Hobonia 1987-2 april by Heemkring Hoghescote

Verantwoordelijke uitgever P. Arren Bredabaan 849 2170 Wuustwezel

D r i e m a a n d e l i j k s

tijdschrift

16e JAARGANG 1987 APRIL- M E I - J U N I

--k.s ✓ •

•

{ f{�f

1�1�^ f _ � . 1 i� � r�t"�n / _.'

7 . s e i � � L � � / / /

�7--W

A n . ,

y,�✓ �h. .

e i é e f P�

K o n i n k l i j k Ateneum - K a p e l s e s t r a a t 37-41 K a p e l l e n ; e e r t i j d s k a s t e e l " I r i s h o f " o f " P h a r a z y n s h o f " - z i e b l z . 8 3 - Te k e n i n g : A n d r é M a r i ë n

INHOUD Bestuur Hobonia R. A l a r d o t

Antwerpen i n 1887 ( 2 ) Te n t o o n s t e l l i n g " S t . M i c h i e l s a b d i j e n de A n t w e r p s e P o l d e r

blz.

Heraldische vergissingen

Jos G o o l e n a e r t s

blz.

I n Memoriam Eugene C l a e s ( 1 8 9 4 - 1 9 8 7 ) Rentmeester "Oude G r a c h t "

R. R o e l a n d s

blz.

Gouwdag 1 8 o k t o b e r i n k a s t e e l de R e n e s s e t e M a l l e De L i j k w a d e v a n T u r i j n ( d e e l 1 0 )

Remi V a n H a e l s t

blz.

S n u f f e l e n i n h e t v e r l e d e n v a n Hoogboom G e s c h i e d e n i s v a n S t . J o z e f Hoogboom

R. R o e l a n d s

blz.

Montaigle

P. A r r e n

blz.

- 49 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 49

H0B0NIA

KULTURELE HEEMKRING HOOGBOOM

BESTUUR:

V o o r z i t t e r : R a y m o n d ROELANDS, V i n u s a k k e r 2 4 , ( k o n t a k t a d r e s ) 2 0 8 0 Hoogboom - K a p e l l e n tel. 664.18.88 Sekretaris:

P a u l ARREN, B r e d a b a a n 8 4 9 , 2170 W u u s t w e z e l tel. 663.13.31

Schatbewaarder: H a r r y DE SITTER, V i n u s a k k e r 6 0 , 2080 H o o g b o o m - K a p e l l e n tel. 664.80.33 B i b l i o t e k a r i s : L u c PEETERS, V i r u s a k k e r 7 4 , 2080 H o o g b o o m - K a p e l l e n tel. 664.75.95

LIDGELD: 3 5 0 F p e r j a a r v o o r g e z i n s b i j d r a g e ; t e s t o r t e n op r e k e n i n g n r . 2 2 0 - 0 3 7 5 7 3 3 - 8 6

- 50

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 50

ANTWERPEN

I N

8 8 7

(DEEL 2 )

De r e c h t t r e k k i n g d e r S c h e l d e e n d e b o u w v a n d e k a a i m u r e n , v o r i g j a a r v o l t o o i d , l a a t t o e schepen met een tonnemaat van 5.000 T te l o s s e n . A l s z o ' n s c h i p i n Antwerpen aankomt, l o o p t d e ganse stad n a a r d e k a a i om d e z e e r e u s t e bewonderen. D e g r o o t s t e d i e p gang v o o r d e o u d e d o k k e n i s 2 1 v o e t . A a n d e n i e u w e S c h e l d e k a a i en k u n n e n s c h e p e n v a n p r a k t i s c h e l k e d i e p g a n g g e m e e r d w o r d e n . Op 1 6 m e i 1 8 8 7 i s e r e e n o p e n b a r e a a n b e s t e d i n g v o o r h e t o p r i c h t e n van a f d a k e n m e t w a n d e l t e r r a s a a n d e J o r d a e n s k a a i . De R i j n k a a i l e e f t o p v o l l e t o e r e n , d a g e n n a c h t , e n i s g e t u i g e van v e e l w e e l d e m a a r o o k v e e l l e e d . H e t i s h i e r d a t o n t e l b a r e oosteuropese l a n d v e r h u i z e r s aan boord v a n de oceaanreuzen van d e Red S t a r L i n e w o r d e n g e s t o u w d , h u n h e l e h e b b e n e n h o u d e n i n e e n b u n d e l t j e b i j z i c h , o p weg n a a r h e t b e l o o f d e l a n d , A m e r i k a . *

De D u i t s e k e i z e r W i l h e l m I w o r d t o p 2 2 m a a r t 1 8 8 7 n e g e n t i g j a a r . Bij d i e gelegenheid g e e f t de D u i t s e k o l o n i e van Antwerpen een feestmaal, waarvan de s p i j s k a a r t e r eerder bescheiden u i t z i e t vergeleken b i j w a t onze stadsgenoten b i j f e e s t e l i j k e gelegenheden a a n r i c h t e n . I n A n t w e r p e n z i j n e e n h o n d e r d t a l D u i t s e f i r m a ' s gevestigd. Hun s p e c i a l i t e i t : d e overzeese betrekkingen, e n de handel i n w o l e n h u i d e n . In 1887 w o r d t i n Antwerpen d e t e r m i j n m a r k t k o f f i e ( K a m e r v a n Koophandel) o p g e r i c h t . Eveneens i n 1 8 8 7 w o r d t h e t " A l g e m e e n c o m i t ĂŠ v a n d e v e r z e k e r a a r s tegen b r a n d " o p g e r i c h t . H e t c o m i t ĂŠ h o u d t b e s t e n d i g k o n t a k t met het stadsbestuur met b e t r e k k i n g t o t voorzorgsmaatregelen tegen brandgevaar e n i n f o r m a t i e aangaande g e v a a r l i j k e goederen. Ingevolge m i n i s t r i e e l b e s l u i t worden de passagiersschepen vanaf 1887 o n t s l a g e n v a n h e t a a n l e g g e n i n L i l l o v o o r d o u a n e o n d e r z o e k : ze m o g e n r e c h t s t r e e k s d o o r v a r e n n a a r A n t w e r p e n . Op 1 2 m a a r t 1 8 8 7 v e r l e e n t d e G e m e e n t e r a a d d e h e r e n L a u w e r s e n A l s t r a n d t o e l a t i n g om g e d u r e n d e e e n t i j d p e r k v a n 1 2 j a r e n i n d e noorderdokken een d i e n s t v a n r e i z i g e r s v e r v o e r met " v a r e n d e t r a m s " in t e r i c h t e n .

- 51 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 51

Alfred de Fuisseaux. Personeelsvereniging Bell Telephone Mfg Cy.

Lange Ridderstraat.

Zandvliet, De Keyser hoeve. Een lening van de stad Antwerpen uit 1887 De obligaties zijn rijkelijk versierd. 100 frank is een pak geld.

- 52 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 52

In 1887 worden aan d e Scheldekaaien w a t e r p e r s l e i d i n g e n e n k a a p standers g e p l a a t s t ; n o d i g v o o r d e werking van de " t r a n s b o r d e u r s " . Op 2 3 m e i 1 8 8 7 b e s l i s t h e t C o l l e g e v a n B u r g e m e e s t e r e n S c h e p e n e n t o t h e t bouwen v a n n i e u w e e r t s m a g a z i j n e n a a n n r . 2 9 v a n h e t Asiadok. D r i e weken e e r d e r h e e f t h e t C o l l e g e b e s l i s t t o t d e a a n koop v a n 1 2 w a t e r p e r s k a a p s t a n d e r s v a n 1 t o n ; l e v e r a n c i e r i s g e woontegetrouw A r m s t r o n g & C o u i t N e w c a s t l e - o n - Ty n e . De " S o c i é t é d e l a M e u s e " k o o p t e e n z e s d e s l e e p b o o t v o o r A n t w e r p e n aan. P r i j s : 3 2 . 5 0 0 f r . *

Op 1 n o v e m b e r 1 8 8 7 w o r d t i n d e A u s t r u w e e l s t r a a t e e n h u l p b u r e a u van d e P o l i t i e g e o p e n d , v o o r d e b e w a k i n g v a n d e n i e u w e d o k k e n . O o k wordt een " k a a i e n d i e n s t " o p g e r i c h t , g e v e s t i g d onder de h e l l i n g van h e t n i e u w e z u i d e r t e r r a s . A l l e v e r s a a n g e w o r v e n p o l i t i e a g e n t e n worden a a n d e z e K a a i e n d i e n s t g e h e c h t , e n d e e e r s t e v o r m v a n o n derricht doet z i j n verschijning. Het bestaat erin, de dienst t e beginnen om 8 u i n p l a a t s v a n t e 8 u 4 0 ' . D e z e v e e r t i g m i n u t e n w o r d e n benut om k e n n i s t e nemen v a n d e b e w a k i n g s p l i c h t e n a a n d e k a a i e n . Niet a l l e e n voor de v e i l i g h e i d , maar ook voor h e t w e l z i j n van de bevolking wordt gezorgd. In de B e l e g s t r a a t e n d e S t . - L a u r e i s s t r a a t worden, o p 3 december 1887, 2 2 n i e u w e w e r k m a n s w o n i n g e n i n g e b r u i k g e n o m e n . Op 3 1 j u l i 1 8 8 7 w o r d t d e K i n d e r k r i b b e M a r i a - H e n d r i k a n r . 2 i n g e huldigd i n de Happaertstraat 13. Er w o r d e n b r a n d w a t e r l e i d i n g e n g e p l a a t s t i n h e t S t . - E l i s a b e t h g a s t h u i s , h e t Z i n n e l o z e n h u i s , B o g a e r t s - To r f s e n h e t a d m i n i s t r a tiegebouw v a n d e Commissie v a n Openbare Onderstand. In 1887 w o r d t e e n h u l p k a s v o o r d e w e r k l i e d e n v a n d e Openbare Reiniging opgericht. De Stad v e r l e e n t een toelage d i e even g r o o t is a l s de afhouding op h e t loon. Ook b i j B e l l Te l e p h o n e w o r d t i n j u n i 1 8 8 7 e e n m a a t s c h a p p i j v a n o n d e r l i n g e b i j s t a n d , d e " Ve r e e n i g d e We r k l i e d e n d e r B e l l Te l e phone M a n u f a c t u r i n g C o m p a n y " o p g e r i c h t . E e n z e e r v o o r u i t s t r e vend i n i t i a t i e f , v o o r l o p e r v a n d e l a t e r e S o l i d a r i t e i t s f o n d s e n . I n 1 8 8 5 b e s t o n d e r b i j B e l l Te l e p h o n e r e e d s e e n p e r s o n e e l s v e r e n i g i n g , d e " T é l é p h o n i s t e n C l u b " , d i e b i j d r a g e n i n z a m e l d e om u i t stappen e n p l e z i e r t o c h t j e s t e maken, m a a r o o k om w e r k m a k k e r s t e helpen i n g e v a l v a n z i e k t e . De B e l l Te l e p h o n e M f g C y i s i n 1 8 8 2 o p g e r i c h t . E e n g e d u r f d i n i t i a t i e f , w a n t i n heel B e l g i ë waren e r t o e n s l e c h t s 2.000 t e l e f o o n abonnés.

- 53 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 53

B e l l - Te l e p h o n e i n s t a l l e e r t i n 1 8 8 7 i n B r u s s e l e e n t e l e f o o n c e n t r a le, u i t g e r u s t met " m u l t i p l e -schakelborden" v o l l e d i g van eigen mak e l i j . H e t nieuwe produkt wordt een export-sukses van formaat, zodat d e f i r m a h o o g n o d i g moet u i t b r e i d e n . D a a r v o o r w o r d t i n september 1 8 8 7 e e n t e r r e i n v a n 1 . 1 8 7 m3 a a n g e k o c h t i n d e Boudew i j n s t r a a t , a a n d e o v e r z i j d e v a n d e i n 1882 gebouwde é é r s t e f a b r i e k . Een aankoop met v é r r e i k e n d e gevolgen: d e v e r d e r e u i t b o u w van d e f a b r i e k z a l v o o r t a a n h o o f d z a k e l i j k a a n d i e k a n t g e b e u r e n .

* * * * * De s t a d s f i n a n c i ë n z i e n e r g e z o n d u i t . I n 1 8 8 7 t e l t d e s t a d s k a s 31 m i l j o e n f r . o n t v a n g s t e n , t e g e n s l e c h t s 2 2 m i l j o e n u i t g a v e n . To c h s c h r i j f t d e S t a d o p 2 9 m a a r t 1 8 8 7 e e n l e n i n g u i t v a n 1 8 3 miljoen, m e t een r e n t e van 2 , 5 %. Belastingen b e s t a a n 6 6 k a l : v a n a f 1 4 november 1887 w o r d t een s t e d e l i j k e b e l a s t i n g geheven o p l u x e -paarden, l u x e - r i j t u i g e n e n knechten. Op 1 7 e n 1 8 m a a r t 1 8 8 7 h e b b e n i n A n t w e r p e n d e V o n d e l f e e s t e n p l a a t s , t e r herdenking van de 300 s t e v e r j a r i n g van de geboorte van de grote Nederlandse d i c h t e r. Ti j d e n s redevoeringen i n de Leyszaal van h e t s t a d h u i s w o r d t e r a a n h e r i n n e r d d a t J o o s t v a n d e n V o n d e l weliswaar i n Nederland geboren i s , maar u i t Antwerpse ouders. Er t r e k t e e n l a n g e o p t o c h t d o o r d e s t a d , e n i n d e K o n i n k l i j k e N e derlandse Schouwburg k o m t v o o r h e t e e r s t e e n s t u k v a n Vo n d e l , " D e Leeuwendalers", o p h e t progamma. A a n w e z i g z i j n o . a . d e M i n i s t e r van S c h o n e K u n s t e n e n d e P r o v i n c i e g o e v e r n e u r . KUNST Onze t o o n d i c h t e r P e t e r B e n o i t b l i j f t i j v e r e n v o o r h e t v e r h e f f e n van z i j n m u z i e k s c h o o l t o t S t a a t s c o n s e r v a t o r i u m . B e n o i t w i j k t g e heel a f v a n de i n B e l g i ë heersende begrippen : h i j l a a t een r u i me p l a a t s o p e n a a n d e s t u d i e v a n d e V l a a m s e v o l k s l i e d e r e n , d i e hij "voorboden van de nationale toonkunst, waarin z i j z i c h i n al h a a r l e v e n s k r a c h t , a l h a a r o o r s p r o n k e l i j k h e i d , i n haar wezenl i j k karakter openbaart" heet. Natuur en volksgeest z i j n de gronden, w a a r o p h i j z i j n s c h o o l gebouwd w i l z i e n . I n d e z e " v o l k s t ü m liche" gerichtheid wordt h i j gesteund door o.a. de letterkundigen Max R o o s e s , H u g o V e r r i e s t e n P o l d e M o n t , e n d o o r d e k u n s t s c h i l ders J u l i u s Sabbe e n d e g e b r o e d e r s De V r i e n d t . H e t z a l n o g t o t in 1898 d u r e n e e r d e r e g e r i n g e r i n t o e s t e m t d e S t e d e l i j k e Muziekschool v a n Antwerpen t o t S t a a t s c o n s e r v a t o r i u m t e v e r h e f f e n . Benoit o n d e r v i n d t méér o n b e g r i p e n t e g e n k a n t i n g u i t B r u s s e l d a n u i t Wa l l o n i ë . I n 1887 w o r d t t e L u i k z i j n o r a t o r i u m "De Schelde"

