Hobonia 1978-2 A4

HOBONIA KULTURELE HEEMKRING H O O G B O O M

VERANTWOORDELIJK UITGEVER D R I E M A A N D E L I J K S TIJDSCHRIFT W. SEGERS J C A M PA N U L A L A A N 5 2 0 7 0 EKEREN

A

A 1

R

G 9

A

N 7

G

7 $

- NUMMER

2

Jaargang 7 n r 2 Juni 1978

H O B O N I A Driemaandelijks T i j d s c h r i f t C u l t u r e l e Heemlating HOOGBOOM.

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 2

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 3

Het v o l k s g e z e g d e d a t d e t o r e n v a n d e S i n t e - K a t a r i n a k e r k van H o o g s t r a t e n , m e t h a a r 1 0 5 m h o o g t e , z o h o o g i n d e l u c h t s t e e k t a l s d i e v a n Antwerpen ( 1 2 3 m hoog) i s j u i s t a l s men w e e t d a t d e d r e m p e l v a n d e k e r k v a n H o o g s t r a t e n 23,80 m boven d e z e e s p i e g e l s t e e k t e n d e z e v a n d e OnzeLieve-Vrouwetoren 6 m e t e r.

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 4

HET G E L M E L S L O T I N H O O G S T R AT E N

De p r o v i n c i e A n t w e r p e n t e l d e v รก รก r d e r e c e n t e g e m e e n t e f u s i e s 144 g e m e e n t e n w a a r v a n e r s l e c h t s 7 0 z u l l e n o v e r b l i j v e n . H e t a r rondissement Tu r n h o u t , w a a r t o e H o o g s t r a t e n b e h o o r t , v a l t t e r u g van 4 9 o p 2 7 g e m e e n t e n . B i j H o o g s t r a t e n w e r d e n d e g e m e e n t e n M e e r, Meerle, Minderhout e n W o r t e l gevoegd. I n d e p r o v i n c i e Antwerpen komt H o o g s t r a t e n m e t e e n o p p e r v l a k t e v a n 1 0 5 km2 o p d e v i e r d e plaats, Na Antwerpen-Stad, M o l e n Geel.

De S i n t e - K a t a r i n a k e r k v a n H o o g s t r a t e n , e e n p r a c h t i g e l a a t g o t i s c h e b a k s t e e n b o u w, w e r d g e b o u w d i n 1 5 2 4 - ' 5 0 d o o r Rombout K e l dermans ( 1 4 6 0 - 1 5 3 1 ) . N a z i j n d o o d w e r d h e t w e r k v o l e i n d i g d d o o r Hendrik Lambrechts ( + 1 5 4 2 ) e n A n t o o n Keldermans ( + 1 5 6 3 ) . D e monumentale k e r k t o r e n v a n 1 0 5 m, n a d i e v a n d e 0 . L . V. k e r k v a n A n t w e r pen d e g r o o t s t e v a n d e p r o v i n c i e , w e r d d o o r d e D u i t s e r s o p 2 3 o k t o ber1944 o p g e b l a z e n m e t 2 . 0 0 0 k g d y n a m i e t . I n z i j n v a l v e r n i e l d e de t o r e n d e h e l e k e r k e n h e t e r n a a s t s t a a n d e s t a d h u i s u i t 1 5 3 0 - ' 3 4 van R o m b o u t K e l d e r m a n s . D e k e r k , d i e v a n 3 0 m e i 1 9 3 6 b e s c h e r m d was, w e r d i n 1 9 5 3 - ' 5 8 o p n i e u w opgebouwd d o o r d e a r c h i t e k t e n L o u i s Stynen e n P . B e y e r . H e t o p 2 5 m a a r t 1 9 3 8 a l s monument b e s c h e r m d e stadhuis i n Vlaamse r e n a i s s a n c e , w e r d d o o r a r c h i t e k t J . S c h e l l e kens i n 1 9 5 1 - ' 5 4 w e e r o p g e b o u w d .

In d e k e r k , m e t z e e r mooi 1 5 d e eeuws k o o r g e s t o e l t e , v i j f t i e n glasramen u i t 1 5 2 8 - ' 3 5 , v i j f Vlaamse w a n d t a p i j t e n u i t 1 5 4 0 , e n z v. bevinden z i c h e n k e l e merkwaardige p r a a l g r a v e n v a n d e v r o e g e r e h e ren v a n H o o g s t r a t e n . H e t m o o i s t e i s h e t v r o e g - r e n a i s s a n c e p r a a l g r a f i n marmer en a l b a s t v a n g r a a f Antoon d e L a l a i n g (+1540) e n z i j n e c h t g e n o t e E l i s a b e t h v a n C u l e m b o r g ( + 1 5 5 5 ) . D o k h e t marmeren praalgraf van F i l i p de L a l a i n g (+1555), h e t barokpraalgraf van g r a a f Karel v a n S a l m ( + 1 6 7 6 ) e n h e t marmeren p r a a l g r a f v a n p r i n s N i k laas Leopold v a n Salm-Salm z i j n h e t vermelden waard.

H O O G S T R AT E N : H E E R L I J K H E I D E N H E R E N In een diploma van 1210 van h e r t o g Hendrik I van Brabant werd H o o g s t r a t e n ( H o e s t r a t e n , H o o c h s t r a e t e n = h o g e s t r a a t ; b e n a m i n g voor d e Romeinse h e i r b a a n a l d a a r ) r e e d s v e r m e l d a l s s t a d , w a t b e w i j s t d a t deze p l a a t s a l z e e r vroeg b e l a n g r i j k was. โ ข J o a n n a , v r o u w e v a n H o o g s t r a t e n ( + 1 2 9 5 ) , weduwe v a n Wenemaar van Gemmenich ( + 1 2 8 4 ) , h e e r v a n K e r p e n , e n z v . h a d t w e e d o c h t e r s , Sophia e n I d a . S o p h i a h u w d e m e t W i l l e m v a n C u y c k ( + 1 3 0 3 ) e n b e kwam a l s b r u i d s s c h a t d e h e e r l i j k h e i d H o o g s t r a t e n . J a n V v a n C u y c k (+1442) v e r k o c h t H o o g s t r a t e n a a n z i j n n e e f F r a n k v a n B o r s e l e n ,

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 5

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 6

Praalgraf van g r a a f Antoon de Lalaing en z i j n echtgenote E l i sabeth v a n C u l e m b o r g , d o o r J a n Mone u i t f i j n B a s è c l e - m a r m e r, in h e t hoogkoor van de Sinte-Katerinakerk. Onder d i t p r a a l g r a f rusten i n een g r a f k e l d e r 13 leden van de f a m i l i e de Lalaing.

r i d d e r v a n h e t G u l d e n V l i e s . ( + 1 4 7 0 ) Wa n n e e r h i j z o n d e r n a k o m e l i n g e n o v e r l i j d t , wordt Hoogstraten geërfd door z i j n n i c h t Elisabeth van Buren, e c h t g e n o t e v a n G e e r a e r t v a n Culemborg. H u n z o o n , G a s p a r, gehuwd m e t J o a n n a v a n B o e r g o n d i ë , h a d g e e n m a n n e l i j k e a f s t a m m e lingen zodat de oudste van z i j n v i j f dochters, E l i s a b e t h van Culemborg, H o o g s t r a t e n e r f d e . Z e huwde m e t A n t o o n d e L a l a i n g , d i e i n 1518 d o o r k e i z e r K a r e l V t o t g r a a f v a n H o o g s t r a t e n w e r d v e r h e v e n .

H i j s t i e r f k i n d e r l o o s e n l i e t h e t graafschap Hoogstraten o v e r aan zijn neef F i l i p de Lalaing.

In 1740 werd d e h e e r l i j k h e i d Hoogstraten d o o r k e i z e r K a r e l VI t o t h e r t o g d o m v e r h e v e n t e n v o o r d e l e v a n g r a a f N i k l a a s - L e o p o l d van S a l m - S a l m ( 1 7 0 7 - 1 7 7 0 ) , g o u v e r n e u r v a n A n t w e r p e n . T i j d e n s d e Franse R e v o l u t i e v e r l o o r H o o g s t r a t e n a l z i j n t i t e l s v a n s t a d , v r i j heid e n hertogdom, e n werd h e t k a n t o n h o o f d p l a a t s .

HET G E L M E L S L O T E N Z I J N BEWONERS Vo l g e n s e e n o u d e l e g e n d e z o u h e t k a s t e e l v a n H o o g s t r a t e n i n de I X d e e e u w z i j n o p g e r i c h t d o o r G e l m e l , e e n a a n v o e r d e r v a n d e Noormannen. H i j b o u w d e h e t k a s t e e l o p e e n e i l a n d v a n h e t r i v i e r t j e de M a r k d a t t o e n b e v a a r b a a r w a s . L a t e r z o u h i j , n o g s t e e d s v o l g e n s de l e g e n d e , d o o r e n k e l e B r a b a n t s e r i d d e r s v a n d e z e p l a a t s v e r d r e ven w o r d e n t o e n d e m a c h t v a n d e Noormannen b e g o n t e v e r z w a k k e n .

Wie d e z e r i d d e r s w a r e n e n w i e z i c h t o e n o p d e b u r c h t v e s t i g d e w e r d echter n i e t vermeld.

