Hobonia 1986-1 januari

HOBONIA KULTURELE HEEMKRING HOOGBOOM

Verantwoordelijke uitgever P. ARREN Antverpiastraat 9 2070 Ekeren

D

r

i

e

m

a

a

n

d

e

l

i

j

k

s

tijdschrift

15e JAARGANG - 1986 JANUARI - FEBRUARI - MAART

V i l l a " " H a z e n v e l d " - Hoogboomsteenweg Te k e n i n g : A n d r ĂŠ M a r i n

INHOUD De Lijkwade van T u r i j n ( 5 )

R. Van Haelst

blz.

Snuffelend i n h e t verleden van Hoogboom Pastoors van de parochie Hoogboom ( 1 )

R. Roelands

blz. 11

Antwerpen i n 1886

R. Alardot

blz. 22

Kastelen i n Vlaanderen: I s q u e i n Overijse

P. Arren

b i z . 34

Computers geen beste maatjes met onze t a a l

R. Alardot

blz. 4 9

De Heksenwaag i n Oudewater

P. Arren

blz. 5 4

2

1

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 1

De Lijkwade van Turijn

DE MANDYLION ALS LOSCP3.n Rond de j a r e n 700 n . C . kende Edessa zwarte t i j d e n . De regelmátige overstromingen hadden eens t e meer de o o g s t . v e r n i e t i g d en v e l e h u i zen beschadigd. H e t l a n d g i n g gebukt onder zware o o r l o g s l a s t e n en de heersende m o s l i m s kenden geen genade. Zo geraakte de stadskas van Edessa l e d i g . Goede raad was duur. De vroede vaderen vonden slechts één oplossing: b i j de bankiers t e rade gaan. Maar ook toen was geen enkele g e l d s c h i e t e r b e r e i d een z i l v e r l i n g t e r i s k e r e n z o n der borg !

In d i e dagen leefden i n Edessa d r i e r e l i g i e u z e strekkingen naast elkaar. De Christenen vormden de meerderheid, maar de Monofysieten (volgens de l e e r van Eutyches) e n de Nestorianen vertegenwoordigden belangrijke minderheden. Beide groepen vereerden e l k hun " a r c h e i r o poietos" kopie van de Mandylion a l s de enige en echte " v e r e i c o n e " .

De ortodoxe monofysiet en handelaar Athamasius b a r Gumayer zag h i e r de kans van z i j n l e v e n , om z i j n sekte de b e l a n g r i j k s t e r e l i e k t e bezorgen. H i j bood aan, a l l e nodige g e l d zonder enige i n t e r e s t voor te schieten, met a l s énige waarborg: d e MANDYLION. In a l l e s t i l t e werd een akkoord b e r e i k t en b e s l o o t men t o t een r u i l die nu nog steeds voor verwarring z o r g t : d e "Mandylion" werd u i t g e wisseld tegen een `ortodoxe k o p i e " van bar Gymayer en verdween i n de schatkamer van de k e r k van de Moeder Gods, waar de ortodoxen hun erediensten h i e l d e n .

-2-

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 2

De N e s t o r i a n e n b r a c h t e n d e z a a k u i t , e n d e b e v o l k i n g v a n Edessa kwam i n o p s t a n d . Men b l e e f l i e v e r v o o r t s u k k e l e n , d a n e r z ' n t o e v l u c h t toe t e nemen, h e t " p a l l a d i u m " v a n d e s t a d t e v e r k w a n s e l e n v o o r w a t geld.

Om d e gemoederen t e sussen t o o n d e n d e K r i s t e n e n d e o r t o d o k s e k o p i e van d e M a n d y l i o n i n d e Ay a S o f i a . P l e c h t i g w e r d d e z e k o p i e " a a n het v o l k teruggegeven" e n v e r e e r d a l s z i j n d e de " v e r e i c o n e " .

U i t v o o r z o r g werd, het d o e k u i t e r s t z e l d e n g e t o o n d . Z o w e r d o n t d e k k i n g v a n h e t b e d r o g voorkomen. A l l e e n d e h o o g s t e a u t o r i t e i t e n k e n den d e w a a r h e i d . D e e r e d i e n s t e n werden b e p e r k t , e n d e f a a m v a n d e Mandylion z w a k t e g e l e i d e l i j k a f .

I n f e i t e z o u niemand o o i t w e t e n , h o e d e e c h t e M a n d y l i o n v a n d e v a l s e t e o n d e r s c h e i d e n . V e r w o n d e r l i j k was w e l h e t s t i l z w i j g e n v a n d e v o l gelingen van de l e e r van Eutyches: d e e c h t e Mandylion l e e k w e l van de a a r d b o l verdwenen.

Misschien s t e l d e b a r Gumayer e r z i c h t e v r e d e n mee, d e r e l i e k v o o r z i c h z e l f t e bewaren ? *

*

*

*

*

*

*

T r a d i t i e s u i t d e V I d e eeuw v e r t e l l e n d a t d e b e e l t e n i s , d i e men "Vera I c o n e " noemt, o n t s t o n d t o e n J e z u s - K r i s t u s z i j n g e l a a t a f d r o o g de. D e a f b e e l d i n g v a n z i j n g e l a a t b l e e f o n u i t w i s b a a r o p h e t l i n n e n a c h t e r. E e n t e k s t v a n d e p a t r i a r c h v a n K o n s t a n t i n o p e l - u i t d e V I I d e eeuw, v e r m e l d t : " e e n a f d r u k v a n e e n i n z i j n z w e e t badende g e l a a t v a n Onze Heer J e z u s - K r i s t u s " .

Het a l o u d e g e b r u i k om " e c t y p a s " ( v e r v a n g i n g s - r e l i k w i ë n ) t e g e b r u i k e n op a f g e l e g e n p l a a t s e n o f i n m o e i l i j k e t i j d e n , g a f a a n l e i d i n g t o t veel m i s b r u i k e n . E r waren w e l d r a meer " p a n a g h i a s " ( r e l i k w i ë n ) d a n dat e r o o i t " m a r t y r s " ( G r i e k s v o o r m a r t e l a r e n ) geweest waren En h e t was m o e i l i j k u i t t e maken w i e n u e e n " p a n a g h i a s " o f e e n "ectypas" vereerde.

Vele K r i s t e n e n waren h e t n i e t e e n s m e t d e z e p r a k t i j k e n , d i e v o l g e n s hen d e g o d s d i e n s t i n g e v a a r b r a c h t e n e n t w i j f e l z a a i d e n i n h e t h a r t van d e g e l o v i g e n .

Leo I I I u i t h e t g e s l a c h t d e r I s a u r i ë r s ( 7 1 7 - 8 6 7 ) h a d z i c h r e e d s onderscheiden d o o r h e t v e r s l a a n v a n d e Saracenen i n 7 1 7 . H i e r d o o r kreeg d e z e " k l u i z e n a a r u i t d e b e r g e n " v e e l g e z a g . H i j v a a r d i g d e een " e d i k t " u i t w a a r b i j h e t v e r e r e n v a n i k o n e n , b e e l d e n e n r e l i k -3-

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 3

wiën v e r b o o d . D i t o n t k e t e n d e e e n w a r e k e r k e n s t r i j d d i e meer d a n een eeuw z o u d u r e n . I n f e i t e g i n g h e t h i e r om een p r i n c i e p s k w e s t i e : Leo I I I e i s t e h e t gezag v a n d e k e r k o p !

Leo I I I v o e r d e z i j n s t r i j d t e g e n d e " i c o n e n " m e t v e r b e t e n h e i d d o o r.

H i j noemde d e v e r e r i n g v a n b e e l d e n e n r e l i k w i ë n e e n smaad a a n d e A l l e r h o o g s t e e n d i e f s t a l t e g e n o v e r d e k u l t u s v a n d e e n i g e w a r e God. Z e l f s d e b e e l t e n i s v a n d e e e r s t e p a u s P e t r u s v o n d g e e n genade i n z i j n ogen !

I n Rome moest men m e t l e d e ogen t o e z i e n , h o e h e t gezag v a n d e p a u s , met d e b e e l d e n , o p d e b r a n d s t a p e l s t e r e c h t k w a m . P a u s G r e g o r i u s I I reageerde m e t e e n d r e i g e n d e b u l , w a a r i n h i j h e t w e s t e n o p r i e p " d e e r f e n i s v a n d e p r i n s d e r a p o s t e l e n i n s t a n d t e houden e n z i j n v e r d e d i g i n g t e g e n d e i n o c l a s t e n o p te nemen " . D e s l o t w o o r d e n v a n d e bul h e e f t men l a t e r n o g d i k w i j l s o n d e r b e l a n g r i j k e dokumenten g e vonden: " Z o u p r o b e e r t EEN beeld van d e H . P e t r u s n e e r t e h a l e n , d a n z i j n w i j o n s c h u l d i g a a n h e t v e r g o t e n b l o e d , d a t o v e r Uw hoofd z a l nederkomen " .

Gregorius I I I a c h t t e d e z e waarschuwing n i e t d u i d e l i j k genoeg e n sloeg t i j d e n s h e t C o n c i l i e v a n Rome ( 7 3 1 ) d e i n o c l a s t e n i n d e b a n van d e H . K e r k .

De i n o c l a s t e n l a g e n d a a r n u p r e c i e s n i e t w a k k e r v a n e n b l e v e n n o g jaren kostbare r e l i k w i ë n vernietigen.

I n 843 kwam men e i n d e l i j k t o t e e n overeenkomst, d i e n a t u u r l i j k geen b e v r e d i g i n g z o u g e v e n . D e a r t o d o k s e K e r k mocht h a a r i k o n e n , b e e l d e n en r e l i k w i e n behouden, m a a r moest u i t e i n d e l i j k h e t gezag v a n d e S t a a t e r k e n n e n . I n d e g e s c h i e d e n i s noemt men d e z e t o e s t a n d h e t : "Cesaro-papisme".

Het O o s t e r s v o o r b e e l d z e t t e m e e r d e r e Westerse v o r s t e n a a n h e t d e n ken e n s p o e d i g b r a k o o k h i e r d e s t r i j d t u s s e n K e r k e n S t a a t u i t .

Maar a n d e r s d a n i n h e t Oosten z o u h e t h i e r d e k e r k z i j n d i e l a n g e t i j d d e w e r e l d l i j k e macht i n handen z o u k r i j g e n .

A l was d e p a u s m e e s t a l d e v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n e e n o f a n d e r e machtige f a m i l i e . A d e l l i j k e f a m i l i e s betwistten elkaar de pauselijke s t o e l e n a l l e m i d d e l e n waren h i e r t o e goed !

Meerdere o n w a a r d i g e f i g u r e n kwamen o p d e t r o o n e n schaamden a i c h n i e t , g e b r u i k t e maken v a n d e i n v l o e d v a n o n t u c h t i g e vrouwen a l s de l e g e n d a r i s c h e h o e r M a r o z i a . I n 961 was d e v e r t e g e n w o o r d i g e r van K r i s t u s o p d e a a r d e z e l f s e e n 1 5 - j a r i g e knaap (Johannes X I I ) ! ! !

-4-

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 4

waren d e " i c o n o c l a s t e n " g e v r e e s d a l s d e p e s t .

Zo kwamen d u i z e n d e n k o s t b a r e i k o n e n , m a n u s k r i p t e n e n r e l i e k e n op d e b r a n d s t a p e l t e r e c h t . V e l e o n s c h a t b a r e s c h a t t e n werden verborgen e n g i n g e n z o v o o r d e g e s c h i e d e n i s v e r l o r e n . A f e n t o e ontdekt een e k s p e d i t i e nog h i e r e n d a a r d e r g e l i j k e s c h a t t e n .

Maar t o c h gewaagd n i e t ĂŠ ĂŠ n d e r p o t e n t a t e n a a n h e t h o o f d d e r i c o n o c l a s t e n h e t e e n hand u i t t e s t e k e n n a a r d e " M a n d y l i o n " i n Edessa.

Meer z e l f s , n e t z o a l s d e h e i d e n s e k o n i n g Ma'Nu V I , o n d e r b r a k e n de i c o n o c l a s t e n h u n r u s t e l o z e j a c h t o p r e l i e k e n , om i n Edessa, de " M a n d y l i o n " a l s e e n " v e r e i c o n e " ( w a r e a f b e e l d i n g ) v a n J e z u s K r i s t u s t e v e r e r e n . D e openbare a a n b i d d i n g b l e e f gewoon v e r d e r gaan, a l gebeurde a l l e s w e l w a t " i n t i e m e r " e n kwamen e r h e e l wat m i n d e r p e l g r i m s . Ve l e n v r e e s d e n e e n v a l s t r i k : w i e b e t r a p t werd b i j d e v e r e r i n g v a n e e n b e e l d o f a n d e r e r e l i e k waagde immers z i j n h a c h j e . D e b e v o l k i n g v a n Edessa was e r s t e l l i g v a n o v e r t u i g d dat h e t " p a l l a d i u m " , t o e g e s c h r e v e n a a n d e M a n d y l i o n , e e n s t e meer z i j n k r a c h t bewezen h a d . Z o l a n g d i t " a l l e r h e i l i g s t e d o e k " i n E d e s sa w a s , z o u n i e t s a a n d e s t a d o f z i j n i n w o n e r s kunnen gebeuren.

En t e l k e n s opnieuw h e r h a a l d e h e t wonder z i c h . Om d e h a v e r k l a p k w a men nieuwe g r o e p e n " i c o n o c l a s t e n " d e h u i z e n uitkammen, o p z o e k n a a r heidense i k o n e n ( a f b e e l d i n g e n ) . Soms werden b e t r a p t e n t e r dood g e bracht, t e r w i j l i n de k a t e d r a a l d e "Mandylion" openbaar v e r e e r d werd !

Niemand t w i j f e l d e e r a a n d a t e e n s t e meer h e t " p a l l a d i u m " , d a t omheen de M a n d y l i o n h i n g , h a a r v a n d e v e r n i e l i n g gespaard h a d . O f waren het m i s s c h i e n d e d i e p - m e n s e l i j k e t r e k k e n v a n h e t t r a g i s c h e g e l a a t op d e " v e r e i c o n e " d i e d e i c o n o c l a s t e n t o t a n d e r e gedachten b r a c h t ? *

*

*

*

*

*

*

*

*

I n 9 4 3 begonnen d e B y z a n t i j n e n e e n o f f e n s i e f om d e moslims u i t h u n gebieden t e v e r d r i j v e n .

Hun l e g e r s o n d e r g e n e r a a l Curcuas v e r s l o e g e n d e moslims n a e e n korte veldslag.

Curcuas r u k t e o p t o t t e g e n Edessa e n s l o e g h e t b e l e g om d e s t a d .

Toen men d i t n i e u w s i n K o n s t a n t i n o p e l h o o r d e w e r d e e n i j l b o d e g e s t u u r d . C u r c u a s moest t e n a l l e n p r i j z e v e r m i j d e n d a t d e moslims z i c h a a n d e M a n d y l i o n zouden v e r g r i j p e n . H e t l e e k w e l o f h e t " p a l l a dium" v a n d e M a n d y l i o n o o k d e h e i d e n e n beschermde. Wa t Curcuas o o k -5-

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 5

De D u i t s e k e i z e r O t t o d e G r o t e g r e e p i n e n h e r s t e l d e d e o r d e . U i t dankbaarheid k r o o n d e d e j o n g e p a u s z i j n r e d d e r t o t k e i z e r v a n h e t " H e i l i g e Romische R e i c h D e u t s c h e r N a t i o n " , e e n t i t e l d i e t o t i n 1806 z o u b l i j v e n b e s t a a n .

Daarna kwamen e n k e l e g r o t e pausen h u n s t e m p e l d r u k k e n o p d e w e s t e r s e beschaving. T r a g i s c h genoeg b l e e f d e e e n d r a c h t t u s s e n d e v e r s c h i l l e n de k e r k e n z o e k . D i t e i n d i g d e i n 1054 o p e e n b i j z o n d e r d r o e v i g e gebeurtenis: z o w e l paus Leo I X a l s p a t r i a r c h M i c h e l K e r v e l a r i o s sloegen e l k a a r s Kerk i n d e b a n . H e t z o u d u r e n t o t i n 1965 v o o r a l e e r paus P a u l u s V I e n p a t r i a r c h A t h e n a g r o s d e z e w e d e r z i j d s e b a n v l o e k ophieven Ti j d e n s h e t C o n c i l i e v a n N i c ĂŠ e ( 7 8 7 ) w e r d e e n h e v i g e s t r i j d t u s s e n de v o o r - e n t e g e n s t a n d e r s v a n d e v e r e r i n g v a n " i c o n e s " e n a n d e r e r e l i k w i e e n u i t g e v o c h t e n . Men g i n g z e l f s v e r d e r d a n d e j o o d s e e n moslim- w e t t e n , d i e h e t aanbidden v a n a f b e e l d i n g e n t e n s t r e n g s t e verboden.

U i t de n o t u l e n b l i j k t d u i d e l i j k d a t e r i n NicĂŠe over de "Mandylion" gedebatteerd w e r d . E r w e r d d u i d e l i j k o n d e r s c h e i d gemaakt t u s s e n de r e l i e k e n a a n K r i s t u s t o e g e s c h r e v e n e n d e z e d i e behoord hadden aan a n d e r e vooraanstaande K r i s t e n e n . Z o o n t s n a p t e n u i t e i n d e l i j k r e l i e k e n a l s d e M a n d y l i o n , d e "gereedschappen d e r k r u i s i g i n g " , d e m a n t e l o f h e t k l e e d v a n K r i s t u s e n d e r g e l i j k e a a n h e t algemeen v e r b o d t o t v e r e r i n g e n aanbidding van a l l e r l e i voorwerpen, r e l i e k e n o f s t o f f e l i j k e r e s t e n v a n " h e i l i g e n " . A l d e z e " a f g o d e n b e e l d e n " moesten op d e b r a n d s t a p e l t e r e c h t k o m e n !

Het b l e e f n i e t b i j woorden. Nog s t r e n g e r d a n b i j d e moslims werden de v o o r s c h r i f t e n t o t o p d e l e t t e r g e v o l g d .

De " i c o n o c l a s t e n " v o e r d e n d e b e s l u i t e n v a n h e t C o n c i l i e u i t , z o n d e r enig o n t z a g v o o r d e waarde o f d e h i s t o r i s c h e b e t e k e n i s v a n d e r e l i e ken. V o o r a l i n h e t n a b i j e Oosten g i n g e n d e z e " r e c h t v a a r d i g e w r e k e r s " ongemeen b r u t a a l t e w e r k . A l l e s moest v e r n i e t i g d worden !

Zonder d a t d i t z w a r t o p w i t o p p a p i e r s t o n d , nam i e d e r e e n a a n d a t de r e l i e k e n , a a n K r i s t u s z e l f t o e g e s c h r e v e n , b u i t e n v e r v o l g i n g b l e ven. N e r g e n s was d i t o f f i c i e e l aangegeven e n , z o a l s m e e s t a l h e t geval b i j d e r g e l i j k e u i t s p a t t i n g e n , b e r u s t t e d e u i t v o e r i n g v a n d e C o n c i l i e - b e s l u i t e n i n d e handen v a n d e p l a a t s e l i j k e v e r a n t w o o r d e l i j ken. D i e b e s c h i k t e n o v e r a b s o l u t e v o l m a c h t e n . H u n b e s l i s s i n g was zonder v e r h a a l . V e r m i t s o p h e t b e z i t o f h e t v e r b e r g e n v a n " h e i d e n s e r e l i e k e n , afgodsbeelden o f o n r e i n e voorwerpen" d e d o o d s t r a f s t o n d , -6-

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 6

ondernam, a l z i j n p o g i n g e n om d e weerstand v a n d e b e l e g e r d e n t e breken, f a a l d e n .

Het hongerwapen z o u u i t e i n d e l i j k o o k d e m o s l i m s f a t a a l w o r d e n . M a a r de t i j d v e r s t r e e k e n ondanks d e a f g r e n d e l i n g v a n a l l e wegen b l e v e n de b e l e g e r d e n w e e r s t a n d b i e d e n . F i e r wapperde h u n v l a g b o v e n d e oninneembare s t a d s m u r e n .