- 54 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 54

uitgevoerd, t e r w i j l h i j i n Brussel verguisd wordt. Benoit i s b i j z o n d e r a k t i e f . In de g r o t e z a a l v a n d e K o n i n k l i j k e Harmonie d i r i g e e r t h i j o p 14 m e i 1 8 8 7 d e " M a t t h e u s P a s s i o n " v a n J . S . B a c h . O p 2 o k t o b e r 1887 w o r d t t e G e n t z i j n F e e s t - e n S t r i j d z a n g , g e k o m p o n e e r d o p een t e k s t v a n J u l i u s S a b b e , g e k r e ë e r d . E v e n e e n s d i t j a a r w e r k t hij aan een simfonisch gedicht op t e k s t van H i e l : S t i c h t i n g van het Gemeentehuis t e Schaarbeek. Op 2 0 j a n u a r i 1 8 8 7 b r e n g t t o o n d i c h t e r F . M a s s e n e t e e n b e z o e k a a n Antwerpen, om d e e e r s t e v e r t o n i n g v a n z i j n o p e r a " L e C i d " i n d e K o n i n k l i j k e Schouwburg b i j t e wonen. Op 2 2 m e i 1 8 8 7 w o r d t i n B o r g e r h o u t d e b e e l d h o u w e r F l o r i s J e s p e r s geboren. I n D u i t s l a n d s t e r f t i n 1 8 8 7 E d o u a r d Douwes D e k k e r , a l i a s M u l t a t u l i , d e Amsterdamse ambtenaar i n I n d o n e s i ë , d i e d e o n s t e r f e l i j k h e i d ingaat dank z i j z i j n boek "Max H a v e l a a r " . Z i j n e c h t g e n o t e was een Antwerpse. In 1887 w o r d t d e 6 2 - j a r i g e Nederlander August Snieders t o t B e l g genaturaliseerd. H i j i s een s t r i j d e n d flamingant, l i d van de K o n i n k l i j ke A k a d e m i e v a n B e l g i ë , e n m e d e s t i c h t e r v a n d e K o n i n k l i j k e A k a d e mie v o o r T a a l e n L e t t e r k u n d e . Als r e a k t i e o p deze, n a a r hun mening t é k a t o l i e k g e t i n t e , Vlaamse Akademie, s t i c h t e n d e L i b e r a l e n i n 1887 i n A n t w e r p e n " H e t Ta a l v e r bond", e e n s o o r t a n t i - a k a d e m i e a l s t e g e n z e t . Droevig nieuws i n 1887 i s h e t o v e r l i j d e n v a n p o r t r e t - e n l a n d schapsschilder N i c a i s e De K e y z e r. A l s d i r e k t e u r v a n d e Antwerpse Akademie h e e f t h i j 2 5 j a a r l a n g ( v a n 1 8 5 4 t o t 1 8 7 9 ) z i j n a u t o r i t a i r e stempel gedrukt op h e t kunstgebeuren i n Antwerpen. To t z i j n b e k e n d e p r o d u k t i e b e h o r e n d e l e v e n s g r o t e d e k o r a t i e s i n de t r a p h a l v a n h e t K o n i n k l i j k Museum v o o r S c h o n e K u n s t e n t e A n t werpen. Als N i c a i s e De Keyzer o p 16 j u l i 1887 i n z i j n woning n a b i j d e Warande ( h e t l a t e r e K o n i n g A l b e r t p a r k ) o v e r l i j d t , s t a a n e r i n z i j n a t e l i e r nog v i e r onafgewerkte doeken. De u i t v a a r t h e e f t p l a a t s i n d e S i n t - L a u r e n t i u s k e r k . H e t s t o f f e l i j k overschot wordt daarna overgebracht naar z i j n geboortedorp Zandvliet. Zijn dochter r i c h t hetzelfde j a a r i n z i j n geboortehuis een vakant i e o o r d v o o r zwakke k i n d e r e n i n . De p r a c h t i g e hoeve z a l b i j n a een eeuw l a t e r w o r d e n g e s l o o p t , n a m e l i j k i n h e t " m o n u m e n t e n j a a r " 1975 !

* * * * *

- 55 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 55

Rijnkaai

Dokwerkers en jeneverleursters.

a . : 0111111•10.eamr.•

Feestmaal aangericht door de Duitse kolonie te Antwerpen naar aanleiding van de negentigste verjaardag van Wilhelm 1. Een jaar later zal worden gebanketteerd voor het overlijden van de keizer.

Een zondagnamiddag op St. Anneke, schilderij van Alfred Van Engelen. Men ziet op het terras van de Belvedère In 188Z bekende kunstenaars als Peter Benoit, Jan Van Beers en Mon De Laet.

- 56 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 56

Op 4 a u g u s t u s 1 8 8 7 o v e r l i j d t d e e c h t g e n o t e v a n L e o p o l d D e W a e l . Ze h e b b e n v i j f k i n d e r e n . Leopold De Wael, l i b e r a a l , i s burgemeester s i n d s 1872 n a d e o v e r winning van z i j n p a r t i j b i j d e verkiezingen van j u l i 1872. T i j dens z i j n m a n d a a t kwamen v o l g e n d e b e l a n g r i j k e g e b o u w e n t o t s t a n d : Gerechtshof ( 1 8 7 7 ) , N a t i o n a l e Bank ( 1 8 7 9 ) , K o n i n k l i j k Ateneum ( 1 8 8 4 ) , S t u i v e n b e r g g a s t h u i s ( 1 8 8 4 ) e n z o p a s h e t K o n i n k l i j k Museum van S c h o n e K u n s t e n . Op 1 6 o k t o b e r w o r d e n 1 5 g e m e e n t e r a a d s l e d e n v e r k o z e n , d i e o p 1 4 j a n a u r i 1 8 8 8 z u l l e n benoemd w o r d e n . Op 3 0 d e c e m b e r 1 8 8 7 b e p a a l t e e n W e t d a t d e b e n o e m i n g v a n s c h e p e n e n voortaan d o o r d e Gemeenteraden z a l gebeuren, w a a r t o t n u t o e d e koning deze benoemingen deed. *

Antwerpen d o e t h e t g o e d . T e r w i j l i n d e a n d e r e i n d u s t r i e c e n t r a v a n het l a n d armoede e n w e r k l o o s h e i d h e e r s e n , z i j n d e grootscheepse havenwerken i n A n t w e r p e n e e n h e i l z a a m m i d d e l om v e l e n h i e r v a n werkloosheid t e v r i j w a r e n . We s c h r i j v e n a r m o e d e , m a a r i n f e i t e h e e f t d e a r b e i d e n d e k l a s s e het b e t e r dan o o i t t e v o r e n . H e t i s e c h t e r de onzekerheid van h e t bestaan, d a t v a n d e ene dag o p de andere kan v e r v a l l e n van b e t r e k k e l i j k e w e l v a a r t t o t e l l e n d e , d i e soms w i l d e r e a k t i e s u i t l o k t . Z o waren e r v o r i g j a a r d e w i l d e s t a k i n g e n i n h e t L u i k s e e n i n d e Borinage, d i e zodanig u i t de hand l i e p e n d a t h e t l e g e r werd i n gezet. Edward A n s e e l e , d i e t i j d e n s d i e s t a k i n g e n e e n " o p r o e p a a n d e moeders" l a n c e e r d e w a a r i n h i j d e l e z e r s s m e e k t e h u n k i n d e r e n , d i e soldaat waren, t e vragen n i e t op stakende arbeiders t e schieten, werd d a a r v o o r t o t e e n g e v a n g e n i s s t r a f v a n z e s m a a n d e n v e r o o r d e e l d : op 6 f e b r u a r i 1 8 8 7 w o r d t h i j v r i j g e l a t e n n a h e t u i t z i t t e n v a n z i j n straf. Gent, A n s e e l e ' s r o d e b o l w e r k , v i e r t u i t b u n d i g f e e s t . H i j w o r d t als een held gevierd, e n k r i j g t sympatiebetuigingen u i t binnenen b u i t e n l a n d . Na d e g r o t e s t a k i n g e n v a n v o r i g j a a r e n h e t s u k s e s v a n d e n i e u w opgerichte Belgische Werkliedenpartij, beseffen de k a t o l i e k e en de l i b e r a l e b u r g e r i j d a t z e h u n s o c i a l e d e n k b e e l d e n m o e t e n h e r z i e n . D e d e m o k r a t i s c h e s t r o m i n g i n d e Kamers w o r d t a l s m a a r v e r s t e r k t . I n 1887 w o r d t de u i t b e t a l i n g van l o n e n i n n a t u r a e n in de kroegen verboden. De N i j v e r h e i d s - e n Arbeidsraden worden b i j k o n i n k l i j k b e s l u i t o p g e r i c h t ; z e z i j n gebonden aan d e p l a a t s waar z e g e v e s t i g d z i j n , e n b e s t a a n u i t a f g e v a a r d i g d e n v a n d e w e r k gevers e n werknemers d e r v e r s c h i l l e n d e i n d u s t r i e ĂŤ n . Z e zouden moeten b i j d r a g e n t o t e e n v e r z o e n i n g v a n d e k l a s s e n t e g e n s t e l l i n g e n , maar a a n g e z i e n z e g e e n w e t g e v e n d e b e v o e g d h e i d k r i j g e n i s h u n d o e l t r e ff e n d h e i d g e r i n g . Wetten t e r reglementering van vrouwenen k i n d e r a r b e i d z i j n i n d e m a a k .

- 57 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 57

Maar d e B e l g i s c h e s o c i a l e w e t g e v i n g l i g t n o g j a r e n a c h t e r o p i n v e r g e l i j k i n g met Engeland en D u i t s l a n d . Nochtans i s h e t i n E n g e l a n d d a t e r s o c i a l e o n l u s t e n u i t b r e k e n : t i j d e n s d e " b l o e d i g e z o n d a g " i n Londen, o p 1 3 November 1 8 8 7 , g e raken v i e r d u i z e n d a g e n t e n s l a a g s m e t w e r k l o z e n e n met I e r s e e n Schotse n a t i o n a l i s t e n , w a a r b i j t w e e doden e n e e n h o n d e r d t a l g e wonden v a l l e n . Z ó v e r k o m t h e t h i e r i n B e l g i ë g e l u k k i g ( n o g ) niet. I n 1887 z i e t men t r o u w e n s l i c h t a a n h e t e i n d e v a n d e k r i s i s - t u n nel. De p e r i o d e van l a a g k o n j u n k t u u r, d i e duurde v a n c a . 1873 t o t 1886, e n d i e m e e v e r o o r z a a k t w a s d o o r d e d a l i n g v a n d e A m e r i k a a n se g r a a n p r i j z e n i n g e v o l g e d e d o o r g e d r e v e n m e c h a n i s a t i e v a n d e landbouw a l d a a r , m a a k t e i n d e l i j k p l a a t s v o o r e e n n i e u w e t i j d van r e l a t i e v e v o o r s p o e d . De s o c i a a l - e k o n o m i s c h e p r o b l e m e n z i j n d u s n i e t z ó g r o o t d a t z e geen p l a a t s z o u d e n l a t e n v o o r t y p i s c h B e l g i s c h e " c o m m u n a u t a i r e " problemen. In 1886 w e r d i n e e n m a n i f e s t v a n d e " L i g u e Wallonne d e S a i n t G i l l e s " onze t a a l "een b e l a c h e l i j k e moedertaal d i e nergens t o e d i e n t " genoemd. N u , e e n j a a r l a t e r , z e g t " L ' o r g a n e L i b é r a l d e N a mur" o v e r d e g r o e i e n d e V l a a m s e B e w e g i n g d a t z e e e n n i e u w e r e v o l u t i e en de v e r n i e t i g i n g van de Belgische n a t i o n a l i t e i t w i l . Zeer t e g e n d e z i n v a n d e F r a n s t a l i g e n z i j n a l t w e e t o e g e v i n g e n gedaan: a) e e n w e t v a n 1 8 7 3 z e g t d a t b e s c h u l d i g d e n n i e t m e e r i n h e t F r a n s mogen g e o o r d e e l d w o r d e n v o o r d e r e c h t b a n k wanneer z e d e z e t a a l n i e t b e g r i j p e n , e n b) h e t a a n v a a r d e n v a n d e e i s d a t a m b t e n a r e n i n h e t V l a a m s e land i n hun k o n t a k t met d e b e v o l k i n g desnoods o o k h e t d i a l e k t ( H e t N e d e r l a n d s ! ! ) z o u d e n b e g r i j p e n v a n mensen die geen Frans kennen. Het f e i t a l l e e n a l , d a t o n z e t a a l n i e t m e e r V l a a m s m a a r N e d e r lands w o r d t genoemd, z e t kwaad b l o e d i n W a l l o n i ë e n v o o r a l i n B r u s s e l . N e d e r l a n d was immers d e v i j a n d i n 1 8 3 0 . . . . Naast t e g e n s t e l l i n g e n o p t a a l g e b i e d , i s e r d e s c h e r p e t e g e n s t e l l i n g r e c h t s - l i n k s . A l f r e d d e F u i s s e a u x , d i e v o r i g j a a r samen met E d w a r d A n s e e l e v e r o o r d e e l d w e r d v o o r h e t u i t g e v e n v a n d e "oproep aan d e moeders", v i n d t d e B e l g i s c h e Werkers P a r t i j n i e t l i n k s genoeg e n r i c h t i n 1887 e e n e i g e n p a r t i j o p , d e P a r t i P r o gressiste. De nieuwe p a r t i j l e u n t aan b i j d e l i n k e r v l e u g e l van de l i b e r a l e n . Z e i j v e r t v o o r u i t b r e i d i n g v a n h e t k i e s r e c h t , p r o gressieve inkomstenbelasting, bescherming van de arbeider en z i j n gezin, beperking van de kapitalisme door bedrijven van openbaar n u t o n d e r p u b l i e k gezag t e brengen, p e r s o o n l i j k e d i e n s t p l i c h t , l e e r p l i c h t . . . . V e e l v a n d i t progamma w o r d t e v e n e e n s d o o r d e