Zo b e z a t H o o g s t r a t e n a l h e e l v r o e g e e n w a t e r b u r c h t , e e n v o o r uitgeschoven b a s t i o n t e r v e r d e d i g i n g van h e t markgraafschap A n t werpen.

Op h e t e i n d e v a n d e X I I I d e e e u w, d r i e k w a r t e e u w n a d a t H o o g s t r a t e n t o t s t a d e n v r i j h e i d was v e r h e v e n , t r e d e n d e h e r e n v a n Hoogstraten i n d e g e s c h i e d e n i s . Johanna van Cuyck, vrouwe v a n Hoogstraten, i s de eerste u i t d i t geslacht d i e t e Hoogstraten h e t kast e e l kwam b e w o n e n . Z e w a s weduwe v a n Wenemaar v a n Gemmenich d i e i n 1284 i n d i e n s t v a n d e h e r t o g v a n B r a b a n t w a s g e s n e u v e l d b i j d e b e storming van h e t k a s t e e l van ' s Hertogenrode. i n h e t l a n d van Va l kenburg. t i j d e n s é é n v a n d i e n s v e l e o o r l o g e n t e g e n d e h e r t o g v a n Gelde ren.

Na d e d o o d v a n J o h a n n a i n 1 2 9 5 w e r d z i j o p g e v o l g d d o o r S o p h i a , de o u d s t e v a n h a a r t w e e d o c h t e r s , i n d e e c h t v e r e n i g d m e t W i l l e m van C u y c k ( + 1 3 0 3 ) , w a a r u i t d r i e k i n d e r e n o n t s p r o t e n . H u n z o o n J a n l van C u y c k , d e v o l g e n d e k a s t e e l e i g e n a a r , g e h u w d m e t C a t h e r i n a v a n B e r t h o u t , b e k r a c h t i g d e i n 1339 d e i n s t e l l i n g van h e t ambacht d e r wolwevers t e H o o g s t r a t e n . H i j s t i e r f i n 1357 e n w e r d o p g e v o l g d door z i j n zoons J a n I I e n H e n d r i k v a n Cuyck. B i j d e dood v a n H e n d r i k i n 1358 b e z a t Jan I I h e t G e l m e l s l o t a l l e e n . H i j l e i d d e e c h t e r een

4.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 7

Het k a s t e e l v a n H o o g s t r a t e n i n d e X V I d e e e u w. Te k e n i n g in " H.O.K. " ( Hoogstraten's Oudheidkundige K r i n g ) Jaarboek 1950 - 18de j a a r - b l z . 8 2

5.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 8

zorgeloos e n verkwistend l e v e n z o d a t h i j i n 1380 h e t k a s t e e l e n de h e e r l i j k h e i d m o e s t v e r k o p e n a a n G e e r a a r d I I I v a n V o r s e l a a r .

(1367-1381). N a Geeraard v a n Vo r s e l a a r, d i e h e t k a s t e e l n o g geen v o l l e d i g j a a r b e z a t , k o n Jan I I I van Cuyck, zoon van Jan I I en echtgenoot v a n M a c h t e l d v a n B o e t s e l a e r, h e t G e l m e l s l o t herwinnen.

I n 1381 s c h o n k J a n I I I a a n 1 3 B e g i j n e n d e l o k a l e n d i e z e v a n z i j n voorzaten huurden i n eigendom, a l s o o k de v r i j h e i d van b e l a s t i n g .

Ook l i e t h i j h u n t o e e e n k e r k t e bouwen e n e e n k e r k h o f a a n t e l e g gen. D e b e g i j n h o f k e r k , d i e o p d e b e g i j n h o f k e r k v a n L i e r g e l i j k t , werd t o e g e w i j d a a n S i n t - J a n , e v a n g e l i s t . D e S i n t - J a n s k e r k o p h e t B e g i j n h o f w e r d . op 1 3 a p r i l 1 9 5 3 a l s monument g e k l a s s e e r d t e r w i j l het B e g i j n h o f v a n H o o g s t r a t e n o p 2 7 m e i 1971 w e r d beschermd.

Op 3 0 s e p t e m b e r 1 3 8 2 s n e u v e l d e J a n I I I v a n C u y c k b i j d e b e legering van h e t k a s t e e l van Engelryck en werd h i j opgevolgd d o o r z i j n n e e f Jan I V, z o o n van bovenvermelde Hendrik van Cuyck. J a n I V, gehuwd m e t J o a n n a v a n d e r L e c k ( + 1 4 5 4 ) h e r b o u w d e h e t a l o u d e G e l m e l s l o t t o t een v o l w a a r d i g e b u r c h t . H i j o v e r l e e d i n 1442 i n h e t k l o o s t e r van Korsendonk b i j Tu r n h o u t , w a a r h i j z i c h had t e r u g g e t r o k k e n , en o p z i j n z e r k s t e e n w e r d o . a . g e b e i t e l d : " h i e r leghet begraven h r. Johan van Kuyc, riddere, heere van hoechstraten, d i e de borch t o t Gelmel h e e f t doen maeken . . . . die s t a r f i n t j a e r ons heeren dusent CCCC e n d e X L I J - X V d a g h e i n J u n i o " In 1428 had Jan I V van Cuyck Hoogstraten v e r k o c h t , m e t b e houd v a n h e t v r u c h t g e b r u i k , a a n z i j n n e e f F r a n k v a n B o r s e l e n , r i d d e r van h e t G u l d e n V l i e s , d e g e m a a l v a n d e l e g e n d a r i s c h e J a k o b a v a n Beieren ( + 1 4 3 3 ) . F r a n k van B o r s e l e n o v e r l i j d t k i n d e r l o o s i n 1470 en h e t G e l m e l s l o t k o m t a a n z i j n z u s t e r E l e o n o r a v a n B o r s e l e n e n b i j diens dood aan z i j n n i c h t E l i s a b e t h van Buren. Deze b r a c h t d e h e e r l i j k h e i d Hoogstraten en h e t G e l m e l s l o t b i j h a a r h u w e l i j k aan Geer a a r t v a n Culemborg ( + 1 4 8 0 ) .

Hun z o o n G a s p a r v a n C u l e m b o r g b e k o m t H o o g s t r a t e n i n 1 4 6 9 . H i j huwt m e t J o a n n a v a n B o e r g o n d i ĂŤ , k l e i n d o c h t e r v a n F i l i p s d e Goede en n i c h t v a n K a r e l d e S t o u t e .

De o u d s t e v a n d e v i j f d o c h t e r s u i t h e t v o r i g e h u w e l i j k , E l i sabeth v a n Culemborg, o p 3 0 m a a r t 1 4 7 5 g e b o r e n , e r f t H o o g s t r a t e n e n het G e l m e l s l o t . Z e h u w t i n 1501 m e t J a n v a n Luxemburg d i e e c h t e r o p 21 s e p t e m b e r 1 5 0 8 r e e d s o v e r l i j f t . E l i s a b e t h w a s e e r s t e h o f d a m e v a n Margaretha v a n O o s t e n r i j k , landvoogdes d e r Nederlanden, d i e t e Mechelen v e r b l e e f . Z i j b e s t u u r d e z e l f s d e v o r s t e l i j k e h o f h o u d i n g en z a t m e t d e l a n d v o o g d e s a a n t a f e l . O p 11 a p r i l 1 5 0 9 v e r b i n d t z e zich i n een tweede h u w e l i j k met Antoon I van L a l a i n g , h e e r van M n n t i g n y, e n z v . ( 1 4 8 0 - 1 5 4 0 ) . O n d e r h e t b e w i n d v a n d e z e e c h t e l i e d e n

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 9

zou H o o g s t r a t e n z i j n g r o o t s t e b l o e i k e n n e n e n o o k d e m e e s t e m o n u menten a a n h e n t e d a n k e n h e b b e n .

In 1518 w e r d A n t o o n I v a n L a l a i n g verheven t o t g r a a f v a n Hoogstraten en h e t graafschap Hoogstraten omvatte van d i e t i j d a f de lenen H o o g s t r a t e n , M e e r l e , M e e r e n W o r t e l , M i n d e r h o u t e n R i j k e vorsel.

Antoon v a n L a l a i n g w a s e e r s t e R a a d s h e e r v a n l a n d v o o g d e s M a r garetha v a n O o s t e n r i j k , kamerheer v a n F i l i p s d e Schone e n K a r e l V, opperbeheerder d e r f i n a n c i ĂŤ n o n d e r Maria van H o n g a r i j e , s t a d h o u d e r van H o l l a n d , Z e e l a n d e n F r i e s l a n d , e n z v . I n 1 5 1 6 w e r d h i j t o t r i d der van h e t Gulden V l i e s geslagen e n inbeslaggenomen d o o r de t a l r i j k e diplomatieke missies en staatszaken l i e t h i j h e t b e s t u u r van H o o g s t r a t e n e n d e z o r g v o o r d e bouwwerken o v e r aan z i j n dynamische echtgenote E l i s a b e t h v a n Culemborg ( o v e r l e d e n t e Culemborg o p 9 december 1 5 5 5 ) .