U i t K o n s t a n t i n o p e l kwamen nieuwe o r d e r s : C u r c u a s m o e s t d e m o s l i m s een aanbod d o e n om d e s t a d z o n d e r s t r i j d o v e r t e g e v e n . I n r u i l voor d e ongeschonden " M a n d y l i o n " b e l o o f d e n d e B y z a n t i j n e n d e v r i j l a t i n g v a n 2 0 0 v o o r a a n s t a a n d e m o s l i m -gevangenen, d e b e t a l i n g v a n 12.000 z i l v e r l i n g e n e n h e t ongemoeid l a t e n v a n h e t g a r n i z o e n . E d e s sa werd u i t g e r o e p e n t o t " g e e s t e l i j k e v r i j s t a d " , d i e n o o i t meer d o o r de B y z a n t i j n s e t r o e p e n z o u a a n g e v a l l e n worden De M o s l i m - s t a f w e i g e r d e i n t e gaan o p e e n d e r g e l i j k " o n e e r v o l v o o r s t e l " e n v r o e g r a a d b i j d e k a l i e f i n Bagdad. D a a r kwam men t o t d e k o n k l u s i e d a t d e v r i j l a t i n g v a n d e gevangenen z w a a r d e r woog d a n wat d a n o o k e n g a f men o p d r a c h t d e r u i l t e a a n v a a r d e n .

Inmiddels b l e e f d e b e l e g e r i n g v e r d e r gaan e n kende d e b e v o l k i n g van Edessa d o n k e r e d a g e n . Hun v o o r r a d e n waren s i n d s maanden u i t g e put e n d e m o s l i m s d e e l d e n h u n k a r i g r a n t s o e n n i e t .

I n d e l e n t e v a n 9 4 4 kwam men e i n d e l i j k t o t e e n a k k o o r d . D e m o s l i m s zonden een boodschapper a a n Curcuas, m a a r d i e w e n s t e n i e t o v e r ĂŠ ĂŠ n nacht i j s t e gaan e n e i s t e e e n s t r e n g o n d e r z o e k v a n d e M a n d y l i o n door B y z a n t i j n s e g e e s t e l i j k e n e n v o l d o e n d e t i j d om d e e c h t h e i d v a n het d o e k v a s t t e s t e l l e n .

De B y z a n t i j n e n kenden immers d e g e s c h i e d e n i s v a n d e M a n d y l i o n g r o n d i g e n w i s t e n maar a l t e goed d a t e r " v e r v a l s i n g e n " b e s t o n d e n .

Bisschop Abraham v a n Samosata, d i e d e M a n d y l i o n goed k e n d e , w e r d met h e t onderzoek b e l a s t .

D i t onderzoek greep w a a r s c h i j n l i j k p l a a t s i n h e t k l o o s t e r van Sumer a , i n d e n a b i j h e i d v a n Edessa. S i n d s d i e dagen k a n men h i e r e e n f r e s k o bewonderen, w a a r o p d e " S i n d o n " i n h a a r v o l l e l e n g t e a f g e b e e l d staat.

W a a r s c h i j n l i j k was d i t d e e e r s t e maal d a t d e l i j k w a d e u i t h a a r t e t r a p l i d o n - f o r m a a t gehaald werd. H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k werd z e o p nieuw i n h a a r o r i g i n e l e v o r m , a l s p o r t r e t overspannen. D e B y z a n t i j nen hadden n i e t v e e l m o e i t e om v a s t t e s t e l l e n d a t z e t e d o e n h a d den m e t d e " o r t o d o k s e k o p i e " v a n d e m o n o f y s i e t A t h a n a s i u s b a r -7-

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 7

Caesarea, grachten van de kruisvaarderss t a d ( 1 2 4 0 ) . Foto: R. Alardot

Plan van Jerusalem uit de Xle eeuw.

t1Cteand41ét4tn1e= teegnixt t i n t %l11tmlil e n v. > l t i t o t e l i o u d e l l on * p o l o * t a r o e e c t c a m t e t n s r u . àc' btaltee.+a • o trt tt taosíuttR ol>` e v e frier tit aaaott>pétitatevr% 4 arouse lorbeoeed'Sreasdloit,aDsRire SEjon tpoe.etnea-vorelttbeese in'sc(biptug trcocttor on •tbedt.m^tErcteo+c 4áyctictotner t r i + e w r • g n ` c t e w e : Q

}gt: b etaiauow vnctistetieraboi+r ottltbounl: mrceetnanuaveSemio.4r Constantinopel in de Xllde eeuw Op dit oude stadsplan staan enkele der belangrijkste gebouwen aangegeven A = Kerk van Sancta Maria di Blachernea.

B = Ay a Sophia C = Forum Marcianus D = Forum Constantijn E = Augustus-zuil F = Forum Theodosius G = Arcadius-zuil H = Keizerlijk Paleis.

Afdruk uit "Li prologues de Costantinoble" van Robert de Clary (Bewaard in "Kongelige Bibliotek-Kopenhagen).

De vier laatste lijnen luiden letterlijk: "Nul ne seut on ques, ne gru, ne franchois que li sydoine devint, quand la vil fu prise" (Niemand, noch Griek, noch Fransman, zal ooit weten wat er van de lijkwade geworden is, toen de stad genomen werd ...).

—8

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 8

Gymayer. N a d i e n w e r d e e n " n e s t o r i a a n s e k o p i e " g e s t u u r d . Z o n d e r sukses. D e B y z a n t i j n e n kenden h u n z a a k j e ! H e t b l e e k d a t d e i n w o ners v a n Edessa w e i g e r d e n d e o r i g i n e l e " M a n d y l i o n " o v e r t e d r a g e n aan d e B y z a n t i j n s e a f g e v a a r d i g d e n .

De moslims.werden d i t t o u w t r e k k e n moe e n g r e p e n i n . Z o k r e g e n d e B y z a n t i j n e n u i t e i n d e l i j k d e e c h t e M a n d y l i o n o n d e r o g e n . E r was geen t w i j f e l meer m o g e l i j k , e n h e t a k k o o r d werd o n d e r t e k e n d . M a a r d e inwoners v a n Edessa b l e k e n n i e t g e n e i g d z i c h b i j d e z e b e s l i s s i n g neer t e l e g g e n ! Z o w e l K r i s t e n e n a l s Moslims e i s t e n d e t e r u g k e e r van Hun M a n d y l i o n . Om d e gemoederen t e s u s s e n z o u b i s s c h o p Abraham de M a n d y l i o n nog eenmaal openbaar t e n t o o n s t e l l e n i n d e " A y a S o f i a " .

Maar d a t bekwam hem s l e c h t . D e b e v o l k i n g w e i g e r d e r e s o l u u t d e b i s schop h e t v e r t r e k . C u r c u a s w i s t n i e t meer v a n w e l k h o u t p i j l e n m a ken. Duizenden omringden d e k a t e d r a a l . E e n b l o e d b a d l e e k o n v e r m i j d e l i j k . M a a r Abraham w i s t b l i j k b a a r waar d e m o s t e r d s t o n d ! H i j s n o r d e v l u g d e " o r t o d o k s e k o p i e " o p , d i e men a l v e l e j a r e n a r g e l o o s v e r e e r de, t o o n d e d e z e a a n h e t v o l k , t e r w i j l d e " e c h t e M a n d y l i o n " l a n g s een z i j p o o r t j e b u i t e n d e s t a d g e v o e r d w e r d . Te l a a t b e g r e p e n d e inwoners d a t z e b i j d e n e u s genomen waren !

Curcuas was e e n d o o r d e w o l g e v e r f d e k r i j g s m a n . H i j l i e t meerdere eskorten o v e r v e r s c h i l l e n d e wegen t r e k k e n . Z o w i s t niemand w a a r z i c h d e M a n d y l i o n bevond !

U i t e i n d e l i j k was h e t d e b i s s c h o p v a n Edessa d i e d e M a n d y l i o n b u i t e n de s t a d v o e r d e ! Wanhopig s t u u r d e n d e K r i s t e n e n t r o e p e n o p z o e k naar d e M a n d y l i o n . A l l e i n s p a n n i n g e n waren v r u c h t e l o o s . Men w i s t n i e t waar z o e k e n . E n k e l e e s k o r t e s werden i n e e n h i n d e r l a a g g e l o k t , maar b u i t e n w a t n u t t e l o o s b l o e d v e r g i e t e n b r a c h t d i t geen a a r d e a a n de d i j k . U i t e i n d e l i j k d r o e g d e b i s s c h o p v a n Edessa, a a n d e o e v e r s van d e E u f r a a t , d e M a n d y l i o n o v e r a a n b i s s c h o p Abraham. Deze v o e r met e e n k l e i n b o o t j e o v e r d e r i v i e r , t e r w i j l d u i z e n d e n w e e r l o o s stonden t e k i j k e n . E d e s s a was z i j n " p a l l a d i u m " k w i j t . B i s s c h o p Abraham nam d e M a n d y l i o n mee n a a r z i j n k l o o s t e r i n Samosata. H i e r kwamen a f g e v a a r d i g d e n v a n d e k e i z e r d e r e l i e k o p h a l e n . O n d e r z w a r e m i l i t a i r e bewaking w e r d h e t k o s t b a r e r e l i e k n a a r K o n s t a n t i n o p e l overgebracht. Aan de r i v i e r S a g a r i s wachtte de k e i z e r l i j k e gezant Paracoemomenos Theophanes, d i e d e M a n d y l i o n o v e r b r a c h t n a a r h e t klooster van S t . Eusebius.

Het k l e i n o o d w e r d bewaard i n d e s a k r i s t i e . Niemand mocht h e t k l o o s t e r benaderen. Z e l f s d e monniken moesten i n h u n c e l l e n b l i j v e n . .1.

*

*

*

t

*

*

t

- 9 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 9

Ondanks h e t f e i t v a n d e e c h t e Ve r a I c o n e r e e d s s i n d s 9 4 4 i n K o n s t a n t i n o p e l bewaard w e r d , b r a c h t N i c e f o r o r F o c a i n 9 6 8 e e n m i r a k u l e u z e "CERAMICA VERA INCONE" mee v a n e e n r e i s n a a r Edessa. O o k d e z e " r e l i k w i e " w e r d i n d e P h a r o s - k a p e l bewaard.

De l e g e n d e w i l d a t h e t v e r d w i j n e n v a n d e M a n d y l i o n gepaard g i n g met d e z e l f d e n a t u u r k u n d i g e fenomenen, d i e z i c h b i j d e k r u i s d o o d van J e z u s hadden a f g e s p e e l d . H e t werd a a r t s d o n k e r, e e n g e w e l d i g onweer b a r s t t e l o s , enorme d o n d e r k l a p p e n r o l d e n d o o r d e l u c h t , g i g a n t i s c h e b l i k s e m s c h i c h t e n d o o r k l i e f d e n d e hemel . . . . M a a r n i e t s kon d e B y z a n t i j n e n tegenhouden.

Het d u u r d e n i e t l a n g v o o r Edessa ondervond, d a t h e t n i e t l a n g e r door h e t " p a l l a d i u m " v a n d e M a n d y l i o n beschermd w e r d .

I n 1146 s t o n d e n d e M o s l i m s o n d e r E m i r Z e n g i Mosoel o p n i e u w v o o r de muren v a n d e s t a d . H o e h a r d n e k k i g d e K r i s t e n e n o o k w e e r s t a n d boden, z e moesten h e t o n d e r s p i t d e l v e n . D i t m a a l was e r g e e n b o v e n n a t u u r l i j k e bescherming meer ! D e Moslims maakten a l l e k e r k e n m e t de g r o n d g e l i j k e n s t a k e n d e s t a d i n b r a n d . N o o i t z a l men w e t e n o f h e t " p a l l a d i u m v a n d e L a n d y l i o n " Edessa m e t z i j n v e l e k e r k e n had kunnen r e d d e n ? Z o verdween d e wonderschone " A y a S o f i a " v a n Edessa v a n d e aardbodem e n g i n g e n o n t e l b a r e w a a r d e v o l l e s c h a t t e n verloren.

Remi V a n H a e l s t * *

*

*

*

*

*

" D E L I J K WA D E VA N T U R I J N " V E R S C H I J N T EERLANG I N B O E K VORM, M E T D E P R A C H T I G E D I A ' S VA N BARON VANDERSTRAETENWAILLET A L S I L L U S T R AT I E M AT E R I A A L . D E U I T G AV E WORDT V E R ZORGD DOOR D E N . V . D E V L I J T . A L L E GEWENSTE I N L I C H T I N G E N KUNNEN BEKOMEN WORDEN B I J D E S C H R I J V E R : R E M I VA N H A E L S T KERKSTRAAT N R . 6 6 / 6 8 T E ANTWERPEN, T E L . N R . 0 3 / 2 3 6 . 5 6 . 2 0 *

*

*

*

*

*

*

- 10 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 10

snuffelend in het verleden van hoogboom

PASTOORSVAN DEPAROCHIE HOOGBOOM B i j K o n i n k l i j k B e s l u i t v a n 1 8 a p r i l 1871 w e r d d e p a r o c h i e S i n t - J o z e f v a n Hoogboom o p g e r i c h t . S i n d s d i e n h e b b e n d e hiernavolgende pastoors ingestaan voor de g e e s t e l i j k e belangen v a n d e p a r o c h i a n e n . Vo o r z o v e r z e t e r u g t e v i n den w a r e n z i j n d e b e l a n g r i j k s t e g e b e u r t e n i s s e n o f v e r w e z e n l i j k i n g e n t e l k e n s opgesomd.

,�.

- 11

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 11

1. SCHEVELENBOS L o d e w i j k A d r i a a n ( 1 8 7 1 - 1 8 8 6 ) J..J. J.♦J. J.�^nni J. J. JC .J� J• J� J. J. JC J. J.J. J. J.J. J J J . J.�n J. n4♦ ln� ni�JC^.n♦ �� JJC C. J. n nJ�nr �nnn��nn�i�Criri�n �iiJ:3C n i � i �

i � n

n JiCnJC"

n n n

n

n

n „

n n n ni�i�i�n*i�n

i � n i � n

n nJiC

Hij w e r d geboren o p 5 maart 1837 t e Hoogstraten en p r i e s t e r g e w i j d o p 1 9 december 1 8 6 3 .

Zijn eerste f u n k t i e a l s coadjutor ( 1 ) begon h i j o p 8 j u l i 1864 i n de p a r o c h i e van Zondereigen. H i j werd d o o r h e t b i s d o m benoemd t o t d e e e r s t e p a s t o o r v a n o n z e n i e u w o p g e r i c h t e p a r o c h i e , w a a r h i j o p 2 2 s e p t e m b e r 1871 z i j n intrede deed.

Dank z i j d e p e r s o o n l i j k e i n z e t e n d e f i n a n c i ë l e s t e u n van b a r o n O s y d e Z e g w a e r t s l a a g d a h i j e r i n o m i n Hoogboom een p r a c h t i g e p a r o c h i e k e r k o p t e b o u w e n .

Door z i j n w a n k e l e g e z o n d h e i d w a s h i j g e n o o d z a a k t o m i n de z i t t i n g v a n h e t k e r k f a b r i e k v a n 2 1 s e p t e m b e r 1 8 8 5 een c o a d j u t o r t e v r a g e n .

Op 1 0 j u l i 1 8 8 6 v e r l i e t h i j o n z e p a r o c h i e . H i j o v e r l e e d te Turnhout o p 7 f e b r u a r i 1887.

(1)

-

coadjutor: p r i e s t e r diens z i e k t e .

die

pastoor vervangt

tijdens

- 12 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 12

1. SCHEVELEQBOS Lodewijk Adriaan - 5.3.1837-7.2.1887 1871 - 1886

- 13 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 13

2. PEETERS A l o i s J o z e f ( 1 8 8 6 - 1 9 0 5 ) J. J.J. J. Jn�nn =J. J. J.n� J.J�nJ.n� J. J. .A`.n�i�n nJ.1..�.n�n J.J..�I. J.� J.nJ. J. nnn�n �JI n.Jr i J. �i� �� i C n n n n n n n * n n " * J i C J C

♦J,.J,Jrnn„J.��J.�.J`nJ.*J.

n

J,*

Alois- J o z e f Peeters werd t e Antwerpen geboren op 12 j u l i 1848 e n p r i e s t e r g e w i j d o p 2 1 d e c e m b e r 1 8 7 2 . V a n a f 1 8 f e b r u a r i 1 8 7 3 w a s h i j o n d e r p a s t o o r t e Eppegem e n v a n a f 1 j u n i 1878 was h i j o n d e r p a s t o o r v a n d e S i n t - J o r i s p a r o chie t e Antwerpen.

Op 2 3 s e p t e m b e r 1 8 8 6 w e r d h i j b e n o e m d t o t p a s t o o r v a n Hoogboom.

N i e t l a n g n a z i j n benoeming - i n m e i 1887 - l i e t b a r o n Osy d e Z e g w a e r t e e n g r a f k e l d e r m e t monument o p r i c h t e n achteraan d e k e r k . H i e r i n worden s i n d s d i e n de overleden f a m i l i e l e d e n v a n d e b a r o n b i j g e z e t . O p 5 december 1900 overleed b a r o n Eduard Osy d e Zegwaert, e n werd h i j i n de f a m i l i e k e l d e r b i j g e z e t .

Pastoor P e e t e r s maakte i n 1905 e e n r e i s n a a r h e t H e i l i g Land. O p d e t e r u g w e g a c h t e r o v e r l e e d h i j n a b i j A l e x a n d r i ë op 28 mei 1905.

- 14 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 14

2 . PEETERS Alo1s Jozef - 12.7.1848-28.5.1905 1886 - 1905

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 15

3. D E SMEDT F e r d i n a n d J a n ( 1 9 0 5 - 1 9 0 8 ) JtJ.J. .4J.J. J.JCnJ J. J.nJ. J.J.J. n in( n^ J.J•J. r nn�J.nJ. � n nJ.nJI. n n J=nnn*n n n�nnJ. n�nnn� n �n n n n n n n n

n n n

n n n

n n n n A A N

n n n n n n n n n n n n

n n n

Ferdinand - J a n De Smedt w e r d geboren t e A n t w e r p e n o p 16 m e i 1 8 5 7 . H i j w e r d p r i e s t e r g e w i j d o p 1 9 m e i 1 8 8 3 en o p 2 8 s e p t e m b e r v a n d a t z e l f d e j a a r w e r d h i j o n d e r p a s t o o r benoemd i n E i s e r i n g e n .

Va n a f 11 a p r i l 1 8 9 1 w a s h i j o n d e r p a s t o o r o p A n t w e r p e n K i e l e n o p 1 8 j u l i 1 9 0 5 w e r d h i j t o t p a s t o o r v a n Hoogboom benoemd.

Slechts d r i e j a a r z a l h i j h e t z i e l e h e i l van onze p a r o chianen waarnemen, w a n t o p 9 s e p t e m b e r v a n h e t j a a r 1 9 0 8 o v e r l e e d h i j t e Hoogboom.

Z i j n s t o f f e l i j k overschot werd op h e t kekhof van Hoogboom b e g r a v e n .

- 16 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 16

3. DE SMEDT F e r d i n a n d J a n - 1 6 . 5 . 1 8 5 7 - 9 . 9 . 1 9 0 8 1905 - 1908

- 17 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 17

4. ROELANS F r a n s J a n ( 1 9 0 8 - 1 9 2 5 ) J\

J̀� J ./\n�

n i � i t „ „ „ „ �

í

/ \ /\

.� 1 � Jn . .� \

/

i � iCn J , J � � n �n

J n. Jn . Jn .

Jn .

* * * " * * * , s * * * " * * * „ n * n n

J . Jt

/ \

n *

Frans - J a n R o e l a n s w e r d i n B r a s s c h a a t g e b o r e n o p 1 0 a p r i l 1858 e n p r i e s t e r g e w i j d op 22 a p r i l 1887.

H i j w a s a c h t e r e e n v o l g e n s l e r a a r i n Boom v a n a f 1 3 j a n u a r i 1887 e n onderpastoor van de p a r o c h i e S i n t - W i l l e brordus t e Antwerpen v a n a f 18 f e b r u a r i 1820.

