H0B0N IA TIJDSCHRIFT
KULTURELE HEEMKRING H O O G B O O M
JAARGANG 4 n r . 3 OKTOBER 1 9 7 5
H O B O N I A DRIE:AANDFLIJKS TIJDSCHRIFT CULTURELE HEEMKRING HOOGBOOM.
Ve r a n t w o o r d e l i j k u i t g e v e r : W. S e g e r s Campanulalaan 5 2070 E k e r e n
EDITORIAAL Deze d e r d e u i t g a v e v a n d e v i e r d e j a a r g a n g v a n H o b o n i a z a l j e z e k e r e r g ongewoon v o o r k o m e n . D e v r o e g e r e u i t gaven v a n H o b o n i a b e v a t t e n e e n g r o t e v e r s c h e i d e n h e i d aan a r t i k e l s . D i t nummer b e s t a a t u i t é é n g r o o t a r t i k e l o v e r e e n a k t u e l e g e b e u r t e n i s i n d e E k e r s e heemkunde, n l . de o n t d e k k i n g v a n e e n s c h i l d e r i j i n d e A l t e P i n a k o t h e k t e München w a a r o p d e o u d s t g e k e n d e a f b e e l d i n g v o o r k o m t van d e H a g e l k r u i s f e e s t e n e n t e v e n s v a n d e S i n t - L a m b e r t u s kerk. Vo o r d e z e w i j z i g i n g i n h e t k l a s s i e k p a t r o o n v a n o n s t i j d s c h r i f t hebben w i j t w e e goede redenen. Eerst e n v o o r a l vond Hobonia, d a t de p u b l i k a t i e van een a r t i k e l , d a t t r a c h t op een systematische, haast wetens c h a p p e l i j k e m a n i e r e e n s p e c i f i e k e E k e r s e heemkundige vondst n a a r v o o r t e brengen, helemaal b i n n e n d e d o e l t e l lingen van onze k r i n g l i g t . D i t
i s des t e meer waar om-
dat h e t a r t i k e l geschreven e n u i t g e g e v e n werd d o o r twee mensen d i e d e h e e m k u n d i g e a s p e k t e n v a n d e v r o e g e r e " _ e e r l i j k h e i d Ekeren" bestuderen, hetgeen d o o r onze k r i n g v a n u i t o n s d o r p j e IIoogboom o o k a l t i j d n a g e s t r e e f d w e r d . Een t w e e d e r e d e n i s d a t d e u i t g a v e v a n é é n g r o o t a r t i k e l voor h e t b e s t u u r v a n Hobonia een g e m a k k e l i j k e r opgave was d a n h e t sam enbren g e n v a n v e r s c h i l l e n d e a r t i k e l s i n één nummer.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 1
Over e e n p e r i o d e v a n s l e c h t s e n k e l e maanden i s h e t o o r s p r o n k e l i j k , d o o r U g e k o z e n , v i e r man s t e r k e H o b o n i a b e s t u u r t e r u g g e v a l l e n i n d e h a n d e n v a n ĂŠ ĂŠ n man d i e samen met e e n " i n v a l l e r " h e t b o o t j e d r i j v e n d t r a c h t t e h o u d e n . Op 1 m e i 1 9 7 5 n a m R u d i G o m m e r e n o n t s l a g ; z i j n t a a k w e r d overgenomen d o o r W. S e g e r s ; o p 1 j u l i 1 9 7 5 n a m P i e t e r Va n V e l t h o v e n o n t s l a g e n o p 1 2 a u g u s t u s v e r n a m e n w i j h e t t r a g i s c h o v e r l i j d e n v a n A l b e r t Wesenbeek. W i j z i j n P i e t e r Va n V e l t h o v e n e n R u d i Gommeren z e e r d a n k baar v o o r d a t gemeenschapswerk d a t z i j , b i j e j a r e n opgebouwd hebben. N u
i n de v i e r voor-
z i j d i e k r i n g om p e r s o o n -
l i j k e redenen hebben v e r l a t e n , kunnen w i j s l e c h t s vermoeden hoe h a r d d i t a f s c h e i d b i j h e n m o e t a a n k o m e n . W i j d e n k e n ook m e t weemoed e n d a n k b a a r h e i d t e r u g a a n o n z e g o e d e v r i e n d A l b e r t Wesenbeek d i e o n s a r c h i e f b i j e e n z a m e l d e en b i j h i e l d .
