H0B0NIA TIJDSCHRIFT
KULTURELE HEEMKRING H O O G B O O M
JAARGANG 4 NR I . MAART I975.
HOBONIA DRIE+'IAANDII,IJKS TIJDSCHRIFT CULTURFI.F, KFFIIKRING HOOGBOOM.
Verantwoordelijk u i t g e v e r : P. Van Velthoven Hoogboon;steenweg 184 2130 Brasschaat.
Het b r o u w e r s b e d r i j f t e Ekeren i n vroegere eeuwen. Toen i k nog j o n g was, n a m e l i j k t i j d e n s de e e r s t e decenn i a dezer eeuw, waren e r twee b i e r b r o u w e r i j e n t e Ekeren-Dorp en één t e Hoogboom. Op d i t o g e n b l i k i s e r i n gans Ekeren geen enkele meer. Maar voorheen i s h e t b r o u w e r s b e d r i j f t e Ekeren steeds goed i n t r e k geweest. O f de spotnaam van de Ekerenaar, n l . " b i e r p r o e v e r " , met de vroegere b l o e i van h e t brouwersbedrijf op Ekerse bodem i e t s t e maken h e e f t , w i l l e n we h i e r b u i t e n beschouwing l a t e n „ Enkel w i l l e n we e n i g l i c h t . werpen o p h e t bestaan van de brouwerijen weleer t e Ekeren en tevens o p enkele s o c i a l e en ekonomische aspekten van h e t b i e r v e r b r u i k op h e t p l a t t e l a n d . N i e t a l l e e n de brouwerijen naar evenzeer de brouwers hebben een r o l gespeeld i n h e t ekonomische en h e t v o l k s l e v e n t e Ekeren. Ve r s c h i l l e n d e van onze brouwers hebben inderdaad t e Ekeren gefungeerd a l s drossaard, burgemeester, schepen, kerkmeester, g i l d e h o o f d man, e n z . We mogen geloven d a t onze Ekerse woonkern o n g e t w i j f e l d reeds i n de I 2 e o f 13e eeuw voorzien was van een o f meerdere kleine bierbrouwerijen, n a t u u r l i j k hoofdzakelijk ten behoeve van onze p l a a t s e l i j k e b e v o l k i n g . De v r i j h e i d v o o r onze Ekerse brouwerijen werd e c h t e r t e n z e e r s t e beknot d o o r de Stad Antwerpen. Deze w i s t r o n d h e t midden van de 13e eeuw van de regerende v o r s t d o o r keuren h e t voorrecht t e v e r k r i j g e n , d a t niemand op één u u r gaans i n de omtrek van
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 1
de s t a d sommige ambachten en neringen mocht u i t o e f e n e n , w e l verstaan b u i t e n degene d i e z i c h i n de s t a d z e l f hadden g e vestied. Onder d i e neringen t e l d e men i n a l l e r e e r s t e p l a a t s het bierbrouwen. H e t vocht wel geschieden m i t s een bijzondere t o e l a t i n g van de magistraat van de s t a d . Te r w i l l e van do middeleeuwse n a i j v e r werd d i e t o e l a t i n g e c h t e r s l e c h t s z e l den o f s c h i e r n o o i t gegeven. Zulkdanigc voorrechten bestonden ook i n andere steden, b v. t e Dendermonde. Een d e e l van de h e e r l i j k h e i d Ekeren, t e weten h e t Centrum, bevond z i c h ontegensprekelijk binnen de k r i n g reikend t o t één u u r gaans b u i t e n Antwerpen. D a t was evenwel n i e t h e t ; e val v o o r Muisbroek, Hoogboom, Donk, Brasschaat en andere g e huchten van Ekeren. N i e t t e m i n beweerde de Stad d a t bedoelde bepalint, t o e p a s s e l i j k was op geheel Ekeren. Ons Ekers d o r p s bestuur was h e t n i e t eens met d i e i n t e r p r e t a t i e . Om t e o n t snappen aan de overdreven eisen van de Stad Antwerpen, v e r deelden h e t Ekers dorpsbestuur z i j n grondgebied i n v e r s c h i l lende delen o f klampen, kapiteinschappen geheten. Z u l k s g e beurde vermoedelijk a l l a n g e t i j d v ó ó r I500. Vo o r deze k a p i teinschappen werd, behalve v o o r d i t van Ekeren-Centrum, d o o r middel van meerdere processen v o l l e v r i j h e i d opgeëist e n v e r kregen, z o d a t a l l e e n v o o r Ekeren-Centrum eventueel de t o e l a t i n g van de Stad Antwerpen nodig was v o o r h e t o p r i c h t e n van een b r o u w e r i j .