Van 2 o k t o b e r 1 9 0 8 t o t 2 2 a p r i l 1 9 2 5 w a s h i j p a s t o o r van o n z e p a r o c h i e .

H i j h e e f t a l d u s d e o o r l o g s j a r e n 1 91 4 - 1 91 8 meegemaakt en d e d a a r a a n v e r b o n d e n b e s c h a d i g i n g e n a a n d e k e r k l a t e n herstellen.

In 1919 werd een v e r g r o t i n g van h e t k e r k h o f d o o r h e t gemeentebestuur v a n E k e r e n t o e g e s t a a n .

- 18 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 18

4. ROELANS F r a n s J a n - 1 0 . 4 . 1 8 5 8 - 1 8 . 9 . 1 9 3 3 1908 - 1925

- 19 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 19

5. VA N MECHELEN J a n A u g u s t i j n ( 1 9 2 5 - 1 9 4 8 ) J J . J . J C n JC . 1 . J . � J . �4 J . i � C J . � . l ` . JC J. J C JC JC n�n �nn Jn. nJJ . n. i Cn J`J J .. iCnn nJ n J n �n �J . n . 4 � C 3Ci�nnni�Cn nnn„ni�n„n�n n*JC *iCn , nnn JCnn„nn*niCJCn

J . J . . 4 r L J. J. ,1 J . '

P a s t o o r Va n M e c h e l e n w e r d t e T u r n h o u t g e b o r e n o p 1 3 s e p tember 1 8 8 0 . Z i j n p r i e s t e r w i j d i n g o n t v i n g h i j o p 6 j u n i 1903 e n v a n a f 2 6 a p r i l 1 9 0 4 w e r d h i j b e n o e m d t o t o n d e r pastoor i n Kapellen.

Van 2 M e i 1 9 2 5 t o t 11 f e b r u a r i 1 9 4 8 w a s h i j p a s t o o r v a n Hoogboom e n n a d i e n w a s h i j r e k t o r v a n d e Z u s t e r s v a n het H . H a r t v a n M a r i a t e K a p e l l e n . H i j o v e r l e e d e r o p 2 f e b r u a r i 1950. e n w e r d b e g r a v e n o p h e t k e r k h o f v a n Hoogboom.

Op 1 0 a u g u s t u s 1 9 4 7 w e r d d e e e r s t e p a r o c h i e z a a l v a n H o o g boom - Z a a l E x c e l s i o r - p l e c h t i g i n g e w i j d . Z e w a s e r gekomen d a n k z i j h e t o r g a n i s a t i e t a l e n t v a n A l f o n s v a n Broeckhoven e n d e g e l d e l i j k e s t e u n v a n v e l e m i l d e s c h e n kers.

P a s t o o r Va n M e c h e l e n w a s e e n g r a a g g e z i e n e f i g u u r i n Hoogboom. D a t t i j d e n s d e o o r l o g s j a r e n 1 9 4 0 - 1 9 4 5 z i j n kerk e r g beschadigd werd e n d a t h i j g e t u i g e was v a n h e t wegnemen d e r k l o k k e n o p 2 9 m e i 1 9 4 4 h a d hem e r g a a n g e grepen, z o d a t z i j n l i c h t e r e t a a k v a n r e k t o r z e e r welkom was.

SLOT VOLGT

R

a

y

m

o

n

d

Roelands

- 20 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 20

5. VAN MECHELEN J a n A u g u s t i j n - 1 3 . 9 . 1 8 8 0 - 2 . 2 . 1 9 5 0 1925 - 1948

- 21 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 21

ANTWERPEN I N

1 8 8 6

Antwerpen i n 1 8 8 6 : e e n v a n l e v e n b r u i s e n d e s t a d , w a a r d e k i i s i s b l i j k baar g e e n v a t o p h e e f t . Hoewel h e t l a n d s i n d s 1873 e e n p e r i o d e v a n laagkonjunktuur, d i e v o l g t o p d e gouden j a r e n z e s t i g , d o o r m a a k t , k a n men i n d e m e t r o p o o l m o e i l i j k v a n "magere j a r e n " s p r e k e n , z o a l s e l d e r s i n h e t l a n d . D a a r i s d e t r a f i e k i n o n z e h a v e n n i e t vreemd a a n .

Er w o r d t o n t z a g l i j k v e e l gebouwd, e n d e h a v e n w o r d t v o o r t d u r e n d u i t g e b r e i d , m a a r men k a n n i e t beweren d a t h e t l i b e r a l e s t a d s b e s t u u r onder h e t burgemeesterschap v a n L e o p o l d d e Wael h e t g e l d o v e r d e b a l k g o o i t , v e r m i t s d e s t a d s k a s i n 1886 2 6 , 2 m i l j o e n F r . o n t v a n g s t e n boekt t e g e n o v e r s l e c h t s 1 3 , 7 m i l j o e n F r . u i t g a v e n .

STADSBEELD Het s t a d s b e e l d o n d e r g a a t e e n g r o n d i g e v e r a n d e r i n g . D e h e l e w i j k r o n d h e t S t e e n i s g e s l o o p t , v o o r d e bouw v a n kaaimuren e n a f d a k e n ; d a a r b i j z i j n z o w a t 6 0 0 h u i z e n e n meerdere h i s t o r i s c h e gebouwen verdwenen.

Het S t e e n z e l f o n t s n a p t n a u w e l i j k s a a n h e t z e l f d e l o t , e n z a l e e r lang g e r e s t a u r e e r d worden. D e k o s t e n d a a r v o o r worden geraamd o p 150.000 F r .

De n i e u w e k a a i m u r e n z i j n i n j u l i v o r i g j a a r i n g e h u l d i g d . O o k e e n a a n t a l a f d a k e n i s r e e d s k l a a r . I n m e i 1886 w o r d t e e n monumentale dubbele s t e n e n t r a p gebouwd t u s s e n d e Va n D i j c k k a a i e n d e K u i p e r s straat.

Sinds 1 8 5 0 werden i n d e s t a d meerdere s t r a t e n v e r b r e e d ; i n 1886 i s het de b e u r t aan de B r a d e r i j s t r a a t ; d e o o s t z i j d e ( d e onpare k a n t ) wordt g e s l o o p t e n d e b r e e d t e v a n d e s t r a a t w o r d t v a n 5 o p 9 m e t e r gebracht.

Ook v a n d e r e e d s i n 1879 b e s l i s t e v e r b r e d i n g v a n d e Oudaan w o r d t nu w e r k gemaakt. I n 1886 worden m e t d a t d o e l e e n a a n t a l h u i z e n a f g e broken, o o k e e n d e e l v a n d e herenwoningen m e t s t a l l i n g e n , g a l e r i j en h o v i n g e n v a n k u n s t s c h i l d e r N i c a i s e De K e y s e r. H i j v e r h u i s t n a a r de Wa r a n d e s t r a a t ( d e l a t e r e K o n i n g i n E l i s a b e t h l a a n ) .

Nieuwe s t a d s w i j k e n nemen v o r m a a n .

I n de nieuwe w i j k " h e t Z u i d " , d i e aangelegd w o r d t op d e 108 h e k t a r e n grond v a n h e t i n 1874 a f g e b r o k e n " Z u i d k a s t e e l " , hebben d e 6 4 s t r a t e n en p l e i n e n e e n naam gekregen d i e a l s h o o f d t e m a ' s k r e g e n : d e a a r d en d e b e t e k e n i s v a n d e g e h a t e b u r c h t , d e 16de-eeuwse o p s t a n d v a n - 22 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 22

Oranje en de Geuzen, d e belegering door de Fransen van de t o t i n 1832 door de Hollanders bezette c i t a d e l , e n , i n mindere mate: h e t koningshuis, d e l o t g e v a l l e n van de Schelde, e n een a a n t a l Belgische steden. De naamgeving gebeurde door A . Possemiers, d e l a t e r e s t a d s sekretaris, i n "verstandhouding" met s t a d s a r c h i v a r i s P i e t e r Génard.

De s t r a a t n a m e n l i j s t werd door C o l l e g i a l e B e s l i s s i n g van 19 mei 1876 aangenomen.

Pieter Génard, autodidakt, g e b o r e n i n 1830, i s s t a d s a r c h i v a r i s s i n d s 1863 toen de k a t o l i e k e n nog i n h e t stadhuis z e t e l d e n . H i j w e r k t aan een s p e k t a k u l a i r g e ï l l u s t r e e r d boek: "Anvers à t r a v e r s l e s âges", dat i n 1888 z a l v e r s c h i j n e n .

Pieter Génard (1830 - 1899)

Ondanks z i j n enorme kennis van de l o k a l e geschiedenis, w o r d t h i j door h e t h u i d i g e stadsbestuur n i e t d i k w i j l s geraadpleegd o f gehoord als e r nieuwe straatnamen t e kiezen z i j n . De l i b e r a l e n van Leopold de Wael w i l l e n Antwerpen d e k l e r i k a l i s e r e n , z o wordt gezegd.

Hoe P i e t e r Génard z i c h ook door h e t stadsbestuur o p z i j g e z e t v o e l t , toch i s h i j , n a a s t d i r e k t e u r van h e t Stadsarchief (nog gevestigd op de tweede verdieping van h e t Stadhuis), o o k sekretaris-konservat o r van de "Maatschappij v o o r h e t vormen van een Museum voor Geschiedenis, A n t i k w i t e i t e n , Oudheden, Bouw- en Aerdkunde", d e l a t e r e Musea - 23 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 23

van Oudheden en Toegepaste Kunst van de s t a d Antwerpen.

Op h e t Zuid wordt s i n d s 1884 gebouwd aan h e t museum voor Schone K u n sten, n a a r plannen van twee jonge Antwerpse a r c h i t e k t e n : J a n -Jacob Winders en Frans Van Dycke, d i e -de ontwerpwedstrijd voor h e t museum wonnen i n 1877; hun p l a n werd i n 1881 door h e t Stadsbestuur aangenomen. H e t gebouw z a l i n Antwerpen de i e t s barokke v e r s i e van h e t n e o klassicisme, toegepast b i j openbare gebouwen, vertegenwoordigen.

Neogotiek wordt b i j voorkeur toegepast voor kerken, k l o o s t e r s en katolieke scholen.

Her en d e r i n de s t a d worden gebouwen afgebroken en andere o p g e r i c h t .

Op de Grote Markt wordt i n 1886 h e t eeuwenoude h u i s " d e Maagd van Antwerpen" gesloopt. H e t waardevolle gebouw kreeg d i e naam aangemeten in 1 7 1 5 omdat h i e r, v a n a f d a t j a a r , d e "Maagd", d i e op een praalwagen p r i j k t , i n stoeten en b i j f e e s t e l i j k h e d e n , werd gekleed en g e tooid.

Of nieuwbouw a l t i j d evenveel waarde h e e f t a l s wat afgebroken wordt, laten we over aan h e t oordeel van onze l e z e r s .

Op de F a l c o n r u i n r . 4 wordt b . v. een h u i s gebouwd waarop de f i e r e eigenaar h e t j a a r t a l 1886 l a a t beeldhouwen; v e r g e l i j k de gevel van d i e nieuwbouw met deze van de afgebroken "Maagd van Antwerpen".

Gesloopt 1886 - 24

Gebouwd 1886

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 24

Hoewel m i n d e r s p e k t a k u l a i r d a n o p h e t Z u i d , g e b e u r t o o k o p h e t Noord een e n a n d e r.

B i j R a a d s b e s l u i t v a n 2 0 f e b r u a r i 1886 w o r d t d e 5 d e w i j k g e s p l i t s t i n de 5 d e w i j k - n o o r d e n d e 5 d e w i j k - z u i d . D e g r e n s l i j n t u s s e n b e i d e wijken l o o p t door de Diepestraat, d e Korte Z a v e l s t r a a t , d e Handelsstraat, d e Onderwijsstraat en de Schijnpoortweg.

Er worden i n 1886 meerdere s t r a t e n geopend: - de Korte S l a c h t e r i j s t r a a t b i j K o l l e g i a a l B e s l u i t van 13 j u l i 1886; z e komt u i t o p d e Lange L o b r o e k s t r a a t ; - d e M o u t e r i j s t e e g , genoemd n a a r d e n a b u r i g e m o u t e r i j - b r o u w e r i j L o o ibroek, geopend b i j C o l l e g i a a l B e s l u i t v a n 2 4 s e p t e m b e r 1886; z e komt u i t t u s s e n d e nummers 3 9 e n 4 1 v a n d e Lange Lobroekstraat; - d e Handelsteeg ( ĂŠ ĂŠ n " s " ) geopend i n j u n i 1886 e n genoemd n a a r de H a n d e l s s t r a a t ( t w e e " s " ) w a a r i n d e z e s t e e g u i t m o n d t t u s s e n de nummers 7 1 e n 7 3 .

Een a n e k d o t e i n verband m e t s t r a a t n a a m g e v i n g . I n 1869 w e r d e e n d o o d l o pend s t r a a t j e , d a t i n d e V i o l e t s t r a a t u i t k o m t , V i o l e t t e n g a n g g e h e t e n .

Nu v a l l e n meestal.. de benamingen " g a n g " e n " s t e e g " n i e t i n d e smaak van d e bewoners. I n 1886 v r a g e n d i e v a n d e V i o l e t t e n g a n g d a n o o k , hun s t r a a t j e i n K o r t e V i o l e t s t r a a t om t e dopen. H e t C o l l e g e w i j z i g t inderdaad d e naam, m a a r i n Vi o l e t s t e e g . D a t i s a l even e r g , en d e bewoners z u l l e n e r n o o i t v r e d e mee nemen.

Maar z e s t i g j a a r l a t e r ( i n 1946 1 ) z u l l e n z e e i n d e l i j k r u i m s c h o o t s voldoening k r i j g e n a l s h u n s t e e g w o r d t omgedoopt i n L a v e n d e l s t r a a t . *

*

*

*

*

*

*

To t d e v e r f r a a i i n g v a n h e t s t a d s b e e l d w o r d t b i j g e d r a g e n d o o r h e t o p r i c h t e n van standbeelden. Aan de ingang van h e t Stadspark, k a n t Van B r e e s t r a a t , w o r d t , o p 8 a u g u s t u s 1 8 8 6 , t i j d e n s d e Gemeentefeest e n , e e n marmeren s t a n d b e e l d v o o r J a c o b J o r d a e n s o n t h u l d . Op d e p l e c h t i g h e i d z i e n we o . a . b u r g e m e e s t e r L . d e Wael, l e d e n v a n h e t gemeentebestuur, k u n s t e n a a r s z o a l s N i c a i s e De Keyser e n K a r e l V e r l a t , de l e d e n v a n d e " C e r c l e A r t i s t i q u e " , h e t muziekkorps v a n d e B u r g e r wacht, e n e e n z e e r t a l r i j k e m e n i g t e . H e t s t a n d b e e l d i s e r gekomen dank z i j e e n e r f g i f t v a n b a r o n A u g u s t Nottebohm, w a a r u i t l a t e r o o k de B r a b o f o n t e i n z a l b e k o s t i g d w o r d e n .

- 25 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 25

1

Jacob J o r d a e n s v e r h u i s d e i n 1 9 0 2 n a a r de G e u z e n h o f k e n s . I n 1 9 5 4 b e l a n d d e h e t standbeeld i n een stadsmagazijn aan de Desguinlei, e n toen dat magazijn v e r dween b i j d e a a n l e g v a n d e K l e i n e R i n g k r e e g J o r d a e n s e e n v i e r d e e n n o g m i n d e r, waardige v e r b l i j f p l a a t s i n een t u i n i n Rijkevorsel.Niet voor hĂŠĂŠl lang echter: vanaf 1986 z a l Jacob Jordaens opnieuw het Antwerpse stadsbeeld o p l u i s t e r e n , en w e l o p d e O e v e r - p r e c i e s h o n d e r d jaar na z ' n eerste inhuldiging.

Jacob Jordaens in Rijkevorsai - 26 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 26

De Antwerpenaars z i j n m i n s t e n s e v e n t r o t s o p ' h u n s t a n d b e e l d e n a l s d e Amerikanen o p h u n " M i s s L i b e r t y " , h e t 9 3 m e t e r hoge V r i j h e i d s b e e l d dat o p 2 8 o k t o b e r 1886 i n New Yo r k w o r d t i n g e h u l d i g d .

Het s t a t i g e G e r e c h t s h o f v a n Antwerpen i s r e e d s s i n d s 1877 i n g e b r u i k .

Op 7 a u g u s t u s 1886 ( d a a g s v ó ó r d e i n h u l d i g i n g v a n h e t s t a n d b e e l d v a n Jacob J o r d a e n s ) worden a a n d e h o o f d i n g a n g v a n h e t " j u s t i t i e p a l e i s " de b r o n z e n b e e l d e n " D e We t " e n " D e G e r e c h t i g h e i d " g e p l a a t s t , a l s o o k h e t k r o o n s t u k boven d e i n g a n g , b e s t a a n d e u i t t w e e l i g g e n d e f i g u r e n ("De K r a c h t " e n " D e V o o r z i c h t i g h e i d " ) , e n v a n d e t o e l i c h t e n d e i n skriptie " V o o r z i c h t i g e n k r a c h t v o l h e e r s e n R e c h t e n W e t " .

Ook z o n d e r i m p u l s v a n " g r o e n e j o n g e n s " b e s e f f e n o n z e v r o e d e v a d e r e n h e t b e l a n g v a n g r o e n v o o r z i e n i n g i n d e s t a d . Op 1 0 december 1 8 8 6 w o r d t het S t e d e l i j k Tu i n b o u w g e s t i c h t geopend, v o o r d e kweek v a n bloemen en p l a n t e n v o o r d e openbare b e p l a n t i n g e n .

Op 2 6 november 1886 worden d e verbouwingswerken v a n d e l o k a l e n v a n de D i e n s t v o o r Openbare R e i n i g i n g o p d e S t . - A n d r i e s p l a a t s v o l t o o i d .

BUITENIJEN We k e k e n r e e d s n a a r n o o r d e n z u i d . M a a r o o k n a a r h e t o o s t e n b r e i d t Antwerpen u i t .

I n 1881 w e r d d e S o c i é t é d e l ' E s t g e s t i c h t , d i e d e v e r k a v e l i n g a a n greep v a n d e Zurenborggronden. E e n e e r s t e s t r a t e n k o m p l e k s m e t a l s m i d d e l p u n t d e D a g e r a a d p l a a t s w e r d i n 1883 a a n g e v a t , e n d e b o u w k o o r t s h e e r s t n o g s t e e d s v o l o p i n deze r e s i d e n t i ë l e w i j k .

I n 1886 w o r d t d e S . A . p o u r l a C o n s t r u c t i o n d e Maisons B o u r g e o i s i e s du Q u a r t i e r d e l ' E s t g e s t i c h t - d e l a t e r e N . V. E n g e t r i m .

Even e e n v e r k l a r i n g v a n d e naam Z u r e n b o r g . B i j h e t g r a v e n , i n 1 4 9 0 , van d e H e r e n t a l s e Va a r t i n g e v o l g e e e n c h a r t e r v a n 1462 v a n F i l i p s de Goede d a t t o e l a t i n g v e r l e e n d e om Antwerpen e n H e r e n t a l s d o o r e e n v a a r t met e l k a a r t e verbinden ( v a a r t d i e o . a . z o r g d e v o o r h e t w a t e r voor d e b r o u w e r i j e n v a n G i l b e r t v a n Schoonbeke a a n d e B r o u w e r s v l i e t ) werd d e P o t v l i e t doorgesneden; d e d u i k e r v o o r d e o p p e r w a t e r s , d i e daarvoor gebouwd w e r d , w a s o n v o l d o e n d e , z o d a t onvoldoende a f w a t e r i n g een enorme o p p e r v l a k t e l a n d e r i j e n deed v e r z u r e n . I n d e d e r t i g e r j a r e n van d e 16de eeuw h o o r d e e e n d e e l v a n d e z e m i n d e r w a a r d i g geworden gronden t o e a a n h e e r Salmon, b a l j u w v a n Z w i j n d r e c h t . D i e n s d o c h t e r Margaretha huwde m e t e n e M i c h i e l Va n d e r Heyden, d i e schepen, t r e s o r i e r e n w e l d r a binnenburgemeester v a n Antwerpen w e r d . Deze was e e n - 27 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 27

gewiekst g r o n d s p e k u l a n t , d i e d e z u r e g r o n d e n v a n z i j n s c h o o n v a d e r, door m i d d e l v a n h e t g r a v e n v a n e e n v e s t , h e t ophogen v a n h e t t e r r e i n en v a n h e t p l a n t e n v a n honderden p o p u l i e r e n , o m t o v e r d e t o t e e n a a n t r e k k e l i j k " h o f v a n p l a i s a n t i e " e n h e t d e naam g a f v a n Z u r e n b o r g .