De r e s t e r e n d e b e s t u u r s l e d e n w i l l e n n i e t d a n o n z e b l o e i e n d e kring op de f l e s g a a t .
W e l dachten w i j dat een korte
periode v a n s t i l t e e n b e z i n n i n g geen kwaad k o n . V a n d a a r dat w i j i n de tweede h e l f t v a n d i t j a a r een a a n t a l v a n onze t r a d i t i o n e l e b i j e e n k o m s t e n g e s c h r a p t h e b b e n . W e l zal de S i n t - N i k l a a s s t o e t doorgaan, v o o r a l dank z i j d e g r o t e inbreng van K . W. B . , K . A . V.
e n de H a r m o n i e v a n H o o g b o o m .
Ondertussen v r a g e n w i j d r i n g e n d om medewerkers d i e d e n i e t meer b e z e t t e b e s t u u r s f u n k t i e s z o u d e n w i l l e n o p v u l l e n . V a n
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 2
"Het Hagelkruisfeest te Ekeren" (1622) door S. Vrancx in de Alte Pinakothek te MĂźnchen
Alfons Thijs, wetenschappelijk medewerker Universitaire Faculteiten St.-Ignatius Antwerpen.
Ekeren 197S
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 3
Overdruk u i t : J a a r b o e k 1974 K o n i n k l i j k Museum v o o r S c h o n e K u n s t e n Antwerpen D/1975 L i v i n u s G o r i s s e n , u i t g e v e r
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 4
"Het Hagelkruisfeest te Ekeren" (1622) door S. Vrancx in de Alte Pinakothek te München
Alfons Thijs, wetenschappelijk medewerker Universitaire Faculteiten St.-Ignatius Antwerpen.
Sebastiaan Vrancx, geboren te Antwerpen in 1573, meester van de St.-Lucasgilde in 1600 en in de Scheldestad overleden in 1647, is met tal van werken vertegenwoordigd in particuliere en openbare verzamelingen. H i j legde zich vooral toe op het schilderen van genrestukken waarop zeer vele personages door elkaar wriemelen : ruitergevechten, plunderscènes, allerlei oorlogsgebeurtenissen, markttaferelen, de vier jaargetijden, de twaalf maanden, bijbelse voorstellingen en dergelijke'. We willen hier even de aandacht trekken op één bepaald werk van deze Antwerpse kleinmeester, dat bewaard wordt in de Alte Pinakothek te München (fig. 1). Het is op paneel geschilderd en heeft een hoogte van 56,5 cm. en een breedte van 119,3 cm. H e t werk behoorde t o t de • Düsseldorfer Galerie • die krachtens het bevel van Max Joseph, hertog van Berg en toekomstig koning van Beieren, dd. 31 december 1805 van Düsseldorf naar München werd overgebrachte. Een grote menigte mannen, vrouwen en kinderen in volkse kleding is op het schilderij afgebeeld. Ze zitten nabij en rond een zuil waarop een stenen kruis
THIEME-BECKER, X X X I V (1940), p . 567-568 e n d e aldaar geciteerde literatuur. Vo o r verdere biografische gegevens kunnen we vooral verwijzen naar F. DONNET, H e t Jonstich Versaem der Violieren, Geschiedenis der Rederijkkamer de Olijftak sedert 1480, Antwerpen, 1907, p. 13-31 en passim. — C f r. eveneens de talrijke vermeldingen van werken van S. Vrancx b i j J . DENUCÉ, D e Antwerpsche • Konstkamers ., inventarissen v a n Kunstverzamelingen te Antwerpen i n de 16e en 17e eeuwen, Antwerpen, 1932, passim. — Lees ook de brieven van Peter en Antoon Goetkint, u i t 1624, over S . Vrancx d i e aan zes • battaillien . werkte. Gepubliceerd b i j J . DENUCÉ, Brieven e n documenten betref fend Jan Breugel I en I/. Antwerpen, 1934. p. 45-51. Alte Pinakothek München, Kurzes Verzeichnis der Bilder, Amtliche Ausgabe 1969, Dritte neu bearbeitete A u f lage, München, (1969), p. 93.