De k e r k v a n H o o g s t r a t e n , d e " k a t e d r a a l d e r Kempen " , w e r d g e bouwd, e v e n a l s h e t s t a d h u i s ( t o e n n o g r a a d h u i s genoemd ) , h e t C l a r i s s e n k l o o s t e r, e e n H o f van Hoogstraten t e Mechelen, d e r e d e r i j k e r s k a m e r " H e t E g l a n t i e r k e n " , h e t b e g i j n h o f w e r d ommuurd, e n z v .

I n C u l e m b o r g bouwde E l i s a b e t h e e n k e r k , e e n r a a d h u i s , e e n k a s t e e l en d e t h a n s n o g b e s t a a n d e h a v e n . I n 1 5 2 0 w e r d h e t o u d e g o t i s c h e G e l m a l s l o t omgebouwd t o t e e n w e e l d e r i g r e n a i s s a n c e s l o t , i n d i e p e r i o d e een w e r k e l i j k b o l w e r k , h e t s t e r k s t v e r d e d i g d e v a n o n z e p r o v i n c i e !

Men b e w o n d e r d e a l g e m e e n d e t a l r i j k e s i e r l i j k e t o r e n s , d e p r a c h t i g v e r s i e r d e z a l e n e n g a l e r i j e n , d e u i t g e s t r e k t e hovingen met d e v e l e f o n t e i n e n , e n z v. A l s bouwmeesters f u n g e e r d e n d e beroemde k a t e d r a a l bouwerd R o m b a u t K e l d e r m a n s e n D o m i e n d e Waghemakere, e n d e e i g e n l i j k e s l o t w o n i n g w e r d omgeven d o o r d r i e o p e e n v o l g e n d e , m e t s t e n e n wallen en t o r e n s v e r s t e r k t e , omwallingsgrachten.

HEREN V A N E K E R E N Antoon I v a n L a l a i n g k o c h t h e t H o f v a n I m m e r s e l e t e L i e r , e n de h e e r l i j k h e d e n L e u z e e n R u m s t . D e h e e r l i j k h e i d E k e r e n k o c h t h i j op 5 f e b r u a r i 1 5 1 8 v a n d e g e z u s t e r s M a r i a e n F r a n c i s c a v a n L u x e m burg.

Omdat h e t h u w e l i j k v a n A n t o o n I v a n L a l a i n g e n E l i s a b e t h v a n Culemborg k i n d e r l o o s b l e e f , s c h o n k e n z i j i n 1 5 3 4 h u n g r a a f s c h a p aan h u n w e d e r z i j d s e n e e f F i l i p d e L a l a i n g ( 1 5 1 0 - 1 5 5 5 ) . H i j w a s o p 28 j a n u a r i 1 5 3 2 gehuwd m e t A n n a v a n R e n n e n b e r g ( + 1 5 8 3 ) d i e e e n n i c h t was v a n E l i s a b e t h v a n C u l e m b o r g . O n d e r h e t b e w i n d v a n F i l i p d e L a lairig werd h e t G e l m e l s l o t i n 1542 aangevallen d o o r de b e r u c h t e G e l d e r s e v e l d h e e r M a a r t e n v a n Rossum. " Z w e r t e M a e r t e n " v o n d h e t k a s teel echter zb s t e r k verdedigd dat h i j ditmaal n i e t l u k t e i n z i j n

7.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 10

klassieke bestorming. Z o werd h e t Gelmelslot ĂŠĂŠn van de weinige kastelen d i e aan z i j n plunderwoede ontsnapte. F i l i p s t e r f t v r o e g t i j d i g i n 1555, i n h e t z e l f d e j a a r a l s z i j n t a n t e Elisabeth van Culemborg, e n w e r d i n d e k e r k v a n H o o g s t r a t e n b e g r a v e n m e t z i j n gemalin e n h u n d e r t i e n k i n d e r e n .

Hun z o o n A n t o o n I I d e L a l a i n g ( 1 5 3 5 - 1 5 6 8 ) , g e h u w d o p 9 n o vember 1 5 6 0 m e t E l e o n o r a d e M o n t m o r e n c y ( + 1 5 8 3 ) , w e d u w e v a n P o n t h u s de L a l a i n g , w o r d t d e v o l g e n d e e i g e n a a r v a n h e t G e l m e l s l o t . I n 1 5 5 8 werd t e H o o g s t r a t e n h e t s c h i t t e r e n d k a p i t t e l d e r H e i l i g e G r a f r i d ders gehouden en=fin 1 5 6 4 h e t t h a n s n o g bewaarde " Panorama v a n Hoogstraten " g e s c h i l d e r d . A l h o e w e l Antoon I I v a n L a l a i n g een o v e r tuigd k a t o l i e k was, s t r e e d h i j t e g e n Spanje v o o r de v r i j h e i d van h e t volk. A l s v r i e n d van W i l l e m de Z w i j g e r s t o n d h i j m e t O r a n j e , Egmont en H o o r n a a n h e t h o o f d v a n d e m i s n o e g d e e d e l e n . H i j n a m d e e l a a n de N e d e r l a n d s e B e r o e r t e n , w e r d o p 2 0 o k t o b e r 1 5 6 8 b i j G e l d e n a k e n gewond i n e e n g e v e c h t m e t d e S p a n j a a r d e n e n o v e r l e e d o p 11 d e c e m b e r i n d e omgeving v a n Reims. A l z i j n goederen werden v e r b e u r d v e r k l a a r d door d e h e r t o g v a n A l v a , a a n d e f a m i l i e werd d e toegang t o t h e t kasteel ontzegd, e n de r i j k e b i b l i o t e e k van h e t Gelmelslot werd i n 1569 d o o r A r i a s M o n t a n o n a a r S p a n j e v e r z o n d e n . I n H o o g s t r a t e n w e r d don L o y s C a r i l l o d e C a s t i l l a t o t g o u v e r n e u r a a n g e s t e l d , e n t o t superintendent en k a p i t e i n van h e t graafschap, d e h e e r l i j k h e i d en h e t k a s t e e l v a n H o o g s t r a t e n benoemd.

Willem de L a l a i n g , z o o n van Antoon I I , was d e v i e r d e g r a a f van H o o g s t r a t e n . I n 1 5 8 7 h u w d e h i j m e t C h r i s t i n a v a n E g m o n t , d o c h t e r van d e o n t h o o f d e g r a a f v a n Egmont. N a d e dood v a n W i l l e m i n 1590 z o u z i j i n 1 5 9 2 h e r t r o u w e n m e t K a r e l v a n M a n s f e l t e n i n 1 6 2 2 overlijden.

Antoon I I I d e L a l a i n g ( 1 5 8 8 - 1 6 1 3 ) , g o u v e r n e u r v a n O u d e n a a r d e , r i d d e r van h e t Gulden V l i e s , e n z v. v o l g d e z i j n v a d e r a l s g r a a f van H o o g s t r a t e n o p . I n 1 6 1 0 h u w d e h i j m e t z i j n n i c h t M a r g a r e t h a de B e r l a y m o n t . H i j s t i e r f r e e d s o p 2 5 - j a r i g e l e e f t i j d e n w e r d d o o r z i j n oom K a r e l d e L a l a i n g , b r o e d e r v a n W i l l e m , o p g e v o l g d . D e z e zesde g r a a f v a n H o o g s t r a t e n , d i e i n 1 6 0 7 z i j n n i c h t A l e x a n d r i n a d e Langle ( + 1 6 2 1 ) , v r o u w e v a n Pecque, h a d gehuwd, kwam i n 1 6 1 8 o p n i e u w in het b e z i t van h e t Gelmelslot, nadat de versterkingen gesloopt waren.

Intussen was H o o g s t r a t e n f e l g e t e i s t e r d d o o r b e s m e t t e l i j k e ziekten, d o o r brand en plunderingen, d o o r a l l e r l e i oorlogsgeweld.

I n 1603 h i e l d e n 3 . 0 0 0 m u i t e r s u i t h e t Spaanse l e g e r h e t k a s t e e l bezet e n s l o e g e n z e , m e t d e h u l p v a n M a u r i t s v a n Nassau, Ren d r i e daagse a a n v a l v a n g e n e r a a l F r e d e r i k v a n B e r g z e g e v i e r e n d a f . I n deze t a c h t i g - j a r i g e o o r l o g l a g H o o g s t r a t e n o m z o t e z e g g e o p h e t f r o n t met z i j n s t e r k k a s t e e l . Gravures u i t d i e t i j d tonen ons dan

8.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 11

Deze g r a v u r e v o o r b a r o n L e R o y u i t 1 6 9 6 t o o n t nog d e g r o o t s h e i d v a n h e t G e l m e l s l o t o p h e t e i n d e v a n d e X V I I d e e e u w, o n d a n k s d e v e r v a l len toestand.

9.

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 12

ook d e e l l e n d i g e t o e s t a n d v a n h e t G e l m e l s l o t d a t d a a r u i t v o o r t vloeide Na d e d o o d v a n K a r e l d e L a l a i n g i n 1 6 2 6 kwam H o o g s t r a t e n i n h e t b e z i t v a n z i j n z o o n A l b e r t d e L a l a i n g . D e z e huwde m e t z i j n n i c h t Maria C l a r a v a n B a i l l e u l , e n n a h a a r dood i n 1637, t e Antwerpen met I s a b e l l a d e L i g n e ( + 1 6 7 8 ) . I n 1 6 2 9 h e r s t e l d e h i j d e V r i j m a r k t en o v e r l e e d i n 1 6 4 4 .