2.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 2
To e l a t i n g o f geen t o e l a t i n g van de Stad Antwerpen, t o c h z i j n e r a l t i j d op Ekerse grondgebied, z e l f s t e Ekeren—Centrum, i n de l o o p d e r t i j d e n brouwerijen geweest. Om d i e brouwerijen bepaald t e kennen moeten we e c h t e r wachten t o t de 2e h e l f t van de I 6 e eeuw. E r bestonden toen v i j f b i e r b r o u k e r i j e n i n de h e e r l i j k h e i d Ekeren (Ettenhoven en Kapellen i n d i t geval n i e t meegerekend), t e weten: d e G u i l o p de Donk, h e t k x u i s t e Hoogboon, e e n t e Brasschaat, een t e Muisbroek en een i n ' t Centrum. Deze i n ' t Centrum was g e l e gen i n de Steenstraat. I n I648 kennen w i j t e Ekdren een dorpsbelasting, bestaande u i t zekere a k z i j n s r e c h t e n op de b i e r e n d i e t e Ekeren verkocht worden. H e t b i e r v e r b r u i k g e e f t a a n z i e n l i j k e inkomsten aan h e t dorp. Onze Ekerse dorpsbestuurders bevestigen i n 1655 d a t e r sedert oude t i j d e n t e Ekeren brouwerijen z i j n geweest en nog bestaan welke b i e r brouwen, bestemd v o o r de verkoop van binnen en b u i t e n Ekeren, zowel t e n gerieve en t e n d i e n s t e van de inge— zetenen a l s v o o r anderen, d i t a l l e s zonder enige " m o l e s t a t i e o f t e f o r m a l i s a t i e " van de Stad Antwerpen o f anderen. H i e r u i t b l i j k t d a t h e t b r o u w e r s b e d r i j f t e Ekeren, o o k i n h e t Centrum, weer sedert geruimen t i j d , hoe de keuren van Antwerpen ook l u i d e n , t a m e l i j k v r i j o f ongehinderd werd en wordt uitgeoefend.
3.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 3
Tijdens de I 7 e eeuw hebben w i j t e Ekeren-Centrum een brouwerij i n de Steenstraat (gekend t o t I 6 6 I ) , d e b r o u w e r i j de Arend op h e t Zand (gekend van 1630 t o t I684) e n de b r o u w e r i j d e Kroon op de Plaatse (gekend van I649 t o t I 6 7 3 ) . De kelders van laatstgenoemde b r o u w e r i j bestaan nog g e d e e l t e l i j k onder de h u i d i g e herberg de Kroon op de Markt. Bovendien h e b ben w i j i n d i e z e l f d e t i j d de b r o u w e r i j d e G u i l op de Denk (gekend t o t i n de 19e e e i w ) , e e n b r o u w e r i j t e Hoogboom (gekend t o t i n de 20e eeuw), een op de Roscam ( I 6 6 5 - I 6 6 9 ) . voor de " d i j c k a g i ĂŤ n i m p o s t " d o e t i n 1693 nogmaals h e t b i e r het goed maken, t e n einde i n h e t nodige g e l d t e voorzien v o o r het onderhoud van de d i j k e n . Wie b i e r d r i n k t , moet z i c h een o f f e r getroosten voor h e t algemeen w e l z i j n . Het i s d u i d e l i j k : d e keuren van de Stad Antwerpen z i j n i n de I 7 e eeuw, w a t d e ambachten en neringen i n de o n m i d d e l l i j k e omgeving van de s t a d b e t r e f t , p r a k t i s c h i n o n b r u i k geraakt, zodat o . a . d e mensen van Ekeren-Centrum i n zake h e t brouwersb e d r i j f , t e r u g een zekere v r i j h e i d hebben genomen. De brouwer i j e n en andere neringen b l o e i e n nu, r o n d h e t midden van de 17e eeuw, w e l i g e r dan o o i t i n de dorpen rondom Antwerpen. D i e toestand i s n u n i e t helemaal n a a r de z i n van de Ambachten d e r Stad Antwerpen. We komen aldus i n I685. De Antwerpse stadssek r e t a r i s p l u i s t en v i n d t i n de oude oorkonden, d a t Antwerpen