- 58 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 58

s o c i a l i s t e n g e ë i s t en door de l i b e r a l e n aanvaard. De nieuwe p a r t i j z a l dan ook t a m e l i j k s n e l weer van h e t p o l i t i e k t o n e e l v e r dwijnen: d e arbeiders beseffen d a t veeleer de s o c i a l i s t i s c h e B . W. P. h e n s t e m r e c h t e n w e l v a a r t z a l k u n n e n b e z o r g e n . Als r e a k t i e tegen de s o c i a l i s t i s c h e arbeidersbeweging s t i c h t een groep v a n k a t o l i e k e n e n l i b e r a l e n d e A n t i s o c i a l i s t i s c h e K a t o e n bewerkersbond " R e c h t e n V r e d e " . D i e z a l l a t e r , i n 1 8 9 0 opgenomen worden i n d e n i e u w e K a t h o l i e k e W e r k l i e d e n b o n d . Sinds d e k a t o l i e k e n i n 1884 d e macht h e r o v e r d e n , z i j n d e l e v e n s beschouwelijke en p o l i t e k e o r i ë n t a t i e s nog s t e r k e r dan voorheen werkzaam b i j d e g r o e p s v o r m i n g . De p o l i t i e k e s t r i j d k o m t v a a k o o k o p s t r a a t . T o e n d e k a t o l i e k e p a r t i j e e n overwinning boekte b i j d e Kamerverkiezingen, e n 's a v o n d s d e v e r k i e z i n g s u i t s l a g e n b e k e n d w a r e n , kwamen d e f a n f a res o p s t r a a t . Een opgezweepte massa, z o w e l v a n d e v e r l i e z e n d e als van de winnende p a r t i j e n , v o r m t onvoorstelbaar l u i d r u c h t i g e s t o e t e n , v e r l i c h t d o o r walmende f a k k e l s . D e l i b e r a l e n z i n g e n hun s t r i j d l i e d " o n g e d i e r t d e r p a p e n " t e r w i j l d e k a t o l i e k e n d e "Vlaamse Leeuw" z i n g e n . T r a d i t i e g e t r o u w w o r d e n d e r u i t e n v a n d e diverse p a r t i j l o k a l e n ingeworpen. H e t p l e z i e r kan n i e t meer o p .

* * * * * De d r u k k e p o l i t i e k e a k t i v i t e i t h e e f t h e t o n t s t a a n v a n e e n h e l e r i t s nieuwe d a g - e n weekbladen i n de hand g e w e r k t : i n 1884 d e Vo o r u i t e n d e L i b r e B e l g i q u e , i n 1885 L e Peuple e n H e t Nieuws van d e D a g , i n 1 8 8 6 L a W a l l o n i e , e n i n 1 8 8 7 L e S o i r e n D e W e r k e r. D e u i t g e v e r i j v a n h e t weekblad De Werker i s g e v e s t i g d Diepestraat 146. In 1888 z a l H e t L a a t s t e Nieuws h e t l i c h t z i e n , t e r w i j l we n a a r Het V o l k e n G a z e t v a n A n t w e r p e n n o g v i e r j a a r z u l l e n m o e t e n wachten. Dag- e n w e e k b l a d e n z i j n e r o o k o m b u i t e n l a n d s n i e u w s t e b r e n g e n . Het m e e s t e n i e u w s k o m t u i t F r a n k r i j k . D a a r w o r d t i n 1887 d e laatste vrouw onthoofd, d e eerste steen gelegd van de E i f f e l t o ren, M . F. C a r n o t t o t p r e s i d e n t v e r k o z e n , d e A z u r e n k u s t b i j N i z z a g e t r o f f e n d o o r e e n a a r d b e v i n g d i e 631 d o d e n e i s t , d e Opéra C o mique t e P a r i j s d o o r b r a n d v e r w o e s t m e t 2 1 0 d o d e n t o t g e v o l g . Ook i n E n g e l a n d e i s t e e n t e a t e r b r a n d t w e e h o n d e r d d o d e n , n a m e l i j k op 4 s e p t e m b e r 1 8 8 7 i n E x e t e r . I n de Londense w i j k Whitechapel b e g i n t i n 1887 d e r e e k s v a n t i e n moorden v a n J a c k t h e R i p p e r . N a d e t i e n d e m o o r d - s t e e d s o p vrouwen - z a l i n 1891 d e reeks s t o p p e n z o n d e r d a t d e moordenaar gevat w o r d t . I n Antwerpen z o a l s e l d e r s a c h t geen vrouw z i c h nog v e i l i g zodra h e t donker i s . A c h t e r e l k e straathoek kan de Londense b a n d i e t z e o p w a c h t e n e n m e t z i j n v e r s c h r i k k e l i j k mes d o o r kerven

- 59 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 59

Kan e e n v r o u w z i c h n i e t t e g e n e e n m i s d a d i g e r v e r d e d i g e n , d a n k a n een l a n d d a t w é l t e g e n m o g e l i j k e a a n r a n d e r s . P r e m i e r A u g u s t Beernaert maakt van de i n t e r n a t i o n a l e spanningen ( o . a . d e B u l gaarse k w e s t i e ) g e b r u i k om ' s l a n d s d e f e n s i e t e v e r b e t e r e n . I n 1887 s t e m t h e t P a r l e m e n t e r m e e i n d a t l a n g s d e M a a s , t e L u i k e n t e Namen, f o r t e n gebouwd w o r d e n w a a r k o n i n g L e o p o l d I I a l om gevraagd h a d . In 1887 d r e i g e n spanningen t u s s e n D u i t s l a n d e n F r a n k r i j k t o t een n i e u w e i n t e r n a t i o n a l e k r i s i s t e l e i d e n . D e o o r l o g t u s s e n b e i de b u u r l a n d e n i s n o c h t a n s a l z e v e n t i e n j a a r v o o r b i j . B e e r n a e r t w i l m e t N e d e r l a n d o v e r l e g g e n h o e men z i c h t e g e n e e n D u i t s e i n v a l i n B e l g i ë z o u v e r d e d i g e n , m a a r Den Haag w e i g e r t d a a r o v e r t e praten. Nu w e t o c h a l z o v e r z i j n a f g e d w a a l d v a n o n s o n d e r w e r p A n t w e r p e n , kunnen w e n o g e v e n v e r d e r k i j k e n : n a a r A f r i k a w a a r L e o p o l d I I een e i g e n k o n i n k r i j k b e z i t d a t 8 0 m a a l z o g r o o t i s a l s B e l g i ë . I n 1 8 8 7 g e e f t h e t P a r l e m e n t a a n L e o p o l d I I t o e l a t i n g om e e n l e ning i n B e l g i ë u i t t e s c h r i j v e n . H e t w o r d t een komplete m i s l u k king, e n de koning kan de ontwikkeling van z i j n privé-Congostaat zelf verder bekostigen. I e d e r e e n h e e f t w e l e e n o f a n d e r e r e d e n om L e o p o l d ' s k o l o n i a l i s tische s t o k p a a r d j e met wantrouwen t e b e k i j k e n : d e l i b e r a l e n vrezen d a t h e t k l e r i k a l i s m e v a s t e v o e t i n A f r i k a z o u k r i j g e n , de k a t o l i e k e n m e n e n o v e r a l v r i j m e t s e l a a r s e n a t h e ï s t e n a a n h e t werk t e z i e n , e n d e s o c i a l i s t e n v i n d e n d a t d e k o n i n g z i j n f o r t u i n b e t e r zou besteden aan de verpauperde arbeidersmassa's in e i g e n l a n d . Zo h e e f t e l k z i j n e i g e n v i s i e . D a t z a l o o k w e l h e t g e v a l z i j n in 1888, waarvoor we a l v a s t rendez-vous geven i n h e t e e r s t e Hobonianummer v a n 1 9 8 8 . Raymond A l a r d o t .

De regeringsgalei. Terwijl Leopold !! naarstig roeit, houdt de gematigde katholieke leider Beernaert het roer in handen. Aan de kade kijkt Frère-Orban spottend toe.

Leopoldstad.

- 60 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 60

BRONNEN - B e l l Telephone Manufacturing Company 1882-1982 - R. Binnemans & G. Van Cauwenbergh : Ons Antwerpen Lutgart Bredael : Antwerpen tussen p o l d e r en haven - C h r o n i j k e van Antwerpen 1880-1895 - A . d e L a t t i n : Contacten met vroeger Antwerpen - A. de L a t t i n : Sinjorenstad - Jan Denucé : Vlaanderen door de Eeuwen heen, 2de d e e l - K a r e l Devocht : De Seefhoek van Toen - Leo De Wachter : De R i e t d i j k , i n T i j d s c h r i f t "Antwerpen" - R . C . F. Dhondt & G. Hochepied : B e l g i ë 1830-1980 - Gazet van Antwerpen : d i v e r s e nummers - G. G e e r t s : De S t a d t S a n t v l i e t (Polderheem n r . 3 , 1978) - J . Hendrickx : De Antwerpse Burgemeesters s i n d s 1800 - A. Himler : Het Zuiderpershuis, i n M & L - Lode Meys : Oosterweel (Polderheem n r . 3 , 1981) - M i n i s t e r i e van N a t i o n a l e Opvoeding en Nederlandse C u l t u u r : Bouwen door de eeuwen heen, d e l e n 3na en 3nb - De Morgen- Vo o r u i t , f e e s t b i j l a g e 6.10.1984 - Léo Moulin : G r o t e f i g u r e n u i t B e l g i ë - N.B.B. Antwerpen : Een gebouw - een eeuw - De Nieuwe Gazet : d i v e r s e nummers - Edw. P e e t e r s : Herinneringen u i t de Geschiedenis van Antwerpen - D r. Guido Peeters : B e l g i ë , e e n Verhaal o v e r Land e n Vo l k - Kan. F l o r i s Prims : Antwerpen door de eeuwen heen - Kan. F l o r i s Prims : Geschiedenis van Antwerpen, d e e l X - Kan. F l o r i s Prims : De l i t t e k e n s van Antwerpen - David Richard : P u z z e l u s l i m - P. Schepens : Antwerpse Gedenkplaten - P. Schepens : Antwerpse Madonna's - Werner Smet : K i j k op Z w i j n d r e c h t en B u rc h t - Stad Antwerpen : Een s t a d g r o e i t - Stad Antwerpen : Katalogus 1830-1980 - Stad Antwerpen : Katalogus 1860-1960 - G. e n D. Van Cauwenbergh : Antwerpen, d e haven - Paul Vandebuerie : P e t e r s B e n o i t op de v o e t gevolgd - R. Vande Weghe : Geschiedenis van de Antwerpse Straatnamen - J . Va n Roey : Z o was . . . . Antwerpen - J . V l a s s e l a e r s : L i t e r a i r b e w u s t z i j n i n Vlaanderen 1840-1893

- 61 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 61

Heemkundige Kring van de Antwerpse polder v...W.

V.V.V. ANTWERPSE POLDERS

DE SINT- MICHIELSABDIJ 'i▶� EN D E ANTWERPSE POLDER TENTOONSTELLING VANPLANNEN,AFBEELDINGEN ENDOKUMENTEN UIT HETVERLEDENVAN DE SINT-MICHIELSABDIJ IN ANTWERPENEN HAAR BEZITTINGEN IN DE POLDER IN D E K E R K V A N B E R E N D R E C H T ZATERDAG 12 SEPTEMBERTOTZONDAG 20 SEPTEMBER 1987 TELKENSVAN 14 TOT 17 UUR

De V . V . V . A n t w e r p s e P o l d e r s z a l i n s a m e n w e r k i n g m e t d e H e e m k u n d i g e Kring van de Antwerpse Polder een t e n t o o n s t e l l i n g i n r i c h t e n i n de kerk van Berendrecht. De t e n t o o n s t e l l i n g , m e t a l s onderwerp "De S i n t Michielsabdij e n de Antwerpse Polder" z a l bestaan u i t een gedeelte der r i j k e v e r z a m e l i n g d i e p a t e r J . Va n d e r E y c k e n , v a n h e t S t _ M i c h i e l s college van Brasschaat, b i j e e n b r a c h t over de Premonstratenzers o f Norbertijnen. In hoofdzaak z u l l e n h i e r a f b e e l d i n g e n , p l a n n e n e n dokumenten t e z i e n z i j n d i e getuigen van de aanwezigheid d e r S i n t - M i c h i e l s a b d i j t e Antwerpen e n v a n h a a r b e z i t t i n g e n i n d e P o l d e r . De t e n t o o n s t e l l i n g z a l g e h o u d e n w o r d e n v a n z a t e r d a g 1 2 s e p t e m b e r t o t en m e t z o n d a g 2 0 s e p t e m b e r 1 9 8 7 . De k e r k v a n B e r e n d r e c h t , w a a r d e z e t e n t o o n s t e l l i n g z a l g e h o u d e n w o r den, i s e l k e d a g t o e g a n k e l i j k v a n 1 4 t o t 1 7 u u r .