B i j d e dood v a n A l b e r t was h e t F r a n s P a u l d e L a l a i n g ( 1 6 3 0 1 6 9 1 ) , e e n z o o n u i t z i j n e e r s t e h u w e l i j k , d i e hem o p v o l g d e a l s a c h t ste g r a a f van Hoogstraten. T i j d e n s z i j n bewind werd de H e i l i g e Bloeddoek o p 2 0 m e i 1 6 5 2 v a n A n t w e r p e n n a a r H o o g s t r a t e n g e b r a c h t en w e r d d e k e r k v a n h e t B e g i j n h o f h e r b o u w d . H i j s t i e r f ongehuwd i n 1691 e n w e r d o p g e v o l g d d o o r z i j n z u s t e r M a r i a G a b r i e l a d e L a l a i n g (+1709), d o c h t e r u i t h e t tweede h u w e l i j k v a n A l b e r t d e L a l a i n g m e t I s a b e l l a d e L i g n e . O p 1 4 december 1659 was z i j t e M a a s t r i c h t i n h e t huwelijk getreden met R i j n g r a a f K a r e l F l o r e n t i j n van Salm, gouverneur van B r e d a , d i e o p 4 september 1676 o p h e t k a s t e e l v a n P e t e r s heim z o u o v e r l i j d e n a a n e e n k w e t s u u r d i e h i j o p 5 a u g u s t u s h a d o p gelopen b i j h e t b e l e g v a n M a a s t r i c h t .

Maria G a b r i e l a d e L a l a i n g , d e l a a t s t e naamdrager v a n d e Hoogstraatse t a k d e r f a m i l i e d e L a l a i n g , bezorgde Hoogstraten i n 1678 een k l o o s t e r v o o r E n g e l s e K a r m e l i e t e s s e n e n i n 1 6 8 8 h e t " S p i j k e r " aan d e M i n d e r b r o e d e r s , i n 1 6 8 6 s t o n d z i j d e g r o n d t e M e e r s e l - d r e e f af v o o r h e t Kapucynenklooster en i n 1696 l e g d e z i j d e e e r s t e steen van d e k a p e l v a n O . L . V r o u w v a n B i j s t a n d a a n h e t G a s t h u i s .

Haar k l e i n z o o n , v o r s t N i k l a a s - L e o p o l d v a n S a l m - S a l m , r i d d e r van h e t G u l d e n V l i e s ( 1 7 0 1 - 1 7 7 0 ) v o l g d e h a a r o p . H i j w a s d e e n i g e zoon v a n W i l l e m F l o r e n t i j n v a n S a l m ( 1 6 7 0 - 1 7 0 7 ) , k a m e r h e e r v a n k e i zer J o z e f I , e n van M a r i a Anna van F o n d i e n Mansfielt ( 1 6 8 2 - 1 7 2 4 ) .

Op 6 j a n u a r i 1 7 4 0 w e r d h i j v e r h e v e n t o t p r i n s v a n h e t H e i l i g R i j k en t o t h e r t o g v a n H o o g s t r a t e n d o o r k e i z e r K a r e l V I t e Wenen. O p 1 5 maart 1719 huwde h i j t e A n h o l t m e t z i j n n i c h t p r i n s e s D o r o t h e a van S a l m d i e hem a c h t t i e n k i n d e r e n s c h o n k e n o p 2 5 j a n u a r i 1 7 5 1 overleed. I n 1726 werd h i j a l s h e e r van Ekeren a l d a a r p l e c h t i g i n g e h u l d i g d . Z i j n t w e e d e g e m a l i n , p r i n s e s C h r i s t i n a v a n S a l m , weduwe van l a n d g r a a f J o s e f v o n H e s s e n - R h e i n f e l d - R o t h e n b u r g , e n z u s t e r v a n z i j n e e r s t e gade, m e t w i e h i j t e A n h o l t i n h e t h u w e l i j k t r a d , o v e r l e e d o p 1 9 a u g u s t u s 1 7 7 5 . D e S a l m - S a l m s h a d d e n h u n k a s t e e l o f Wa s s e r b u r g t e A n h o l t i n W e s t f a l e n , s l o t d a t t h a n s a l s museum w e r d i n g e r i c h t .

Het h e r t o g d o m H o o g s t r a t e n , w a a r b i j M e r k s p l a s , B r e c h t , E k e r e n met H o e v e n e n , K a p e l l e n e n B r a s s c h a a t , w e r d e n i n g e l i j f d , k e n d e o n d e r het b e s t u u r van v o r s t N i k l a a s - L e o p o l d van Salm-Salm een nieuwe b l o e i .

H i j was o o k een befaamd k r i j g s m a n e n w e l l i c h t h e e f t h i j n i e t a l l e e n de m i l i t a i r e t u c h t a a n z i j n s o l d a t e n d o c h o o k a a n z i j n v r i j h e i d s l i e v e n d e onderdanen o p g e l e g d . Wa n t e r z i j n v e l e sagen i n omloop o v e r 10.—

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 13

over d e " wrede h e r t o g " d i e m o e i l i j k o p een a n d e r kunnen s l a a n .

Nochtans s c h i j n t h i j m i l d d a d i g e n g o e d v o o r d e a r m e n t e z i j n g e weest; h i j l i e t u i t g e s t r e k t e heidegronden o n t g i n n e n , bouwde meerdere " H e r t o g e l i j k e hoeven " e n temidden van d e w e e l d e r i g e bossen d i e h i j e r p l a n t t e l i e t h i j h e t j a c h t h u i s " D e Hees " bouwen. D i t j a c h t huis,middenin een g r o o t bos gelegen met z e s t i e n u i t s t r a l e n d e dreven, l i g t a l s men v a n A n t w e r p e n k o m t , e v e n v d b r H o o g s t r a t e n , l i n k s .

H i j was goeverneur van Antwerpen, w a a r h i j h e t h o f van Hoogstraten bezat n a b i j d e S i n t A n d r i e s k e r k ( t h a n s S a l m - S a l m s t r a a t ) e n l i e t i n H o o g s t r a t e n o o k e e n " i j s k e l d e r " bouwen e n t w e e monumentale p o o r t e n aan h e t k e r k h o f o p r i c h t e n .

Z i j n tweede oudste zoon, p r i n s Maximiliaan- F r e d e r i k van SalmSalm ( 1 7 3 2 - 1 7 7 3 ) v o l g d e hem o p a l s h e r t o g v a n H o o g s t r a t e n , h e e r v a n Ekeren, e n z v . H i j h u w d e i n 1 7 5 6 m e t z i j n n i c h t E l e o n o r a v a n H e s s e n RHeinfeld (1729-1800), d e j o n g s t e d o c h t e r van C h r i s t i n a van Salm.

De d e r d e h e r t o g v a n H o o g s t r a t e n , v o r s t K o n s t a n t i j n v a n S a l m Salm ( 1 7 6 2 ) 1 8 2 8 ) , z o o n v a n p r i n s M a x i m i l i a a n , z o u d e l a a t s t e h e e r van H o o g s t r a t e n w o r d e n . H i j h u w d e e e r s t o p 3 1 d e c e m b e r 1 7 8 2 p r i n s e s V i c t o r i a F e l i c i t a s von LSwenstein (1769-1786), dan op 4 f e b r u a r i 1788 m e t p r i n s e s M a r i a W a l b u r g i s v o n S t e r n b e r g ( 1 7 7 0 - 1 8 0 6 ) e n i n een d e r d e h u w e l i j k o p 2 2 j u n i 1 8 1 0 t e n s l o t t e m e t K a t h e r i n a B e n d e r ( 1 7 9 2 - 1 8 3 1 ) . H i j z a g i n 1 7 9 6 a l z i j n g o e d e r e n i n d e Kempen a a n g e slagen, w e r d o n t e i g e n d d o o r de Franse S a n s c u l o t t e n , waarna Franse gendarmes h u n i n t r e k o p h e t k a s t e e l n a m e n . H e t G e l m e l s l o t z o u z i j n oude b e w o n e r s n i e t m e e r t e r u g z i e n . Z e w e r d e n i n 1 8 2 0 w e l t e r u g i n het b e z i t v a n h u n l a n d e r i j e n e n hoeven g e s t e l d d o o r k o n i n g W i l l e m I ( behalve h e t k a s t e e l d a t staatseigendom b l e e f ) , maar F l o r e n t i j n van S a l m - S a l m ( 1 7 8 6 - 1 8 4 6 ) , z o o n v a n V o r s t K o n s t a n t i j n , d i e gehuwd was m e t F l a m i n a d e R o s s i ( 1 7 9 5 - 1 8 4 0 ) , a f k o m s t i g u i t C o r s i c a e n e e n nicht van Napoleon Bonaparte, v e r k o c h t a l z i j n goederen t e Hoogstraten e n omgeving. D e l a a t s t e h e r t o g v a n H o o g s t r a t e n was o o k d e l a a t ste Heer van Ekeren, w a n t d o o r de Franse R e v o l u t i e werden a l l e h e e r l i j k e b e z i t t i n g e n , l e e n - e n c i j n s r e c h t e n v e r v a l l e n v e r k l a a r d . Va n a f 1518 t o t a a n d e F r a n s e R e v o l u t i e w a r e n d e H e r e n v a n H o o g s t r a t e n e c h t e r onafgebroken ook Heren van Ekeren geweest.