187
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 5
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 6
Fig. 1. Sebastiaan Vranex, Het Hagelkruisfeest te Ekeren (bekend als: Bedevaarders bij een stad). MĂźnchen, Alte Pinakothek. Copyright : Bayer. StaatsgemĂźldesammlungen
geplaatst is, en doen zich te goed aan het eten en de drank, rondgedeeld door enkele druk in de weer zijnde mannen. Links op het voorplan enkele voorname dames en heren die het schilderachtige schouwspel komen bekijken, maar ook op het achterplan bemerken we, op enige afstand van de etende menigte, een groepje toeschouwers, naar hun kledij te oordelen, behorend tot de gegoede stand (fig. 2). Enkele figuurtjes hebben genoeg van het schouwspel en wandelen, langsheen de korenvelden, in de richting van een kerk die op het linkerdeel van het schilderij boven de daken van een dorpskern — waar de meiboom staat geplant — oprijst (fig. 3). Boven de bomen steken vier peervormige hoektorens van een verder niet zichtbaar gebouw uit. Dichterbij en meer naar rechts zien we hoe het bier wordt afgetrokken en hoe het voedsel in grote koeketels op een houtvuur wordt bereid. Een kar, volgeladen met zware zakken, wordt in de nabijheid ervan gelost. Heel de gebeurtenis heeft toch ook een religieus karakter, want in de buurt van het kruis staat een processievaandel opgesteld en onder de etende personen bemerken we twee jelgrims, met hun karakteristieke staf, hoed en mantel. Helemaal aan de horizon onderkent men rechts het silhouet van een stad en van enkele windmolens. Op een paard dat op de voorgrond links door een Moorse knecht bij de toom wordt gehouden komt het monogram voor van de schilder : een .S in elkaar gestrengeld met een V. Op één der trappen die naar de zuil met het stenen kruis leiden is de aanduiding « a[nnlo 1622. aangebracht. In de recente catalogi wordt d i t schilderij aangeduid als « Wallfahrer bei einer Stadt .', vroeger was men uitvoeriger : « Wallfahrer in der Nihe einer Stadt zum Mittagsmahle gelagert . ' en Fr. Winkler in zijn artikel « Der unbekannte Sebastian Vrancx . spreekt in verband met dit werk over « Wallfahrer beim Mittagsmahl .'. Blijkbaar heeft men nooit een poging gedaan om het voorgestelde nader te identificeren : om welke bedevaart gaat het, waar stond het afgebeelde kruis. is de kerk die op het schilderij is weergegeven niet ergens thuis te wijzen en kan in het silhouet aan de horizon niet een bestaande stad herkend worden ? Er bestaat een zeventiende-eeuws bedevaartvaantje (fig. 4) waarop, net zoals op het schilderij van Sebastiaan Vrancx, een etende menigte is afgebeeld : het heeft betrekking op de Hagelkruisfeesten die jaarlijks te Ekeren bij Ant" Ibid. Katalog d e r Gemalde-Sammlung d e r K g l . Aelteren Pinakothek i n München, m i t einer historischen Einleitung von D r Franz VON REBER, München, s.a. (circa 1900), p. 162. Artikel i n : PANTHEON, X X I I (1964), p. 322-334, schilderij besproken op p. 331 en afgebeeld o p p . 332. — F . C . LEGRAND, Les peintres flamands de genre au X V l l e siècle. Paris-Bruxelles, 1963, p . 191 vermeldt h e t werk als • Promeneurs aux environs d'une ville •. 189
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 7
Fig. 2. Sebastiaan Vrancx. Het Hagelkruisfeest te Ekeren (detail met het Hagelkruis en feestvierders). M端nchen, Alte Pinakothek. Copyright : Bayer. Staatsgem端ldesamm-