- 62 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 62

HERALDISCHE V E R G I S S I N G E N Heraldische v e r g i s s i n g e n z i j n geen zeldzaamheid, we bedoelen hiermee n i e t d e g e b e u r l i j k e o n n a u w k e u r i g h e d e n d i e men soms o p wapens a a n t r e f t en m e e s t a l b e s t a a n u i t d e t a i l s z o a l s b . v . e e n v e r k e e r d v o o r g e s t e l d e f i g u u r b i j i n s t e e n g e b e i t e l d e wapens, w a t k a n gebeuren d o o r d a t d e beeldhouwer e e n n i e t z e e r k o r r e k t e a f b e e l d i n g werd t e r hand g e s t e l d . De v e r g i s s i n g w a a r o v e r w e h e t h i e r w i l l e n h e b b e n g a a t o m e e n g e h e e l wapen. E r z i j n g e v a l l e n g e k e n d v a n v e r k e e r d w a p e n g e b r u i k - o . a . o p Belgische postzegels - e n h e t komt i n t e r n a t i o n a a l v o o r. Een e r g g e v a l b . v . b e t r e f t h e t g l a s r a a m i n h e t k l o o s t e r d e r a b d i j van Te r k a m e r e n . To e n m e n d a a r v r o e g e r e e n s t i j d e n s r e s t a u r a t i e w e r k e n een g l a s r a a m w i l d e p l a a t s e n m e t h e t w a p e n v a n é é n d e r a b d i s s e n , B a r b a r a Ta s s e , d i e e e n w a p e n v o e r d e v a n z i l v e r m e t e e n r o d e b a l k , p l a a t s t e men e r e e n wapen v a n a z u u r m e t e e n d a s v a n z i l v e r m e t o p s c h r i f t : B a r b a r a Ta s s e . Het g e v a l d a t w e h i e r w i l l e n m e l d e n l i g t i n o n z e n a a s t o m g e v i n g , en d i t f e i t b e s t a a t a l m e e r d a n e e n h a l v e e e u w . Sinds 1934 i s e r t e g e n d e h o o f d g e v e l v a n h e t S i n t - M i c h i e l s c o l l e g e van B r a s s c h a a t e e n g e d e n k t e k e n i n g e m e t s e l d m e t d a a r b o v e n t w e e w a p e n s c h i l d e n . Op 1 0 j u n i v a n d a t j a a r was S i n t - M i c h i e l s c o l l e g e i n f e e s t , in grootse herdenking werd h e t 8 0 0 - j a r i g a f s t e r v e n van de H. Norbertus h e r d a c h t . S i n t - M i c h i e l s c o l l e g e w e r d n a m e l i j k genoemd n a a r d e v e r d w e n e n S i n t Michielsabdij t e Antwerpen, d i e een Norbertijnenabdij was en h e t waren N o r b e r t i j n e n v a n A v e r b o d e d i e a a n v a n k e l i j k i n h e t n i e u w g e stichte c o l l e g e van Brasschaat onderwijs gaven. Na e e n p l e c h t i g e H o o g m i s w e r d i n d e n a m i d d a g o v e r g e g a a n t o t d e o n t h u l l i n g en de w i j d i n g van de gedenksteen. Boven d e s t e e n m e t h e t i n L a t i j n g e s t e l d e h e r d e n k i n g s i n s c h r i f t w a s nog e e n a f z o n d e r l i j k e s t e e n a a n g e b r a c h t , d i e i n d e v o r m v a n e e n Rococoschelp t w e e o v a l e wapenschilden v e r t o o n t . Deze w a p e n s t e e n i s n o g a f k o m s t i g v a n d e v e r d w e n e n S i n t - M i c h i e l s a b d i j en w e r d b i j d e z e g e l e g e n h e i d d o o r d e E e r w a a r d e P a t e r s J e z u ï e t e n v a n h e t O . L . V r o u w c o l l e g e t e A n t w e r p e n van h e t B r a s s c h a a t s c o l l e g e g e schonken. D e v e r t a l i n g v a n d e L a t i j n s e t e k s t z o u l u i d e n a l s v o l g t : WAPENS van d e S t . M i c h i e l s a b d i j A n t w e r p e n 1123 - 1 7 9 6 Moderate (met m a t e )

1 P

7 o

(

6 c

a b t Va r e n d o n c k 2

d a

- 1771 e

Fideliter t r o u w uw weg)

Den 1 0 j u n i v a n h e t h e i l v o l l e a c h t h o n d e r d s t e j a a r s i n d s S t . N o r b e r t u s hemelse g e b o o r t e , p l a a t s t e m i j , o v e r b l i j f s e l u i t d e p u i n e n v a n d e

- 63 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 63

heraldisches4enr,.gendemuur uei Sr Midh\els

coe l sel"e$rasschaaC.

Anioniusvan\teen danck 52Ahr VAY1 Sr M1 Ã 1 l f \ S 1762 IAA 1771

TEKENING : JOS GOOLENAERTS

- 64 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 64

S t . - M i c h i e l s a b d i j t e A n t w e r p e n , d e H o o g w a a r d i g e H e e r , H e e r Gummarus Crets, a b t -generaal d e r PrĂŚmonstratenzerorde, abt van Averbode, v a n d i t college de roemvolle s t i c h t e r. Door h e m e l s e z e g e n i n g e n b l o e i e n d Herriep d e d o c h t e r d e moeder t o t h e t l e v e n . De t w e e l a a t s t e r e g e l s d o e l e n o p h e t f e i t , d a t d e a b d i j v a n A v e r b o d e , voorheen d o o r d e S t . - M i c h i e l s a b d i j v a n Antwerpen g e s t i c h t , e n d u s een d o c h t e r d e r m o e d e r a b d i j S t . M i c h i e l , o p h a a r b e u r t t h a n s d e o u d e moederabdij h e r o p g e r i c h t . Het l i n k e r wapen i s d u s d i t d e r S t . M i c h i e l s a b d i j w a a r v a n d e k l e u r , o p de s t e e n n a t u u r l i j k n i e t m e r k b a a r , a l s v o l g t i s : e e n r o o d s c h i l d m e t z i l v e r k r u i s , waarachter twee i n schuinkruis geplaatste l e l i e s t a v e n van ' t z e l f d e . Het a n d e r e b e s t a a t u i t e e n s c h i l d v a n a z u u r m e t e e n b a l k v a n g o u d vergezeld : i n ' t hoofd twee achtpuntsterren en i n de v o e t een r i n g , a l l e s v a n g o u d . H i e r m e e s t a a n we d a n b i j d e v e r g i s s i n g w a n t d i t w a p e n i s n i e t h e t w a p e n v a n d e a b t Va r e n d o n c k , m a a r w e l v a n d i e n s voorganger J a c o b u s Thomas v a n A n t w e r p e n , d i e a b t v a n S t . M l c h i e l s was van 1 7 5 3 t o t 1 7 6 2 . A b t A n t o n i u s Va r e n d o n c k , w i e n s p e r i o d e l i e p v a n 1 7 6 2 t o t 1 7 7 1 , e n d e 52ste a b t v a n S t . M i c h i e l s w a s , v o e r d e e e n s p r e k e n d wapen n l . v a n goud met e e n v a r e n s t r u i k v a n s i n o p e l o f g r o e n . Zeggen w e t e r l o o p s d a t d e g e m e e n t e Va r e n d o n c k i n d e p r o v i n c i e A n t w e r pen d e z e l f d e w a p e n f i g u u r v o e r t , m a a r d a n w e l e e n b l a u w s c h i l d m e t een v a r e n s t r u i k v a n g o u d . Hoe n u d e r g e l i j k e v e r g i s s i n g g e b e u r t e n b i j w i e d e f o u t l i g t , i s e e n vraagteken. H e t probleem zou op z i j n v o o r d e l i g s t op t e lossen z i j n door e e n v o u d i g e e n a n d e r p l a a t j e m e t naam e n l e u z e v a n d e a b t J a c o bus T h o m a s o v e r d e z e v a n d e a b t v a n Va r e n d o n c k t e p l a a t s e n . W e l i s w a a r een l a p m i d d e l , m a a r d a t d a n t o c h e e n s c h r o m e l i j k e h e r a l d i s c h e v e r gissing u i t de wereld zou helpen. In z i j n werk "De Nobele Donk" v a n w i j l e n Frans Bresseleers u i t Ekeren i s o p b l z . 11 5 e e n f o t o van deze s t e e n a f g e b e e l d . De v e r t a l i n g van de L a t i j n s e t e k s t w e r d b e z o r g d d o o r E e r w . P a t e r D e C l e r c k , n e e f v a n Frans B r e s s e l e e r s , e n r e k t o r v a n h e t S t . M l c h i e l s c o l l e g e , d i e intussen de v e r g i s s i n g h e e f t toegegeven. Jos G o o l e n a e r t s

- 65 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 65

IN M E M O R I A M

Eugene CLAES.

Op 5 a p r i l 1 9 8 7 o v e r l e e d E u g e n e C l a e s ; d o o r a l l e n gekend a l s d e r e n t m e e s t e r v a n h e t d o m e i n " O u d e G r a c h t " . Het g r o o t s t e g e d e e l t e v a n z i j n l e v e n h e e f t h i j doorgebracht o p h e t m o o i e d o m e i n gelegen a c h t e r onze parochiekerk. E e n d o m e i n d a t h i j d o o r e n d o o r kende e n waarover h i j s t e e d s m e t v u u r k o n v e r t e l l e n . In 1 9 8 2 w e r d d i t p r a c h t i g e d o m e i n v e r k o c h t e n d i e n d e h i j " z i j n " g o e d t e v e r l a t e n om z i c h t e v e s t i g e n samen met z o o n J o s i n d e L e e u w Va n V l a a n d e r e n l a a n . N a d i e n w a s Eugene n o g v e l e m a l e n t e z i e n h e t d o m e i n d a t h e t grootste d e e l v a n z i j n l e v e n " z i j n " t h u i s was geweest. In s e p t e m b e r 1 9 7 3 b r a c h t HOBONIA e e n b i j d r a g e o v e r Eugene m e t d e t i t e l : " E U G E N E C L A E S , 5 0 j a a r rentmeester", w e l k e we h i e r n a i n t e g r a a l weergeven. EUGENE CLAES, 5 0 JAAR RENTMEESTER. Eugene C l a e s , d e r e n t m e e s t e r v a n h e t d o m e i n " O u d e Gracht " , h e e f t z i c h , onbewust e n v o o r a l o n g e w i l d , e e n allure aangemeten d i e w e i n i g e n i n o n z e w i j k o o i t zullen v e r w e r v e n . d e k r a c h t v a n d e z e m a n - e n w a a r s c h i j n l i j k o o k d e r e d e n w a a r o m h i j i n Hoogboom n i e t z o n d e r meer k a n weggedacht w o r d e n - b l i j k t hem t e z i t t e n i n de t r o u w, d e nauwgezetheid en de competentie waarmee h i j z i j n w e r k a a n p a k t e e n d i t n o g d o e t . Eugene w e r d g e b o r e n t e S t . J o b i n t ' G o o r o p 1 9 a p r i l 1894. H i j i s d e o u d s t e v a n e e n g e z i n v a n 6 k i n d e r e n . Z i j n v a d e r w a s h o u t k o o p m a n . D i t b e r o e p b r a c h t hem e i g e n l i j k w a a r h i j n u i s . H e t was een drukke t i j d - i n de j a r e n t w i n t i g - v o o r h o u t k o o p l i e d e n . E u g e n e m o e s t d i k w i j l s m e e . H e t domein " Oude G r a c h t " l e v e r d e v e e l m i j n h o u t . H i e r o o k o n t m o e t t e hem de h e e r Bunge. O p 1 september 1 9 2 3 w e r d h i j a a n g e w o r v e n . d e h e e r Bunge h a d een g o e d e k e u z e v o o r z i j n " g o e d " g e d a a n . N a a s t d e l e v e r i n g v a n h o u t was e r v e e l w e r k o p de b o e r d e r i j e n . Eugene k e n d e b e i d e s t i e l e n e n h a d b o v e n d i e n e e n g o e d o r g a n i s a t i e t a l e n t , z o n o d i g v o o r z o ' n domein.

- 66 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 66

" M e t w e r k e n k o m t ge o v e r a l " . Aan h e t woord i s onze r e n t m e e s t e r, d i e z i c h n o o i t o p h e t v o o r p l a n d r i n g t . I n een o u d l i e d e r b o e k j e v a n h e m - r o n d d e j a r e n 1 9 1 7 maakte h i j d e e l u i t v a n e e n g r o e p , d i e " b o n t e a v o n d e n " i n h e t d o r p verzorgde - vonden w e volgende persoonlijke verzen : Veel v e r n u f t m a a r w e i n i g w e r k e n , z a g men d i k w i j l s d a t v e r l o o r , Weinig g e e s t m a a r t o c h v o l i e v e r , gaat m e t v e e l t e p r i j z e n d o o r. Zijn w e r k l u s t , z i j n rustige sluwheid t i j d e n s de oorlog in z i j n o m g a n g m e t d e b e z e t t e r , z i j n z e k e r h e i d b i j z i j n t a a k v o r m e n de tweede n a t u u r van deze mens. W i j , jonge H o o g b o m e n a r e n , h e b b e n v o o r a l z i i n " e e r s t e n a t u u r mogen e r v a r e n n l . d e vriendelijkheid e n b e r e i d w i l l i g h e i d w a a r o p h i j o n s , e n i k mag w e l z e g g e n de g a n s e H o o g b o o m s e g e m e e n s c h a p , d i k w i j l s v e r g a s t t e . Eugene h e e f t d e H o b o n i a n e n r e e d s v e e l g e g e v e n s v o o r hun w e r k i n g d o o r g e s p e e l d . Aan o n s g e a c h t l i d , E u g e n e , n a a s t o n z e d a n k , e e n h a r t e l i j k " a d multos annos " e n nog meer ! R u d y

raommwr en

En E u g e n e h e e f t o n s n o g d i k w i j l s v e r t e l d o v e r z i j n " g o e d " e n heeft o n s , e n a n d e r e Hoogboomse v e r e n i g i n g e n , v e l e malen r o n d g e l e i d i n h e t p r a c h t i g e p a r k d a t d e Oude G r a c h t w a s . Raymond R o e l a n d s

x St. Job i n t'Goor 5/7/1848

2) CLAES J o a n n e s L u d o v i c u s Houtkoopman o Brecht 6 / 5 / 1 8 6 9 + S t . Job i n t ' G o o r 16/5/1948

S t . Job i n t ' G o o r 17/1/1866 3) BRASPENNINGX C o r n e l i a J o s e p h i n a Landbouwster o S t . J o b i n t ' G o o r 2 2 / 11 / 1 8 6 6 + St. Job i n t'Goor 9/7/1934

x St. Job i n t'Goor 6/6/1893 1) CLAES E u g e n i u s C o r n e l i u s Rentmeester "Oude G r a c h t " o S t . J o b i n t ' G o o r 2 2 / 11 / 1 8 9 4 + Kapellen 5/4/87 X

VAN DOOREN P e l a g i e L u d o v i c a o Westmalle 9 / 2 / 1 8 8 6 + Hoogboom 4 / 7 / 1 9 6 0