Vo r s t F l o r e n t i j n v a n S a l m - S a l m w e r d i n 1 8 3 1 d o o r d e A n t w e r p e n a ren n o g v o o r g e d r a g e n a l s k a n d i d a a t v o o r d e B e l g i s c h e t r o o n . Z i j n a f stammelingen u i t z i j n e e r s t e h u w e l i j k d r a g e n n o g d e t i t e l " H e r t o g v a n Hoogstraten" e n deze u i t z i j n d e r d e h u w e l i j k worden nog "Graven v a n Hoogstraten" g e h e t e n , m a a r z e hebben geen b e z i t t i n g e n meer i n o n s Op 2 4 o k t o b e r 1 7 8 9 w e r d t e H o o g s t r a t e n , o p d e p u i v a n h e t s t a d h u i s , u i t naam v a n g e n e r a a l Va n d e r M e e r s c h , h e t d o o r Va n d e r N o o t opgemaakte m a n i f e s t v o o r g e l e z e n , w a a r b i j K e i z e r J o z e f I I a l s v o r s t 11 . —

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 14

o v e r d e N e d e r l a n d e n v e r v a l l e n w e r d v e r k l a a r d . O p 11 j a n u a r i 1 8 1 4 werd t e H o o g s t r a t e n d e F r a n s e g e n e r a a l R o q u e t m e t 3 0 . 0 0 0 F r a n s e n d o o r d e P r u i s i s c h e v e l d h e e r B o r s t e l m e t 2 0 . 0 0 0 man v e r s l a g e n , e n d e z e n e d e r l a a g s t e l d e d e Kempen o p e n v o o r d e i n v a l v a n d e Ve r b o n d e n L e g e r s .

Van h e t G e l m e l s l o t , d a t b a r o n L e R o y h e t s c h o o n s t e v a n h e t h e l e h e r t o g d o m B r a b a n t noemde, b l e e f n i e t v e e l m e e r o v e r . A f g e b r a n d i n 1581, b e l e g e r d i n 1 6 0 3 , v a n z i j n v e r s t e r k i n g e n b e r o o f d i n 1 6 1 8 , a n dermaal a f g e b r a n d i n 1 7 3 5 e n t e n s l o t t e o n t e i g e n d d o o r d e F r a n s e n w a s de b u r c h t n o g s l e c h t s e e n s c h i m v a n h e t p r a c h t i g e p a l e i s d a t h e t eens g e w e e s t w a s .

In 1810 werd h e t G e l m e l s l o t i n g e r i c h t t o t Bedelaarsoord en i n het goedgedokumenteerde w e r k " K o s t g a n g e r s v o o r H o o g s t r a t e n " h e e f t Armand d e L a t t i n e e n s c h r i j n e n d b e e l d o p g e h a n g e n v a n d e z e m i z e r i e mensen.Meestal i n l o m p e n g e k l e d e k r e u p e l e n e n b l i n d e n , soms a a n l a g e r wal g e r a a k t e s l a c h t o f f e r s v a n d e " j e n e v e r p l a a g " , k r e g e n n a e e n d u c h t i g e o n t s m e t t i n g e l k e e n hemd v a n g r o f l i j n w a a d e n e e n g r i j s - z w a r t kostuum. ' s M o r g e n s k r e g e n z e e e n p o n d b r o o d m e t k o f f i e , ' s m i d d a g s a a r d a p p e l e n m e t b o n e n e n ' s a v o n d s r a t a t o e . Z e m o e s t e n om h a l f v i j f opstaan e n t o t 8 u u r w e r k e n . N a e e n h a l f u u r r u s t w e r k e n t o t 1 2 u u r .

Na h e t m i d d a g m a a l r u s t t o t h a l f t w e e , d a n a r b e i d e n t o t 4 u u r e n n a een h a l f u u r r u s t w e e r w e r k e n t o t 7 u u r . N a h e t a v o n d m a a l r u s t e n t e kwart n a a c h t a l l e n t e bed i n g r o t e s l a a p z a l e n m e t e l k 8 0 bedden.

T i j d e n s d e r u s t p e r i o d e s z a t e n z e m e t 7 0 0 Ă 8 0 0 man b i j e e n o p h e t g r a s p l e i n v a n h e t b i n n e n h o f o f o n d e r d e g a a n d e r i j e n eromheen.

Ze w e r d e n t e w e r k g e s t e l d i n d e g a s f a b r i e k , d e b a k k e r i j , d e s m i d se, d e b r o u w e r i j , d e z e e p z i e d e r i j , d e s c h r i j n w e r k e r i j , d e z a d e l m a k e r i j , d e paarde- e n v e e s t a l l e n o f o p h e t l a n d . D e zwaksten werden aan de m o l e n g e z e t w a a r p l a a t s w a s v o o r 5 5 d r a a i e r s . Z e v e r d i e n d e n v a n 11 t o t 3 0 c e n t i e m p e r d a g , u i t b e t a a l d i n d e e i g e n p a s m u n t v a n h e t k a s t e e l om i n d e k a n t i n e h u n aankopen t e doen e n a l l e e n ' s zondags k r e gen z e e e n s t u k j e v l e e s .

In 1880 werd h e t Gelmelslot i n g e r i c h t t o t Landbouwkolonie, i n 1891 t o t To e v l u c h t s o o r d e n s e d e r t 1 9 3 1 t o t S c h o o l g e v a n g e n i s o f P e n i t e n t i a i r S c h h o l c e n t r u m , w a a r j o n g e gevangenen n a a s t e e n t e o r e t i s c h e opleiding ook p r a k t i j k k r i j g e n op de drukkerij, s c h r i j n w e r k e r i j , smederij, e n z v.

De p a v i l j o e n e n e n g e b o u w e n , v o o r a l t i j d e n s d e l a a t s t e e e u w b i j gebouwd, h e b b e n g e e n e n k e l b e l a n g . H e t G e l m e l s l o t i s n o g w e l e e n i m posant g e h e e l , e e n enorm v i e r k a n t i g g e s l o t e n k o m p l e k s , m a a r h e e f t b u i t e n de. z e s t i e n d e e e u w s e v o o r g e v e l p r a k t i s c h g e e n w a a r d e m e e r a l s b o u w kundig e r f g o e d . D e v o o r m a l i g e wapenzaal i s t o t k a p e l i n g e r i c h t e n e r z i j n n o g e n k e l e monumentale marmeren schouwen i n L o d e w i j k XV s t i j l .

Wie h e t G e l m e l s l o t b e z o e k t k a n e v e n d o o r d e z w a r e i j z e r e n i n gangspoort g l u r e n om t e m i j m e r e n o v e r d e v o o r b i j e g l o r i e v a n d e g r a ven e n h e r t o g e n v a n H o o g s t r a t e n . E e n p r a a t j e m e t d e b e w a k e r s a a n d e

12.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 15

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 16

Het G e l m e l s l o t i n H o o g s t r a t e n , t h a n s s c h o o l g e v a n g e n i s .

p o o r t K a n e r o o k n o g a f , m a a r v e r d e r mag men n i e t g a a n ; h e t G e l m e l slot i s n i e t opengesteld v o o r bezoekers.

Vo o r m i j n b e z o e k a a n h e t G e l m e l s l o t b e n i k d a n k v e r s c h u l d i g d aan d e d i r e k t i e e n b e w a k e r s v a n d e i n s t e l l i n g , v o o r d e bekomen f a c i l i teiten, r o n d l e i d i n g en " v r i j l a t i n g na h e t bezoek", maar i n h e t b i j z o n d e r a a n d e h e e r P. G e n o n c e a u x , E e r s t e A d v i s e u r v a n d e M i n i s t e r v a n Justitie, Bestuur der Strafinrichtingen t e Brussel, d i e de t o e l a t i n g verleende h e t domein t e betreden. paul a r r e n BRONNEN J. L a u w e r y s : " G i d s v o o r H o o g s t r a t e n , v o o r V r i e n d e n V r e e m deling, v o o r Pelgrim en To e r i s t " 1927 J. L a u w e r y s : " G i d s v o o r H o o g s t r a t e n e n O m g e v i n g " 1 9 3 5 J. L a u w e r y s : " H o o g s t r a t e n , a l o u d e V r i j h e i d " 1 9 5 0 J. L a u w e r y s & L . J o n c k h e e r : " D e G r a v e n v a n H o o g s t r a t e n 1578-1709 " 1 9 6 5 ' J. L a u w e r y s : " G i d s v a n H o o g s t r a t e n e n O m g e v i n g " 1 9 6 8 J. L a u w e r y s : " H o o g s t r a t e n i n Oude P r e n t k a a r t e n " n r . 1 5 5 A. H a r o u : " U n e e x c u r s i o n e n C a m p i n e - H o o g s t r a t e n " i n " B u l l . S o c . R o y. B e l g . G e o g r. 1892 - Jaargang 16 F. B r e s s e l e e r s e n H . K a n o r a : " P o r t r e t v a n E k e r e n " 1 9 7 3 blz. 5 6 E. O p d e B e e c k : " K a s t e l e n d e r A n t w e r p s e K e m p e n " 1 9 6 0 b l z .