4.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 4
voorheen heel wat voorrechten t e n voordele van de Antwerpse ambachten en neringen had verkregen. H e t moment i s gekomen om daarop t e r u g t e komen, wanneer de landsheer o f v o r s t aan de Stad Antwerpen een bede o f subsidie t e n bedrage van 800.000 gulden v r a a g t . De Ambachten en Neringen, vertegenwoordigd i n de Antwerpse Brede Raad, z i e n nu w e r k e l i j k de kans k l a a r om hun vroegere ( i n o n b r u i k geraakte) voorrechten t e herwinnen. Z i j stemmen i n de aangevraagde s u b s i d i e dan ook s l e c h t s t o e op voorwaarde d a t d e v o r s t de neringen (o.m. d e brouwerijen) zou verbieden i n de dorpen van de Antwerpse omgeving. En j a , Gouverneur don Francisco d e A r „ u n t o ordonneert, z o a l s gevraagd, het bedoelde verbod voor de rond Antwerpen liggende dorpen: Hobonkan, W i l r i j k , Berchem, Deurne, Borgerhout, Merksem, D a m brugge, Ekeren, Oorderen, Wilmarsdonk, Oosterweel e n Luithagen.. Die ordonnantie van I685 i s i n f e i t e z e e r w i l l e k e u r i g en zeer onrechtvaardig. Z e g e e f t dan ook a a n l e i d i n g t o t enorme moeilijkheden en de betrokken dorpen kunnen o f w i l l e n z i c h n i e t neerleggen b i j d e v o o r hun dorpen haast moordende bepalingen. Desniettemin z i e n w i j na 1685 meerdere brouwerijen te Ekeren verdwijnen, t e n minste v o o r een t a m e l i j k lange d u u r. Maar h e t dorpsbestuur l e v e r t s t r i j d en g e e f t z i c h n i e t gewonnen. I n 1758 c e r t i f i c e r e n onze Ekerse dorpsbestuurders, waars c h i j n l i j k wegens andermaal opluikende moeilijkheden n e t de Stad Antwerpen, d a t s e d e r t mensen geheugenis h e t brouwers-
5.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 5
b e d r i j f n i e t meer toegelaten i s geweest t e Ekeren-Centrum, maar dat de brouwerijen a l t i j d o p e n l i j k , zonder enige v e r o n t r u s t i n g , i n voege z i j n gebleven i n de Donk, t e Hoogboom, t e Brasschaat en op Muisbroek. En z i j v e r k l a r e n tevens d a t de ordonnantie van I 6 8 5 a l l e e n kan t o e p a s s e l i j k z i j n op EkerenCentrum. Het b l i j k t t e n anderen u i t h e t r e s u l t a a t van onze opzoekingen d a t nA I 6 8 5 d e brouwerijen z i j n b l i j v e n bestaan t e Ekeren-Donk en t e Hoogboom. E n i n h e t midden van de I 8 e eeuw ontmoeten w i j Ad r i a a n Mertens a l s brouwer i n ' t Centrum (1746), bovendien i n h e t z e l f d e j a a r J . B . d e Moor a l s brouwer op Muisbroek, Adrianus Ve r b i s t a l s brouwer t o Hoogboon, P e t e r Peeters als brouwer en h e r b e r g i e r i n de Donk, Aarnout Van Tichelen a l s brouwer en t a p p e r t e Brasschaat. Ma de Franse R e v o l u t i e komt e r b l i j k b a a r voor Ekeren- C e n trum weer v o l l e d i g e v r i j h e i d . Was onze Ekerse dorpskom na I685 p r a c t i s c h zonder noemenswaardige b i e r b r o u w e r i j gebleven, i n 18I5 wordt opnieuw een volwaardige b i e r b r o u w e r i j o p g e r i c h t te Ekeren-Centrum aan de Steenstraat. Z e h o o r t t o e aan en wordt uitgebaat d o o r de weduwe van de i n I 8 I 4 overleden vrederechter N. H a r r e w i j n . Nadien komt de zaak i n handen van haar zoon, J . J . E . H a r r e w i j n en vervolgens op naam van Martinus Harrewijn. I n I854 komt de b r o u w e r i j i n b e z i t van Antonius Van Look.