lungen
Fig. 3. Sebastiaan Vrancx, Het Hagelkruisfeest te Ekeren (detail met dorpskerk en feestvierders). M端nchen, Alte Pinakothek. Copyright : Bayer. Staatsgem端ldesammlungen 190
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 8
werpen werden ingericht. O p de voorgrond rechts staat de dorpsheer afgebeeld, die met zijn dame voortschrijdt in de richting van de neergehurkte eters. Links, i n de scherpe hoek van het driehoekige vaantje, vult een man grote stopen met bier uit de aldaar opgeslagen vaten, een paar mannen dragen het bier rond. Tevens wordt brood uitgedeeld en op het voorplan zijn twee manden opgesteld volgestapeld met brood. Ook op deze gravure zien we hoe het voedsel gereed wordt gemaakt in grote koeketels. Over hun schouders dragen twee mannen een stok waaraan een zware ketel met zijn hengsel is opgehangen ; een schouwspel dat ook het schilderij ons biedt. In de rechter bovenhoek steekt een kruis boven het lover uit. Vóór de bomen, op een soort heuvel, hebben enkele geestelijken, omringd door notabelen van het dorp, post gevat. Eén schijnt de menigte toe te spreken. Het vaantje werd ontworpen door Filip Fruitiers (geboren te Antwerpen in 1610 en aldaar overleden i n 1666, i n 1631 meester der Sint-Lucasgilde). Peter van Lisebetten (te Antwerpen geboren in 1630 en daar gestorven in 1678, meester in 1653) sneed de koperplaat". De wimpel dateert dus uit de periode 1653-1666. Zeker was het niet het eerste vaantje dat ter gelegenheid van de Hagelkruisfeesten uitgegeven werd. In de rekeningen van de Heilig-Geesttafel (dit is het armbestuur) van Ekeren vinden we in 1632 de vermelding . Item noch betaelt aen eenduysent vaentkens, omme te vercoopen op den voors. Hagelcruysdeylinge, per quitantie van Abraham Verhoeven t e r somme van 10 [gulden] •7. De bekende Antwerpse drukker Abraham Verhoeven (15751652) had reeds vroeger iets te maken gehad met Ekeren, h i j had namelijk een plattegrond uitgegeven van de veldslag die op 17 mei 1605 in dit dorp was geleverd geworden". Wanneer en onder welke omstandigheden de Hagelkruisfeesten ontstaan zijn is niet bekend. Volgens een legende, bij het begin der twintigste eeuw opgetekend, werd Ekeren — eeuwen geleden — geteisterd door zware onweders die gepaard gingen met hagelslag. De inwoners namen hun toevlucht tot het gebed. Op een vrijdag, daags na Ons-Heer-Hemelvaart, woedde weer zulk een onweer. De hagel smolt echter, daar het zomer was, snel weg, behalve op één bepaalde plaats waar hij, in de vorm van een kruis, dagen lang bleef liggen. Dit werd natuurlijk beschouwd als een teken van de Hemel. Een processie werd gehouden, de zware onweders hielden voor altijd op en de boeren bekwamen een overvloedige oogst. U i t dankbaarheid, en om i n de toekomst van de hagel gespaard te blijven, richtten de inwoners van het dorp niet alleen een stenen " E. VAN HEURCK, Les drapelets de pèlerinage en Belgique et dans les pays voisins. Contribution à l'iconographie et à l'histoire des pèlerinages, Anvers, 1922, p. 115-117. — Een oud exemplaar van het vaantje alsook een lithografische nadruk in het bezit van de auteur. RIJKSARCHIEFANTWERPEN, Gemeente-archief Ekeren nr. 618, f. 279 v". " F. I. VAN DEN BRANDEN, Ontstaan van het nieuwsblad te Antwerpen — Abraham Verhoeven zijn leven 1575.1652, Antwerpen, 1902, p. 17-20.