25 L. G y p e n : " K r a n s v a n K a s t e l e n i n d e P r o v i n c i e A n t w e r p e n " 1960 - b l z . 1 7 9 M. E e m a n s : " V l a a m s c h K a s t e e l e n b o e k " z . d . b l z . 7 1 E. P o u m o n : " C h â t e a u x A n v e r s o i s e t L i m b u r g e o i s " 1 9 5 5 blz. 2 4 + Planche 15 E. D e S e y n : " G e s c h i e d - e n A a r d r i j k s k u n d i g W o o r d e n b o e k d e r Belgische Gemeenten " 1939 - b l z . 5 9 2 - d e e l I D. S l e e c k x : " B e s c h r i j v i n g d e r P r o v i n c i e A n t w e r p e n " 1 8 5 2 blz. 181 J. V a n O v e r s t r a e t e n : " V A B - G i d s v o o r V l a a n d e r e n " 1 9 6 6 blz. 365 De C a n t i l l o n : " V e r m a k e l y k h e d e n v a n B r a b a n t e n d e s z e l f s onderhorige Landen " 1770 - b l z . 7 0 e n 11 3 Va d e - M e c u m d o o r h e e n d e P r o v i n c i e A n t w e r p e n - 1 9 5 2 - b l z . 1 2 8 e.a.

14.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 17

Hoe i n 1 9 1 9 e e n s c h o o l h o o f d g e d e g r a d e e r d w e r d t e Hoogboom 1917 : h e t d e r d e j a a r v a n d e e e r s t e w e r e l d o o r l o g , d i e i n a u g u s t u s 1 9 1 4 begonnen w a s . N a d e g r o t e v a k a n t i e v a n d i t d e r d e o o r l o g s j a a r mocht m i j n o n d e r w i j z e r s l o o p b a a n e e n a a n v a n g nemen t e Hoogboom.

I k had t o e n v i e r j a a r normaalschool t e Mechelen achter de r u g . M e e s t a l kon een onderwijzer n a z i j n s t u d i e i n de normaalschool o p bedeltocht b i j gemeentebesturen e n / o f s c h o o l k o m i t e e s a l s k a n d i daat v o o r d e b e z e t t i n g v a n e e n openstaande p l a a t s van o n d e r w i j z e r . Z u l k s w a s n i e t h e t g e v a l v o o r m i j , w a n t t e E k e r e n z a t men t e w a c h t e n o p m i j n komst o m t e Hoogboom d e h o o f d o n d e r w i j z e r t e v e r vangen, d i e r e e d s e e n t i j d j e i n z i e k t e v e r l o f w a s .

A l f o n s Ve r m e u l e n was i n 1 9 1 6 M . F. J . B o g a e r t s o p gevolgd a l s h o o f d o n d e r w i j z e r i n d e g e m e e n t e l i j k e jongensschool t e Hoogboom. A l f . V e r m e u l e n , g e b o r e n te B e r l a a r o p 6 . 3 . 1 8 8 1 e n gediplomeerd t e Mechelen in 1902, was i n 1903 a l s onderwijzer gestart i n de g e m e e n t e l i j k e j o n g e n s s c h o o l t e E k e r e n -Donk. O p 7 . 3 . 1 9 1 6 w e r d h i j benoemd t o t h o o f d o n d e r w i j z e r t e Hoogboom. H i j bewoonde t e Hoogboom h e t s c h o o l h u i s .

Al s p o e d i g moest h i j e c h t e r i n z i e k t e v e r l o f g a a n wegens e e n s l e p e n d e z i e k t e . H i j z o u n o o i t m e e r i n de s c h o o l w e e r k e r e n . H e t g e m e e n t e b e s t u u r v a n Ekeren s t e l d e m i j a a n i n s e p t e m b e r 1 9 1 7 t o t w n . schoolhoofd v a n d e t w e e k l a s s i g e s c h o o l t e Hoogboom.

15.

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 18

Evenals o p a n d e r e p l a a t s e n b l e e k o o k t e Hoogboom i n het schoolwezen h e e l w a t t e z i j n mislopen d o o r d e oorlogsomstandigheden. M e e r d e r e o n d e r w i j z e r s h a d d e n hun s c h o o l m o e t e n v e r l a t e n , d o o r d a t z i j i n 1 9 1 4 g e m o b i l i s e e r d w e r d e n . I n h u n v e r v a n g i n g kwamen d a n t i j d e l i j k e leerkrachten, n i e t zelden slechts voor een k o r t e t i j d om d a n o o k w e e r t e w o r d e n v e r v a n g e n door a n d e r e t i j d e l i j k e o n d e r w i j z e r s o f o n d e r w i j z e ressen.

Benevens m i j n a a n s t e l l i n g t o t o n d e r w i j z e r e n w n . h o o f d o n d e r w i j z e r t e Hoogboom, w e r d m i j o o k d e t a a k opgedragen v a n l e s g e v e r i n d e a v o n d s c h o o l a l d a a r .

I n d e r g e l i j k e a v o n d s c h o o l moest d e o n d e r w i j z e r t i j d e n s h e t w i n t e r s e i z o e n gedurende e e n d r i e t a l a vonden i n d e w e e k v o o r t g e z e t o n d e r w i j s v e r s t r e k k e n aan j o n g e n s v a n v i j f t i e n j a a r o f o u d e r. A l s p i e p jonge o n d e r w i j z e r , d i e p a s u i t d e n o r m a a l s c h o o l kwam, m o e s t i k n a d e d a g s c h o o l o o k i n d e a v o n d school t e Hoogboom s t a r t e n e n d i t m e t z o m a a r e v e n tjes 33 grote jongens, onder wie e r verschillende gehuwden w a r e n . M e e r d e r e l e e r l i n g e n kwamen n a a r de a v o n d s c h o o l n i e t z o z e e r om n o g w a t b i j t e l e r e n , dan w e l om e e n b a b b e l t j e t e k u n n e n maken o v e r d e oorlogsgebeurtenissen. E r waren e r z e l f s , d i e v o o r a l kwamen om z i c h e e n s g o e d t e k u n n e n v e r w a r men b i j d e g l o e i e n d e k l a s k a c h e l . N a a s t m i j n t a a k i n d e s c h o o l o p d e werkdagen h a d i k ' s zondarzs t e Hoogboom m i j n b e z i g h e i d m e t h e t b e s p e l e n v a n h e t

16.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 19

harmonium i n d e k e r k om e r d e g e z a n g e n v a n d e k e r k gangers t e b e g e l e i d e n . A a n d i e t a a k a l s k e r k o r g a n i s t was meteen verbonden, d a t i k een avond i n d e week d e r e p e t i t i e m o e s t b i j w o n e n v a n h e t k o o r o p het h o o g z a a l i n d e k e r k . A l l e e n m i j n b e d h a d i k n o g moeten o v e r p l a a t s e n v a n E k e r e n -Donk n a a r Hoogboom en d a n w a r e i k z o n d e r m e e r e e n e c h t e i n w o n e r v a n Hoogboom g e w e e s t .

Op 11 november 1 9 1 8 w e r d d e Wa p e n s t i l s t a n d u i t g e r o e pen e n k o r t n a d i e n e i n d i g d e d e e e r s t e w e r e l d o o r l o g .

Kort n a d i e n e i n d i g d e e c h t e r o o k m i j n ' m e e s t e r s c h a p ' t e Hoogboom, w a n t n a h e t o v e r l i j d e n t e B e r l a P r o p 8 . 1 0 . 1 9 1 9 v a n A l f o n s Ve r m e u l e n w e r d i k a l s s c h o o l hoofd t e Hoogboom . . . g e d e g r a d e e r d . T o t o p v o l g e r van A l f o n s Ve r m e u l e n a l s s c h o o l h o o f d t e Hoogboom werd F r a n s J o z e f J a n s s e n s benoemd. H i j w a s g e b o r e n t e Vo r s e l a a r o p 3 . 1 0 . 1 8 9 0 , g e d i p l o m e e r d t e S i n t Tr u i d e n i n 1 9 0 9 e n i n d i t z e l f d e j a a r benoemd t o t hulponderwijzer t e Ekeren. I k werd nog wat t e groen bevonden om a l s e c h t s c h o o l h o o f d t e f u n g e r e n : volgens d e t o e n m a l i g e v o o r s c h r i f t e n moest e e n o n d e r w i j z e r trouwens t e n minste v i j f j a a r d i e n s t a c h t e r r u g hebben a l v o r e n s t o t s c h o o l h o o f d gepromoveerd t e k u n n e n w o r d e n e n i k h a d amper n o g m a a r e e n p a a r j a a r d i e n s t a l s o n d e r w i j z e r. V a n l e s g e v e r i n de hoogste k l a s d a a l d e i k a f n a a r d e t w e e d e o f d e l a a g s t e k l a s t e Hoogboom, o m d a a r d e l e t t e r s t e g a a n aanleren aan de beginnelingen. R e e d s o p h e t e i n d e van h e t t w e e d e t r i m e s t e r , o m s t r e e k s P a s e n , m o e s t 17.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 20

i k z e l f v a s t s t e l l e n , d a t m i j n l e s o n d e r r i c h t aan de jongste l e e r l i n g e n i n het e e r s t e l e e r j a a r n i e t o p perbest g e l u k t was.

I k

had dus nog wat b i j t e l e -

ren i n h e t lesgeven aan de k l e i n e snaken.