6.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 6
Er wordt n u beste g r s t e n b i e r gebrouwen aan 9,80 f r . d e h e k t o l i t e r , bovendien g u l d e n b i e r en Seef. Te bemerken d a t h e t woonhuis aan de b r o u w e r i j s e d e r t e e r t i j d s a l genaamd i s h e t G u l denhuis en d a t v l a k n a b i j ( n l . a a n h e t begin van de Steens t r a a t b i j d e k e r k ) d e p l a a t s genaamd i s de Guldenberg. De benaming " g u l d e n b i e r " houdt voorzeker wel verband met de g e noemde h u i s - en plaatsbenamingen, I n I874 wordt E. H u y b r e c i t s eigenaar van de b r o u w e r i j aan de Steenstraat. H i j baat z e u i t t o t i n I 8 8 7 , wanneer August Scheyvaerts u i t M e chelen z i c h e r a l s brouwer komt v e s t i g e n . Doze nieuwe b r o u wer brengt de Eaak t o t g r o t e b l o e i . H i j g e e f t aan de b r o u w e r i j d e benaming "de Kroon" en reeds i n I 8 9 2 h e e f t h i j z i j n b e d r i j f opgevoerd t ) t een gekende stoombrouwerij, August Scheyvaerts wordt i n de l e i d i n g van de zaak t o t i n 1892 b i j g e s t a a n d o o r Georges Delen. De b r o u w e r i j van S^neyvaerts i s t e Ekeren en z e l f s v ĂŠ r daarbuiten gekend om z i j n r;arstenbier van I e k w a l i t e i t , v e r d e r z i j n d e u g d e l i j k e h a l f - arsten en z i j n w i t - b i e r, I n I 8 9 2 k o s t een 1/4e t o n van d a t l e k k e r g a r s t e n b i e r de w e i n i g formidabele som van 5 f r . We r k e l i j k i e t s v o o r onze Ekerse bierproevers! De b r o u w e r i j van Scheyvaerts b e z o r g t , w e l l i c h t d o o r haar b l o e i , i n I890 een probleem aan h e t Ekerse Gemeentebestuur: I n de s t r a t s l o o t aan de Steenstraat l a a t Soheyvaerts de v e r b r u i k t e waters van de b r o u w e r i j a f l o p e n ; h i e r d o o r worden gedurig enaange-
7.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 7
name en b i j warn weder v u i l e en ongezonde uitwasemingen v e r wekt. D o o r h e t Gemeentebestuur wordt dientengevolge o v e r wogen de bedoelde s t r a a t l o o t t e l a t e n dempen o f overwelven. De b r o u w e r i j van Scheyvaerts b l i j f t i n werking t o t omstreeks 1920-1925. I n 1845 wordt d o o r Joseph Harrewijn, o p d a t o g e n b l i k a z i j n brouwer, u i t b r e i d i n g aan z i j n zaak gegeven door de o p r i c h t i n g van een a z i j n en tevens b i e r b r o u w e r i j t e Ekerenr-Centrum, o p het H a g e l k r u i s . Deze b r o u w e r i j z a l s l e c h t s een paar t i e n t a l len j a r e n stand houden. Op Ekers grondgebied z i j n e r i n 1848 v i e r bierbrouwerijen waarvan e r een s t i l l i g t . H e t b i e r d a t p l a a t s e l i j k nog t e k o r t i s , w o r d t u i t Leuven ingevoerd. Tijdens de 19e eeuw k r i j g t Ekeren-Centrun ook nog andere brouwerijen o . a . deze o p g e r i c h t d o o r Matheus Aertssens, g e kend van 1865 a f , e e r s t op h e t Hagelkruis en l a t e n aan de K l o o s t e r s t r a a t . Na de dood van Matheus Aertssens gaat deze brouwerij o v e r op z i j n d o c h t e r Aertssens Maria- I s a b e l l a en ten s l o t t e van 1890 a f op Jaspers Constant, gehuwd n e t een andere d o c h t e r van voornoemde Matheus Aertssens. Deze brouwer i j aan de K l o o s t e r s t r a a t v e r d w i j n t , evenals de b r o u w e r i j van Scheyvaerts, n a de e e r s t e wereldoorlog. De l a a t s t e bierbrouwer d i e Ekeren t o t nog t o e k e n t , i s Louis Andriessen, met z i j n b r o u w e r i j aan de S t e e n s t r a a t .
8.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 8
Ook deze b r o u w e r i j i s n e i t meer. Z i j n schoonzoon Mathieu Vochten gehuwd met Maria Andriessen, o e f e n t op dezelfde p l a a t s nu een bierhandel u i t . Z i j n d e brouwerijen t e Ekeren verdwenen, t o c h wordt e r nog b i e r . . . gedronken:
Ekeren.
H
e
n
d
r
i
k
Kapara.
Wist U: - d a t onze algemene vergadering, d i t m a a l gekoppeld aan de j a a r l i j k s e worstenbroodavond, ĂŠĂŠn g r o o t v a t p l e z i e r, g e moedelijkheid, k o f f i e e n andere dranken was. - d a t h e t h u i d i g bestuur verbod werd opgelegd a c h t e r de b e s t u u r s t a f e l u i t t e komen. - d a t deze v i e r bestuursleden z i c h weer opgesteld hebben op de v i e r hoeken van onze w i j k om a l l e s , w a t met c u l t u u r en heemkunde t e maken h e e f t , o p t e vangen, t e kneden, o p t e dienen en v o o r de toekomst t e bewaren. - d a t de stem om medewerking d i t j a a r a c h t e r de spreekw oor d eli j ke w o e s t i j n w i l k l i n k e n . - d a t we h i e r nog eens graag onze adverteerders danken. - d a t Hobonia, a l s l i d van de werkgroep "Volkskundejaar 1975" h e e l even een t i e n t a l p u i k e f i l m - e n dia-avonden
9.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 9
onder de t i t e l "Portret van Ekeren" verzorgde. - d a t een Hoboniaan gevraagd werd t e acteren v o o r een f i l m opname n l . v o o r h e t w e l t "De man van 59" van Hubert Van Herreweghen. - d a t e r i n h e t domein Oude Gracht een f e l l e brand woedde en dat zoveel maal s p i j t i g h e t h u i s van de hovenier afbrandde. R.G.