191
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 9
Fig. 4. Filip Fruitiers en Peter van Lisebetten, Vaantje der Hagelkruis feesten te Ekeren. Kopergravure. Antwerpen, verzameling van de auteur
kruis op, maar bovendien werd van dan af elk jaar - -op de verjaardag van die gebeurtenis — een processie gehouden en aan de armen eten en drank uitgedeeld'. De tekst onderaan het vaantje van F. Fruitiers en P. van Lisebetten zinspeelt reeds op deze legende : Als die van Eckeren aen Godt hebben ghebeden Hun plaghen sijn versoent met 't landt vol vruchtbaerheden Soo weerdich sijn aen Godt de aelmoes en 't gebedt : Siet hier waer 't Hagel-cruys tot teeken is gheset Daer worden alle jaer (dies wilt hun wel-vaert wenschen) Met erten, broot en bier ghetoest on-talbaer menschen. Tot zover de legende. Concrete historische gegevens zijn niet erg talrijk voorhanden. We weten dat in de tweede helft van de vijftiende eeuw een persoon te Aalst werd veroordeeld tot het doen van een bedevaart ° ten heylighen Cruce ° P. J. GOETSCHALCKX, Eekeren, BIJDRAGEN TOT DE GESCHIEDENIS BIJZONDERLIJK VAN HETALOUDE HERTOGDOM BRABANT, X I (1912), p. 438-439. — G. CELLS, Volkskundige Kalender voor het Vlaamsche Land, Gent, 1923, p. 51.
192
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 10
te Hakeren, bi Antwerpen •10 Mogelijk werden toen ook reeds de Hagelkruisfeesten gevierd, doch een bewijs hiervoor is niet voorhanden. J. Cornelissen ontdekte dat hagelkruisen ook nog i n andere dorpen bestaan hebben : het toponiem • Hagelkruis • komt namelijk niet alleen voor te Ekeren, maar ook te Oostmalle, Loenhout, Wuustwezel, Aarle-Rikstel en Deume (Noord-Brabant). In het uitdelen van spijs en drank zag hij zelfs een verchristelijkt overblijfsel van de oudheidense hageloffers. De Hagelkruisfeesten zouden volgens hem dan ook een zeer ver verleden hebben. Bij het begin van onze eeuw werden in verscheidene localiteiten van Gelderland en Twente op Pinksteren o f Ons-Heer-Hemelvaart aan de armen nog • hagelbroden . uitgedeeld" Ekeren had zwaar te lijden onder het beleg van Antwerpen in 1585. Gans de streek werd grondig verwoest en de bevolking voor een goed deel uitgemoord of verdreven. Pas tijdens het Twaalfjarig Bestand kreeg men er de kans te herademen. A l in 1611 vernemen we uit het • kerkvisiet • dat op de vrijdag na Ons-Heer-Hemelvaart bij het stenen Hagelkruis weer spijs en drank werd uitgedeeld aan de behoeftigen. Deze bedeling werd bekostigd deels door de Heilig-Geesttafel, deels door aalmoezen geschonken door inwoners van de gemeente". De rekeningen van de Heilig-Geesttafel, die bewaard bleven vanaf 1626 tot ongeveer het midden der achttiende eeuw, geven ons een duidelijk beeld van de Hagelkruisvieringen. Nemen we bij voorbeeld de oudste rekening ter hand, dan zien we dat op • Hagelcruysdach > 1626 in gans de gemeente, de gehuchten Ettenhoven en Kapellen inbegrepen, een omhaling gedaan werd die in het totaal 21 gulden 18 stuivers 1 oort, benevens een aantal broden, opbracht. Bij een collecte, waarschijnlijk tijdens de viering zelf, werden nog 2 gulden 3 stuiver in de a schotele . geofferd. Bij het bakken van het brood v o o r den armen opten Hagelcruysdach > werden 18 viertels rogge verbruikt. Voor 16 gulden werden drie viertels erwten aangekocht die met boter en kruiden, ter waarde van 5 gulden 31/2 stuivers, werden gekookt. Voor het stoken van de vuren onder de ketels werden mutsaarden gebruikt die samen 5 gulden kostten. De bakker, Hans Willeborts, ontving voor het bakken van de' roggebroden, en voor de levering van wittebrood ten behoeve der blijkbaar ook op het feest aanwezige schoolkinderen, 12 gulden 8 stuiver. Jan Francen Block, brouwer, leverde voor 23 gulden 8 stuiver bier . voor den arme menschen opten Hagelcruysdach >. 