetzij verscholen in de tekst. Meestal gaat het dan over een langdurige ziekte, een ongeval, een moord, een ramp, enz‌.

34

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Ook zéér gegeerd bij heemkundigen en genealogen zijn oude bidprentjes met de foto van de overledene. De waarde voor de genealoog stijgt natuurlijk als het een foto betreft van grootvader, overgrootvader, zelfs betovergrootvader. Dikwijls, …meestal de enige foto die van de overledene bestaat. Ik verwijs naar het bidprentje van Jean Baptiste Hoeykens, op één van de vorige bladzijden van dit artikel, dat zéér waardevol is.

35

’t B r u g g e s k e 4 0s t e ja a r g a n g - ma a r t 2 0 0 8 – n u mm e r 1 .

Volledigheidshalve moeten wij nog melding maken van het bestaan van hetgeen men noemt “collectieve herdenkingsprentjes”.

Heel wat parochies en verenigingen herdenken jaarlijks of bij een bijzondere gelegenheid hun afgestorvenen. Vaak wordt dan een gezamenlijk gedachtenisprentje uitgebracht, waarop soms toch nuttige informatie voorkomt. Voor zover het individuele bidprentje van een persoon niet beschikbaar is, kan dit een mogelijk spoor betekenen naar bijkomende data.

Bidprentjes, doodsbeeldekens: een gebruik dat reeds eeuwen duurt, waarin de polsslag klopt van het volk; een gebruik dat licht helpt werpen op de volksdevotie, de volksaard, de sociale en taalkundige toestand; een gebruik waarin ontelbare persoonlijke, familiale en andere gebeurtenissen hun sporen lieten.

Bidprentjes zijn het waard zéér aandachtig bekeken te worden.

Jan Vanderhaeghe

___________________________________________

36

FTKGOCCPFGNKLMU""VKLFUEJTKHV""ÓV"DTWIIGUMG HEEMKRING HOGHESCOTE VZW. ANTWERPSESTEENWEG 2 BUS 2 2950 KAPELLEN AFGIFTEKANTOOR: KAPELLEN 1 P 806083

BELGIË BELGIQUE P.B. 2950 KAPELLEN 1

!"#$%%&'()*!'%%!'+,'(% -"#*'&%% %%%%%%%%%%*./0.12.% %%%%%%%%%%%%%%%%#34560708292.%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#90.62.% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%-32:9;<=025%

!!

>"(#&&,(??,%@A B -?#'CC'+%DAEF%% ,'CG%F@HIFEHJDHIK%% 2BL403G%8<=M529N08282.629O5;M.26H/2% %

BC 30832