De Ramen t e Hoogboom. Hoogboon b e z i t enkele toponiemen d i e dateren van de 13e eeuw. Deze oude Hoogboomse plaatsnamen danken we aan een oorkonde i n het a r c h i e f van de Sint-Bernardsabdij-aan-de-Schelde, d i e eerst gevestigd was t e Vremde, daarna t e Hemiksem en thans t e Bornem. De oorkonde d a t e e r t van I 2 6 7 ( c f r . P. J . Goetschalckx en B. Van Doninck, Oorkondenboek van de S i n t - B e r n a r d s a b d i j aan-de-Schelde, n r . 279; a l s c o k Miraeus e t Ibppens, I V, 2 4 9 ) . Het dokument b e h e l s t de goedkeuring van de verkoop d e r t i e n den t e Hoogboom door de h e e r van Breda aan de S i n t -Bernardsa b d i j . I n de oorkonde maken we v o o r de e e r s t e maal kennis met de plaatsnamen: Hoogboom, Hazeldonk (Haseldunc), Meerseinde (Marsende) e n de Ramen, I n deze k o r t e b i j d r a g e w i l l e n we h e t
I0.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 10
i n ' t biezonder hebben o v e r de laatstgenoemde plaatsnaam: De Ramen. De oorkonde van 1267 vermeldt t e Hoogboom een Hendrik van Ramen.. De Hoogboomse plaatsnaam "Rame(n)" i s thans u i t g e s t o r v e n : voor zover we weten, w o r d t e r op heden t e Hoogboom n i e t meer gesproken o v e r de Ramen. H e t toponiem i s e c h t e r na I267 nog l a n g b l i j v e n v o o r t l e v e n t e r p l a a t s e , want i n de I6de en 17de eeuw wordt d e plaatsnaam nog steeds vermeld o.m. a l s v o l g t : "aende Rame t o t Hoochbooa" (1597, R i j k s a r c h i e f Antwerpen, Fonds Ekeren, 176, f o l . 8 8 en " o p t e Rame o f t Muercken" ( 1 6 2 5 , K e r k a r c h i e f Sint-Lambertus Ekeren, I , fol. 10). Waar l a g t e Hoogboom de p l a a t s "De Rame(n)" ? En waarvan komt d i e plaatsnaam? De p l a a t s "De Rame(n)" was gelegen i n de s t r e e k van de Oude Gracht. Z u l k s kunnen we v a s t s t e l l e n aan de hand van gegevens, ons v e r s t r e k t i n de oorkonde van 1267. H i e r i n wordt d e a f b a kening aangegeven van de verkochte tiendenstrook. Wanneer we d i e afbakening o f begrenzing volgen, v i n d e n we d a t we de Rame(n) moeten s i t u e r e n o p de Oude Gracht. Inderdaad, d e aangegeven grens l o o p t van Brasschaat l a n g s de M o r t e l ( t h a n s nog steeds gekend) e n l a n g s Meerseinde o v e r de Rame(n) n a a r Hazeldonk t e Hoogboon. Dat we de Rame(n) w e r k e l i j k moeten s i t u e r e n o p de Oude
II.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 11
Gracht wordt bevestigd door een l a t e r e v e m e l d i n g van deze plaatsnaam. Z o a l s we hoger reeds aangaven, v i n d e n we i n I625 de Rame(n) v e r e e n z e l v i g d met h e t "Muercken", e n i n I627 wordt h e t "Muercken" vereenzelvigd n e t de Oude Gracht: "het Muercken o f t e Oude Gracht" (Kerkrekeningen Ekeren S i n t Lambertus, I , f o l . 1 3 2 ) . B i j g e v o l g l a g de p l a a t s "De Rane(n)", evenals h e t "Muercken", o p de Oude Gracht t e Hoogboom. Over de oorsprong en de betekenis van de p l a a t s n a m "De Rame(n)" hebben we geen rechtstreekse gegevens. E r werd wel eens beweerd, d a t de Rame(n) t e Hoogboom zou kunnen verwijzen naar h e t raam o f de o m l i j s t i n g waaromheen h e t gerecht z e t e l d e : Hoogboom bezat immers een v i e r s c h a a r voor de rechtspraak. Maar voor zover ons t o t heden bekend i s , zou d i e vierschaar dateren van na 1267 o f h e t j a a r waarin h e t toponiem "De Rame(n)" r e e d s voorkomt. Nog i n andere plaatsen dan t e Hoogboom komt het oude toponiem "Rame(n)" v o o r en ook daar h e e f t men gezocht n a a r een v e r k l a r i n g van d i t toponiem. - H . J . Moerman i n "Nederlandsche plaatsnamen", 1956, b l z . I 8 6 , noemt "raam" een waternaam met een onzekere betekenis. - J . Mansion i n "Oud-Gentse Naamkunde" v e r w i j s t n a a r " r a a f " . - J . Verdam i n h e t "Middelnederlands Handwoordenboek" g e e f t voor "raam" o.m. e e n raam waarop i e t s gespannen wordt, v o o r a l :