1° P. J GOETSCHALCKX, Eekeren, p. 437. 11J CORNFLLÇSEN, Hagel, Hagelmissen en Hagelkruisen, ISIDOOR TEIRLINCK ALBUM, VERZAMELDEOPSTELLENOPGEDRAGENAAN ISIDOOR TEIRLINCK TER GELEGENHEID VAN ZIJN TACHTIGSTENVERJAARDAG 2 JANUARI 1931, Leuven, 1931, p. 276-281. — IDEM, Landbouwgebruiken in de provincie Antwerpen, Brecht, 1937, p. 31. 1.1P. J. GOETSCHALCKX, Eekeren, p. 437. 193
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 11
Een relatief zware post vormde hetgeen . verteert was opten Hagelcruysdach by de Heeren officieren ende schepenen alhier mette gene die den armen alsdoen gedient hadden • : 38 gulden 6 stuiver''. Dit groepje, dat in 1627 al blijkt te bestaan uit • den heere pastoor, drossaert, schepenen, Heylig-Geestmeesters ende de dienaers van ' t Hagelcruysdeylinge . " , nam dus zeer actief deel aan de viering. Alles werd betaald door de Heilig-Geesttafel, wat onvermijdelijk uitviel ten nadele van de • arme menschen .. Geen wonder dat de Hagelkruisfeesten tot op het einde van het Ancien Régime bijna ononderbroken bleven bestaan". Het was voor de gegoeden een gelegenheid om hun liefdadigheid ten aanschouwen van iedereen ten toon te spreiden, terwijl zij er ook nog onmiddellijk voordeel bij hadden ,vermits zij op kosten van de gemeenschap eens per jaar gezamelijk goede sier konden maken. Dit laatste gebeurde dan niet in het open veld, maar ten huize van iemand uit hun groep". Om dit alles te financieren volstonden de aalmoezen die geschonken werden op verre na niet, maar de Heilig-Geesttafel beschikte ook nog over de inkomsten van renten, die speciaal dienen moesten voor het bekostigen van de vieringen rond het Hagelkruis". Vanaf 1632 bracht ook de verkoop van de vaantjes jaarlijks wat geld binnen, dit terwijl het bedrag van de aalmoezen terugliep". In de loop van de tweede helft der zeventiende eeuw ging men trouwens meer de nadruk leggen op het ophalen van brood bij de inwoners dan op het inzamelen van geld' V o o r de vaantjes, die als een gedenkenis mee naar huis konden genomen worden, vond men grif afnemers onder de bezoekers uit de omliggende dorpen — en ongetwijfeld ook uit Antwerpen — , die kwamen kijken naar het schouwspel van etende en drinkende • schamele lieden •20 uit Ekeren en omgeving. Op Hagelkruisdag deden de Ekerse herbergen goede zaken, zodat de deken in het • kerkvisiet • van 1688 er zijn spijt over uitdrukte dat het Hagelkruis13RIJKSARCHIEFANTWERPEN, Gemeente-archief Ekeren, nr. 618, f . 31 r " - 39 r". — Eén viertel = ca. 77 liter (graan). f. 78 r°. 16Opgeheven onder Jozef II, afgeschaft in de Franse Tijd. P. J. GOETSCHALCKX, Eekeren, p. 440. 1°RIJKSARCHIEFANTWERPEN, Gemeente-archief Ekeren, nr. 618, f . 39 r", 78 r". 14IBtn., f. 16 r", 22 v°. 18IBIn., f. 277 r° - v". 1° • Item ten daeghe van het Haeghelcruys wanneer het broodt is opgehaelt heel Eeckeren door heeft den rendant in ghelde ontfanghen 10 [gul.] 11 3/4 [stuyvers] •. IBID., nr. 620, rekening • verschenen . met Kerstmis 1663. "1.13m., nr. 618, f . 278 v". — Niet alleen aan Ekerse armen, maar ook aan hun collega's die afkomstig waren uit andere gemeenten werd die dag eten en drank verschaft. Cfr. • kerkvisiet • van 1688. P. J. GOETSCHALCKX, Eekeren, p. 440.