Dat was i n 1 5 4 0 , t o e n r i j k e l u i h u n n i e u w e " h o v e n v a n p l a i s a n t i e " t o t " b o r g " b e v o r d e r d e n ( Ve n n e b o r g , Va l k e n b o r g , R u i t e n b o r g , e . a . ) .

Deoude hoeve van Zurenborg Het " h u i s v a n p l a i s a n t i e " b e s t a a t n o g , m a a r z a l v o l g e n d j a a r , i n 1 8 8 7 , v e r d w i j n e n b i j d e a a n l e g van d e C o g e l s - 0 s y l e i .

Antwerpen g r o e i t u i t z i j n k e u r s l i j f ; d a t i s m o g e l i j k geworden d o o r het f e i t d a t d e m i l i t a i r e v e r d e d i g i n g s g o r d e l v a n d e s t a d , i n g e v o l g e de nieuwe d r a a g w i j d t e v a n d e a r t i l l e r i e , v e r l e g d w o r d t . I n 1886 w o r d t begonnen m e t d e bouw v a n d e f o r t e n v a n S c h o t e n , O o r d e r e n , B e r e n d r e c h t en K a p e l l e n . N e d e r l a n d w o r d t b l i j k b a a r n o g a l s e e n m o g e l i j k e v i j a n d beschouwd.

Deurne e n Berchem z i j n n o g b o e r e n d o r p e n . Hoboken i s s i n d s 1873 a a n het e v o l u e r e n t o t e e n g r o o t i n d u s t r i e c e n t r u m . To e n v e s t i g d e e r z i c h de J . C o c k e r i l l s c h e e p s w e r f . I n 1885 kwam e r d e S . A . p o u r l e Peignage de L a i n e s , e n t h a n s w o r d t e r gebouwd a a n " d e z i l v e r " , d e o n t z i l v e r i n g s f a b r i e k d i e v o l g e n d j a a r , 1 8 8 7 , z a l worden i n g e h u l d i g d e n l a t e r Metallurgie-Hoboken-Overpelt z a l heten.

NIJVERHEID We s t a a n o p d e d r e m p e l v a n e e n i n d u s t r i ĂŤ l e r e v o l u t i e . D e e l e k t r i c i t e i t h e e f t h a a r i n t r e d e gedaan. Op d e W e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g , v o r i g j a a r i n A n t w e r p e n , w e r d r e e d s e l e k t r i s c h e openbare v e r l i c h t i n g g e b r u i k t . M a a r v o o r d e gewone b u r g e r e n o o k v o o r d e i n d u s t r i e i s e l e k - 28 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 28

t r i c i t e i t n o g n i e t v o o r morgen.

Het p r o b l e e m v a n d e e l e k t r i f i k a t i e v a n d e s t a d maakt h e t onderwerp u i t v a n b e s p r e k i n g e n . Men v e r k e e r t i n d e o n z e k e r h e i d i n z a k e d e meest v o o r d e l i g e t e c h n i e k om l i c h t e n d r i j f k r a c h t v o o r t t e b r e n g e n . Ve l e n z i j n d e mening t o e g e d a a n d a t h e t goedkoper u i t v a l t w a t e r o n d e r d r u k dan e l e k t r i c i t e i t t e b e d e l e n , z o a l s h e t i n d e haven g e b e u r t . E l e k t r i c i t e i t moet z o d i c h t m o g e l i j k b i j h a a r p r o d u k t i e c e n t r u m v e r b r u i k t worden; z i j i s m o e i l i j k v e r v o e r b a a r o v e r a f s t a n d e n d i e d e 5 0 0 m e t e r o v e r t r e f f e n , a l d u s h e t o o r d e e l v a n p r o f . E . Va n R y s s e l b e r g h e . H i j w i l de energiebedeling i n twee etappes z i e n r e a l i s e r e n : w a t e r onder druk v a n 5 2 1 / 2 a t m o s f e e r z o u d o o r d e stoommachines v a n h e t p r o d u k t i e centrum d o o r m i d d e l v a n d e d a a r d o o r aangedreven pompen e n s t a l e n l e i dingen o v e r d e s t a d v e r s p r e i d worden z o n d e r m e r k e l i j k d r u k v e r l i e s .

In de v e r s c h i l l e n d e o v e r de s t a d v e r s p r e i d e omvormingsstations zou d i t water onder d r u k waterturbines a a n d r i j v e n , welke op hun b e u r t de dynamo's d i e s t r o o m v o o r t b r e n g e n zouden i n w e r k i n g s t e l l e n . D e e l e k t r i c i t e i t z o u d a n i n d e o n m i d d e l l i j k e omgeving o n d e r g r o n d s , d o o r blanke g e l e i d i n g e n , m e e r b e p a a l d i j z e r e n s t a v e n , i n k a n a l e n worden v e r d e e l d . Vo o r d e b e v o o r r a d i n g v a n d r i j f k r a c h t z o u d a a r e n t e g e n u i t s l u i t e n d w a t e r o n d e r d r u k aangewend w o r d e n .

D i t v o o r s t e l z a l d e b e l a n g s t e l l i n g v a n v e l e n gaande houden.

Wordt Antwerpen d e e e r s t e s t a d t e r w e r e l d m e t e e n h y d r o - e l e k t r i s c h verdelingsnet van l i c h t en = d r i j f k r a c h t ?

- 29 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 29

I n 1886 k r i j g t B e l l Te l e p h o n e d e o p r i c h t i n g v a n h e t e e r s t e d o o r d e B e l g i s c h e S t a a t g e ë k s p l o i t e e r d e l o k a l e t e l e f o o n n e t t e Oostende t o e g e w e zen. Deze c e n t r a l e w o r d t u i t g e r u s t m e t S t a n d a r d - s c h a k e l b o r d e n .

B e l l Te l e p h o n e w e r k t h a r d a a n h e t o p p u n t s t e l l e n v a n d e p r o d u k t i e v a n de m u l t i p l e - s c h a k e l b o r d e n , e e n n i e u w systeem d a t h e t t o t s t a n d b r e n gen v a n t e l e f o o n v e r b i n d i n g e n i n d e c e n t r a l e s v e r s o e p e l t e n v e r s n e l t , en h e t w e r k v a n d e t e l e f o n i s t e s a a n z i e n l i j k v e r e e n v o u d i g t . D e m u l t i p l e - s c h a k e l b o r d e n d i e B e l l Te l e p h o n e i n 1886 i n z i j n e i g e n c e n t r a l e i n s t a l l l e e r t , z i j n e c h t e r n o g g e d e e l t e l i j k v a n Amerikaanse m a k e l i j .

I n 1885 b e l e e f d e n we d e s t i c h t i n g v a n d e "Grand B a z a r d u Bon M a r c h é " .

Het g r o o t w a r e n h u i s s y s t e e m b e t e k e n t e e n ware kommerciële r e v o l u t i e , omdat h e t z i j n k l a n t e n z o w e l v r i j e k e u z e a l s v a s t e p r i j z e n a a n b i e d t , i e t s w a t t o t n u t o e ongekend was i n d e h a n d e l .

I n 1886 w o r d t h e t v o o r b e e l d v a n d e Grand B a z a r r e e d s g e v o l g d d o o r de o p r i c h t i n g , eveneens o p d e G r o e n p l a a t s , v a n d e " B o n Marché C l a e s Va x e l a i r e " . Op d e d e r d e g r o t e i n d e r e e k s , " A l ' I n n o v a t i o n " , o p d e M e i r, z u l l e n we n o g a c h t t i e n j a a r moeten w a c h t e n .

I n Leuven w o r d t d e t a b a k f a b r i e k " Va n d e r E l s t F r è r e s " g e s t i c h t ; w e vermelden d i t f e i t omdat Va n d e r E l s t z i c h m e t t e r t i j d i n h e t A n t w e r p se z a l komen v e s t i g e n .

Openbaar v e r v o e r Het openbaar v e r v o e r moet g e l i j k e t r e d houden m e t d e g r o e i v a n d e stad.

Ondanks d e k o n k u r r e n t i e v a n d e p a a r d e n t r a m , d i e r e e d s meerdere l i j nen i n d e s t a d b e d i e n t , r i j d e n e r n o g honderden v i g i l a n t e n . Op 8 m e i 1886 worden v o o r h e t e e r s t openbare s t a n d p l a a t s e n v o o r v i g i l a n t e n - 30 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 30

v e r p a c h t , e n e r worden handboekjes v o o r v i g i l a n t e n k o e t s i e r s u i t g e r e i k t . D e voornaamste s t a n d p l a a t s i s a a n d e M e i r b r u g ; d e z e p l a a t s wordt daarom - n i e t t e n o n r e c h t e - d e " p e e r d e p i s s i j n " genoemd.

Vo r i g j a a r i s d e N a t i o n a l e M a a t s c h a p p i j v a n Buurtspoorwegen g e s t i c h t .

Va n u i t d e nieuwe w i j k Z u r e n b o r g v e r t r e k t r e e d s e e n 3 8 km l a n g e b u u r t spoorweglijn, m e t s t o o m t r a k t i e , v i a Oostmalle n a a r Hoogstraten. Op 18 a u g u s t u s 1886 w o r d t e e n a a n s l u i t e n d e l i j n v a n O o s t m a l l e n a a r T u r n hout i n g e h u l d i g d . Op h e t s t a d h u i s v a n Tu r n h o u t w o r d t a a n d e g e n o d i g den e e n waar e e t f e s t i j n aangeboden.

I n 1886 w o r d t o o k d e p o s t k o e t s Antwerpen- L i l l o - Z a n d v l i e t a f g e s c h a f t en vervangen d o o r e e n s t o o m t r a m . Deze l i j n v o l g t e e n g r i l l i g t r a c é door d e p o l d e r , o m z o a l l e d o r p e n e n gehuchten a a n t e d o e n : E k e r e n , Wilmarsdonk, O o r d e r e n , e n v i a Z a n d v l i e t n a a r Bergen- o p -Zoom.

Vi g i l a n t e n i n de s t a d , stoomtrams op de b u i t e n . Wie d e n k t d a t h e t a l t i j d z ó z a l b l i j v e n h e e f t h e t v e r k e e r d v o o r ; i n D u i t s l a n d neemt een t o e k o m s t b e e l d v a s t e v o r m a a n : o p 2 9 j a n u a r i 1886 v r a a g t C a r l Benz voor d e d o o r hem u i t g e v o n d e n a u t o m e t b e n z i n e m o t o r e e n D u i t s R i j k s p a t e n t a a n . Op 3 j u l i 1886 maakt h i j i n Mannheim een e e r s t e openbare r i t m e t z i j n d r i e w i e l i g e a u t o , t e g e n 1 5 km p e r u u r .

Antwerpen s o c i a a l De pokkenepidemie, d i e s i n d s 1884 Antwerpen t e i s t e r t , n e e m t e e n e i n d e i n 1 8 8 6 . To t a a l a a n t a l doden: 4 6 6 . H e t zouden e r a l l i c h t méér geweest z i j n z o n d e r d e g r o n d i g e aanpak v a n d e g e z o n d h e i d s z o r g .

Het Stuivenberg-ziekenhuis in 1886

Het u l t r a m o d e r n e S t u i v e n b e r g - z i e k e n h u i s i s n u é é n j a a r i n d i e n s t .

Nog s t e e d s komen b u i t e n l a n d s e d e l e g a t i e s d e r e v o l u t i o n a i r e v e r w e z e n l i j k i n g bewonderen. D e n k eens a a n : r u i m e r o n d e z i e k e n z a l e n , s l e c h t s - 31 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 31

één p a t i ë n t p e r b e d ; warm e n k o u d stromend w a t e r o p e l k e z a a l ; e n een a i r c o n d i t i o n i n g a v a n t l a l e t t r e .

Die a i r c o n d i t i o n i n g i s e e n b e d r i j f o p z i c h z e l f : v a n u i t d e c e n t r a l e s t o k e r i j a a n d e B o e r h a v e s t r a a t w o r d t met v e n t i l a t o r e n h e t e l u c h t d o o r een t u n n e l g e b l a z e n , d i e h e t h e l e kompleks o n d e r g r o n d s v e r b i n d t . D i e warme l u c h t w o r d t l a n g s r o o s t e r s i n d e g i e t i j z e r e n b u i z e n r o n d d e toezichtrotonde i n de ronde z a l e n geblazen. V i a h e t p l a f o n d t r e k t de l u c h t s t r o o m l a n g s d e muren w a a r d e p a t i ë n t e n b e d d e n ( 2 0 bedden i n elke z a a l ) s t a a n .

Maar . . . om b e z u i n i g i n g s r e d e n e n w e r d a f g e z i e n v a n h e t o o r s p r o n k e l i j k p l a n om o o k h e t e l u c h t r o o s t e r s o n d e r d e hoge ramen t e p l a a t s e n , m e t a l s g e v o l g e e n aanhoudende t o c h t , t e r w i j l d e warme l u c h t a l g r o t e n deels a f g e k o e l d i s a l s z e t e r h o o g t e v a n d e z i e k e n b e d d e n k o m t .

Stuivenberg-ziekenhuis: ronde zaal

I n h e t S i n t - E l i s a b e t h g a s t h u i s z i j n v e r a n d e r i n g s w e r k e n a a n gang v o o r h e t i n r i c h t e n v a n e e n o o g l i j d e r s d i e n s t . D e g a s t h u i z e n hangen a f v a n h e t " B e s t u u r d e r B u r g e r l i j k e G o d s h u i z e n " . Vo o r s o c i a a l w e r k s t a a t h e t " B u r e e l v a n We l d a d i g h e i d " i n . B e i d e organismen z u l l e n l a t e r ( 1 9 2 5 ) samengevoegd worden t o t e e n "Commissie v a n Openbare O n d e r s t a n d " .

Het " B e s t u u r d e r B u r g e r l i j k e Godshuizen" i s z e e r a k t i e f . Op 2 2 m e i 1886 k r i j g t h e t d e t o e l a t i n g om 2 2 werkmanswoningen t e bouwen i n d e S t . L a u r e i s s t r a a t e n d e B e l e g s t r a a t . O p 3 1 december 1886 v e r l e e n t een K o n i n k l i j k B e s l u i t a a n h e t B e s t u u r d e t o e l a t i n g t o t v e r k o o p v a n het O . L . V. G o d s h u i s o p d e Schoenmarkt.

Ook a n d e r e i n s t a n t i e s d a n d e t o e k o m s t i g e C . 0 . 0 . o n t f e r m e n z i c h o v e r hulpbehoevenden: - o p 4 december 1886 w o r d t i n d e oude S t . M a r t e n s k a p e l , S c h o y t e s t r a a t , e e n " N a c h t v e r b l i j f " geopend. H e t w e r k i s g e s t i c h t - 32 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 32

door enkele menslievende burgers. ( z i e h i e r v o o r ook h e t a r t i k e l over h e t k a s t e e l " M e d i s t e r " i n : Hobonia 1985/4).

- I n 1886 neemt de "Maatschappij d e r i n r i c h t i n g voor doofstommen" het h u i s Jonghelinckstraat 17 i n gebruik voor h e t onderwijs aan dove meisjes.

Op 7 augustus 1886 v e r g e z e l t burgemeester Leopold de Wael een groep weeskinderen op een Scheldetocht naar V l i s s i n g e n . O f f i c i ë l e o n t v a n g s t aldaar. (wordt v o o r t g e z e t ) Bronnen: z i e volgend nummer Raymond A l a r d o t

Anvers

Grand'Plaoe

- •e

�°:�+r y � � r6� �

� 111.

��:��-���.

.trmnr��- ----:=. _ -Ï _ � � �.�.��!�

,.

33 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 33

kastelen in vlaanderen

I S Q U E Het k a s t e e l I s q u e kunnen we t e r u g v i n d e n i n h e t c e n t r u m v a n d e B r a bantse gemeente O v e r i j s e , 1 6 km v a n B r u s s e l v e r w i j d e r d , a a n d e r a n d van h e t ZoniĂŤnwoud.

Vroegere bewoners v a n d e v a l l e i gaven v o o r e e r s t e e n naam aan d e w a t e r l o o p d i e d e z e v a l l e i doorsneed: d e " I s c a " o f " I J s e " . L a t e r noemde men d e t w e e a g g l o m e r a t i e s d i e z i c h l a n g s h a a r o e v e r u i t s t r e k ten: N e e r i j s e en O v e r i j s e .

De d o r p s k e r n v a n O v e r i j s e i s i n g e p l a n t o p e e n s t e i l e h e l l i n g , m e t halverwege d e k e r k e n h e t aanpalend d o r p s p l e i n , e n a a n d e ' v o e t v a n de h e l l i n g , n a b i j d e I J s e , h e t k a s t e e l v a n I s q u e .

I n h e t h i s t o r i s c h d o r p s c e n t r u m v a n O v e r i j s e - d e d o r p s k e r n werd op 1 6 o k t o b e r 1980 opgenomen i n d e l i j s t d e r beschermde monumenten en landschappen - b e v i n d t z i c h d e l a a t g o t i s c h e d e k a n a l e S t . M a r t i n u s k e r k , m e t 12de eeuwse t o r e n , a l s monument beschermd s i n d s 4 a p r i l 1944.

Op d e t o p v a n d e h e u v e l , w a a r o p o o k h e t d o r p s p l e i n w e r d a a n g e l e g d , v e r h e f t z i c h h e t gemeentehuis - d e v o o r m a l i g e m a r k t h a l l e ( " C o o r e n h a l l e " o f " C o n i n c k x h a l l e " ) - n a a r p l a n n e n v a n d e beroemde bouwmeest e r A n t o o n Keldermans u i t Mechelen. Deze m a r k t h a l l e w e r d i n 1503 gebouwd o p d e p u i n e n v a n d e v r o e g e r e h a l l e , d i e o p 9 m a a r t 1489 door d e t r o e p e n v a n M a x i m i l i a a n v a n O o s t e n r i j k w e r d p l a t g e b r a n d .

De h a l l e n waren s t e e d s p e r s o o n l i j k eigendom geweest v a n d e h e e r van O v e r i j s e . I n 1824 k o c h t h e t gemeentebestuur d e h a l l e n o v e r v a n de erfgenamen v a n d e p r i n s v a n S a l m - K y r b u r g , e n nam h e t gebouw i n d i e n s t a l s gemeentehuis.

- 34 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 34

Overijse i s h e t geboortedorp van Justus L i p s i u s , g r o o t humanist, klassiek f i l o l o o g , t a a l - en geschiedkundige. H i j werd e r a l s J o o s t Lips geboren op 18 oktober 1547. L i p s i u s studeerde t e B r u s s e l , A t h , Keulen, Rome, Bazel, Dele, Wenen; was hoogleraar t e Jena, Keulen, Leuven; r e c t o r t e Leiden, e n z .

In z i j n woonhuis i n Overijse - Taymansstraat n r . 1 0 - werd h i j opgezocht door de aartshertogen A l b r e c h t en I s a b e l l a , d i e t e Leuven ook ĂŠĂŠn z i j n e r colleges bijwoonden.

Justus L i p s i u s overleed op 23 maart 1606 t e Leuven i n h e t h u i s "Moribus A n t i q u i s " ( d o o r oude zeden), z i j n woonhuis i n de P a r i j s s t r a a t , d a t h i j i n 1594 had l a t e n bouwen.