- 67 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 67

8) CLAES J o a n n e s Handwerker o s'Gravenwezel + s'Gravenwezel

9) pE BEUCKELAER M a r i a Handwerkster o s'Gravenwezel 1788

1781 21/1/1857 x s'Gravenwezel

14/5/1808

4) CLAES C o r n e l i u s Landbouwer o s'Gravenwezel

23/3/1817

10) AERTS J o a n n e s Landbouwer o Brecht 23/8/1796 + Brecht 20/3/1828

11) VAN BAVEL A n n a M a r i a Landbouwster o Brecht 25/4/1803 x Brecht 29/4/1824 5) AERTS J o a n n a A d r i a n a Dlenstmeld o Brecht 9/12/1827

13) SEBREGHT M a r i a C a t h a r i n a Landbouwster o B r e c h t 11 / 1 / 1 7 9 9 + St. Job i n t'Goor 4/9/1872

12) BRASPENNINGX J a c o b u s Diensbode L a n d b o u w e r o S t . J o b i n t ' G o o r 11 / 1 / 1 7 9 6 + S t . J o b i n t ' G o o r 11 / 9 / 1 8 5 1

x Brecht 18/9/1820 6) $RASPENNINGX C a r o l u s F r a n c i s c u s Herbergier - Landbouwer o Zoersel 4/8/1837 + s'Gravenwezel 9/2/1872

14) DE LOCHT J a c o b u s Landbouwer o Brecht 25/7/1791 + Brecht 21/2/1860

15) VAN HAM C o r n e l i a Landbouwster o Brecht 1799 X

7) PE LOCHT M a r i a T h e r e s i a Landbouwster o S t . J o b i n t ' G o o r 19/9/1835

- 68 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 68

In vrede van de Heer, en liefdevol omringd door zijn gezin is vandaag van ons heengegaan

De Heer Eugeen CLAES weduwnaar van Mevrouw Pelagia VAN DOOREN Ere-voorzitter van de kerkraad St.-Jozef Hoogboom. Ere-voorzitter van de Kristelijke Bond van Gepensioneerden, Hoogboom. Ere-rentmeester van het domein 'Oude Gracht. Geboren te St.-Job-in-'t Goor op 19 april 1894 en godvruchtig overleden te Hoogboom-Kapellen op 5 april 1987. Voorzien van de H. Sakramenten der Zieken. Dit melden U : De Heer en Mevrouw Jozef CLAES-BOOGAERTS,

zijn kinderen;

De Heer Jan CLAES, De Heer en Mevrouw Koen DE CLEYN-CLAES, Tom en Ellen, De Heer Dirk CLAES en zijn verloofde, z i j n klein- en achterkleinkinderen; Mevrouw J. VERHEYEN(t)-CLAES, De Heer en Mevrouw R. CLAES-TAEYMANS,

zuster, broer en schoonzuster;

Zijn Neven en Nichten. De families CLAES en VAN DOOREN. Wij nodigen U uit, o m samen m e t ons deel t e nemen aan d e Eucharistieviering o p DONDERDAG 9 APRIL 1987, te 10 uur in de parochiekerk van de H. Jozef te HoogboomKapellen, waarna w e zijn lichaam t e ruste leggen in de familiegrond op het kerkhof aldaar. Samenkomst aan de kerk, te 9.50 uur. Vrienden en kennissen die verlangen een laatste groet te brengen, worden door de familie ontvangen in de rouwkamer van het huis J. Ketelaars, Guyotlei 9 Kapellen o p dinsdag 7 april 1987 van 19.30 uur tot 20 uur. MOGE GOD HEM IN VREDE ONTVANGEN. Leeuw van Vlaanderenlaan 8 - 2080 Kapellen-Hoogboom. Begr. J. Ketelaars & Zn. Kapellen Tel. 664.20.58

L . Va n Dyck, Kapellen - Tel. 664.73.44

- 69 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 69

__.

� 0.‘

üjr /� �� Í�.•. , _-_�•�� •

• r

�

� \\

• �� • ` . �

r�� uzcueffd� e o a d etie-

e-6eA c í l otl/u 1J o r � f � � v i t / ( 9 a / h

C��x�faI�/(�e/ualrte ��

•

ln-rnyramma

••

10.50u r t O r l l � ylCle�r�rn & r i n t - 6 r . t. A/b

oyer 7711/1WIalatet—'

11.30 u i f e e r a e e i n d e l

i n en rnnd kt.�asz`ed

e .30u:LW-JO/11'1y

overfamr,�ie�rl�

14. 30 u : naar.Ÿ,euze . . .

�yelr"acWant,�elnyrnenrondl�iet iasteel2.rnn any z`entoonsz`elln �z'urzlev�z,ons k�rz • aan yolen aan nuur�e lean en lxlan steilnder�

- u w y r � en Worden k a n í x i a o r a ! ` 9 Iá ao u: 14rColZÍ I l d e . D í l m I�•u6 r � - 6r. t .28/4d/� • .�

rn oí�rfamrl'u//kunde--Ueyt?rlse áay : CiOi�urn.eniaittst.alld e f ceztrum

if;

•

:ire

`Zen tientaf bernfurl�rye e n uil aé orrr eyrrly &M-eni�iurr áoitirrlen/atícs/an�n cité day irl b1.6zs .fed-o esfela!

../7/loge .�litíartot fut ��inrn yarn 6el a�r órtaaazc.s.

Door o �a�óar.

` ,

t▶ C.,,,/

efIcat4e4 e

� `�.��r_

•

-'--r

` , \

);

îi

�/('�h��`,�

e • •

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 70

De lijkwade van Turijn d e e l 10

DELIJKWADE EN DE FAMILIE DE CHARNY

WIE WAS GEOFFROY DE CHARNY

Nota: V e e l v a n w a t v o l g t o v e r d e g e s c h i e d e n i s d e C h a r n y, w e r d v e r z a m e l d d o o r M i s s Dorothy C r i s p i n o , u i t g e e f s t e r v a n "Shroud Spectrum I n t e r n a t i o n a l " , V e r . S t a t e n . Miss C r i s p i n o v e r b l e e f meerdere j a r e n i n Europa e n v e r r i c h t t e h a a r opzoekingen t e r plaatse.

Rond d e f a m i l i e , d i e m e t z e k e r h e i d d e e e r s t e e i g e n a a r w a s v a n d e l i j k w a d e , d i e we aanduiden a l s deze " v a n T u r i j n " , hangen h e e l w a t d u i s t e r e v r a g e n . Wa s z i j v e r w a n t m e t d e G e o f f r o y d e C h a r n y , d e t e m p e l i e r , " P r e c e p t e u r d e N o r m a n d i e " d i e samen m e t J a c q u e s d e M o l a y, grootmeester van de Orde, o p de brandstapel s t i e r f ? H i e r o v e r b e s t a a t geen z e k e r h e i d . *

G e o f f r o y d e C h a r n y was h e t d e r d e k i n d v a n r i d d e r J e a n d e C h a r n y, w i e n s o v e r g r o o t v a d e r Ponce d e Mont- S t . - J e a n , z i c h t i j d e n s d e X I I I d e eeuw in Charny (CÃ´te d ' O r ) v e s t i g d e . De t e m p e l i e r G e o f f r o y d e C h a r n a y w a s a f k o m s t i g u i t d e s t r e e k v a n Anjou e n vervoegde i n 1266, o p z e s t i e n j a r i g e l e e f t i j d d e Orde d e r Te m p e l i e r s . H i j v o c h t m o e d i g t e g e n d e S a r a c e n e n e n v e s t i g d e z i c h daarna o p h e t e i l a n d C y p r u s . D a a r maakte h i j k e n n i s m e t d e n a z a t e n van G u y d e L u s i g n a n , e e n s k o n i n g v a n J e r u z a l e m . O p C y p r u s w e r d d e "eredienst van de lijkwade" nog a k t i e f gevierd. J a a r l i j k s herdacht men d e a a n k o m s t v a n d e " M a n d y l i o n " , o p d e d a g d a t d e z e i n 9 4 4 d o o r de B y z a n t i j n s e k e i z e r i n o n t v a n g s t g e n o m e n w a s ( 1 6 a u g u s t u s ) . O p Cyprus w a r e n i n d e X I I I d e eeuw n o g m e e r d e r e k e r k e n a a n d e " M a n d y l i o n " of de "Acheiropoietos" toegewijd. Alhoewel h e t weinig w a a r s c h i j n l i j k

- 71 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 71

i s , d a t c h r i s t e n e n deelnamen aan B y z a n t i j n s e f e e s t e n , i s h e t z e k e r dat z e op de hoogte waren van de " v i e r i n g van de Mandylion". Vo o r een t e m p e l i e r, i n g e w i j d i n d e " e r e d i e n s t v a n h e t I d o o l " , m o e t d e v e r l e i d i n g g r o o t g e w e e s t z i j n , d i t f e e s t mee t e v i e r e n . H e t i s n i e t v a n belang o n t b l o o t , e r o p t e w i j z e n d a t h e t g e s l a c h t d e L u s i g n a n nog v e l e j a r e n o p Cyprus v e r b l e e f . E n dus z e k e r goed v e r t r o u w d was m e t d e e r e d i e n s t v a n de Mandylion, e e n r e l i k w i e waaraan u i t z o n d e r l i j k e e n b o v e n n a t u u r l i j k e krachten toegeschreven werden. Geoffroy d e Charnay keerde e c h t e r t e r u g n a a r F r a n k r i j k . G e l e i d e l i j k beklom h i j d e t r a p p e n d e r h i ĂŤ r a r c h i e i n d e o r d e d e r t e m p e l i e r s , o m u i t e i n d e l i j k " p r e c e p t e u r de Normandie" t e worden. Wie de geschiedenis der t e m p e l i e r s k e n t , w e e t hoe deze o r d e o v e r gans West-Europa, d e Balkan e n h e t H e i l i g Land " t e m p e l s " v e s t i g d e . Deze " t e m p e l s " w a r e n meestal v e r s t e r k t e v e s t i n g e n , d i e o o k a l s k e r k g e b r u i k t werden. G e l e i d e l i j k werden deze v e s t i n g e n uitgebouwd t o t k a s t e l e n o f g r o t e boerderijen. Z o z i j n h e e l wat oude schuren i n F r a n k r i j k o v e r b l i j f s e l e n v a n e e n d e r v r o e g e r e " Te m p l e s " v a n d e t e m p e l i e r s . B i j o n s i s p r a k t i s c h elke oude benaming w a a r i n t e m p e l voorkomt, e e n a a n d u i d i n g , d a t h i e r vroeger t e m p e l i e r s verbleven hebben. I n t e g e n s t e l l i n g m e t w a t a l g e m e e n aangenomen w o r d t , s t o n d e n d e k e r ken d e r F r a n s e t e m p e l i e r s o p e n v o o r d e o p e n b a r e e r e d i e n s t . V e r k l a a r de d e l a a t s t e g r o o t m e e s t e r d e r t e m p e l i e r s , J a c q u e s d e M o l a y , n i e t : "Geen e n k e l e k e r k w o r d t b e t e r g e d i e n d , d a n d e k e r k e n d e r t e m p e l i e r s " . V e r w o n d e r l i j k v o o r e e n o r d e d i e omweven w a s , e n n o g a l t i j d i s , m e t e e n waas v a n d u i s t e r e g e h e i m z i n n i g h e i d . *

De b r u t a l e v e r v o l g i n g v a n d e t e m p e l i e r s b e t e k e n d e v o o r d e a c h t e r g e bleven f a m i l i e s een ware ramp. De I n q u i s i t i e b l e e f a l s h e t zwaard van Damocles b o v e n h u n h o o f d h a n g e n . A l l e g o e d e r e n w e r d e n v e r b e u r d v e r k l a a r d , e n h e t bekleden van openbare f u n k t i e s o f k e r k e l i j k e ambten was u i t g e s l o t e n . V e l e f a m i l i e s v e r l i e t e n hun g e b o o r t e s t r e e k e n gingen e l d e r s e e n n i e u w l e v e n opbouwen. l o g i s c h e r w i j z e betekende d a t : naamverandering. V e l e stambomen v a n n o b e l e F r a n s e f a m i l i e s s t o p t e n a b r u p t i n d e z e p e r i o d e . W a a r s c h i j n l i j k n a m h e t g e s l a c h t d e C h a r n a y, na d e d o o d v a n G o d f r i e d o p d e b r a n d s t a p e l , d e n a a m d e C h a r n y a a n . H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k w e r d d e " S y d o i n e " d o o r d e C h a r n a y u i t d e " Te m ple de P a r i s " gered b i j d e b e l e g e r i n g door de s o l d a t e n van F i l i p s d e Schone i n 1 3 0 7 . D e l i j k w a d e b l e e f g o e d v e r b o r g e n , m a a r o m a a n d e hongerdood t e o n t k o m e n , b e g o n men i n h e t g e h e i m d e r e l i e k a a n v r i e n den e n b e k e n d e n t e t o n e n . D e z e " i n t i e m e a a n b i d d i n g e n " k e n d e n g e l e i d e l i j k meer b i j v a l . Een a n d e r e v e r s i e g e e f t a a n d a t e e n z e k e r e G e o f f r o y d e C h a r n y , h e e r v a n L i r e y v a n a f 1 3 0 7 , n a d e b e l e g e r i n g v a n d e " Te m p l e d e P a r i s " m e t een " S i n d o n " , d o o r g a n s F r a n k r i j k t r o k . H i j v e r k l a a r d e d a t h i j t i j d e n s de s t r i j d o m A k k o ( 1 2 9 1 ) i n h e t b e z i t g e k o m e n w a s v a n d e z e l e g e n d a r i s c h e r e l i k w i e , v e r e e r d d o o r d e t e m p e l i e r s . Kwatongen beweerden t o e n dat G o d f r i e d de "Sydoine" g e s t o l e n had ! ! *

- 72 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 72

! / J

. . . . . t . ( . . . . .. �. . . - . . . � . . . , . . . » . . . . . .. . . . � , .

0. • . . . I

, • . . .

. . . . . )

�

a:.

. . .

▶ "

•

....• . . .

i f i

/.,...J

o r

. A . . . « a . . • . , » : . . : . . r � „ ` w. . . . s .... . . . r ,

�..�«._. � i

�

V. , . • � - 1 . . . . . .

.�.

.�Rc . : . : . r • t . w r . "+.�. efir

c . a r • . o , . � p . . r . a . . . . 4 . . . . . . .