194
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 12
feest, dat gedurende een paar jaar niet gevierd was geworden, weer in voege was gebracht". Op het schilderij van Sebastiaan Vrancx komen zowat alle elementen voor die we nopens het Hagelkruisfeest u i t het vaantje en de archiefteksten kunnen bijeen lezen : het verstrekken van eten en drank aan arme lieden, de toeschouwers uit de gegoede stand, het tappen van het bier en het bereiden van de erwtenbrij. Van de vaantjes is er geen spoor, maar die kwamen er pas in 1632. We hebben ook nog andere argumenten om aan te nemen dat Sebastiaan Vrancx ons op_het schilderij te München een beeld geeft van het Hagelkruisfeest, zoals dat in 1622 te Ekeren gevierd werd. Zo is er in de eerste plaats het stenen kruis. Men zou kunnen opwerpen dat de vorm van het kruis op het vaantje niet overeenstemt met die van het kruis, door Vrancx afgebeeld. Gelukkig bestaat het Hagelkruis nog, enkel is de ronde zuil verdwenen'-. Ook werd het van plaats veranderd''. Vergelijken we het stenen kruis met de afbeelding op de kopergravure, dan merken we dat F. Fruitiers zijn fantasie de vrije teugel heeft gelaten : hij heeft een leliekruis getekend, terwijl het een soort rozenkruis diende te zijn. Het kruis, door Sebastiaan Vrancx geschilderd, daarentegen stemt overeen met het bewaarde Hagelkruis. Van de zuil is op het vaantje niets te merken, omdat hij schuil gaat achter bomen. In 1929 stond het kruis, blijkens een foto (fig. 5 ) " , nog steeds op een ronde zuil, Omstreeks die tijd getuigde J. Cornelissen : « Het Hagelkruis te Eekeren, drie meter hoog, is een sierlijk arduinen kruis, zonder Christusbeeld, op een hooge slanke zuil, die op een gemetseld voetstuk rust »25. Mogelijk was de zuil in de loop der tijden al wel eens vervangen, maar alles wijst erop dat het Hagelkruis traditioneel op een ronde kolom stond. De kerk op het schilderij (fig. 6) vertoont een zekere gelijkenis met de SintLambertuskerk van Ekeren zoals we die nu kennen. Er zijn echter verschillen. De galmgaten zijn op het schilderij verhoudingsgewijze veel hoger dan nu in de Ekerse toren. We [hogen echter niet uit het oog verliezen dat de bliksem in IEto. — I n 1684 werd de « Hagelcruysdach • nog gevierd. RIIKSARCHIEF ANTWERPEN, Gemeente-archief Ekeren, nr. 621, rekening 1684. 22Zie afbeelding bij F. BRESSELEERS & H . KANORA, Portret van Ekeren, Ekeren, 1973, p. 133. 2" IEID., p. 134. — Brief van de heer Fr. Bresseleers dd. 17-10-1973 aan de auteur : « Dit arduinen kruis werd in 1929 overgebracht van het Pastorijveld te Ekeren naar de speelplaats van de bewaarschool in de Frans Lenaertsstraat. Bij verbouwingen aldaar, een paar jaar geleden, werd het kruis geplaatst vóór d e klaslokalen van het St.-Lambertusgesticht (Broeders van de Kristelijke Scholen) in de straat Groot Hagelkruis, waar het nu nog staat •. Onze dank voor de bereidwilligheid van de heer Bresseleers. 2«Gepubliceerd in De Stad Antwerpen, een weekblad voor Vlaanderen, Antwerpen, nr. van 14-6-1929. — Gereproduceerd bij J. CORNELISSEN, Landbouwgebruiken ..., tegenover p. 32. 195
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 13
Fig. 5 . H e t Hagelkruis t e Ekeren i n 1929. Foto. Antwerpen. verzameling van d e auteur
mei 1683 op de toren sloeg. Een gedeelte van het bouwwerk diende te worden afgebroken. In 1911, toen een spits op de toren geplaatst werd, metselden de herstellers weer een stuk bij". Iconografisch materiaal dat een beeld geeft van de toren vóór de brand is niet bekend, afgezien van het -zeventiende-eeuwse Ekerse Sint-Lambertusvaantje dat echter een zijaanzicht biedt van de kerk, daar waar op het schilderij de voorzijde getoond wordt27 . Ook de vier torentjes, die op de achtergrond van het schilderij boven de bomen uitsteken, kunnen t e Ekeren thuisgewezen worden. Minstens van omstreeks het midden der zestiende eeuw bestond in dit dorp het • Hof van Veltwijck ., een lusthof met vier hoektorens en omringd door water. Nu doet het sterk verbouwde kasteel (in het begin der twintigste eeuw werd een verdieping toegevoegd) dienst als gemeentehuis. De torenkappen zijn spitsvormig, maar het is niet uitgesloten dat zij i n de tijd van Sebastiaan Vrancx peervormig waren : het poortgebouw heeft nu — nog ? — een peervormige bekroning".