De s t r e e k van Overijse i s ook bekend om de d r u i v e n t e e l t onder g l a s , een werkwijze w a a r F e l i x Sohie i n 1865 mee begon. I n 1841 werd de promotor van de Belgische d r u i v e n t e e l t geboren t e H o e i l a a r t en i n 1860 behaalde h i j z i j n diploma aan de tuinbouwschool van V i l v o o r de. H i j t r a d a l s t u i n i e r i n d i e n s t b i j baron van Peuthy t e Huldenberg, waar h i j a l h e e l v l u g begon met h e t t e l e n van druiven i n een k l e i n e serre. I n 1865 bouwde h i j een g r o t e r e s e r r e i n z i j n geboortedorp en, geholpen door z i j n broers, t e l d e h e t b e d r i j f een j a a r l a t e r reeds e l f s e r r e s . Wanneer F e l i x Sohie i n 1929 overleed stonden t e Hoeilaart en omgeving meer dan 20.000 s e r r e s ; d i t a a n t a l zou z e l f s nog u i t g r o e i e n t o t 35.000 s e r r e s i n 1960, met een j a a r p r o d u k t i e van 13 m i l j o e n kg druiven.

Van a l l e gemeenten van de druivenstreek (gelegen i n de driehoek Brussel - Leuven - Wa t e r l o o ) , b e z i t O v e r i j s e de meeste s e r r e s . De d r u i v e n t e e l t begon e r i n 1878 op i n i t i a t i e f van de broers F i l i p , Henri en V i c t o r Danhieux, e n beleefde een hoogtepunt tussen de twee wereldoorlogen.

Sedert h e t i n voege treden van de Europese Ekonomische Gemeenschap (E.E.G.) werd de Belgische t a f e l d r u i f gekonfronteerd met een massale invoer u i t d i v e r s e zuiderse landen. Weliswaar kunnen de vreemde druiven, i n z a k e k w a l i t e i t en u i t z i c h t , n i e t wedijveren met ons e i gen produkt maar, door de hogere produktiekosten ( v o o r a l verwarming en onderhoud van de s e r r e s ) z i j n onze druiven heel wat duurder dan de ingevoerde vruchten d i e i n de z u i d e l i j k e streken door de zonnewarmte t o t r i j p i n g gebracht worden.

Geschiedenis In een oorkonde u i t h e t j a a r 832 werd de gemeente Overijse voor - 35 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 35

de e e r s t e m a a l v e r m e l d , e n w e l m e t d e benaming " I s c a " , z o a l s d e r i v i e r.

De K a r o l i n g s e k o n i n g e n e n k e i z e r s hadden v e r s c h i l l e n d e b e z i t t i n g e n i n I s c a . E é n v a n h e n , L o d e w i j k d e Vrome, g a f a a n z i j n v a z a l A g i n u l f i n gezegd j a a r e e n d e e l l a n d , z o w e l b e w e r k t a l s o n b e w e r k t , i n l e e n met d e l i j f e i g e n e n , d e omliggende l a n d e n e n d e bossen d i e e r v a n afhingen• In pago B r a g b a t e n s i , i n v i l mansoe s e p t e m , i n t e r v e s t i t cipiis, t e r r i s arabilibus, ad e o s j u s t e p e r t i n e n t i b u s

l a vocante Isca, o s e t absos, cum manp r a t i s , s i l v o l i s , v e l aspecientibus . . . "

Karel van F r a n k r i j k , h e r t o g van Lotharingen, b e z a t op h e t Brabants grondgebied v e r s c h i l l e n d e domeinen, z o w e l d o o r e r f e n i s v a n z i j n moeder G e r b e r g a ( d o c h t e r v a n G i s l e b e r t , h e r t o g v a n L o t h a r i n g e n ) , a l s d o o r k e i z e r l i j k e s c h e n k i n g e n , d i e hem a l s l e e n g o e d e r e n v e r s t r e k t werden. Z i j n r e s i d e n t i e h a d h i j i n B r u s s e l , m a a r h i j was r e g e l m a tig i n IJse. Het g r o n d g e b i e d v a n I J s e , " B e i r i e " o f " B e i e r i j " genoemd, v o r m d e , vanaf d e 12de eeuw, e e n h e e r l i j k h e i d m e t e e n s p e c i a a l k a r a k t e r .

De h e r e n , d e " B e r s " v a n I J s e , h i e l d e n O v e r i j s e a l s e e n e r f e l i j k leen v a n d e h e r t o g e n v a n B r a b a n t . I n d i e t i j d , wanneer I J s e d u s een r e s i d e n t i e was v a n d e h e r t o g e n , b e k l e e d d e d e f a m i l i e v a n I J s s c h e b e l a n g r i j k e f u n k t i e s i n o p d r a c h t v a n d e v o r s t e n . Deze f a m i l i e b e h o o r de t o t d e e d e l e n v a n a l l e r e e r s t e r a n g e n d e " B e y e r s c h a p v a n Y s s c h e " bezat e e n m e i e r e n zeven schepenen.

Het w a p e n s c h i l d v a n d e f a m i l i e v a n Yssche was v a n goud m e t d r i e l e l i e s v a n s a b e l ( h e r a l d i s c h e benaming v o o r z w a r t ) , e n h i e r i n z i t t e n b i n d i n g e n m e t a n d e r e oude a d e l l i j k e f a m i l i e s z o a l s A e r s c h o t , R o t s e l a e r, Wesemael, P i p e n p o y, e n z . , d i e h e t z e l f d e wapen - maar w e l met k l e u r v e r s c h i l l e n - v o e r d e n .

Franco d ' I s s a o f v a n Yssche was o p p e r s c h e n k e r ( é c h a n s o n o f b o u t i l l i e r ) v a n G o d f r i e d I , h e r t o g van Brabant, e n werd i n deze vooraanstaande f u n k t i e v e r m e l d i n o . a . 11 3 3 e n 11 3 4 .

A l a r d d ' Y s s c h e , g e z e g d P a r i n , d e e d i n 11 8 0 a f s t a n d v a n e e n d e e l van z i j n b e z i t t i n g e n t e n g u n s t e v a n d e a b d i j v a n Terkameren.

Evrard d ' Y s s c h e , r i d d e r , s t r e e d i n 1213 i n d e S l a g v a n B o v i n e s ; Geeraerd v a n Y s s c h e , r i d d e r , w a s s e n e s c h a l k o f d r o s s a a r d v a n 1243 t o t 1251 o n d e r d e B r a b a n t s e h e r t o g e n H e n d r i k I I e n I I I ; e n A r n o u l - 36 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 36

d'Yssche, amman v a n B r u s s e l , nam d e e l a a n d e S l a g v a n Woeringen i n 1288.

Jean d ' Y s s c h e , h e e r v a n O v e r i j s e , h a d u i t z i j n h u w e l i j k m e t E l i s a b e t h Conincx t w e e k i n d e r e n : H e n d r i k , d i e huwde m e t M a r i a v a n S a n t b e r g h , en M a r i a .

Na h e t o v e r l i j d e n v a n H e n d r i k d ' Y s s c h e e r f d e z i j n z u s t e r M a r i a , gehuwd m e t W a l t e r d ' O u l t r e - e e n a f s t a m m e l i n g v a n d e h e r e n v a n A a de h e e r l i j k h e i d v a n I J s e . Hun é n i g k i n d , M a r i a d ' O u l t r e , huwde m e t Willem d ' O i s y, r i d d e r , h e e r v a n B e a u v o l i e r, e n u i t d e z e e c h t v e r b i n t e n i s werden t w e e k i n d e r e n g e b o r e n : G e e r a e r d e n M a r g a r e t h a d ' O i s y .

Geeraerd d ' O i s y , " B e r " v a n I J s e , t r a d i n h e t h u w e l i j k m e t M a r i a de H e r t o g h e , e n u i t d i t h u w e l i j k s p r o t e n eveneens t w e e k i n d e r e n : Wencelin e n M a r g a r e t h a , e c h t g e n o t e v a n H e n r i Magnus, r a a d g e v e r v a n F i l i p s d e Goede, e n z .

Wencelin d ' O i s y o v e r l e e d o p 3 0 m a a r t 1 4 8 4 waarna M a r i a d ' O i s y, de d o c h t e r u i t z i j n h u w e l i j k met C a t h e r i n a v a n Vaernewyck, d e b e i e r i j van IJse erfdé.

Maria d ' O i s y e n h a a r e c h t g e n o o t L o u i s d ' E n g h i e n ( L o d e w i j k v a n E d i n gen), h e e r v a n K e s t e r g a t , e n z . , v e r k o c h t e n d e B e i e r i j v a n I J s e a a n Hendrik I I I v a n W i t t h e m , h e e r v a n B e e r s e l , e n z .

Gedurende d e o o r l o g e n t e g e n M a x i m i l i a a n v a n O o s t e n r i j k v e r s t e v i g d e n de B r u s s e l a a r s d e b u r c h t v a n I J s e . Op 9 m a a r t 1489 r u k t e n t r o e p e n van M a x i m i l i a a n , o n d e r d e l e i d i n g v a n d e p r i n s v a n Chimay, d e h e r e n van Barbençon, Sempy, e n e e n g r o o t a a n t a l a n d e r e e d e l e n , t e g e n I J s e op. E é n m i j l v a n d e s t a d v e r w i j d e r d voegde z i c h e e n a n d e r e g r o e p van h e t k o n i n k l i j k e l e g e r , m e t 1 . 0 0 0 v o e t k n e c h t e n e n 1 2 0 r u i t e r s , aangevoerd d o o r A l b r e c h t , h e r t o g v a n Saksen, b i j d e e e r s t e t r o e p e n macht.

Ongeveer 1 5 0 gewapende b o e r e n werden v ó ó r d e v e r s t e r k t e s t a d o v e r meesterd, g e v a n k e l i j k n a a r V i l v o o r d e g e b r a c h t e n i n h e t k a s t e e l a l d a a r o p g e s l o t e n . D e v e r s t e r k i n g e n r o n d I J s e werden ingenomen e n de b u r c h t I s q u e w e r d v o o r h e t g r o o t s t e g e d e e l t e p l a t g e b r a n d . O o k een g r o o t a a n t a l b u r g e r h u i z e n , e v e n a l s d e " c o n i n c k x h a l l e n " werden n e e r g e b l a a k t . D e v e r s t e r k t e k e r k v a n I J s e w e r d eveneens i n b r a n d gestoken, w a a r d o o r c a . 3 0 0 i n w o n e r s , d i e e r e e n t o e v l u c h t hadden gezocht, v e r k o o l d e n .

Gedurende d e g o d s d i e n s t o o r l o g e n w e r d d e b u r c h t I s q u e meerdere m a l e n belegerd e n ingenomen, o m b e u r t e n d o o r d e S p a n j a a r d e n e n d e S t a a t s e n .

In d i e p e r i o d e geraakte I J s e , d e ééns z o bloeiende p l a a t s , i n g r o t e - 37 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 37

nood; d e o o g s t e n werden t e l k e n s o p n i e u w v e r w o e s t ; w e r k h u i z e n werden gesloten; h e t b e g i j n h o f geraakte i n v e r v a l ; e n z . R i d d e r l i j k e f a m i l i e s e n r i j k e kooplieden v e r l i e t e n - met hun gevolg - d e o n h e i l s p l a a t s om z i c h i n v r e d e l i e v e n d e r oorden t e v e s t i g e n .

Voor h e n , d i e d e m i d d e l e n n i e t b e z a t e n om u i t t e w i j k e n , b r a k e n nog s l e c h t e r e t i j d e n a a n . H e t w e r d z e l f s z o e r g d a t d e p a c h t e r s t e O v e r i j s e , i n 1 5 9 1 , v a n d e p l a a t s e l i j k e h e e r, v r i j d o m v a n a l l e c i j n z e n en b e l a s t i n g e n k r e g e n v o o r e e n p e r i o d e v a n d r i e j a a r - e e n k a l e k i p kan men immers n i e t meer p l u i m e n .

Ondertussen was d u s d e e r f e l i j k e o p v o l g i n g v a n d e " B e r s " v a n I J s e gestopt door de verkoping van d i e B e i e r i j , d o o r L o u i s d'Enghien en M a r i a d ' O i s y, a a n H e n d r i k I I I v a n W i t t h e m , h e e r v a n B e e r s e l , e n z . , d i e h e t g r o n d g e b i e d b i j z i j n a n d e r e b e z i t t i n g e n voegde.

Aartshertog F i l i p s stond o p 8 o k t o b e r 1494 t o e d a t d e h e e r van Beers e l z i j n eigendommen i n I J s e ( d e b e i e r i j v a n I J s e , d e h e e r l i j k h e i d van I J s e e n d e h e e r l i j k h e i d Te r S p o u t ) samenvoegde, e n v e r l e e n d e hem t e v e n s d e . r e c h t s p r a a k , i n d e d r i e g r a d e n , o v e r d i t g e b i e d .

F i l i p s v a n W i t t h e m ( + 1 5 2 3 ) , amman v a n B r u s s e l , z o o n e n o p v o l g e r van H e n d r i k v a n W i t t h e m , h a d d r i e z o n e n u i t z i j n h u w e l i j k m e t A n n a van H a l l e w y n ( + 1 5 2 1 ) : 1. H e n d r i k I V v a n W i t t h e m , h e e r v a n B e e r s e l e n B r a i n e - l ' A l l e u d , b a r o n v a n Bautersem, kamerheer v a n k e i z e r K a r e l V, e n z . , s t i e r f i n 1554 e n l i e t ' u i t z i j n h u w e l i j k m e t J e a n n e Lannoy 1 z o o n n a , n l . M a x i m i l i a a n v a n W i t t h e m ; 2. F i l i p s v a n W i t t h e m , h e e r v a n I J s e , e n z . ; e n 3. Georges v a n W i t t h e m , h e e r v a n Ruysbroeck, A r q u e n n e s , e n z . bekwam n a d e k i n d e r l o z e dood v a n z i j n b r o e r F i l i p s d e heerlijkheid van I J s e .

e

Georges v a n W i t t h e m , g e z e g d v a n B e e r s e l e , d e e d h e t v e r h e f v a n d e heerlijkheden van I J s e en B r a i n e - l ' A l l e u d op 5 augustus 1528. De oudste z o o n u i t z i j n h u w e l i j k m e t Jeanne d e Jauche d e M a s t a i n g , Antoon v a n W i t t h e m , bekwam i n 1560 cie h e e r l i j k h e i d v a n I J s e , m e t de d r i e g r a d e n v a n j u s t i t i e .

Antoon v a n W i t t h e m huwde m e t J o s i n e d e N o y e l l e s e n u i t d e z e v e r b i n t e n i s werd één d o c h t e r geboren: Honorine, d e l a a t s t e afstammelinge van h e t h u i s v a n W i t t h e m , d i e e e r s t m e t Geeraerd v a n Hoorne ( G é r a r d de H o r n e s ) huwde e n , n a d i e n s d o o d , h e r t r o u w d e m e t H e n r y d e C r o y, g r a a f v a n Meghem, e n z .

- 38 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 38

Geeraerd van Hoorne, baron van B o x t e l , g r a a f van Bassigny, e n z . , een rechtstreeks afstammeling van Joanna van Leuven, a c h t e r k l e i n dochter van Hendrik I , h e r t o g van Brabant, werd op 19 november 1591 goeverneur van Mechelen benoemd.

Geeraerd van Hoorne (een zoon van Jan van Hoorne, baron van B o x t e l , enz., u i t diens h u w e l i j k met Marie de Sainte-Aldegonde), o v e r l e e d te Boxtel op 7 f e b r u a r i 1612. U i t z i j n h u w e l i j k met Honorine van Witthem werden a c h t kinderen geboren: 1. Honorine, echtgenote van Godfried de Berghes, g r a a f van Grimbergen.

2. Ambrosius, d i e z i j n vader opvolgde a l s heer van I J s e ; 3. P e t e r ; 4. Maria, echtgenote van Willem B e t t e , baron van Lede; 5. Anna; 6. C h r i s t i n e ; 7. Gerar.dine; e n 8. Anne-Marie.

Ambrosius van Hoorne, goeverneur van Namen, goeverneur en k a p i t e i n generaal van A r t e s i ĂŤ , g r o o t - v a l k e n i e r d e r Nederlanden, k o l o n e l van een i n f a n t e r i e r e g i m e n t , g r a a f van Bassignies, e n z . , huwde met MariaMagdalena de B a i l l e u l , barones van Lesdaing, vrouwe van E s t r e l l e s , Evere, e n z . , e n u i t d i t h u w e l i j k sproten eveneens a c h t kinderen: 1. Eugeen-Maximiliaan, p r i n s van Hoorne, d i e z i j n vader o p volgde; 2. Maria -Magdalena, kanunnikes van S t . Waudru t e Mons ( B e r gen); 3. C l a r a - A l b e r t i n a , kanunnikes van S t . Waudru t e Mons ( B e r gen); 4. Angelina, kanunnikes van Ste. AldegondĂŠ t e Maubeuge; 5. Ambrosius, kanunnik van S t . Waudru, nadien k a p i t e i n i n het l e g e r d e r landsvorsten; 6. F i l i p s - A l b e r t , g r a a f van Piermont; 7. A l b e r t -Frans, kanunnik; e n 8. Honorine, echtgenote van Frans, g r a a f van U r s e l .

- 39 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 39

Kasteel Isque - Toestand in 1719. De rechtervleugel van het kasteel (links op de foto) werd kort nadien gesloopt voor de aanleg van de Weversesteenweg.

De totaal verwaarloosde "Kellebron" in de omheiningsmuur van het kasteeldomein Isque.

- 40 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 40

Ambrosius v a n Hoorne z o u z i c h i n g e l a t e n hebben met p o l i t i e k e i n t r i ges a a n h e t H o f d i e - v o o r hem - f a l i k a n t u i t l i e p e n . H i j w e r d , o p bevel v a n a a r t s h e r t o g L e o p o l d , g e a r r e s t e e r d e n i n j a n u a r i 1 6 5 4 i n de c i t a d e l v a n Antwerpen o p g e s l o t e n . . D i t v o o r v a l z o u z i j n dood b e spoedigd hebben; h i j o v e r l e e d o p 2 6 september 1 6 5 6 .

Z i j n r i j k e e r f e n i s kwam a a n z i j n o u d s t e z o o n , E u g e e n - M a x i m i l i a a n van Hoorne, e n deze d e r d e g r a a f v a n B a s s i g n y huwde o p 2 0 f e b r u a r i 1661 m e t Mari e-Jeanne d e C r o y - S o l r é .

Door e e n a k t e , g e d a t e e r d t e M a d r i d o p 1 9 o k t o b e r 1 6 7 7 , w e r d e n d e erflanden e n h e e r l i j k h e d e n van I J s e en Evere t o t prinsdom verheven, en werd E u g e e n - M a x i m i l i a a n d e e e r s t e p r i n s v a n Hoorne.

U i t h e t h u w e l i j k v a n E u g e e n - M a x i m i l i a a n , p r i n s v a n Hoorne ( + 1 0 m a a r t 1709) e n Mari e-Jeanne d e C r o y w e r d s l e c h t s é é n z o o n g e b o r e n : F i l i p Emmanuel.

F i l i p -Emmanuel, p r i n s v a n Hoorne, g r a n d e v a n S p a n j e v a n l s t e k l a s se, g o e v e r n e u r v a n G e l d e r l a n d , l u i t e n a n t - g e n e r a a l , e n z . , bekwam het prinsdom I J s e a l s huwelijksgeschenk t o e n h i j o p 2 9 september 1694 i n d e e c h t verbonden w e r d m e t M a r i e - C a t h é r i n e , p r i n s e s d e L i g n e .

Vechten was w e l é é n v a n d e g e l i e f k o o s d e t i j d v e r d r i j v e n v a n d e z e p r i n s v a n Hoorne, d i e men m e t d i e b e z i g h e i d d a n o o k o v e r a l t e g e n kwam, o . a . i n H o n g a r i j e , i n d e v e l d s l a g e n t e g e n d e Tu r k e n ; b i j d e Slag v a n G r a n ; d e b e l e g e r i n g e n v a n Neuhausel, C a s s o v i ë , B r i s a c h , Landau; d e v e l d s l a g e n v a n S p i e r e , R a m i l l i e s , e n z . I n d e z e l a a t s t e v e l d s l a g werd h i j z e v e n m a a l gewond e n gevangen genomen.