:rs.

4 ,

� ]

�

y � � -

�

„

{ d l e r % . , t r � M .

. . . t . . . .

� M ' � , .

. . a r . . .

. . .

! .

. r » .

..'

. . •.

•• . t . = . . . r . , M t 4 . . . i ♦

F. . . . < . r t . r . . . . . : c i

f � y. . .

( . . .

•

Um,

. , , • • . . . . . . . , . �

« �..a1 . . .~ ..,.... r.r▶ w

r c . . . � ;

� , q O ; � , , , ,� , ▶ . �

............� .,-

'4..._ �..c.e....•.'.....t, . . . i . � �•+•,c.....

�

�r•.k.\1.�.

r s . r . t L 1 T . � e A r.A...� M . . i \ . . 1

i..t.

f...1... ...w.a.....a..1....t...

.a..r

K r . . á

. • , .

i . . . .

�.••.•.• A* ....

w t . -

. . J . . 4 1 . -

. . . . . a m .10....g ....4a,..;

M..... 1 4 . . . . p .� .r.., J . . f t . �..f ..aJ 4.‘? . . . . . .

� . . . , . d � e .a.. i--. �tr-.° r,r....... .++..... . � ` r . . . .4•�.1«r+b¢�il�t•r..,.:..q 4..i„p .9 t . . � ... rnJ.. j t . . e r . ,

p , . . , . 1 4 " ; P : •f.A a,.y.... r a � . . . . q • . .

�of�ç,.lt^.i r r

....1.....

ai...i.....a.... «, WJ.... ...... ...,.. à•.r..... r

. . . .

f l . . . � .Q.a Ma.,..

t • G . '

. . Q I . • k . , f . . • • ......- ' . . . . . , , , . < : � r. d r l i d

a , . 1 � �

. .

4 6 4 �

s�. l ..11%,,...• , •.°4....4'4.4 .Já wr.... , .-y 461.4' -. . . * . r. e r e « .,fw.. r [ . , , . . . , I r , . . M •

G e e r C . r . ? • • • • • • • . 11 . 1 . • e e r

• . . . . � ,

s• t $ « r - r � � r, f . . . * . . . . . , t . . . . • . � . . f.+�t r ,.:.. R. ..1•:.

. .

. a - s . . . . " . 11 . . . . . . . . 4 . . X . . v i e . / ' � } . . M ° M r t i , . � . . . . t

�

t••, h � i t p . . a , w - . + - . . . s F ' - ; 4.2•,....1"........ .-•�. . y . r a..�..�wY.c �.�,.,c.rr▶ . .t ... .. ."— =.:.., h ' . t + , . . h ....y.w • t r . . . . y N . � . . 1 . 9 4 . . j {.▶..:..

. > : . � , 1 , , � . �..: .

» a � S a b o , J . 1 . w . . . . .

c•h ▶

F. 1 4 4 4 .

. . •

4 + 4 1 . 8 11 4 , 11 . 6 . . . . .

a . . . . � s..... - J . . . . 1 � •..�a r..�.....`waa. 4 _ t,� 1 w ; ' f r . . r , . . _ . . , . , * , . . . . . f . . K r. . �

k . . , . .

•is 401 7 ° •

� .

f . q

H � . . . . � ^ . . .

, . . . . . . . . . .

. . r

�. -a'▶.. � . . . � t C , . � � . . t J r 2 . . . . . . . _ . . . r . .

r *�

+ v . . a t C

▶ r r ▶

0 . .

rm., -.

w a l e . .

ra4.è

1 4 . 4 1 1 5 . 1 . 1 e J A I . , . _ - ' w . f . . T. . . f f . . . . . • . . I . . . . . � .

�..;:.t

� o � . Y. � 1 , . .

Î ' e '

_ . . .

. i � . . .

` �t q T � . . f . - � a . . . V . 1;:àledt......4b41.."*."::•.;:"Ii"•••• 1 " , . s - r = t �`' � • r � ; :

Brief van Paus Clemens VII aan het Bisdom Troyes over de schikkingen betreffende de verering van de Lijkwade in Lire y. (Frans Staatsarchief)

. . l : á . ' . 0 . 1 1 1 . 0

. .

h `

I 7 . . , . . . y . m r + q . . .

. . . . . . y

- fiestatepea.,4a... .... —

. w g i . . . v aw....�,li .�;�...àF.~1�

��=.-. �.ii,�,.��;��- � r.. ., a;.... ,k..r....s Q...r. . s�-��w l r , . , 4�x;« � . . a 1, , . . . . , r

. , . , , t � . s ,

, � , , , .

* 4-+••-. •••4•-•••-•• - ,..+�... «y o..-. f...., �.. • �.---, f D .a �.a..,, `r�..^ ...ra.D*.� "�-..

t...-?'.�K�.,..��,,..,�.i......, 1

.. ./'. P n... _. M•.a �. r... r-. . . ..r. y, . �f---' ^ �•q�` { ,.��......,�,�,,. M+ • •.-..« .v

. ,

a . t . . . � . - a r . 4 a . o q~• . . ,

Brief van de tegenpaus Clemens VII aan het bisdom van Troyes, over de lijkwade. In deze tekst wordt de lijkwade een "PICTURA SEU TABULA" genoemd (op linnen geschilderd). Kommentaar van de "Confraternita della SS. Sudario" (Turijn-Italië) over de geschriften van Clemens VII: deze Bul is waarschijnlijk niet authentiek en werd meerdere malen gewijzigd. Het valt op te merken dat een Bul van Clemens VII van 1 juni 1390 (dus nadien) vergeving schenkt aan wie de kerk bezoekt, waar het laken met de afdrukken van Christus bewaard wordt (dus in Lire y). Voor tegenpaus Clemens VII was de zaak blijkbaar zeer verward.

. - . .

R y r. . ,

��K��R �� . . M _. � a b

j . . . c

. r - t . . , � . • a r„�a-

t e . _ i . . . r . . ▶ t . .

�

, . . a a . . r ;

-i (.,,,^

. . 4 . a..4

. . . _ . . . . . c z,.......: . . . ^ A i . 8 , . . � y ; j ( « . 9 w . . . r . � � � + ▶ . « . ; , p 4 4 4 . 2 . . . . . . . 1 1 0 1 8 , 1 1 , 6 4 „ . . . . . . . 4

.pa

�

t �

w....s�...,s 44.--4, �• lib* .. ,�

d 1-...ra, i‘s-b-•o f'r'•qii., ~---Nr.....f...4..�~" r"rSprr

..--ee.. , .aa'r., ea-ps-à p" «fp.....�.fh•.n.i ....q.. .A.• f.. .10-;--..,,e-f.'Po f:.....r...,,..� f�s+-c . 67A -,iA4a-.f40..44r-4.m.......c 1 •.n._..« I... 4,,....-+r,t .,.,., �1---.-.!`'�sf"f� i"��e��t�..r -á-�1+ . - �. . - . 5 . . . . • ,..•. N.• 7 � C....r.,.,�.

44 I + r - .444..........,,f�„ „,..„,, tr.� r,r„4 r~ �.. rs.o ":-.4-41)".14 r - . . aa >........ .a�.,..,� ,..,t.3017.--41... .,;

t - - . • 4 :.fr.- . . : r

á s - •

f., . . , t ▶ . . . � q . a

. . . . , .

c..a �s`a � r�O. , F ' w � 1 " ` r r. ; . i

- 73 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 73

Andere b r o n n e n v e r m e l d e n de M o l a y , p e r s o o n l i j k d e naar P a r i j s b r a c h t . D a a r Barbu" v a n d e t e m p e l i e r s

d a t de grootmeester der tempeliers, Jacques " S y d o i n e " i n 1306 u i t Smyrna, v i a M a r s e i l l e , werd z e i n h e t d i e p s t e geheim a l s h e t " Y d o l e vereerd.

Of d i t " S i n d o n " n u d e " S y d o i n e " w a s , d i e F i l i p s d e S c h o n e i n d e Te m p l e gezien e n beschreven had, i s n i e t meer t e a c h t e r h a l e n . Wel waren e r toen h e e l w a t v e r v a l s i n g e n i n omloop ! De e e r s t e t e n t o o n s t e l l i n g e n t e P a r i j s v a n d e " S i n d o n " k e n d e n w e i n i g b e l a n g s t e l l i n g . P r a k t i s c h niemand o o r d e e l d e " d i t v u i l e e n oude s t u k goedkoop l i n n e n , w a a r o p e n k e l e v a g e b r u i n e a f d r u k k e n v a n e e n l i g g e n d lichaam voorkwamen" e e n b l i k w a a r d i g . I n d e " p r o v i n c i e " h a d men m e e r a a n d a c h t v o o r d e " S y d o i n e " e n g e l e i d e l i j k o n t s t o n d e e n s o o r t e r e d i e n s t . Waar d e l i j k w a d e t e n t o o n g e s t e l d w e r d , k w a m e n v e l e boeren en e e n v o u d i g e m e n s e n o p d a g e n . R i d d e r d e C h a r ny d e e d g o e d e z a k e n . O o k d e " h o g e r e w e r e l d " o n t d e k t e d e " l i j k w a d e " . Inmiddels l i e p de v e r e r i n g van a l l e r l e i r e l i k w i e ĂŤ n zodanig u i t de hand d a t m e n i n Rome t o t t e g e n m a a t r e g e l e n o v e r g i n g . I n 1 3 3 4 v a a r d i g d e paus J o h a n n e s X X I I e e n b u l " S p o n d e n t p a r i t e r q u a s n o n e x h i b e n t " u i t . In v r i j e v e r t a l i n g betekent d a t zoveel a l s " Z e beloven ook dingen die n o o i t w e r k e l i j k h e i d worden". I n o u d e dokumenten komen d e namen v a n b e i d e g e s l a c h t e n o n d e r m e e r dere vormen v o o r : d e voornaam v a r i e e r t v a n G a u f r i d o , G a u f r i d u s , G a u d i f r i , J o f f r o i s , G e o f f r o y t o t G y e f f r o y. D e familienaam van Charn a y, o v e r C h a r n a i o , C h a r n e i o , C h a r q u i , C h a r g n y , C h a n i a c o t o t C h a r n y . . . Het i s d a n o o k n i e t d e n k b e e l d i g d a t C h a r n a y e n C h a r n y m e t e l k a a r verwante namen e n g e s l a c h t e n z i j n . Het w a p e n s c h i l d v a n d e C h a r n y b e s t o n d u i t d r i e z i l v e r e n s c h i l d e n op k e e l ( r o d e a c h t e r g r o n d , v e r t i k a a l g e s t r e e p t i n o n g e k l e u r d e wapenschilden) ( d e F r o i s s a e r t ) . Jean d e C h a r n y v e r w i e r f b i j z i j n h u w e l i j k d e " h e e r l i j k h e i d v a n L i r e y " , een o n b e t e k e n e n d d o r p j e i n d e A u b e , w a a r a m p e r v i j f t i g z i e l e n e e n r u s t i g b e s t a a n s l e t e n . E r was geen k e r k , z o d a t d e g e l o v i g e n aangewezen w a r e n o p d e s p i r i t u e l e b i j s t a n d v a n de g e e s t e l i j k h e i d v a n h e t n a b i j g e l e g e n S t . J e a n d e B o n n e v a l . Om n a a r d e m i s t e g a a n , m o e s t e n ze ' s z o n d a g s e e n h a l f u u r t j e t e v o e t l o p e n . Wanneer J e a n d e C h a r n y h e t t i j d e l i j k e m e t h e t e e u w i g e v e r w i s s e l d e werden z i j n b e z i t t i n g e n o n d e r z i j n k i n d e r e n v e r d e e l d . D e o u d s t e z o o n Dreux k r e e g d e t i t e l d e C h a r n y, m e t h e t k a s t e e l e n d e g r o n d e n . D e tweede z o o n G e o f f r o y k r e e g r u i m s c h o o t s z i j n d e e l . H e m v i e l h e t " f i e f d e Montfort" t e n deel. D i t prachtig kasteel, gelegen b i j de s t a d Mombard ( C a t e d ' O r ) , w e r d r e e d s i n d e a n n a l e n u i t d e X l d e e e u w vernoemd a l s " F o r t M o n t i s " . H e t w e r d i n d e X I I d e e n X I I I d e e e u w a a n zienlijk uitgebreid. Ve r m i t s h e t k a s t e e l g e e n g e s c h u t s v o o r z i e n i n g e n h e e f t , i s h e t z e k e r dat d e l a a t s t e aanpassingswerken u i t d e X I I I d e eeuw d a t e r e n . M. L e Cam, i n z i j n b o e k " M o n f o r t ( e n A u x o i s ) e t s e s S e i g n e u r s " s c h r i j f t over deze b u r c h t a l s v o l g t :

- 74 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 74

" Te o o r d e l e n n a a r d e a f m e t i n g e n e n d e l i g g i n g , k a n d e b o u w van e e n d e r g e l i j k m o n u m e n t a l l e e n t o e g e s c h r e v e n w o r d e n a a n een z e e r r i j k e e n m a c h t i g e " s e i g n e u r " , d i e n i e m a n d a n d e r s k o n z i j n d a n G e o f f r o y d e C h a r n y, d i e g e z i e n z i j n u i t z o n d e r l i j k h o g e p o s i t i e a a n h e t k o n i n k l i j k h o f , i n s t a a t was e e n d e r g e l i j k e b u r c h t op t e r i c h t e n . De i n d r u k w e k k e n d e r u ĂŻ n e s v a n d i t o n t z a g l i j k scherpe, t a c h t i g m e t e r hoge r o t s , domineren de v o o r g e v e l h e e f t d e t i j d o v e r l e e f d . D r i e , hoekige t o r e n s overheersen h e t met groen e n v o o r p l e i n . H e t k a s t e e l was v o l l e d i g omringd Door z i j n z e e r s p e c i a l e " t e r r a s b o u w " v o r m d e l i j k t e verdedigen vesting.

kasteel, gelegen op een de g a n s e o m g e v i n g . A l l e e n dertig meter hoge, a c h t onkruid overwoekerde door e e n b r e d e s l o t g r a c h t . deze b u r c h t e e n g e m a k k e -

Met z i j n v i e r v e r d i e p i n g e n b o o d h e t e e n i m p o s a n t e a a n b l i k , d i e b l i j k baar a l l e a a n v a l l e r s v o l d o e n d e o n t z a g inboezemde : h e t k a s t e e l w e r d nooit belegerd, noch aangevallen Na d e F r a n s e R e v o l u t i e w e r d h e t v e r l a t e n e n g e b r u i k t a l s s t e e n g r o e ve. S t u k v o o r s t u k o n t m a n t e l d e n d e i n w o n e r s v a n d e omliggende d o r p e n h e t t r o t s e k a s t e e l , d a t g e l u k k i g a l s n a t i o n a a l monument g e k l a s s e e r d staat. De r u ĂŻ n e s g e t u i g e n n o g a l t i j d v a n d e g r o o t s h e i d v a n d e z e b u r c h t . Ta l r i j k e k e l d e r s , gangen en sporen van de h o f k a p e l geven een i n d r u k hoe h e t v r o e g e r m o e t g e w e e s t z i j n .