2" J. CORNELISSEN, Hagel ..., p. 278-279. 28 F. BRESSELEERS & H. KANORA, Portret ..., p. 87. Y4IEID., p . 75, waar de mening geopperd wordt dat het vaantje, van dezelfde auteurs als het Hagelkruisvaantje, zou dateren van circa 1663. — Z i e over het St.-Lambertusvaantje : E. VAN HEIURCK, Les drapelets ..., p. 114-115. " F . BRESSELEERS & H. KANORA, Portret ..., p. 90-93, 97, 171.
196
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 14
Fig. 6. Sebastiaan Vrancx, Het Hagelkruis/ eest te Ekeren (detail). Gezicht op de kerk van Ekeren en op de torentjes van het • Hof van Veltwijck •. München, Alte Pinakothek. Copyright : Bayer. Staatsgemaldesammlungen
Dat de stad aan de horizon Antwerpen is lijdt niet de minste twijfel (fig. 7). De Antwerpse torens, vooral die van de Sint- Jakobskerk en van de kathedraal, springen — duidelijk herkenbaar — onmiddellijk in het oog. Ook de windmolens rond de stad zijn, voor wie ook maar een beetje bekend is met de iconografie van Antwerpen, vertrouwde verschijningen-°. Vanuit Ekeren, een tien kilometer ten noorden van Antwerpen, kon men de stad gemakkelijk zien liggen : ook op het Ekerse Sint-Lambertusvaantje staat de Scheldestad in het verschiet afgebeeld''. Het is eigelijk helemaal niet verwonderlijk dat de Hagelkruisfeesten, waar al de miseriemensen uit de omtrek naar toe kwamen, iemand als een Sebastiaan Vrancx boeide. Niet uit sociale bewogenheid — d i e spreekt nergens uit het schilderij, zo gevuld met talloze pittoreske details — maar gewoonweg omdat Vrancx een voorliefde had voor zulke taferelen waarop zeer vele personages konden afgebeeld worden83
Vergelijkingsmateriaal bij A . J. J. DELEN, Iconographie van Antwerpen, Brussel, 1930, passim en bij A. H. CORNETTE, Iconographie van Antwerpen, 174 oude stadszichten en plattegronden historisch toegelicht, Antwerpen, 1933, passim. 81E. VAN HEuiCK, Les drapelets ..., p. 114-115. Cfr. over het gering sociaal medevoelen bij de schilders uit die tijd : P. DEYON, A propos du paupérisme au milieu d u XVIIe siècle : Peinture et Charité chrétienne, ANNALES, ECONOMIESSOCIÉTÉS CIVILISATIONS, XXII (1967), p. 137-153. 197
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 15
DAVIDSFONDS EKEREN
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 16
zodra w i j e r i n s l a g e n t e r u g e e n v o l l e d i g b e s t u u r samen te s t e l l e n ( l i e f s t 5 personen), z u l l e n w i j o n m i d d e l l i j k onze a k t i v i t e i t e n m e t h e t n o r m a l e r i t m e h e r v a t t e n . W i j z i j n v a n p l a n om i n j a n u a r i o f f e b r u a r i e . k . e e n l e d e n bijeenkomst t e o r g a n i s e r e n , v e r m o e d e l i j k een worstenbroodavond. O p d i e a v o n d z a l d a n h e t v e r n i e u w d b e s t u u r d o o r de l e d e n g e k o z e n e n a a n v a a r d w o r d e n . Wij hopen o p j e medewerking
R. R o e l a n d s
W
.
Segers.
Hobonia - 4de jaargang - nr. 3 - oktober 1975 - p. 17