F i l i p -Emmanuel, p r i n s v a n Hoorne, h a d b i j z i j n e c h t g e n o t e , M a r i e Catherine, p r i n s e s de Ligne, v i e r kinderen: 1. M a x i m i l i a a n -Emmanuel, d i e z i j n v a d e r o p v o l g d e ; 2. A n t o o n - J o z e f ; 3. M a r i a - J o z e f a, e c h t g e n o t e v a n P h i l i p v a n G h i s t e l l e s ; e n 4. M a r i a -Magdalena.

M a x i m i l i a a n -Emmanuel, p r i n s v a n H o o r n e , p r i n s v a n h e t H e i l i g R i j k , r i d d e r i n d e Orde v a n h e t G u l d e n V l i e s , g e h e i m r a a d g e v e r v a n k e i z e r Karel V I , o p p e r s t a l - o p p e r j a c h t - en groothofmeester van p r i n s K a r e l van L o t h a r i n g e n , e n z . , d e e d h e t v e r h e f v a n d e h e e r l i j k h e i d v a n I J s e op 4 december 1 7 1 9 .

H i j woonde o p h e t k a s t e e l v a n I s q u e e n nam a k t i e f d e e l a a n h e t d o r p s - 41 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 41

l e v e n . I n 1725 w e r d h i j " R o y d u p r e m i e r Serment d ' I s q u e " e n l i e t t e d i e r g e l e g e n h e i d e e n g r o t e e n zware p l a a t maken, d i e d e r e e d s prachtige b r e u k ( s i e r k e t t i n g ) v a n de O v e r i j s e s c h u t t e r s g i l d e nog kwam v e r f r a a i e n . ( t h a n s t e bewonderen i n h e t Museum v o o r F o l k l o r e en G e s c h i e d e n i s , J u b e l p a r k t e B r u s s e l ) .

Daar w a a r p r i n s M a x i m i l i a a n -Emmanuel e e n man v a n g r o o t a a n z i e n was en algemeen g e ë e r d w e r d , l e i d d e z i j n b r o e r , A n t o o n - J o z e f , p r i n s van Hoorne, e e n h e e l a n d e r b e s t a a n . H i j s l e e t z i j n dagen o p e e n losbandige w i j z e e n o p d e avond v a n 2 2 m a a r t 1 7 2 0 o v e r v i e l h i j i n de r u e Quincampoix e e n g e l d s c h i e t e r . To e n d i e man z i c h t r a c h t t e t e v e r w e r e n b r a c h t d e p r i n s hem v e r s c h i l l e n d e d o l k s t e k e n t o e e n roofde z i j n g e l d e n p a p i e r e n . Z i j n twee t r a w a n t e n ( o n d e r w i e de zoon v a n L e s t a i n g , e e n vooraanstaand Vlaams b a n k i e r ) konden ontkomen, maar d e p r i n s w e r d g e a r r e s t e e r d e n a a n h e t g e r e c h t o v e r g e l e v e r d .

Wanneer b l e e k d a t z i j n s l a c h t o f f e r d e d o l k s t e k e n n i e t h a d o v e r l e e f d , werd h i j o p d e p i j n b a n k z w a a r g e f o l t e r d e n d o o r d e h o o g s t e m a g i s t r a a t v e r o o r d e e l d t o t d e dood o p h e t r a d .

De h o o g s t e a d e l v a n F r a n k r i j k smeekte v r u c h t e l o o s b i j d e r e g e n t , F i l i p s v a n O r l é a n s , o m genade v o o r d e s c h u l d i g e . D o o r d e f a m i l i e l e den v a n d e moordenaar w e r d e e n v e r z o e k s c h r i f t n a a r d e r e g e n t g e s t u u r d om v r i j s p r a a k t e bekomen o f , t e n m i n s t e , v e r a n d e r i n g v a n s t r a f . E e r d e r g i n g men a k k o o r d m e t o n t h o o f d i n g d a n m e t d e dood o p het r a d , w a t e e n schande z o u betekenen v o o r d e f a m i l i e e n d e h e l e adel.

Toen a l l e smeekbeden v r u c h t e l o o s b l e v e n p r o b e e r d e d e f a m i l i e h e t met a n d e r e t a k t i e k e n . E e n l a n g e b r i e f w e r d n a a r d e r e g e n t g e s t u u r d en d a a r i n werd n i e t a l l e e n v o o r o p g e s t e l d d a t d e p r i n s g e e s t e s g e stoord zou z i j n , maar: . . . d a t g r a a f A m b r o s i u s v a n Hoorne, opperwoudmeester v a n Vlaanderen, e n z . , s i n d s 1 7 j a a r g e e s t e s z i e k i s e n d a t h i j , i n e e n o p w e l l i n g v a n woede, z i j n g e m a l i n , A g n e s B r i g i t t e d e C r é q u i gedood h e e f t . Va n z i j n v r i j h e i d b e roofd k w e t s t e h i j z i c h aan een i j z e r e n haak b i j een poging z i c h t e v e rh a n g e n . U i t z i j n k e r k e r o n t s n a p t h e e f t h i j o p d e weg n a a r Roermond t w e e monniken doodgeschoten; enkele r e i z i g e r s b e r o o f d , e n z . ; . . . d a t Ferdinand, p r i n s de Ligne e t d'Ambise, onder c u r a t e l e s t a a t s i n d s 1717 om d e z e l f d e r e d e n ; - 42 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 42

. d a t d e v a d e r v a n w i j l e n d e p r i n s e s v a n Hoorne e n O v e r i j s e , r e e d s v a n z i j n z i n n e n b e r o o f d was, d r i e j a a r v ó ó r z i j n afsterven; . d a t A n t o o n - J o z e f z e l f ( m e t n a u w g e z e t t e opsomming v a n a l z i j n t i t e l s en doorluchtige kwartierstaten) door de Brabantse a r t s e n beschouwd w e r d a l s v o l l e d i g b e r o o f d v a n z i j n verstand . . .

Deze t e k s t was o n d e r t e k e n d d o o r 6 2 d o o r l u c h t i g e namen e n t e v e n s werd o p d e verwantschap gewezen t u s s e n d e moordenaar e n d e F r a n s e r e g e n t h i m s e l f , d i e daarop r e p l i k e e r d e : " E h b i e n , M e s s i e u r s , j ' e n p a r t a g e r a i l a honte avec vous ! " ( We l , M i j n e Heren, d a n z a l i k met u i n d e schande d e l e n ) .

Het dokument w a a r i n g e s t e l d w e r d d a t g e e s t e s g e s t o o r d h e i d s c h e r i n g en i n s l a g waren b i j d e f a m i l i e v a n Hoorne, m o c h t n i e t b a t e n : d e regent b l e e f b i j z i j n standpunt. A n t o o n - J o z e f , p r i n s van Hoorne, werd o p 2 6 m a a r t 1720 g e r a d b r a a k t .

M a x i m i l i a a n -Emmanuel, p r i n s v a n Hoorne, p r i n s v a n I J s e , e n z . , g e b o ren i n 1695 e n o v e r l e d e n o p 1 2 j a n u a r i 1 7 6 3 , huwde d r i e m a a l : 1. m e t d e E n g e l s e Mary- C h a r l o t t e B r u c e , g r a v i n v a n A y l e s b u r y, barones v a n M e l s b r o e c k , e n z . ; 2. m e t d e D u i t s e H e n r i ë t t e - T h é r è s e , p r i n s e s v a n S a l m - K y r b u r g (+1751), e n 3. m e t d e F r a n s e M a r i a - A l b e r t i n a , p r i n s e s d e G a v r e .

A l l e e n u i t h e t e e r s t e h u w e l i j k werden t w e e k i n d e r e n g e b o r e n : M a r i a Theresia, d i e O v e r i j s e overdroeg aan haar echtgenoot F i l i p s - J o z e f , p r i n s van Salm-Kyrburg; e n E l i s a b e t h - P h i l i p p i n a - C l a u d e , d i e G u s t a a f Adolf van Stolberg a l s levensgezel koos.

Het p r i n s d o m v a n Hoorne, d a t z e l f r e e d s d e h u i z e n v a n W i t t h e m e n B a i l l e u l h a d o p g e s l o r p t , kwam o p z i j n b e u r t a a n h e t h u i s v a n S a l m Kyrburg, d o o r h e t h u w e l i j k - o p 1 6 - j a r i g e l e e f t i j d - v a n M a r i a - T h e r e s i a v a n Hoorne, m e t F i l i p s - J o z e f , p r i n s v a n S a l m - K y r b u r g .

Op 1 0 j u n i 1783 s t i e r f M a r i a - T h e r e s i a , p r i n s e s v a n Hoorne, o n v e r hoeds i n h e t k l o o s t e r v a n B e l l e c h a s s e t e P a r i j s , w a a r z i j t i j d e n s een d o o r r e i s v e r b l e e f . Z i j e n h a a r e c h t g e n o o t , F i l i p s - J o z e f , p r i n s van S a l m - K y r b u r g , W i l d - e n R i j n g r a a f , h e e r v a n Machelen, L i p p e l o o , L i e s e l e , Ophem o n d e r S t e e n h u f f e l , e n z . , z o o n v a n H e n d r i k e n M a r i a - 43 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 43

T h e r e s i a d e C r o ÿ , hadden z e s k i n d e r e n : 1. F r e d e r i k - J a n - O t t o - F r a n s v a n S a l m - K y r b u r g ( 1 7 4 5 - 1 7 9 4 ) ; 2. K a r e l - A u g u s t , d i e j o n g s t i e r f ; 3. M a u r i c e - G u s t a a f - A d o l f , d i e a f s t a n d deed ( e v e n a l s z i j n d r i e z u s t e r s ) van de v a d e r l i j k e e r f e n i s op 24 a p r i l 1784, ten g u n s t e v a n d e o u d s t e b r o e r ; 4. M a r i a - M a x i m i l i a n a - L o u i s a , e c h t g e n o t e v a n J a n d e l a T r é moille, heer van Laval; 5. A u g u s t a - F r e d e r i k a - W i l h e l m i n a , gehuwd m e t Anne-EmmanuelFerdinand, p r i n s d e C r o y ; e n 6. A m e l i a - Z e p h e r i n a , e c h t g e n o t e v a n d e p r i n s v a n H o h e n z o l l e r n Sigmaringen.

De o u d s t e z o o n , F r e d e r i k - J a n - O t t o - F r a n s v a n S a l m - K y r b u r g nam z i j n i n t r e k o p h e t k a s t e e l v a n I s q u e , w a a r v a n h e t p a r k t o e n beroemd w a s , en e e n i e d e r s bewondering afdwong, o m w i l l e v a n h e t p r a c h t i g o u d h o o g geboomte e n d e f r a a i e bloemenperken. D e p r i n s , d i e i n 1790 - t i j d e n s de B r a b a n t s e Omwenteling - e e n m i s l u k t e p o g i n g waagde om k o n i n g der N e d e r l a n d e n t e worden, v e r k o c h t i n 1785 M e i s b r o e k e n i n 1792 Malderen, L i p p e l o e n L i e z e l e .

Frederik-Jan- O t t o - F r a n s , p r i n s van Salm-Kyrburg, s t i e r f op h e t schavot t e P a r i j s , t i j d e n s h e t S c h r i k b e w i n d , o p 2 5 j u n i 1 7 9 4 . Z i j n eigendommen t e O v e r i j s e werden d o o r d e F r a n s e R e p u b l i e k aangeslagen en h e t k a s t e e l v a n I s q u e w e r d o n d e r h e t k e i z e r r i j k bestemd t o t s e natorschap v a n B r u s s e l , w a a r v a n J o z e f B o n a p a r t e , b r o e r v a n d e k e i z e r , de l a t e r e k o n i n g v a n N a p e l s e n S p a n j e , d e e e r s t e r a a d s h e e r was.

Toen d e erfgenamen v a n d e Salins h e t p r i n s e l i j k domein I s q u e t e r u g konden v e r w e r v e n , o n d e r h e t H o l l a n d s B e w i n d , z a g e n z e z i c h g e n o o d zaakt d e p r a c h t i g e goederen t e v e r k o p e n , d a a r t o e gedwongen d o o r de t a l r i j k e s c h u l d e i s e r s v a n p r i n s F r e d e r i k , d i e z i c h a a r d i g i n de s c h u l d e n h a d g e s t o k e n .

Die domeinen bedroegen i n t o t a a l 7 4 5 b u n d e r e n 8 r o e d e n - . o f , i n onze m a a t , 7 6 1 h a 6 2 a 4 9 c a , e n z i j w e r d e n - o p 1 september 1817 i n é é n d e r z a l e n v a n h e t k a s t e e l I s q u e openbaar v e r k o c h t , v e r d e e l d over 4 6 l o t e n . D e o p b r e n g s t bedroeg 1 . 4 5 3 . 0 0 0 f r a n k e n v a n t o e n , o f , i n onze h u i d i g e deviezen, c a . 4 0 0 m i l j o e n !

De é n i g e z o o n v a n d e i n 1794 g e h a l s r e c h t e p r i n s v a n O v e r i j z e , F r e d e r i k - E r n s t - O t t o - Frans, p r i n s v a n S a l m - K y r b u r g , w e r d geboren o p 1 4 - 44 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 44

december 1789 e n , n a d e dood v a n z i j n v a d e r, d o o r z i j n t a n t e , A m a l i a , v o r s t i n v a n H o h e n z o l l e r n - S i g m a r i n g e n , g r o o t g e b r a c h t . Op 1 7 j a r i g e l e e f t i j d t r a d p r i n s Frederik j r . i n de Krijgsschool van Font a i n e b l e a u ; men k o n hem a l vlug d a a r o p t e r u g v i n d e n o p h e t s l a g v e l d als l u i t e n a n t van een huzarenregiment. I n de r o e m r i j k e v e l d t o c h t van 1807 was h i j ordonnance- o f f i c i e r v a n k e i z e r Napoleon I e n , b i j de v a l v a n h e t k e i z e r r i j k , h a d h i j h e t r e e d s t o t k o l o n e l g e b r a c h t , onderscheiden m e t o . a . h e t E r e l e g i o e n .

De p r i n s v e r l i e t d e F r a n s e k r i j g s d i e n s t e n t r a d t e Bordeaux i n h e t huwelijk met C e c i l e -Rosalie, barones P a v e l o t , kanunnikes van h e t hoogverheven k o n i n k l i j k e k a p i t t e l v a n S t . A n n a v a n B e i e r e n . A f w i s s e lend bewoonde h i j z i j n eigendommen, w . o . d e k a s t e l e n Aahaus i n W e s t f a l e n e n Armesson n a b i j P a r i j s .

B i j d e o p r i c h t i n g van h e t K o n i n k r i j k B e l g i ë i n 1830, werd één d e r k a n d i d a t e n v o o r d e k o n i n g s k r o o n , d e F r a n s e h e r t o g v a n Nemours, d o o r v o o r n a m e l i j k Engeland e n D u i t s l a n d a fg e w e z e n .

O g e n b l i k k e l i j k kwam p r i n s F r e d e r i k o p d e p r o p p e n e n s t e l d e z i c h z e l f kandidaat v o o r de Belgische t r o o n . B i j deze gelegenheid r i c h t t e h i j e e n merkwaardige o p r o e p t o t a l l e B e l g e n w a a r u i t we h e t v o l g e n de - v r i j v e r t a a l d u i t h e t F r a n s - g e l i c h t hebben: Aan h e t B e l g i s c h e V o l k , Men. h e e f t d e h e r t o g v a n N e m o u r s B e l g i ë dat z i c h n o c h t a n s a a n z i j n v o e t e n kwam Welnu, i k k a n m i j n p e r s o o n a a n B e l g i ë , mijner grootmoeder, aanbieden . . . .

ontzegd, werpen. het l a n d

Ik werd geboren a l s v o r s t van een prinsdom ( i n casu: O v e r i j s e ! ) e n k a n n a a r v o r e n t r e d e n a l s g e l i j ke v a n k o n i n g e n . , . . .

De v e r s c h i l l e n d e E u r o p e s e k a b i n e t t e n d i e i n m i j geen v i j a n d i g h e i d t . o . v . h u n p r i v é - b e l a n g e n k u n n e n vinden, z u l l e n u geen handelsverdragen ontzeggen, die nodig z i j n t e r ontwikkeling van uw i n d u s t r i e en u w f a b r i e k e n . . . .

Belgen ! niet mij steeds a daan t e

I n d i e n u voor m i j w i l t stemmen, z u l t u kronen, maar wel de Wet en i k z a l h e t l s een e e r beschouwen h a a r e e r s t e o n d e r z i j n . . . .

To t z o v e r d a n d e o p r o e p v a n d e k a n d i d a a t - k o n i n g d i e i n z i j n o p z e t - 45 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 45

m i s l u k t e . O o k z i j n v a d e r, d i e z i c h h a d k a n d i d a a t g e s t e l d v o o r d e kroon d e r Nederlanden i n 1790 s l a a g d e n i e t i n z i j n onderneming.

P r i n s F r e d e r i k - E r n s t - O t t o - F r a n s o v e r l e e d o p 1 4 a u g u s t u s 1859 e n h i j w e r d o p g e v o l g d d o o r z i j n z o o n F r e d e r i k V- E r n s t - J o z e f - A u g u s t (5 november 1823 - 1 2 a p r i l 1 8 8 7 ) , d i e huwde met E l e o n o r a - L o u i s a Henrica-Josephina-Carolina, h e r t o g i n La Tr é m o u i l l e , p r i n s e s van Ta r e n t e , e n z .

Diens z o o n , F r e d e r i k V I - E r n s t - L o d e w i j k - K a r e l - Va l e n t i n - M a r i a (geboren t e B r u s s e l o p 3 a u g u s t u s 1 8 4 5 ) , huwde i n 1883 m e t L u d o v i c a M a r i a - M a t h i l d a Legrand ( g e b o r e n t e G e n t o p 6 december 1 8 6 4 ) , d o c h t e r van L u d o v i c u s - J u l i u s L e g r a n d , f a b r i k a n t , e n v a n M a r i a - R o s a l i a Va n Loo, e e n d o c h t e r u i t d e bekende s l a c h t e r s - e n v i s h a n d e l s f a m i l i e Van L o o t e G e n t . H e t g i n g h i e r w e l om e e n m o r g a n a t i s c h h u w e l i j k , d . w. z . v a n e e n v o r s t m e t e e n v r o u w v a n m i n d e r e r a n g , w a a r d o o r n i e t a l l e r e c h t e n van de vader o p de k i n d e r e n overgaan. De k i n d e r e n u i t d i t h u w e l i j k : twee jongens en twee meisjes, kregen n i e t h e t r e c h t de vadersnaam t e d r a g e n , e v e n m i n a l s h e t r e c h t h e t v o o r v o e g s e l " d o o r l u c h t i g e h o o g h e i d " v o o r h u n naam t e p l a a t s e n . O p 11 j u n i 1895 verkreeg d e v r o u w v a n F r e d e r i k V I E r n s t d e t i t e l v a n b a r o n e s v a n E i c k h o f ; d e k i n d e r e n k r e g e n d e naam v a n b a r o n e n b a r o n e s v o n Renneberg, n a a r h e t k a s t e e l d o m e i n v a n Renneberg b i j L i n z .

Het o u d s t e k i n d , b a r o n M a x i m i l i a a n - F r e d e r i k - E r n s t - L o d e w i j k - M a r i a von Renneberg, g e b o r e n t e Menoux ( I n d r e , F r a n k r i j k ) o p 3 f e b r u a r i 1886 e n o v e r l e d e n o p h e t k a s t e e l v a n Renneberg o p 1 9 a p r i l 1 9 4 8 , huwde o p 5 m e i 1926 m e t M a t h i l d e - C l e m e n t i n a , b a r o n e s v o n F ü r s t e n berg ( ° B i e r b e e k , 2 8 a p r i l 1 9 0 0 ) .

D i t echtpaar zorgde voor d r i e kinderen, w . o . , i n mannelijke l i j n , Herman- J o z e f -Max- H u b e r t u s - M a r i a , b a r o n v o n Renneberg ( ° R e n n e b e r g , 28 december 1 9 2 9 ) , d i e huwde o p 1 3 f e b r u a r i 1959 m e t Rosemarie Krukenberg ( ° 1 3 j u l i 1 9 3 5 ) e n v o o r v i e r d o c h t e r s z o r g d e .