* * * * * Naast d e z e p r a c h t i g e e r f e n i s , k r e e g G e o f f r o y n o g e n k e l e m i n d e r b e l a n g r i j k e eigendommen t o e b e d e e l d . Z o o o k h e t " f i e f d e L i r e y " e e n o n b e tekenend d o r p j e i n d e omgeving v a n Tr o y e s , m e t amper 6 0 i n w o n e r s . Buiten de t i t e l " s i r e de L i r e y " betekende deze e r f e n i s i n f e i t e n i e t v e e l . To c h v e s t i g d e G e o f f r o y z i c h i n L i r e y ! H i j bouwde e r e e n b e scheiden k a s t e e l , w a a r v a n men n u n o g e n k e l e s c h a m e l e r e s t e n k a n t e rugvinden. Onder d i c h t o n k r u i d , t o n e n oude ingezetenen, d e r u ĂŻ n e s van d e v e r d w e n e n d o n j o n . In de o n m i d d e l l i j k e n a b i j h e i d s t a a t nu nog een k l e i n e k a p e l , d i e a l l e e n g e b r u i k t w o r d t om e r s p e c i a l e p l e c h t i g h e d e n a l s d o p e n , h u w e lijken en dergelijke i n t e voltrekken. W i l l e n d e g e l o v i g e n v a n L i r e y m i s h o r e n o f b e r o e p doen op g e e s t e l i j k e b i j s t a n d , d a n moeten z e n o g a l t i j d e e n t o c h t j e maken n a a r S t . - J e a n de B o n n e v a l . N e t a l s h u n v o o r o u d e r s d i e h i e r l e e f d e n , t o e n r i d d e r de C h a r n y z i j n k a s t e e l b o u w d e . Het w a s g o e d l e v e n h i e r , i n d i t g o d v e r g e t e n d o r p j e . G e o f f r o y d e Charny w a s z e e r t e v r e d e n m e t z i j n l o t , o o k a l b r a c h t e n z i j n e i g e n d o m men h e m n i e t v e e l o p . To t e r b e t w i s t i n g o n t s t o n d o v e r d e o p v o l g i n g v a n d e F r a n s e k o n i n g . . . . De E n g e l s e n e i s t e n d e F r a n s e t r o o n o p , d i e v o l g e n s E d w a r d I I t o t de e r f e n i s h o o r d e v a n z i j n m o e d e r I s a b e l l a , d o c h t e r v a n d e F r a n s e koning F i l i p s I V de Schone. D e Engelsen erkenden de " S a l i s c h e Wet"

- 75 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 75

`,...t...yA-(.

-,.O48 . . . Ó ^ t . = �

r . n )c^-��l� V � r e r

A'evé'"6:Ss'-.9-43,e

1 1

T . �

W �

�

A r « O r. . r e

�

9c..d+

- � ..,„�., � . . Q . :

,G^oiI(t+Q2.� 8e�.¢1e.��[oy^.JC��+'

M + � � . H - + n l r { 4 f T _1��rG{'.,.

;.�,.�h�,s,.�_re"—,,� ��.,..�.��y .� w - e . . w ` � ' �.+`��.

Q , . . • . -J 4

�

+-�e».i.s.

w. ` � . , / I . B . . . n . -

, , g . „ . , . . . _ . , .

�

��t..o �

,.� .�-.�.,� a,g...,....,��.:....4,�. ' � re'1;�..r,�.,t—..�pr.< r,- -. r- p...„.._,,, � ....c:.,„....›, } k - - . c 8 w � «.5a�iw4.e��6G^/' 6 ó C « 9

..An.t.b

, t i - c w s . e � ' . w „ / : . . « : . � 14„w�..9

f �^ 1�-,�` ó �`��--,s--b�o.--�...� .....,�• � � � P . . Ca�.-.u..9.C¢-.---.r�Aas..Bs�; •..e� � " � - • . � �

� ,

M 1 �

r � g

74,i`_

S-

�

. \.t. 1 , -ea �,t.f.t

�e�

� � � �-�r-.a--1 `"�°;.��. � ,~.� �„— �z.-yr...-� .r.......��? y. " ' F. s . .,.�,.a eX .,1. .-P`.�-•, . . � . . A , , � ` �

,p�,�1.7N-.e`-

� - . . . . " ', .� «

..S st�f . r , • . k . .

. . . - . ` 1 .

c�y8.e.�cs - • + « ( L q � � � � ' . w . � .

�..«.�ya,.o �. . . � . .

�

y ...•.�

� F.�-,�, e . = � �

f,�,�� . . � . . 8 . „ . . . � �.�.�.., =.,,�r. a : : �.,.a. e � ` � i - � �

�

' ls+ra�../ f r . .

i . d c ` J i�rrt.�urwq

� �

�

� f

f a

f+--•rR�

N �

�

� �

�

r�� J��(re1•...a � � 1

K . . w - q ' f�f r � T , r m •7UCig,„�. p�.s..�C.,.&a ,+.�r,.�t•^.` i � { � . . . . - C c

. . . . r s /I11. sx.-•9:CL.I r » ` t ' �aa...8e�.i�l,.�.. r : - . n . + s . s - - - ' j � . . B . S . . . � t - . , r . : t�-... Sr.,—, T � g 7 . . . A . p . . 8 8 , o � - a » � r , ; . e . . . f r . 4 r . . . ,..,+.L�f � 4 . G $ . . . r n 8...tti . . A . . .-.

W e . «

! I 4.r

/ � s:▶"'�r'.^'�1'&�..o�x�.�� A 3 � � ; � F • �_ jy. � 7 . � F � �c &..«� � . . . M , � . . . + . � . J Z s } n N - t a R F:.'s� n .�aoe . 1 �• , l ' r J r�l . . . e » F Cr- w ••--0

tekst van de bul zoals deze bewaard wordt in de Bibliothèque Nationale (Parijs). (Pauselijk Archief - Vatikaan).

Kladwerk tekst Bul van Paus Clemens VII (6.1.1390). De tekst "picture seu tabula" is doorstreept en komt niet voor op de officiële

- 76

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 76

n i e t ! ! ! ! D i e was n i e t i n g e s t e l d d o o r d e Franse k o n i n g F i l i p s V. Hierin werd de " v r o u w e l i j k e l i n i e van de t r o o n u i t g e s l o t e n " Zo kwam d e " 1 0 0 - j a r i g e o o r l o g " h e t r u s t i g e l e v e n v a n G e o f f r o y d e Lirey verstoren. In f e i t e zou h e t t o t 1802 ( Ve r d r a g van Amiens) aanslepen v o o r Engeland e n F r a n k r i j k o f f i c i e e l v r e d e s l o t e n . Dreux d e C h a r n y k o n b l i j k b a a r n i e t g o e d a a r d e n i n h e t d o r p j e C h a r n y en h i j w e e k u i t n a a r G r i e k e n l a n d . Op h e t s c h i e r e i l a n d v a n d e P e l l o p o n e s o s l e e f d e n i n d e s t r e e k M o r e a , heel w a t nazaten van F r a n s e k r u i s v a a r d e r s , d i e i n 1204 C o n s t a n t i n o p e l mee g e p l u n d e r d h a d d e n . Een r a p p o r t v a n J o s e p h d u T e i l , g e m a a k t v o o r d e " S o c i ĂŠ t ĂŠ d e s A n t i quaires de France" ( 2 8 mei 1902) vermeldt d a t de hertog van B a u ff r e mont, e e n v e r r e a f s t a m m e l i n g v a n G e o f f r o y d e C h a r n y, h a d a a n g e t o o n d , dat h e t g e s l a c h t de Charnay verwant was, v e e r t i g j a a r v o o r de e e r s t e verschijning van de l i j k w a d e i n F r a n k r i j k (dus c i r c a 1300), met een der m a c h t i g s t e F r a n s - G r i e k s e g e s l a c h t e n v a n Morea, a l d a a r s i n d s meer dan e e n e e u w g e v e s t i g d . De k r u i s l e g e r s t r o k k e n t i j d e n s h u n t o c h t n a a r C o n s t a n t i n o p e l d o o r h e e n G r i e k e n l a n d . V e l e r i d d e r s l i e t e n de k a n s o p e e n r i j k e b u i t n i e t v o o r bijgaan en veroverden hele gebieden. Zo v e r s l o e g m a r k g r a a f B o n i f a c e d e M o n f e r r a t , i n 1 2 0 4 b i j T h e r m o p y l e a , de G r i e k e n o n d e r l e i d i n g v a n v e l d h e e r S o u g o r o s e n r i e p z i c h z e l f u i t als v o r s t van T h e s s a l o n i k i . L a t e r veroverden de Fransen Thebe, e n Athene ! G u i l l a u m e d e C h a m p l i t t e d r o n g , i n 1 2 0 5 , z e l f s v e r d o o r i n de P e l l o p o n e s o s e n v e r o v e r d e h e t g e b i e d d a n m e n n u " M o r e a " n o e m t . Otto d e l a Roche, d i e z i c h i n de s t r i j d b i j Thermopylea t e n z e e r s t e onderscheiden had, k r e e g d e t i t e l v a n h e r t o g van Athene. Deze O t t o d e l a R o c h e , , v e r n o e m d d o o r R o b e r t d e C l a r i i n z i j n d a g boek, g e s c h r e v e n t i j d e n s d e I V d e k r u i s t o c h t , z o u i n g e k w a r t i e r d g e weest z i j n i n d e k e r k v a n M a r i a d i B l a c h e r n e a , w a a r d e l i j k w a d e u i t verdween . . . . O m w i l l e v a n z i j n d a p p e r h e i d k r e e g O t t o d e l a Roche later de t i t e l "hertog van Athene". Vo l g e n s Dom C h a m a r d k r e e g O t t o d e l a R o c h e e c h t e r e e n h e e l a n d e r e b e l o n i n g v o o r z i j n moed e n u i t z o n d e r l i j k g e d r a g i n h e t g e z i c h t v a n de v i j a n d : h i j k r e e g " d e l i j k w a d e w a a r i n h e t l i c h a a m v a n O n z e H e e r Jezus C h r i s t u s b e g r a v e n was g e w o r d e n " . W a a r s c h i j n l i j k h a d O t t o d e l i j k w a d e a l s o o r l o g s b u i t meegenomen e n werd z i j n " e i g e n d o m s r e c h t " o p d e z e w i j z e e r k e n d . W e l k e a u t o r i t e i t hem d e z e " u n i e k e r e l i e k " g e s c h o n k e n h a d b l i j f t e e n r a a d s e l . I n h e t Chartularium Culisanese (archieven Napels) b e v i n d t z i c h een b r i e f gedateerd 1205. H i j was geschreven d o o r Theodorus Ange, n e e f v a n de afgezette B y z a n t i j n s e k e i z e r I s a a c I I Ange e n g e r i c h t aan paus I n n o c e n t i u s I I I . I n d e z e b r i e f w o r d t b e r o e p gedaan o p d e p a u s om z i j n i n v l o e d e n macht a a n t e wenden, o p d a t d e z o " k o s t b a r e r e l i e k terug aan d e B y z a n t i j n e n zou gegeven worden".

- 77 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 77

O t t o d e l a R o c h e h a d d a a r g e e n o r e n n a a r. H i j v e s t i g d e z i c h a l s e e n der v e l e " F r a n k i s c h e baronnen" i n Morea. Vo l g e n s d e h e r t o g v a n B a u f f r e m o n t h u w d e D r e u x d e C h a r n y , o u d e r e broer van Geoffroy de Charny ( e e r s t e o f f i c i e e l e r k e n d e b e z i t t e r van de L i j k w a d e i n F r a n k r i j k ) m e t A g n e s d e C h a r p i g n y ; d a m e d e V o s t i z a , wier voorvaderen nog deelgenomen hadden aan d e p l u n d e r i n g v a n Constaninopel ( 1 2 0 4 ) . M i s s c h i e n hadden z e d e l i j k w a d e buitgemaakt, t o e n ze d e k e r k v a n M a r i a d e B l a n c h e r n e a b r a n d s c h a t t e n ? To t i n 1 2 9 8 b l e e f h e t g e s l a c h t d e l a R o c h e d e z e t i t e l v o e r e n . To e n keerden z e , v i a d e B a l k a n ( B u l g a r i j e ? ) , n a a r F r a n k r i j k t e r u g . H e t hertogdom A t h e n e w e r d t o e n b e s t u u r d d o o r d e g r a v e n v a n B r i e n n e . H e t i s o p m e r k e l i j k d a t r o n d h e t e i n d e v a n d e X I I I d e e e u w , VOOR d e " h i s t o r i s c h onweerlegbare v e r e r i n g van de l i j k w a d e i n L i r e y " bisschop Aimon d ' U r t r i è r e s , e e n " f e e s t v a n S a i n t S u a y r e " h a d i n g e s t e l d , d a t gevierd werd i n S a i n t Jean-de-Maurienne. Gans Europa s p r a k t o e n o v e r die "wondere l i j k w a d e waarin h e t lichaam van de Ve r l o s s e r gewikkeld was". P h i l i b e r t Pingon, h i s t o r i k u s van de h e r t o g van Savoye, s c h r e e f a l s eerste de "geschiedenis van de Lijkwade". Z i j n teksten z i j n weinig b e t r o u w b a a r, o m d a t z e i n f u n k t i e v a n h e t b e l a n g v a n z i j n o p d r a c h t gever geschreven z i j n , maar geven w e l e e n g r o n d v a n b e w i j s a a n d e s t e l l i n g van Jozef du Te i l . Pingon s c h r e e f l e t t e r l i j k : " N ' y a y a n t p l u s d e s e u r e t é d a n s l e Grèce dans l ' A s i e n y l a S y r i e , p a r c e l e s c a m p a g n e s e s t o i e n t c o u v e r t e s d'escadrons d e ces barbares q u i t r a i n o i e n t p a r t o u t un b a l a y a r d e n t après e u x e t e x c e r ç o i e n t d e s c r u a u t e z ; u n e g r a n d e dame a p p e l é e M a r g u e r i t e d e C h a r n y, a y a n t s e r r é s o n b a g a g e , d a n s l e q u e l e s t o i t c e t t e saincte r e l i q u e , d e l i b é r a de s o r t i e r de Grèce e t changer son c l i m a t en c e l u y d e F r a n c e " . Ve r t a l i n g : " G e e n z e k e r h e i d meer hebbende i n G r i e k e n l a n d , A z i ë n o c h Syrië, omdat d e v e l d e n o v e r s p o e l d waren met benden b a r b a r e n , d i e overal h e t l a n d a l s met een harde b o r s t e l afkamden e n o n n o e m l i j k e wreedheden u i t o e f e n d e n o p d e b e w o n e r s v a n d e z e s t r e k e n , v e r b o r g e e n g r o t e dame, M a r g a r e t h a d e C h a r n y genaamd, i n h a a r r e i s g o e d d e z e h e i l i g e r e l i k w i e , v r i j g e g e v e n i n Griekenland, om haar k l i m a a t i n d i t van F r a n k r i j k t e v e r a n d e r e n " . Vo l g e n s f r è r e B r u n o B o n n e t - E y m a r d ( e x e g e e t e n v o o r a a n s t a a n d k e n n e r van d e L i j k w a d e ) v e r w a r d e P i n g o n h i e r A g n è s d e Champigny m e t M a r g a r e t h a d e C h a r n y. Mogelijk zag " h i s t o r i k u s " Pingon n i e t op enkele j a a r t j e s , vermits h i j i n d e e e r s t e p l a a t s d e belangen v a n h e t h u i s v a n Savoye d i e n d e inzake h e t r e c h t m a t i g b e z i t v a n de l i j k w a d e Ondanks z i j n d i e p e g o d v r u c h t i g e i n g e s t e l d h e i d l i e t m e s s i r e G e o f f r o y de C h a r n y z i j n j o n g e v r o u w a c h t e r b i j h e t o p e n h a a r d v u u r , o m t e n s t r i j d e t e trekken voor "Vorst en Land". B i j d e e e r s t e s c h e r m u t s e l i n g e n o n d e r s c h e i d d e G e o f f r o y d e C h a r n y,