Toen o p h e t e i n d e v a n W e r e l d o o r l o g I d e s o l d a t e n g e d e m o b i l i s e e r d w e r d e n , k e e r d e t e Hoogboom o o k d e o n d e r w i j z e r T h e o f i e l B o o g a e r t s w e e r. H i j was d e vader v a n de tegenwoordige s c h o o l d i r e k t e u r Guido Boogaerts. I n 1914, b i j h e t b e g i n van de e e r s t e wereldoorlog had T h e o f i e l Boogaerts a l s brankard i e r h e t l e g e r moeten vervoegen. T h e o f i e l B o o g n e r t s werd g e b o r e n t e Oelegem o p 1 7 . 3 . 1 8 9 3 , w a s g e d i p l o meerd t e S i n t - T r u i d e n e n t o t o n d e r w i j z e r benoemd t e E k e r e n -Hoogboom o p 1 3 . 9 . 1 9 1 3 . H e t b e t a a m d e d a t i k plaats maakte i n de g e m e e n t e l i j k e jongensschool t e Hoogboom v o o r T h e o f i e l B o o g a e r t s , d i e r e e d s v b b r de o o r l o g t o t o n d e r w i j z e r a l d a a r benoemd w a s , m a a r wegens d e m o b i l i s a t i e d e s c h o o l h a d m o e t e n v e r l a t e n .

Ditmaal e c h t e r werd i k n i e t (meer) gedegradeerd, want i k b e h i e l d m i j n r a n g e n t a a k a l s o n d e r w i j z e r , e c h t e r n i e t t e Hoogboom ( h i e r w a s h e t o n d e r w i j z e n d personeel v o l z e t ) maar t e E k e r e n -Centrum. E n z o dan k o n i k g a a n l e s g e v e n i n e e n s c h o o l t e E k e r e n Centrum. A m p e r e e n p a a r j a a r h a d i k a l s o n d e r w i j z e r mogen v e r t o e v e n i n d e d o r p s g e m e e n s c h a p v a n Hoogboom.

Het w a s s l e c h t s e e n k o r t e t e r m i j n , m a a r e e n p e r i o d e die d i e p e i n d r u k k e n i n m i j h a d nagelaten, w a n t nog immer b e w a a r i k v a n Hoogboom e e n b i e z o n d e r p l e k j e apart i n m i j n h a r t !

F

r

a

n

s

Bresseleers 1 8 . -

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 21

HOBONIA SOLDATENGRAVEN 39-'45 G.E.SPITTAEL STELT VOOR:

CULTURELE HEEMKRING NOOGBOOM

dia - ea klankspel (greet scherm 5m z 501 OPZONDAG 12 MAART 1978 IN DE KERK VAN

ST.-JOZEFTEEKEREN- HOOGBOOM AANVANG :19.30 OOR I N K O M : GRATIS

N a k a a r t e n o v e r s u k s e s v o l l e a k t i v i t e i t e n i s a l t i j d aangenaam. O p 12 m a a r t kwam G e o r g e E . S p i t t a e l u i t E e k l o z i j n l e v e n s w e r k " S o l d a t e n graven 1 9 3 9 - 1 9 4 5 o v e r d e g e h e l e w e r e l d " v o o r s t e l l e n , e e n d i a - r e e k s d i e z o n d e r v o o r g a a n d e mag genoemd w o r d e n o p w e r e l d v l a k . D e 4 0 0 g e s e lekteerde d i a ' s werden g e p r o j e k t e e r d o p een scherm van 5 x 5 m d a t s p e c i a a l v o o r deze g e l e g e n h e i d i n d e S i n t - J o z e f s k e r k werd opgespannen.

George, v e r g e z e l d v a n z i j n e c h t g e n o t e , b r a c h t n o g d r i e s p e c i a l i s t e n mee u i t h e t P r o v i n c i a a l Te c h n i s c h I n s t i t u u t v a n E e k l o . D e z e mensen zorgden v o o r e e n p e r f e k t v e r l o o p v a n d e p r o j e k t i e v o o r e e n b i j n a gans g e v u l d e k e r k .

Het gemengd k o o r " R o r a t e " z o r g d e m e t t w e e s t e m m i n g s v o l l e l i e d e r e n v o o r d e i n l e i d i n g . H e t mag o n d e r s t r e e p t w o r d e n d a t h e t z a n g k o o r , m e t Guido B o g a e r t s a l s d i r i g e n t , v o l l e d i g b e l a n g e l o o s z i j n m e d e w e r k i n g v e r l e e n d e , w a a r v o o r we h e n l a n g s d e z e w e g n o g m a a l s d a n k e n . N a d e p r o j e k t i e zorgde t r o m p e t t i s t G i l b e r t Schijvens met de u i t v o e r i n g van "The L a s t P o s t " v o o r e e n a a n g e p a s t s l o t v a n e e n o n v e r g e t e l i j k e a v o n d .

Ook G i l b e r t w i l l e n w e d a n k e n v o o r z i j n m e d e w e r k i n g e n v a n G e o r g e Spittael en h e t technisch team, zowel de t r o m p e t t i s t a l s h e t k o o r, p r o f i c i a t wensen v o o r de mooie u i t v o e r i n g .

Toen d e l a a t s t e a k k o o r d e n v a n " T h e L a s t P o s t " w e g s t i e r v e n , w e r d e n e r nog bloemen o v e r h a n d i g d a a n mevrouw S p i t t a e l e n k r e e g George a l s aandenken n o g e e n p r a c h t i g e t e k e n i n g v a n A l d a V o s . I e d e r e v e r g o e d i n g , z e l f s voor z i j n k i l o m e t e r s , had h i j p e r t i n e n t geweigerd.

Wanneer d e a a n w e z i g e n d e k e r k v e r l i e t e n g e b e u r d e d a t i n d e g r o o t ste s t i l t e ; i e d e r e e n was n o g o n d e r de i n d r u k v a n d e v o o r s t e l l i n g , en w e d e n k e n w e l d a t a l l e t o e s c h o u w e r s d e b o o d s c h a p d i e G e o r g e b r a c h t : " N o o i t m e e r o o r l o g " , mee n a a r h u i s d r o e g e n . p:arren

19.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 22

ANTWERPEN I N 1 8 7 8 België p l u k t nog steeds de vruchten van de n e u t r a l i t e i t , n a de D u i t s - F r a n s e o o r l o g van 1870. A n t werpen e n z ' n h a v e n b l i j v e n l e v e n i n d e r o e s v a n een b u i t e n g e w o n e h o o g c o n j u n c t u u r . O n d e r h e t l i b e r a l e g e m e e n t e b e s t u u r, m e t L e o p o l d d e N a e l a l s b u r g e m e e s t e r, w o r d e n a l s m a a r m é é r p r a c h t i g e g e b o u wen o p g e r i c h t i n a l l e d e n k b a r e n e o - s t i j l e n . A a n onderwijs en volksopvoeding wordt even v e e l aandacht ( m a a r u i t e r a a r d m i n d e r g e l d ) b e s t e e d a l s aan h a v e n u i t b r e i d i n g e n s t a d s v e r n i e u w i n g . E r b e staat geen werkloosheid, behalve a l s de Schelde d i c h t v r i e s t . E e n g e l u k k i g e t i j d om i n t e l e v e n ?

M i s s c h i e n w e l , m a a r v e r g e t e n we n i e t d a t e r n o g k i n d e r a r b e i d b e s t a a t , d a t d e werkweek zowat z e ventig uur t e l t , d a t veel zieken sterven b i j gebrek aan de meest e l e m e n t a i r e v e r z o r g i n g .

De s t a d t e l t z o w a t 1 6 0 . 0 0 0 i n w o n e r s , w a a r v a n s l e c h t s 7% k i e s g e r e c h t i g d z i j n . M e n m o e t a l e e n h e l e m e n e e r z i j n o m e e n b o l l e t j e t e mogen z w a r t maken. D e s t a d s k a s n o t e e r t 3 9 m i l j o e n o n t v a n g sten tegen s l e c h t s 1 3 m i l j o e n u i t g a v e n ; d e opbrengst van d e h a v e n o v e r t r e f t v e r u i t d e u i t g a v e n v a n d e nochtans n i e t e r g z u i n i g e s t a d .

Antwerpen g e t u i g t v a n z i j n g r o t e w e l s t a n d d o o r 20.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 23

het o r g a n i s e r e n v a n p r a a l s t o e t e n . A n t w e r p e n , stad d e r s t o e t e n ! I n 1 8 7 5 was e r d e s t o e t v a n de " O l i j f t a k " m e t a l s t h e m a d e o v e r w i n n i n g v a n d e Geuzen. I n 1 8 7 7 was e r d e p r a c h t i g e s t o e t v a n h e t R u b e n s j a a r. I n 1 8 7 8 w o r d t d e i n h u l d i g i n g v a n d e nieuwe S c h e l d e k a a i e n g e v i e r d m e t e e n s t o e t v a n 87 p l a t t e n a t i e w a g e n s , g e l a d e n m e t koopwaren u i t de v i e r w e r e l d d e l e n , b e s p a n n e n m e t d e r e u z e n p a a r den d e r n a t i e s - s t a a r t e n d e manen g e k e p e r d e n met v e e l k l e u r i g e s t r i k j e s g e s i e r d , d e h o e v e n f e e s t e l i j k gepoetst e n geblonken.