I2.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 12
span-, d r o o s - , lakenraam, a l s o o k h e t t e r r e i n waar deze ramen stonden. - Mertens en To r f s i n hun "Geschiedenis van Antwerpen", I I I , 216, s c h r i j v e n ; " D e lakenweverijen en - v e r v e r i j e n bleven de voornaamste n i j v e r h e i d s t a k k e n i n ons l a n d . Geheel d e grond der Minderbroeders t e Antwerpen t o t aan de Kauwenberg n o e m de men h e t "Raemveld", n a a r de ramen op welke de v o l d e r s hun lakens uitspanden". En we weten ook, d a t P.P.Rubens, d e grote Vlaamse s c h i l d e r, o p I november 16I0 t e Antwerpen b i j de Wapperstraat een h u i s k o c h t met een a a n z i e n l i j k s t u k grond, i n de verkoopakte aangeduid a l s " b l e y c k h o f " o f "raemh o f " d . i . e e n p l a a t s waar de houten ramen stonden, waarop de lakenwevers hun s t o f f e n u i t s p r e i d d e n ( c f r . Armand De L a t t i n , Evoluties van h e t Antwerpse Stadsbeeld, 6de Deel, 1950, b l z . 8 7 ) . Te Hoogboom hebben we geen enkele aanduiding, d i e ons de plaatsnaam "De Rame(n)" kan helpen ophelderen. Z i j n e r m i s schien onder de l e z e r s van "Hobonia", d i e r i c h t - o f l i c h t l i j n e n kunnen geven om de oorsprong en de betekenis t e kunnen opsporen van de oude Hoogboomse plaatsnaam "De Rame(n)"?
Ekeren.
f
i
r
.
Bresseleers.
13.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 13
Pseudo-toponymie " H i e r Hoogboom:" Velen weten - zo n i e t wordt h e t hoog t i j d - d a t Johannes de Hobonia eeuwen t e r u g een m i l d e schenker i s geweest. Z i j n roem en l u i s t e r w i l i k h i e r even onderstrepen door b e s c h r i j ving van volgend curiosum. Weinigen vermoeden w e l l i c h t d a t deze r i j k e heer z i j n naam Maf aan onze w i j k Hoogboom en nog k l e i n e r i s h e t a a n t a l van die mensen, d i e d a g e l i j k s onze w i j k doorkruisen en n i e t : : z i e n hoe deze naam wel d e g e l i j k l e t t e r l i j k moet genomen worden. I k , d i e h e t v o o r r e c h t heb, r e g e l m a t i g vrienden en kennissen t e ontmoeten o p ons k e r k p l e i n t j e , k e n d i t edele wezen nu van n a d e r b i j ; j a , 7 j a r e n weet i k z i j n bestaan en i k ben e r van gaan houden. I k mag r u s t i g beweren d a t e r b e s l i s t geen zachtzinniger en tevens geen s t o e r d e r levend wezen b e s t a a t , i n weerwil van h e t m o e i l i j k e en bewogen aspect van z i j n b e staan. E r v a l t n i e t aan t e t w i j f e l e n , d i t fenomeen i s e r en het i s opvallend. Maar hoe verklaren? S l e c h t s h i j d i e bewust l e e f t en soms z i j n ogen d u r f t afwenden van wat aards en l a a g - b i j - d e - g r o n d s i s , s l e c h t s h i j d i e de v r i j h e i d zoekt boven de h u i z e n heen en d i e w i l o p s t i j g e n boven h e t gepraat d e r mensen op h e t k e r k p l e i n t j e , h i j v i n d t de v e r k l a r i n g . H e t fenomeen, d a t ons h i e r bezighoudt, h e e f t a l l e n a t u u r l i j k e wetten aan " z i j n stars" geveegd, h e e f t z i c h z e l f over h e t paard g e t i l d
I4.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 14