Baron Herman mag d u s v o o r l o p i g n o g beschouwd worden a l s d e h u i d i ge v i r t u e l e " p r i n s v a n O v e r i j s e " , m a a r d a a r h i j g e e n m a n n e l i j k e nakomelingen h e e f t k a n d e t i t e l o v e r g a a n o p z i j n b r o e r , R o b e r t - O s car- L o d e w i j k - E r n s t - M a r i a , b a r o n v o n Renneberg, gehuwd m e t C l o t h i l de d e M a r c h a n t e t d'Ansembourg, w a a r w e l m a n n e l i j k e a f s t a m m e l i n g e n zijn.

Op a a n d r i n g e n v a n d e s c h u l d e i s e r s v a n p r i n s F r e d e r i k werden d u s de g r o n d e n openbaar v e r k o c h t . H e t k a s t e e l I s q u e , m e t e e n p a r k v a n 11 h a , samen met n o g e e n 1 0 0 - t a l h a landbouwgronden, w e r d i n 1826 aangekocht d o o r d e N i j v e l s e j u r i s t M a u r i c e d e l a Hoye, w i e n s a f - 46 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 46

stammelingen h e t a a n z i e n l i j k v e r k l e i n d e p r i n s e l i j k domein i n d e f a milie behielden.

I n 1948 werd h e t k a s t e e l I s q u e d o o r d e B e l g i s c h e S t a a t o v e r g e k o c h t van s t a f h o u d e r B r a f f o r t , e n i n g e b r u i k genomen a l s R i j k s m i d d e l b a r e School, f u n k t i e d i e h e t k a s t e e l n o g s t e e d s v e r v u l t .

Van h e t h i s t o r i s c h k a s t e e l b l i j v e n d e g e k n i k t e l a n g e v l e u g e l ( u i t het b e g i n v a n d e 1 7 d e eeuw) m e t u i t s p r i n g e n d e p o l y g o n a l e t r a p t o r e n waarop h e t w a p e n s c h i l d p r i j k t v a n d e f a m i l i e v a n W i t t h e m - e n e e n i n g e k o r t d i e n s t g e b o u w bewaard. I n h e t k a s t e e l p a r k a a n d e I J s k e l d e r l a a n , w a a r z i c h v r o e g e r d e i j s k e l d e r s v a n h e t k a s t e e l bevonden, merkt men nog d e r u i n e v a n e e n m o o i j a c h t p a v i l j o e n u i t d e l 5 d e eeuw, d a t i n 1967 - t o t a a l v e r w a a r l o o s d - i n s t o r t t e .

Op d e omheiningsmuur z i e t men h e t wapen v a n d e p r i n s e l i j k e f a m i l i e van Hoorne, b o v e n d e f r a a i e ouderwetse " K e l l e b r o n " , d i e u i t d e X I I I d e eeuw s t a m t . W a a r s c h i j n l i j k i s d i e " K e l l e " ĂŠ ĂŠ n v a n d i e oude bronnen d i e a l d o o r d e h e i d e n e n werden v e r e e r d e n l a t e r - v e r c h r i s t e l i j k t - g e b r u i k t werden a l s d o o p p u t . O v e r d i e " K e l l e " v e r t e l t de volksmond d a t , w i e t e O v e r i j s e k o m t wonen e n v a n d i t w a t e r d r i n k t , de gemeente n o o i t meer z a l v e r l a t e n . O f , z o a l s men h e t m e t e e n v e r s je zegt: " Wie z i j n d o r s t a a n d i t b r o n n e t j e l e s t , Die b l i j f t h i e r e n z e g t : ' t i s h i e r b e s t " .

Het k a s t e e l I s q u e , m e t i n b e g r i p v a n a l l e oude d e l e n , t o r e n , p a a r d e s t a l l e n e n omheiningsmuur, w e r d , o p 1 6 o k t o b e r 1 9 8 0 , opgenomen i n de l i j s t d e r beschermde monumenten e n landschappen, e n d a t was e e n u i t b r e i d i n g van h e t R e g e n t s b e s l u i t van 23 j u n i 1947.

Paul A r r e n

- 47 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 47

BRONNEN : A. Wauters: " H i s t o i r e des Environs de Bruxelles" - 1855 - Taine 3 - b l z . 466 G. Vande Putte: ' K e n j e Overijse" - Uitgave van de Heemkundige K r i n g "De B e i e r i j van I l s e " -.1976 - n r. 1 J. Boschnnans: " O v e r i j s e " - Vlaamse To e r i s t i s c h e B i b l i o t e e k n r. 1 7 G. Debecker: " O v e r i j s e - De IJsewandeling" - Vlaamse ' T h r i s t i s c h e B i b l i o t e e k n r.

174 - a p r i l 1974 "Wandelen t e Overijse" - Uitgave To e r i s t i s c h e Federatie Brabant - 1978 F. Stroobants: " O v e r i j s e i n oude prentkaarten" - Uitgave Zaltbommel M. Goethals: " H i s t o i r e g é n 4 l o g i q u e de l a maison de Homes " - 1848 "De Autotr r i s t " - Jrg.24 - n r. 1 6 - 5 augustus 1971 - Overijsenumier "De A u t o t o e r i s t " - Jrg.29 - n r . 1 6 - 5 augustus 1976 - Overijsenu mer J. Van Overstraeten & J . G e r i t s : " G i d s voor Vlaanderen" - 1985 - b l z . 789 0. P e t i t j e a n : "Nos Châteaux h i s t o r i q u e s " - deel I - b i z . 207 M. Eemans: "Vlaamsch Kasteelenboek" - 1944 - b l z . 93 C. Mertens: " L e Château Fpnrlal d e Beersel e t ses Seigneurs" - 1942 de C a n t i l l o n : "Vermakelykheeden van Brabant en cleszelfs onderhoorige Landen" - 1770 deel I I - b l z . 106 Justus L i i s i u s i n : " Tw i n t i g eeuwen Vlaanderen" - deel 13 - 1976 - b l z . 177 E. Poumon: "Les Châteaux du Brabant" - 1949 - b l z . 20 + planche 21 J. B a t a i l l e & P. Seydoux: "Châteaux e t Manoirs du Brabant" - b l z . 140 B. P e l e n : "Kastelen i n Vlaanderen" - deel I I I - 1974 - b i z . 7 4 E. d e Seyn: "Geschied- en Aardrijkskundig Woordenboek cler Belgische Gemeenten" - 1939 deel I I - b i z . 1057 e . v. a .

- 48 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 48

COMPUTERSGEENBESTEMAATJESMETDE TAAL WAAROM Z I J N E R W I N T E RT- R U I E N E N ROO-KWAREN Computers hebben met d e gemiddelde k o l l e g e - s t u d e n t d i t gemeen d a t ze n i e t à l l e vakken m e e s t e r l i j k b e h e e r s e n . B i j d e s t u d e n t i s h e t z o , d a t d e é n é goed i s ( z o noemt men d a t a l t h a n s ) i n w i s k u n d i g e v a k k e n , de a n d e r e i n t a a l k u n d i g e v a k k e n . D e k w a l i t e i t e n komen r a a r o f z e l d e n samen v o o r , t e n z i j men i n d e r d a a d m e t e e n meer d a n gewoon b e g a a f d persoon t e maken h e e f t . D e v e r g e l i j k i n g m e t d e c o m p u t e r g a a t i n z o v e r r e o p , d a t h e t mechanisch d i n g h e t v a k wiskunde b e h e e r s t a l s d e beste, b e t e r n o g , e n a l l e o p g e l e g d e t a k e n t e g e n w e r e l d r e k o r d - s n e l heden z a l a f w e r k e n . D a a r e n t e g e n s t a a t d e computer o p h e t g e b i e d v a n t a a l b e h e e r s i n g , soms o p zwakke b e n e n , o f l a t e n we h e t z o s t e l l e n , is d a t b e s l i s t z i j n beste kant n i e t .

Het d i n g i s e n g e l s t a l i g v a n g e b o o r t e , h e e f t e e n a a n t a l b r o e r s r o n d lopen, d i e s t i l a a n woorden b e g i n n e n t e s t a m e l e n , e n k r i j g t i n d e t o e komst e e n a a n t a l v e r w a n t e n , d i e stemmen herkennen e n z e l f s e e n b e h o o r l i j k mondje E n g e l s z u l l e n p r a t e n .

Maar d a a r w a a r w i s k u n d e h é t l o g i s c h e v a k b i j u i t s t e k i s , e n e e n s t o f b i e d t , w a a r geen s p e l d f a n t a z i e t u s s e n t e k r i j g e n i s , s t a a t d e t a a l d a a r v e r t i k a a l t e g e n o v e r.

De computer h e e f t i n d e r d a a d s l e c h t s één ( i n t e r n a t i o n a l e ) w i s k u n d i g e s t o f t e verwerken - want ook i n h e t Russisch o f h e t A r a b i s c h i s d e som v a n 1 + 1 n o g a l t i j d 2 . M a a r a l s h i j , m e t E n g e l s i n g e g e v e n t a a l normen, t a a l v r a a g s t u k k e n e n g r a m m a t i k a l e problemen, h e t N e d e r l a n d s t e l i j f g a a t , r e s u l t e e r t d a t soms i n d e meest v r e e m d s o o r t i g e a n t w o o r den o p d e meest gewone v r a g e n . Om e r soms v e r s t e l d b i j t e s t a a n . Op z i c h z e l f i s h e t Engels een v r i j eenvoudige t a a l , z e k e r v o o r p o l y g l o t ten a l s d e V l a m i n g e n , d i e méér gewoon z i j n d a n d e s c h a a r s e u i t z o n d e r i n g e n d i e h e t E n g e l s b i e d t . H e t f e i t , d a t d e V l a m i n g n o g a l gemakkel i j k e e n vreemde t a a l k a n l e r e n e n aannemen, h e e f t o n g e t w i j f e l d i e t s t e maken met h e t f e i t d a t z i j n e i g e n t a a l z o l a s t i g i s ( p u n t é é n ) en d a t d e meesten o n d e r ons h e t F r a n s , e e n t a a l v a n e e n g e h e e l v e r s c h i l l e n d e groep, v a n de l a g e r e s c h o l e n a f meekregen.(punt t w e e ) .

En d a t M o l i è r e h e t o n s h e l e m a a l n i e t g e m a k k e l i j k h e e f t gemaakt, s t a a t ook v a s t !

Goed, v a n u i t h e t t a a l k u n d i g n o g a l b e p e r k t e w e r e l d j e v a n h e t E n g e l s , - 49 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 49

wordt h e t v o o r d e computer e e n l a s t i g e k l u i f om e e n t a a l a l s h e t Nederlands o p t e nemen. E r i s n l . i n h e t N e d e r l a n d s geen r e g e l o f er z i j n u i t z o n d e r i n g e n o p . Z o n d e r t w i j f e l z a l d a t i n a n d e r e t a l e n (Frans, D u i t s , e e n S l a v i s c h e t a a l ) o o k z o z i j n , m a a r w i j b e p e r k e n ons o p z e t t e l i j k t o t o n z e e i g e n t a a l , o m d a t h e t u i t e i n d e l i j k i n d i é taal i s , d a t w i j d i t t i j d s c h r i f t uitgeven, en w i j h e t n i e t ontsierd w i l l e n z i e n d o o r e e n s t a p e l t a a l k u n d i g e v e r g i s s i n g e n . Hoe l a s t i g d i e opgave o p z i c h z e l f a l i s , w e t e n we a l l a n g . L a t e n we h e t daarenboven voor d e computer a l w a t g e m a k k e l i j k e r maken: h i j h o e f t z i c h n i e t e e n s bezig t e houden m e t g a l l i c i s m e n , o f germanismen, z i n s w e n d i n g e n o f zinsbouw, " a l s " - e n e n " d a n " - n e n ( i n h e t D u i t s n e t andersom), m a a r simpelweg ( ! ) m e t d e j u i s t h e i d v a n h e t n e e r g e s c h r e v e n w o o r d .

Je k a n v a n e e n c o m p u t e r b i j v o o r b e e l d n i e t v e r w a c h t e n d a t h i j d e z i n o f h e t woord o f d e " c o n t e x t " w a a r i n z o ' n woord v o o r k o m t , b e g r i j p t .

Het z a l n o g w e l e e n t i j d j e d u r e n , v ó ó r d e e l e k t r o n i k a z o v é r i s , à l s ze t e n m i n s t e z o v e r k o m t . Vo o r e e n computer i s e e n a n k e r e e n a n k e r, en z a l h i j , z e l f s m e t kennisname v a n d e z i n , w a a r i n • " a n k e r " v o o r k o m t , n i e t kunnen snappen w a t m e t d a t a n k e r b e d o e l d w o r d t : e e n s c h e e p s a n k e r ; een muur- a n k e r ; é é n v a n d e r o n d e r o e d e n , b e v e s t i g d i n e e n h a n d d r u k pers; e e n r o t e r e n d d e e l v a n motoren o f d y n a m o ' s ; e e n boogvormig o n d e r d e e l t j e i n een uurwerk; e e n a f g e l i j n d d e e l op een b i l j a r t t a f e l ; e e n oud k a n s s p e l ; o f e e n inhoudsmaat i n d e w i j n h a n d e l . E n m o g e l i j k v e r g e ten we nog e e n v e r k l a r i n g ! E e n a n k e r a l d u s d e c o m p u t e r, i s e e n a n k e r, net z o a l s 6 e e n 6 i s , e n geen 7 . J e s t a a t e r m e t i e t s meer u i t g e b r e i de k e n n i s v a n d e e i g e n t a a l beduusd o p t e k i j k e n h o e v e e l woorden j e i n h e t N e d e r l a n d s k u n t v i n d e n , d i e meer d a n é é n v e r k l a r i n g hebben.

Daar denken w i j h e l e m a a l n i e t o v e r n a , v o o r a l omdat d e j u i s t e b e t e k e n i s i n e e n z i n omkaderd w o r d t . A l s e e n s c h i p p e r h e t a n k e r i n z e e g o o i t , w e t e n w i j m a a r a l t e g o e d , d a t h i j d e v i s s e n geen 4 4 à 4 5 f l e s s e n B e a u j o l a i s v o e r t ! M a a r d a a r h e e f t e e n computer geen k a a s van g e g e t e n e n d a t m a a k t h e t hem o o k b i e z o n d e r l a s t i g m e t d e t a a l om te springen.

Neem n u d e meervoudsvorm met d e open e n d e g e s l o t e n l e t t e r g r e p e n .

Een boom w o r d t i n h e t meervoud bomen, é é n " o " i n p l a a t s v a n t w e e .

Dat i s v o o r d e c o m p u t e r e e n a n d e r w o o r d , gewoon omdat d i e n i e t w e e t wat e e n open l e t t e r g r e e p e n w a t e e n g e s l o t e n i s !

Wil j e dus een computer een v o l l e d i g e w o o r d e n l i j s t van j e e i g e n t a a l opdienen d a n w o r d t d i e i n z e e r v e l e g e v a l l e n n o g u i t g e b r e i d m e t d e meervoudsvorm v a n e e n a a n t a l woorden. B o v e n d i e n i s d i t é é n v a n d e t a l r i j k e r e g e l s , waarop h e t Nederlands nog u i t z o n d e r i n g e n h e e f t .

- 50 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 50

Laat o n s h e t e e n s e k s t r a l a s t i g maken, b . v . m e t d e v e r k l e i n w o o r d e n .

Een k l e i n e a u t o i s e e n a u t o o t j e . P l o t s s t a a n e r t w e e o ' s , m a a r d i e ene o v e r d w i j n t weer a l s e e n a u t o o t j e v o o r k o m t o p h e t e i n d e v a n e e n r e g e l . De s p l i t s i n g s r e g e l z e g t dan a u t o - , e n de " t j e " g a a t n a a r de volgende l i j n ! E e n o n d e r w i j z e r k a n d a t m e t v e e l g e d u l d n o g i n e e n k i n d e r v e r s t a n d pompen, m a a r e e n c o m p u t e r z a l d a t v i e r k a n t w e i g e r e n .

Woordsplitsingen A l s d e t a a l k u n d i g e problemen v a n e e n c o m p u t e r o o i t o p g e l o s t w o r d e n , de g r o o t s t e k o p z o r g e n z u l l e n d e a f b r a k e n b l i j v e n . Va n z o d r a men h e t zetten van t e k s t r e g e l s , h e t opvullen ervan en b i j g e v o l g h e t afbreken van woorden o p h e t e i n d e v a n e e n r e g e l , a a n d e e l e k t r o n i k a o v e r l i e t , staken o o k d e problemen r o n d d e w o o r d s p l i t s i n g o f d e " a f b r a k e n " d e kop o p . L e t w e l , d e N e d e r l a n d s e , w a n t d e E n g e l s e l i g g e n e e n s t u k e e n v o u d i g e r.

Al b e t w i j f e l e n we n i e t d a t e r o o k u i t z o n d e r i n g e n z i j n . W o o r d s p l i t s i n gen z i j n i n h e t N e d e r l a n d s gebonden a a n e n k e l e s t r e n g e r e g e l s . J e kan e r m o e i l i j k omheen, b e h a l v e d a n d o o r d e ( w e e r ) t a l r i j k e u i t z o n d e ringen op d i e r e g e l s , é n een s t a p e l t j e u i t z o n d e r i n g e n , d i e t y p i s c h door e e n computer geschapen werden. Vo l g e n s d e r e g e l moet b . v . h e t woord " t e l e s k o o p " , e n d a n i n h e t b i j z o n d e r e e n a f b r a a k t u s s e n d e tweede e n d e d e r d e l e t t e r g r e e p , a l d u s g e s p l i t s t worden: t e l e s - k o o p .

De r e g e l z e g t : s p l i t s i n g t u s s e n d e t w e e m e d e k l i n k e r s . M a a r h e t woord i s samengesteld u i t " t e l e " ( v e r ) e n " s k o o p " ( z i e n ) e n d u s z o u h e t heel w a t j u i s t e r z i j n t e s p l i t s e n t e l e - s k o o p . U i t z o n d e r i n g d u s .

We h o e v e n o n s geen z o r g t e maken o v e r h e t f e i t d a t i n h e t R u s s i s c h woorden voorkomen, d i e d o o r e e n o p e e n v o l g i n g v a n m e d e k l i n k e r s b i j n a o n u i t s p r e k e l i j k z i j n geworden. H e t N e d e r l a n d s h e e f t o o k z o v a n d i e woorden, d i e e e n b u i t e n l a n d e r d e s c h r i k v a n z i j n l e v e n kunnen b e z o r gen. E e n N e d e r l a n d s woord m e t a c h t ( z e g g e e n s c h r i j v e 8 ) m e d e k l i n k e r s na mekaar ! B e s t à à t n i e t ? To c h w e l , w a t d a c h t j e v a n a n g s t s c h r e e u w ?

Of e e n t j e m e t z e v e n k l i n k e r s na mekaar ? O n m o g e l i j k ? Nee: - kraaieeieren Dat k a n omdat i n h e t N e d e r l a n d s ( e n n o g g r o t e r e mate i n h e t D u i t s ) ondenkbaar v e e l samengestelde woorden voorkomen. D a t h e e f t h e t F r a n s n i e t , h e t E n g e l s v e e l m i n d e r.

Er b e s t a a t g e e n e n k e l e r e k e n k u n d i g e z e k e r h e i d a l s we h e t o v e r d e a f braak v a n d i e z e l f d e a n g s t hebben: - a n g s t -schreeuw: v i e r m e d e k l i n k e r s a a n d e é n é ; v i e r a a n - 51 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 51

de a n d e r e k a n t .

- a n g s t - k r e e t : v i e r a a n d e é n é ; s l e c h t s t w e e aan de a n d e r e .

- a n g - s t i g : P r o b l e e m ! ! ! Te g e n d e c u m p u t e r - l o g i k a i n !