Een r e u s a c h t i g k a n o n , g e t r o k k e n d o o r t w a a l f v a n d i e b o n k i g e p a a r d e n , s l u i t d e z e wonderen s t o e t a f .

Nog e e n v i e r i n g s h e t 2 5 j a r i g b e s t a a n v a n d e Nederlandsche Schouwburg, m e t e e n w e d s t r i j d v o o r toneelletterkunde, e e n toneelkongres, concert, f e e s t m a a l , e n k o s t e l o z e v e r t o n i n g e n d e r bekroonde stukken.

Op d e p a s geopende D e K e y s e r l e i b o u w t men d e Alhambra, e e n schouwburg v o o r V l a a m s g e s p r o k e n toneel, d i e o p Nieuwjaarsdag 1 8 8 6 z a l afbranden; op o n g e v e e r d e z e l f d e p l a a t s z u l l e n l a t e r d e h o t e l s C e n t u r y e n d e L o n d r e s gebouwd w o r d e n . I n d e L o c k a e r t s t r a a t e n d e G a s s t r a a t worden stadscholen voor j o n g e n s g e o p e n d .

Voor b e j a a r d e n w o r d t i n d e L a n g e L o z a n a s t r a a t e e n g r o o t t e h u i s gebouwd. I n h e t s t e d e l i j k e z i n n e l o zenhuis w o r d e n d e o u d e h o u t e n bedden v a n d e 21.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 24

s c h u r f t l i j d e r s v e r v a n g e n d o o r moderne i j z e r e n bedden.

Dwars d o o r h e t v o l k s e S t - A n d r i e s k w a r t i e r w o r d t d e Nationalestraat getrokken a l s verbinding tussen de G r o e n p l a a t s e n h e t p a s g e o p e n d e Z u i d k w a r t i e r .

De r u i v a n d e O u d e V a a r t p l a a t s w o r d t o v e r w e l f d .

Op 1 5 j u l i w o r d t h e t n i e u w e S l a c h t h u i s g e o p e n d .

De o p e n b a r e r e i n i g i n g b o u w t e e n b i j l o k a a l o p h e t Stuivenbergplein, met paardenstal en werkhuizen.

De s t e d e l i j k e g e z o n d h e i d s d i e n s t r i c h t e e n v e r b a n d huis op i n de Bordeauxstraat.

I n de Ve n u s s t r a a t 3 6 , i n een h u i s d o o r de s t a d aangekocht v a n h e t B u r e e l v a n We l d a d i g h e i d , w o r den w e r k e n u i t g e v o e r d o m e r h e t p o l i t i e c o m m i s s a r i a a t van de 2e w i j k t e vestigen.

Door t o e d o e n v a n d e S C I M ( d e l a t e r e K a m e r v a n Koophandel) w o r d e n d e s e d e r t 1 8 5 4 o p g e s t e l d e v e r koopsvoorwaarden v a n d e " A n t w e r p s e P l a a t s " a a n g e past e n v e r n i e u w d . V a n a f 1878 o o k v e r z o r g t d e z e vereniging de j a a r l i j k s e u i t g a v e van een v e r s l a g van d e p l a a t s e l i j k e h a n d e l s - , n i j v e r h e i d s - e n zeevaartbeweging.

I n november z i j n d e bouwwerken v a n h e t S c h i p p e r s dok a a n L o b r o e k b e ĂŤ i n d i g d , e n w o r d e n e l d e r s i n d e haven w a t e r p e r s i n r i c h t i n g e n , d r a a i b r u g g e n , s l u i s deuren, h y d r a u l i s c h e k a a p s t a a n d e r s e n e e n k r a a n b o k van 1 2 0 t o n i n g e h u l d i g d . D e v a s t e 4 0 - t o n s k r a a n o p de k a a i v a n h e t K a t t e n d i j k d o k w o r d t a a n g e s l o t e n o p 22.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 25

de h y d r a u l i s c h e d r i j f k r a c h t , e n d e g e m e e n t e r a a d w i j s t de l e e r i n g toe van zes hydraulische kranen (hefvermogen 1 . 5 0 0 k g ) v o o r d e E n t r e p o t - e n c o d e friduskaaien.

I n december w o r d t " t e n t i t e l v a n p r o e f " e l e k t r i s c h e v e r l i c h t i n g geplaatst o p het noorderhoofd van de s l u i s d e r oude dokken. T w e e lampen, a l s ĂŠ ĂŠ r s t e toepassing van e l e k t r i c i t e i t i n de haven.

De v e r l e n g i n g s w e r k e n a a n h e t K a t t e n d i j k d o k v e r oorzaken e e n drama: o p 1 7 a u g u s t u s b r e e k t d e dam, die h e t K a t t e n d i j k d o k van de u i t g r a v i n g e n voor de nieuwe d r o g e d o k k e n s c h e i d t , d o o r . A l l e w e r k e n w o r d e n o v e r s t r o o m d , e n v i j f m e n s e n komen o m . O n m i d d e l l i j k w o r d t a a n e e n nieuwe dam begonnen, d i e eind november z a l v o l t o o i d z i j n .

Er z i j n a l t i j d w e l g e b e u r t e n i s s e n d i e d e A n t w e r p e naar wekenlang s t o f t o t p r a t e n geven: d e o n t p l o f f i n g b i j vuurwerkmaker Hendrickx, d e branden i n d i a m a n t s l i j p e r i j B o y l e e n r i j s t f a b r i e k Va n Etssen i n d e B l a u w b r o e k s t r a a t , d e moorden o p vrouw v a n Schoor i n s e p t e m b e r e n o p v r o u w S t e p p e i n n o v e m b e r. . .

L a t e n we o o k e v e n b u i t e n d e s t a d s g r e n z e n k i j k e n .

De l e s s e n , u i t m i l i t a i r o o g p u n t u i t d e k r i j g s verrichtingen t i j d e n s de Frans-Duitse oorlog getrokken, l e i d e n t o t w i j z i g i n g e n i n de v e r d e d i g i n g s werken v a n h e t " Ve r s c h a n s t Kamp" v a n A n t w e r p e n .

23.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 26

Om m e t d e n i e u w e d r a a g w i j d t e v a n d e a r t i l l e r i e rekening t e houden, moet de b u i t e n r a n d van h e t Ve r s c h a n s t Kamp n a a r h e t z u i d e n v e r l e g d w o r d e n .

Men d a c h t a a n d e h o o g t e k o m H o v e - B o n t i c h o m d e b u i t e n f o r t e n o p t e bouwen; e n i g e k i l o m e t e r v e r d e r l i g t echter d e w a t e r b a r r i è r e Rupel-Nete; o m deze n a t u u r l i j k e wering i n het verdedigingsstelsel i n te werken b e g i n t m e n i n 1 8 7 8 m e t h e t o p r i c h t e n v a n d e F o r t e n v a n L i e r e n Wa l e n . D e b o u w w e r k e n z u l l e n v i j f j a a r duren.

Ook o v e r w a t i n h e t b u i t e n l a n d g e b e u r t w o r d t g e praat e n i n de g a z e t t e n geschreven.

In j a n u a r i v o l g t Umberto I z i j n overleden. vader V i c t o r Emmanuel I I o p a l s k o n i n g v a n I t a l i ë , v e r overen d e R u s s i s c h e t r o e p e n A d r i a n o p o l i s o p d e Tu r k e n , h u w t d e S p a a n s e k o n i n g A l f o n s o X I I m e t z i j n n i c h t M a r i a de l a s Mercedes, e n komt t e L o n den d e d o o r Mohammed A l i v a n E g y p t e g e s c h o n k e n obelisk Cleopatra's Naald toe.

In f e b r u a r i wordt Leo X I I I t o t paus verkozen.

In maart s l u i t e n Rusland e n T u r k i j e v r e d e n a negen jaar oorlog, e n wordt Servië onafhankelijk.

In mei wordt i n B e r l i j n een mislukte aanslag op keizer Willem I gepleegd.

I n j u n i v o l g t e e n tweede a a n s l a g , w a a r b i j d e k e i z e r door e e n p i s t o o l s c h o t w o r d t g e r a a k t .

I n s e p t e m b e r z i n k t o p d e Theems h e t p a s s a g i e r s s c h i p Princess A l i c e n a een a a n v a r i n g ; e r z i j n 700 doden.

24.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 27

I n o k t o b e r worden u i t d e Manhattan Bank t e Londen 3 miljoen d o l l a r geroofd.

I n november m i s l u k t t e N a p e l s e e n a a n s l a g o p k o n i n g Umberto I .

Honderd j a a r l a t e r i s e r n o g a l t i j d n i e t s n i e u w s onder d e z o n .

R. l l a r d o t .

25.—

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 28

INHOUDSTAFEL

Het G e l m e l e n s l o t i n H o o g s t r a t e n - P. A r r e n

2.-

Hoe i n 1 9 1 9 e e n s c h o o l h o o f d g e d e g r a d e e r d werd t e Hoogboom - F r . B r e s s e l e e r s

15.-

S o l d a t e n g r a v e n ' 3 9 - ' 4 5 - P. A r r e n

19.-

Antwerpen i n 1 8 7 8 - R . A l a r d o t

20.-

Hobonia - 7de jaargang - nr. 2 - juni 1978 - p. 29