en i s b o v e n zijn soortgenoten gaan leven. Maar h i j i s b i j ons gebleven en h i j g r o e i t o p t o t b l i j e n gemeenschappelijk b e z i t van a l l e Hoogbomenaren. Nadat h i j van z i c h a f s t o o t t e wat hem aan de grond k l u i s t e r d e , vond h i j t e r u g z i j n eigen l e v e n s s t i j l . O p e l i j k en r i d d e r l i j k v e r o n t s c h u l d i g t h i j z i c h t i j d e n s de l e n t e en de zomer om z i j n jonge ontstuimigheid, heroĂŻsch en a l l e s v e r b i j t e n d s l a a t h i j h e t v e r v a l en wegkwijnen a f t i j d e n s de h e r f s t en de w i n t e r. Sommigen, d i e hem ook reeds kennen, hebben gevreesd v o o r een i n z i n k i n g , j a z e l f s nog v o o r e r g e r : z i j n v e r d w i j n i n g . Maar h i j houdt v o l . . . De berkeboom s t a a t op de k e r k t o r e n en w i l e r b l i j v e n . Een HOGE BOOM voorwaar; x X
X
B i j h e t t e perse gaan van ons t i j d s c h r i f t , w o r d t - heel l a p i d a i r - volgend b e r i c h t onder de schrijfmachine geschoven: Om veiligheidsredenen, maar met tegenzin, h e e f t de behoeder van de k e r k t o r e n de berkeboom l a t e n verdwijnen. Deze boom van v e r r e t r o t s en goedmoedig - begon stenen aan t e v r e t e n en l o s t e weken. Z i j n v e r d e r bestaan werd een steen des aanstoots. waarvan a k t e . R.G.
15.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 15
GUST VERLEY. De l a a t s t e overlevende " p o t j e i r b a k k e r " I00 j a a r geleden. We bevinden ons t e Boom, aan de Rupel, waar een b r u i n v e r brande man met een verweerd g e z i c h t eenzaam i n de k l e i p u t zwoegt. H i j h a n t e e r t een p l a t t e houten schop, s t e e k t d i e eerst i n een emmer water, daarna i n de k l e i . Op een p l a t t e wagen deponeert h i j d e afgestoken k l e i b r o k ken en wanneer deze torenhoog i s opgestapeld k o n t de voerman met h e t paard hem wegtrekken. Steeds i n de k l e i p u t t e n b l i j v e n d wordt de wagon een open plaats opgetrokken, omgeven met loodsen, I n h e t midden s t a a t de "steenmaker" a c h t e r een p r i m i t i e v e t a f e l . H i j g r i j p t t e l kens een b r o k k l e i , s l a a t hem i n een houten steenvorm, s t r i j k t de k l e i g l a d en s c h u i f t de vorm naar de rand van .de t a f e l . Daar h a a l t een meisje hem op, k a p t de k l e i s t e e n op de grond en loopt met de l e g e -vorm naar de t a f e l t e r u g . De stenen staan h i e r i n lange r i j e n i n de zon t e drogen. l�ls ze droog z i j n worden ze i n de omliggende loodsen gestapeld am van d a a r u i t n a a r de o v e r t e vertrekken waar ze t o t rode steen worden gebakken - o f g e l e - o f blauwe. Zo was h e t o v e r a l i n Boom I 0 0 j a a r geleden. Zo i s h e t e r nu nog op enkele k l e i n e s t e e n b a k k e r i j t j e s . H e t merendeel w e r k t i n -
16.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 16
tussen v o l l e d i g automatisch en daar waar een goede " s t e e n maker" 5.000 stenen p e r dag haalde, w o r d t d i t werk nu door een machine u i t g e v o e r d d i e driemaal e n nog meer stenen maakt i n dezelfde t i j d . Do Boomse bakstenen, met een d a g e l i j k s e produktie van meer dan I00.000 s t u k s , zwierven a l l e r i c h t i n g e n u i t , z i j n z e l f s t o t v e r b u i t e n onze grenzen beroemd. A l s schaduwzijde slorpen deze steenbakkerijen j a a r l i j k s 2 : 5 h a grond op, e n nemen de vele k l e i p u t t e n a l b i j n a 5 0 % van de gemeenteoppervlakte i n beslag. Daardoor l o o p t s i n d s 1947 de b e v o l k i n g t e r u g , o n t s t o n d e r i n h e t Boomse " k r a t e r l a n d " con t e k o r t aan bouwgrond. Ook de andere dorpen u i t de Rupeistreek: Niel,.Terha+Ten, R u m s t , . . . zitten i n hetzelfde schuitje. Siervoorwerpen i n k l e i . Buiten de vermaarde baksteen werd e r s l e c h t s een minieme hoeveelheid k l e i g e b r u i k t v o o r h e t vervaardigen van stenen voorwerpen z o a l s bloempotten en sierstukken. Het ambacht van pottenbakker, i n de gewesttaal " p o t j e i r bakker" werd i n h e t verleden van vader op zoon voortgeleerd, maar i s nu v o l l e d i g verdwenen. Gust Ve r l e y i s de enige overlevende i n d i t s p e c i a l e b e roep d i e we nog kunnen vinden en h i j mag wel zeggen d a t h i j i s opgegroeid i n de p o t b a k k e r i j e n . Van z i j n v i j f t i e n d e j a a r