Toch z i j n geven. Z o w, e n z o u ken: DW".

e r b e p a a l d e v a s t s t a a n d e r e g e l s d i e j a d e computer k u n t i n mag " r o n d d w a l e n " n i e t g e s p l i t s t worden t u s s e n d e d e n d e d u s d e computer d e o p d r a c h t kunnen k r i j g e n " n o o i t a f b r e Maar - weer de u i t z o n d e r i n g - dan k r i j g t h i j o n t z e t t e n d be-dwateren.

De l e t t e r k o m b i n a t i e "SCH" ( s c h i j n , B e l g i s c h ) , mag n o o i t o p g e s p l i t s t worden. I n o r d e , z e g t h e t " d i n g " , . z a l o o k n o o i t gebeuren ! E n d a n komt i e p l o t s v o o r e e n a f d e l i n g s - c h e f o f e e n s t a t i o n s - c h e f t e s t a a n , waar h e t w é l m o e t ! D a t i s v o l d o e n d e om e e n e l e k t r o n i s c h e z e n u w k r i s i s te k r i j g e n !

En d a n k o m t h e t o e r v o o r b e e l d v a n a f b r a a k n i e t e e n s t e r s p r a k e : w a n neer e e n l o o d s - p e t , e n wanneer e e n l o o d - s p e t ?

De meeste a f b r a a k f o u t e n , d i e we i n d e k r a n t e n e n v e l e t i j d s c h r i f t e n ontdekken o n t s t a a n a l s g e v o l g v a n e e n v a s t e r e g e l , d i e o o k a l s d e f i n i t i e f ingegeven werd, maar w a a r b i j d e u i t z o n d e r i n g e n pas l a t e r b l o o t gelegd w o r d e n , d o o r d e computer z e l f . D e r g e l i j k e woorden ( v e r b r u i k e r s i n s t i t u u t , s l o - t w o o r d ! ) worden b i j o n t d e k k i n g opgenomen i n e e n z o genaamd " u i t z o n d e r i n g s w o o r d e n b o e k " . N a v e r l o o p v a n e n i g e t i j d z i e t dat b o e k e r a l s e e n v o l s l a g e n " Va n D a l e " u i t , e n v r a g e n d e s p e c i a l i s ten z i c h a f o f h e t d a n n i e t b e t e r z o u z i j n d e computer o p d r a c h t t e geven om b i j e l k e a f b r a a k d e j u i s t e s p l i t s i n g t e g a a n opzoeken.

M i t s j e v o o r a f z o ' n woordenboek ( 2 0 0 . 0 0 0 woorden ongeveer ! ) h e b t ingegeven i s d a t b e s l i s t m o g e l i j k , a l l e e n z a l e r meer t i j d ( c o m p u t e r t i j d ) n o d i g z i j n om d a a r u i t t e komen. D e c o m p u t e r z a l s n e l l e r m e t de s p l i t s i n g e n v a n " a n a l f a b e e t " v o o r d e p i n n e n komen, d a n m e t d i e van " z w a a r d v i s " , o m d a t d e " a " n u eenmaal v ó ó r d e " z " k o m t , e n omdat de woorden t o c h o p e e n b e p a a l d e m a n i e r moeten opgeslagen z i j n . D e t a a l v o r m t d u s geen p r o b l e e m , waarmee d e computerdeskundigen n o g z e e r lang kunnen w o r s t e l e n . G e l u k k i g m a a r, d a t e e n t a a l geen v o l s t r e k t e logika i s , maar integendeel b e s t a a t u i t r e g e l s en uitzonderingen, woordspelingen e n f a n t a z i e e n , g l o e d v o l l e , p a t e t i s c h e , n u c h t e r e v o l en a n d e r e z i n n e n . A n d e r s waren e r g e e n s c h r i j v e r s m e e r, g e e n d i c h t e r s , g e e n moppentappers. V o o r l o p i g z i e t h e t e r n a a r u i t , d a t d e c o m puter nog j a r e n l a n g de s c h i j v e n v o l onlogische s t e l l i n g e n z a l s t a - 52 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 52

pelen en wordt h e t verbeteren van de proeven van een op computer gezet t i j d s c h r i f t een nog g r o t e r e opgave dan h e t vroeger a l was met het "gewone z e t d u i v e l t j e " . O f zouden j u l l i e h e t goed vinden, onverbeterd t e s l i k k e n wat de computer spuwt z o a l s : naftas - t a a l ( i . p . v. n a f t a - s t a a l ) wintert - ruien ( i . p . v. winter-truien) pos-tunie ( i . p . v. post-unie) g e p - land ( i . p . v. ge-pland) times - h a r i n g ( i . p . v . t i m e - s h a r i n g ) vakbond lij

stop ( i . p . v. vakbonds-top)

- kwade ( i . p . v . l i j k -wade)

vee - l e e r ( i . p . v . v e e l - e e r ) midde - l e e u w s ( i . p . v . m i d d e l - e e u w s ) sek - s e x p l o i t a n t ( i . p . v . s e k s - e x p l o i t a n t ) Raymond A l a r d o t

- 53 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 53

DE H E K S E N W A A G

I N

O U D E WAT E R

Oudewater, e e n ĂŠ n i g s t a d j e a a n d e H o l l a n d s e I J s s e l , d i c h t b i j Gouda, b e z i t e e n p r a c h t i g e 14de eeuwse g o t i s c h e k e r k ; e e n 16de eeuws s t a d h u i s e n e e n g r o o t a a n t a l 17de eeuwse o u d - H o l l a n d s e g e v e l s . D e g r o t e bekendheid d i e Oudewater g e n i e t d a n k t d e z e s t a d i n d e e e r s t e p l a a t s aan d e waag - b e t e r gekend a l s "heksenwaag".

Van d e 16de t o t d e 18de eeuw werden i n Oudewater t a l v a n mannen e n vrouwen gewogen, v e r d a c h t v a n h e t p l e g e n v a n h e k s e r i j . H e k s e r i j w e r d i n d i e t i j d e n t o t d e z w a a r s t e m i s d r i j v e n gerekend e n d e vermeende bedrijver ervan wachtte meestal de zwaarste s t r a f .

Vanaf d e v r o e g s t e t i j d e n h e e f t d e mens z i c h beziggehouden m e t t o v e r i j of magie. D o o r h e t u i t s p r e k e n van t o v e r f o r m u l e s e n de aanroeping van g e e s t e n , p r o b e e r d e men i n v l o e d u i t t e o e f e n e n o p z i j n medemens.

Ondanks h e t f e i t d a t h e t K r i s t e n d o m v a s t e v o e t k r e e g , k o n d e n d e o u d heidense t o v e r p r a k t i j k e n n i e t v o l l e d i g worden u i t g e r o e i d . D e s t r a f f e n , d i e t o e n werden u i t g e s p r o k e n t e g e n z g n . h e k s e n , g i n g e n v a n l i chamelijke s t r a f f e n ( v o o r a l g e s e l i n g ) t o t verbanning u i t de Kerk.

Vanaf d e u i t v i n d i n g v a n d e b o e k d r u k k u n s t ( c a . 1 4 4 0 ) w e r d e n i n t a l l o ze p a m f l e t t e n e n p s e u d o - w e t e n s c h a p p e l i j k e werken d e meest o n z i n n i g e wandaden a a n d e heksen t o e g e s c h r e v e n . H e t meest b e r u c h t e w e r k i n deze r e e k s was h e t b o e k " M a l l e u s M a l e f i c a r u m " ( D e Heksenhamer), d a t i n 1487 v e r s c h e e n e n 2 9 m a a l h e r d r u k t w e r d . P a u s I n n o c e n t i u s V I I I had t w e e i n q u i s i t e u r s a a n g e s t e l d om d e h e k s e r i j v o o r g o e d u i t t e r o e i e n . H e n d r i k I n s t i t u t o r i s e n Jakob S p r e n g e r, z o a l s b e i d e h e k s e n meesters z i c h noemden, g i n g e n - m e t e e n p e r v e r s e h a a t t e g e n h e t v r o u w e l i j k g e s l a c h t - d e g e s e l d e r h e k s e r i j t e l i j f . Hun b o e k , d e H e k s e n hamer, v e r t e l t h o e men e e n h e k s k a n h e rk e n n e n , h o e men z e k a n o n t maskeren e n doen bekennen e n u i t e i n d e l i j k h o e men z e moet v e r n i e t i gen.

Meteen maakte z i c h e e n angstpsychose m e e s t e r v a n d e massa; n i e m a n d was nog v e i l i g - z e l f s h o o g g e p l a a t s t e m a g i s t r a t e n e n g e e s t e l i j k e n hoorden b i j d e v e r d a c h t e n .

Hoeveel s l a c h t o f f e r s d e h e k s e n v e r v o l g i n g e n maakten zal w e l a l t i j d een o p e n v r a a g b l i j v e n , m a a r h e t moeten e r h e e l v e e l geweest z i j n .

Het i s z e l f s goed m o g e l i j k d a t d e h e k s e n j a c h t e v e n v e e l s l a c h t o f f e r s eiste a l s de godsdiensttwisten en de oorlogen i n dezelfde periode.

Voor o n z e hedendaagse b e g r i p p e n i s h e t v o l s t r e k t o n b e g r i j p e l i j k d a t - 54 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 54

deze m a s s a h y s t e r i e z o l a n g k o n d u r e n ; o o k d a t e r z o v e l e n , w a a r o n d e r vooraanstaande t e o l o g e n e n g e l e e r d e n met naam, d i e waandenkbeelden overnamen.

Brak e r g e n s d e p e s t o f e e n a n d e r e z i e k t e u i t , w a r e n d e vermeende heksen d a a r d e o o r z a a k v a n ; ook v o o r z i e k t e n o n d e r h e t v e e , s l e c h t e oogsten e n z e l f s n a t u u r r a m p e n werden z i j v e r a n t w o o r d e l i j k g e a c h t .

Wanneer d a n e i n d e l i j k d e o g e n opengingen waren r e e d s h o n d e r d d u i z e n den o n s c h u l d i g e n v e r b r a n d , opgehangen o f v e r d r o n k e n - z o w e l v r o u w e n , mannen a l s k i n d e r e n .

Was men eenmaal v e r d a c h t v a n h e k s e r i j v i e l e r w e i n i g a a n t e v e r a n d e r e n , w a n t m e t d e p r o e v e n d i e d e o n s c h u l d moesten a a n t o n e n w e r d r e g e l matig g e k n o e i d . O o k m e t d e z g n . heksenwaag, z o d a t i n v e e l g e v a l l e n de weging n i e t a n d e r s d a n e e n s c h i j n v e r t o n i n g w a s .

Wanneer e e n b e t i c h t e - b i j n a g e k v a n d e p i j n n a l a n g d u r i g e f o l t e r i n g e n - bekende e e n v e r b o n d m e t d e d u i v e l t e hebben g e s l o t e n , k o n een weging ( e n d i t v o o r h e t z e l f b e h o u d v a n d e waagmeester) a l l e e n maar d e z e b e k e n t e n i s b e v e s t i g e n . I n d i e n . mocht b l i j k e n d a t e e n b e s c h u l d i g d e t o c h e n i g g e w i c h t h a d ( e n d u s t e z w a a r was om d o o r d e l u c h t t e v l i e g e n , z o a l s een heks p l e e g t t e doen) z o u de beschuldiging n i e t kunnen b e v e s t i g d w o r d e n .

B i j g e v o l g was d e waagmeester v e r p l i c h t e r v o o r t e z o r g e n d a t l e n v a n d e waag i n e v e n w i c h t b l e v e n , w i l d e h i j z e l f n i e t a l s w e r k t u i g v a n d e d u i v e l a a n z i e n worden. D a a r v o o r k n o e i d e h i j gewichten o f k o n h i j o n g e m e r k t d e waag b l o k k e r e n - e r w a r e n mogelijkheden.

de schaeen met de genoeg

Een v e r h a a l , d a t a l o f n i e t o p w a a r h e i d b e r u s t , v e r m e l d t d a t k e i z e r K a r e l V ( 2 4 f e b r u a r i 1500 - 2 1 september 1 5 5 8 ) g e t u i g e was b i j e e n heksenweging i n h e t d o r p j e P o l s b r o e k . D e s c h o u t v a n d i e p l a a t s z a g kans s t i e k u m een p e n n e t j e i n d e e v e n a a r v a n d e waag t e v e r s c h u i v e n , zodat deze n i e t d o o r s l o e g . D e k e i z e r h a d h e t b e d r o g e c h t e r opgemerkt en d a t z e t t e hem a a n h e t d e n k e n . N a a r v e r l u i d t z o u h i j , t i j d e n s e e n v e r b l i j f i n Oudewater, d e z e s t a d hebben aangewezen a l s o f f i c i ĂŤ l e p l a a t s v o o r d e t o e p a s s i n g v a n d e w e e g p r o e f . W a a r s c h i j n l i j k werd d i t b e k r a c h t i g d d o o r e e n k e i z e r l i j k p r i v i l e g i e , m a a r d i t dokument i s n i e t meer t e v i n d e n . H e t i s m o g e l i j k d a t d i t s t u k , samen m e t a l l e i n h e t a r c h i e f a a n w e z i g e p a p i e r e n , v e r b r a n d w e r d i n 1575 t o e n o . a . het s t a d h u i s v o l l e d i g i n vlammen o p g i n g .

Het s t a a t e c h t e r v a s t d a t d e heksenwaag i n Oudewater r e e d s i n g e b r u i k was t e n t i j d e v a n k e i z e r K a r e l V e n e e n g r o t e b e k e n d h e i d g e n o o t .

I n a f w i j k i n g m e t a l l e a n d e r e heksenwegingen waren i n Oudewater a l t i j d - 55 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 55

de schepenen a a n w e z i g , a l s m e d e e e n s e k r e t a r i s , d e s t a d s - o f g e r e c h t s bode e n d e v r o e d v r o u w. Te v e n s was e l k e weging o p e n b a a r, z o d a t i e d e r een g e t u i g e k o n z i j n .

De heksenwaag v a n Oudewater w e r d o v e r a l e r k e n d ; t o t z e l f s i n h e t buitenland, e n h e t afgeleverde c e r t i f i k a a t was levenslang g e l d i g .

I n Oudewater w e r d o o k n o o i t g e k n o e i d m e t d e wegingen, z o d a t d a a r niemand a l s h e k s ontmaskerd w e r d .

De h u i d i g e waag i n Oudewater d a t e e r t u i t c a . 1 5 9 5 e n w e r d i n 1938 onder l e i d i n g v a n d e g e m e e n t e - a r c h i t e k t w i j l e n d e h e e r J . C . Hogendoorn - g r o n d i g g e r e s t a u r e e r d . H e t gebouw i s n u i n g e r i c h t a l s m u seum. E r z i j n v e r s c h i l l e n d e merkwaardige voorwerpen i . v . m . d e h e k s e n vervolgingen ( o . a . boeken, afbeeldingen, f o l t e r t u i g e n , e n z . ) , b i j mekaar g e b r a c h t .

De t o e g a n g t o t h e t museum b e d r a a g t 1 , 5 0 g u l d e n p e r volwassene e n de h u i d i g e o f f i c i ĂŤ l e w a a g m e e s t e r, d e h e e r J . C . J . d e Z w a r t , i s s t e e d s b e r e i d i e d e r e b e z o e k e r a a n d e w e e g t e s t t e onderwerpen. N a e e r l i j k e weging w o r d t e e n o r i g i n e e l c e r t i f i k a a t a f g e l e v e r d , w a a r o p d e naam van d e b e t r o k k e n e v e r m e l d w o r d t , e v e n a l s d e datum v a n w e g i n g e n h e t gewicht v a n d e b e z o e k e r - e n d i t g e w i c h t i s " a c c o r d e r e n d e m e t d e natuerlycke p r o p o r t i ĂŤ n des lichaems".

Paul A r r e n

- 56 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 56

c HEKSENWAAG OUDEWATER

- á eewijs van �,y toegang Q N

�

Geldig op dog..vonn Ó Op aanvraag t e tonen =Ongeldig z . controlestrook

- 5/ -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 57

Wy Burgemeesteren, Schepenen en Raden der Steden Oudewater in Hollandt, doen k o n t e n certificeeren eenen yegelijken mits dezen, t e n verzoeke van Maria Konings, oudt, zoo zy zeydt, omtrent zes-en-twintig jaren, dochter van Geeraerdt Hesseling, anders mede genaemt Geeraerdt Konings, ende Anneken ter Brugge, woonende by Barent Konings haren Broeder, t e Koninkx in den Surik i n d e n karspel van Boekholdt, i n den gestichte van Munster, o p een Hof stede, toebehorende sijn Hoogheydt, d e n Heere Prince van Orangien, wezende van deylbaren stature, met een vrattijenen aen d e rechter zijde van hare kinne, o n s voor-gestelt b y Johan Duyst Burgemeester der voorschreve Stadt Boekholdt, volgens sijne acte van certificatie van Burgemeesteren en Schepenen van Boekholdt, ons vertoont ende gebleken; dat op huyden voor ons compareerden de E. Willem Pietrsz. Tromper en Johan Rodenburg, beyde Oudt-Burgemeesteren, ende jegenwoordig Schepenen i n dienst, mitsgaders Cornelis Gijsbertsz. Bodegrave, gezworen bedienaar dezer Stadtwage, d e welke t e r instantie en verzoeke van de voorscheven Maria Konings verkfaerden, h o e w a e r is, d a t d e voornoemde Cornelis Gijsbertsz. Bodegrave d e voorschreven Maria Konings ten haren ernstigen verzoeke en requisitie, i n tegenwoordigheydt van hun Comparanten ende meer andere persoonen, nae dat s y b y Jannetjen Barents, ordinaris Vroetvrouwe dezer Stede, met voorgaende onderzoek, verklaert was, d a t d e gemelte Maria Konings t o t hare onderkleederen ontkleedt, ende d e schoenen uyt-getogen, n i e t van eenige zwaerte o f gewichte b y haer was hebbende, met de balance in de ordinaris wage dezer Stede Oudewater gewogen, ende dat hun Comparanten en allen evidentelijken gebleken is, dat de voornoemde Maria Konings, alleenlijk gekleedt en onderzocht zijnde als voren, was wegende hondert vier en dertig ponden, zoodanige oprechte Troysche wichte alsmen ordinaris i n d e voorschreve wage is gebruykende. Zulkx dat wy mede by dezen certificeren, dat de zelve wichte met de naturelijke proportie hares lichaems wel is accorderende.

Ende alzoo d e voorschreven Maria Konings aen o n s verzocht onze opene brieven van certificatie van de voorgenoemde verklaringe, om haer daer mede te dienen i n t i j d t e n wijlen, d a e r ende wanneer haer zulkx noodig e n t e raden wezen zal, ende men gehouden is de waerheydt te getuygen, inzonderheydt d a e r t o e verzocht zijnde: Z o o hebben w y haer ' t zelve verzoek niet kunnen, n o c h willen weygeren. Zonder bedrog des ' t oirconde hebben w y dezer Stede Zegel hier onder aengehangen, ende by onzen Secretaris doen onderteykenen. I n d e n laren onzes Heeren ende Zaligmakers Duyzent zes hondert vier ende veertig op den xxiiij Februari.

Oudewater, 24 febr. 1644 De secretaris, H. de Hoy.

- 58 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 58

Ctrtificact bait tuecgitter ut ber stcbe c age tot Oubetuater Moor ben bebienaer ber stebe iii age tot teubebtater bnorbt aan een pegelptNen mitts beven cont gebaen enbe gettrtittceert bat

in ber stebe ?Vage beeft gemogen p o p b e n %obaníge gtinícett, Ms men orbinaris albaer is gebrupckenbe, accorberenbe bit gebncbte met met be natuerlpcke proportion ben Meenem«.

Qnbe also men gebouben is be maerbepbt getupgenivve te borne so its Nierban afgegeben best open briefe ban certificatie omme ben genotsent baermebe te bienen in ti bt en milten sultkx uobig en te rabc toeven mocryte. eonber erghlist, bes 't oirconbe Doorzien ban ber teitebe Zegel

also gebaen in ben jare ons 3jeeren Mupsent negen fjonbert op ben / O

J

4

� e� —5 9 —

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 59

- 60 -

Hobonia - 15de jaargang - nr. 1 - januari 1986 - p. 60