I7.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 17
a f h e e f t Gust met z i j n handen bloempotten, tabakspotten, bloembakken, hangpotten, duivennesten, spaarpotten, e . d . gevormd. Z i j n v a d e r, z e l f een knap pottenbakker l e e r d e hem de l i e f d e t o t d i t s p e c i a l e beroep d a t Gust gedurende v o l l e 45 j a a r zou b l i j v e n uitoefenen. De l a a t s t e j a r e n v รณ รณ r z i j n o p r u s t s t e l l i n g werd ook z i j n werk door de machine overgenomen, werden de bloempotten machinaal geslagen. De molen van de p o t b a k k e r i j Janssen aan de Matenstraat t e N i e l i n 1970 voorgoed s t i l g e l e g d en Gust, toen 6 I j a a r , werd i n deze f a b r i e k aan de oven tewerkgesteld. (wordt v e r v o l g d ) I n ons volgend nummer: v e r v o l g Siervoorwerpen i n k l e i . Eenvoudig een g e l u k k i g mens.
"De z u i p " , "Vandaag hee i k i e t s g o d d e l i j k s gedronken." - " E i g e n l i j k een drank v o o r opperhoofden" - "Nu kan j e op a l l e s kankeren, maar nu n i e t meer." Zo l u i d d e n min o f meer enkele van de v e l e c o m mentaartjes op onze " a p e r i t i e f " , i n casu " d e z u i p " . E n j a , w a t goed i s , w i l een mens kennen en veroveren. Van d a a r de n i e t aflatende v r a a g : "Hoe wordt deze drank bereid?" De leden van het b e s t u u r hadden o n d e r l i n g afgesproken d i t geheim v o o r l o p i g nog n i e t i n deze technocratische eeuw t e s m i j t e n . Z i j von-
I8.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 18
den h e t onwaardig deze drank misschien eens t e moeten z i e n savoureren naast een democratisch p i n t j e o f een a r i s t o c r a tische c o c k t a i l met exotische naam. Nu we e c h t e r een h a l f j a a r v e r d e r staan en we zeker z i j n van de "innemende" g e voelens t e n o p z i c h t e van d i t " g o e d j e " , w i l l e n w i j graag g e hoor geven aan de vraag van onze l e d e n . Wat dus nu v o l g t , i s " e c h t i g en t o c h t i g " waar. Even d i t nog: Ti j d e n s een van de gesprekken van onze bestuursleden met w i j l e n J . W i j n s en de h e e r K.C. P e e t e r s v e r k l a p t e deze l a a t s t e hun h e t v o l gende. De z u i p werd reeds gedronken i n de I 6 d e eeuw. Men kan hem misschien 'pest beschouwen a l s de v o o r l o p e r van de advocaat. Op h e t j a a r l i j k s t e e r f e e s t van de s c h u t t o r s g i l d e - de enige bijeenkomst waarop ook de vrouwen van de leden toegol a t e n waren - werd d i t brouwsel a l s " h e t zachte d r a n k je " bestempeld en i n d i e hoedanigheid op z i j n bestemming m e eracht. Het r e c e p t : I g l a s j e n e v e r, I e i e r d o o i e r, I soeplepel b r u i - ne. s u i k e r, I b e s c h u i t . " I k d r i n k n o o i t j e n e v e r " z e i me eens iemand, " e n a l s i k h e t doe, dan z u i p i k " . Van d i e k a n t b e k i j k i k h e t ook.
R.G.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 19
IAHOiID :
Blz. I — 9 : t i e t b r o u w e r s b e d r i j f t e Ekeren i n vroegere eeuwen. H e n d r i k 1anora„ 9 — IO : W i s t I — R.G. IO — 13 : De Ramon t e Hoogboom. — F r. Bresseleers. 14 -- I 5 : Pseudo-toponymie " l i e r Hoogboon:". — R.G. 16 — 18 : G u s t Ve r l e y. (Wordt v e r v o l g t ) . — P. A r r e n . I 8 — I 9 : " D e z u i p " . — R.G. 20
:
Inhoud,
20.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 1 - maart 1975 - p. 20