- 78 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 78

inmiddels o o k h e e r v a n Charny geworden, z i c h t e r d e g e . I n de s l a g van G u y e n n e ( 1 3 3 7 ) o n t p o p t e d e " n e d e r i g e r i d d d e r d e C h a r n y " z i c h a l s e e n g e d u c h t v e c h t e r e n een bekwaam a a n v o e r d e r . O p s l a g w e r d h i j e e n " n a t i o n a l e h e l d " e n beschermeling van koning F i l i p s V I . De ster van de " p r e u x c h e v a l i e r de L i r e y " , z o a l s Geoffroy de Charny i n d e k r o n i e k e n genoemd w o r d t , s t e e g a l s e e n k o m e e t d e h o o g t e i n . Hij w e r d w e l d r a d e "amé e t f é a l " v a n d e k o n i n g i n persoon Maar t o e n s t u u r d e n d e E n g e l s e n e e n s t e r k e v l o o t n a a r V l a a n d e r e n ( 1 3 4 0 ) . Een g e w e l d i g e z e e s l a g o n t s p o n z i c h , d i e v o l g e n s d e F r o i s s a r t " n e g e n uur d u u r d e , w a a r b i j g e v o c h t e n werd met e e n h e v i g h e i d e n ongekende r a z e r n i j , z o d a t deze zeeslag v e e l v e r s c h r i k k e l i j k e r, g e v a a r l i j k e r en w r e d e r w a s , d a n w e l k e v e l d s l a g o o k , o m d a t m e n o p z e e g e e n t e r u g tocht o f v l u c h t k e n t , maar s l e c h t s één keuze h e e f t : v e c h t e n o f s t e r ven, m e t a l l e e n d e h o o p d a t h e t f o r t u i n g u n s t i g i s " . . . . De F r a n s e n m o e s t e n h e t o n d e r s p i t d e l v e n . D e E n g e l s e n l a n d d e n i n C a d zand e n d o o r h e t v e r r a s s e n d j u i s t s c h i e t e n v a n h u n b o o g s c h u t t e r s braken z e d e F r a n s e w e e r s t a n d t e l a n d . G e l u k k i g h i e l d D o o r n i k s t a n d tegen d e Engelsen e n werd h u n opmars g e s t u i t . Tu s s e n a l deze v e l d s l a g e n d o o r b e k o m m e r d e G e o f f r o y d e C h a r n y z i c h a f e n t o e om z i j n eigendommen. Z i j n v r o u w s t i e r f z e e r j o n g , m a a r v e e l t i j d om t e r o u w e n h a d d e d a p p e r e k r i j g e r b l i j k b a a r n i e t . H i j huwde v l u g m e t J e a n n e d e V e r g y , d i e h e m e e n z o o n s c h o n k , d i e a l s G e o ff r o y I I de Charny door h e t l e v e n zou gaan. De o o r l o g k o n d e r e l i g i e u z e g e d a c h t e n v a n G e o f f r o y d e C h a r n y n i e t vertroebelen. Z o a l s u i t z i j n g e s c h r i f t e n d u i d e l i j k b l i j k t , was h i j s t e e d s b e z i g m e t p l a n n e n om e e n e i g e n k e r k t e bouwen H i j vroeg d a a r b i j d e s t e u n v a n z i j n v r i e n d d e k o n i n g . Wa a r o m h i j j u i s t i n L i r e y d e z e k e r k w i l d e o p r i c h t e n i s n o g s t e e d s e e n r a a d s e l . Te g e n d e binnenmuren v a n d e b u r c h t bouwde G e o f f r o y d e C h a r n y e e n z e e r e e n v o u dige h o u t e n k a p e l , opgedragen aan de H. Maagd. We l e i g e n a a r d i g i s het f e i t , d a t h i j d e z e k a p e l l i e t bouwen m e t d e s t e u n v a n d e F r a n s e koning " o p d a t h i j e n d e z i j n e n d a a r mis konden horen e n g e n i e t e n van h e t g o e d e w e r k , v e r r i c h t d o o r v i j f g e e s t e l i j k e n " . R e e d s t o e n sprak men v a n " 5 k a n u n n i k e n m e t e e n j a a r g e l d v a n 3 0 p o n d " . D e k o n i n g schonk a a n d e n i e t i g e k e r k v a n L i r e y e e n t o e l a g e v a n 1 4 0 p o n d . . . . Een e n o r m b e d r a g , v o o r e e n k e r k j e w a a r r o n d a m p e r v i j f t i g m e n s e n w o o n den ( 1 3 4 3 ) . De k a p e l o e f e n d e , o m n i e t o p g e h e l d e r d e r e d e n e n , e e n g r o t e a a n t r e k k i n g s k r a c h t u i t o p v e l e b e d e v a a r d e r s , o p w e g n a a r Rome o f S t . - J a c o b u s van C o m p o s t e l l a . V e l e n m a a k t e n e e n omweg o m i n L i r e y t e k o m e n b i d den. H e t i s w e l d u i d e l i j k d a t e r i n L i r e y i e t s b i j z o n d e r s t e z i e n was.

* * * * * Ondanks d e o o r l o g t e g e n E n g e l a n d v o n d e n v e e l F r a n s e r i d d e r s t o c h nog d e t i j d o m t e r k r u i s v a a r t n a a r h e t H e i l i g L A n d t e t r e k k e n ! T i j dens d e z e k r u i s t o c h t v o c h t e n d e t r o e p e n v a n d e " S a i n t e U n i o n " ( H e i l i g Ve r d r a g " b i j S m y r n a e e n z w a r e s t r i j d u i t t e g e n d e muzelmannen. O o k F r a n s e n namen, w e z e h e t l a a t t i j d i g , d e e l a a n d e s t r i j d . O n d e r d e

- 79 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 79

Aanvang van het "Memorandum" over de lijkwade, geschreven door Pierre d'Arcis, bisschop van Troyes. Hij verklaart de lijkwade van "schilderachtige" afkomst. (Nationale Bibliotheek Parijs).

L 4 e% : n1

K........

P n 1 . t 3

. a ` l l e t l t y e . 4 n n f e f f i ▶ f • t 1 ` t i • ' • t t t a + n n L h / 1 ' h t N . � ▶ t t e `.�:(�tt\' f K ' I h { n , � TT

,,�t10 } " ' ` t � i i } • n . � t o t t t ' ♦ 1 1 1 C : • l • 1 1 4 � ` . ' t l , i a l t - . t 9 r e . � ' 1 H f e i n t . � ' t t � » � � h Y 1 / Y ` O *1° 1 r 1 1 t i A t t , 1 S , » 1 1 t .1%tltEct n 1 t t e t t i ▶ • J t r c ' 1 t i v t • S L E •

A ▶ l i r ;

: t

mt1

L i e * t l n n o t r C▶rM . ' f l t b ` / I tu.:.., r . . 1 , ' f :t••...:..•• Î ---- .........-- � - l . .

a t t z t t t r t.ipt. risccr▶t%▶sc 110.1� �/+c a▶to�vt.r• �:9zt▶1v�t�.'r+.9� Î �t9� l l r ` �▶n ( v t t Lt�i(� 'fa tt pat�. .t+/�bst▶ f i � � t i �tf� a�cten�; : • r i , l t e t e r t `i r.trl�ttttt/tHti att Frtti»a�+t t ) � t ▶t-�t'▶ft.t�rtt' f t t 1 » I V t . �

�+ . � i i l , f r i t ' v t - 11 3 rfali A i n . : tta,a' t r e e t t t l 1 . 6 t t r t m t 0 1 0 t t t t Z > t ▶▶ttrC+t n t r l t n i r i p r t . a i ' f t j é t t t i t • } , I l t Q a a e• s„ti 1▶▶:lat•14t

i r e 9▶.t l▶t2411tt • t r . • m L a c á

4714 } ▶ t . t t a r o , ? + L t t t t • t t e n t i * i b l T f o Î t t t t v ` u t . i t t t t c t t e V e t à . r n J y r O ' . l r r N . ▶ t C ' t t N .�itnt� '+••t�tt t l I t t i � . ( � C

f..l� �faur c.fll.tcli:�t;l�• �icltttsl k l t�1nn�4t. nCt t i l l ; tul 11 III+Itd «CI

a � � s + ` r / �, Q1t,M1`nt �ttn�tas.: .tltt fitu4lt• .áh+tt't,t{...(% !dt"t.tfatíu %..♦ et.. .. M`F+

een vroegere "commanderie" der Tempeliers. Uit de geschiedenis blijkt dat hier in de jaren 1200-1300 een zeer voorname "commanderie" der Tempeliers gevestigd was. Zij kwamen hier samen om zich in de wapenkunst te bekwamen, en het was een verzamelplaats voor kandidaten-Tempeliers.

Het "gebaarde hoofd" der Tempeliers, zoals het te zien is in de kleine kerk van Templecombe (Somerset, Engeland). Het hoofd is geschilderd op een binnendeur, die later gebruikt werd om een kolenhok af te sluiten. Dit "hoofd" werd gevonden bij de afbraak van

(foto eksklusief t e r beschikking gesteld voor d i t a r t i k e l - A l l e recht e n v o o r b e h o u d e n - A . D y m o c k , Te m p l e c o m b e - E n g e l a n d )

- 80 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 80

k r u i s v a a r d e r s b e v o n d z i c h G e o f f r o y d e C h a r n y, h e e r v a n L i r e y e n w a a r s c h i j n l i j k b l o e d v e r w a n t v a n Te m p e l i e r G e o f f r o y d e C h a r n a y Hij onderscheidde z i c h b i j b e l a n g r i j k e veldslagen. Z o b l e e f h i j z i j n r e p u t a t i e gestand ! Ondanks z i j n v e c h t l u s t , w e r d h i j a l s een "prud'homme" b e t i t e l d . Z i j n k o e l b l o e d i g h e i d w e r d l e g e n d a r i s c h . I n Smyrna ( n u I z m i r , T u r k i j e ) z e g e v i e r d e n d e k r u i s v a a r d e r s , m a a r hun o v e r w i n n i n g b r a c h t w e i n i g a a r d e a a n d e d i j k . D e S a r a c e n e n kwamen terug en belegerden de stad. U i t e i n d e l i j k moesten d e k r u i s v a a r d e r s h e t v e r o v e r d e Smyrna t e r u g ontruimen. D e h o s p i t a a l r i d d e r s bewaarden t o e n i n hun h o o f d k w a r t i e r meerdere k o s t b a r e r e l i k w i e ë n , overgenomen v a n d e t e m p e l i e r s , b i j de o n t b i n d i n g v a n d e O r d e i n 1 3 1 4 . Eens t e m e e r s p e e l d e h e t t o e v a l e e n b e s l i s s e n d e r o l . . . . T u s s e n d e vele r e l i k w i e ë n bevond z i c h een " s y d o i n e " ! ! ! ! In de s t r e k e n waar de Byzantijnen lange t i j d meester waren was d e e r e d i e n s t v a n d e " s y d o i n e " n o g s t e e d s i n v o e g e . E l k volgens d e B y z a n t i j n s e r i t u s o p 16 augustus h e t " f e e s t v a n van h e t M a n d y l i o n ( s y d o i n e - s u a i r e ) t i j d e n s h e t j a a r 9 4 4 i n tinopel" gevierd.

geweest, j a a r werd d e aankomst Constan-

In T u r k i j e e n K l e i n -Azië waren toen nog v e r s c h i l l e n d e kerken aan de e r e d i e n s t v a n d e M a n d y l i o n o f s y d o i n e t o e g e w i j d . I n p r a k t i s c h elke s t r e e k werd een ( o f meerdere) k o p i e ë n ) v a n de " e c h t e l i j k w a d e waarin h e t l i c h a a m v a n Onze H e e r b e g r a v e n was geworden" v e r e e r d . Het w a s z e k e r n i e t v e r w o n d e r l i j k , d a t m e e r d e r e v a n d e z e o u d e a f b e e l dingen, p l a a t s e l i j k d o o r d e goedgelovige g e l o v i g e n a l s " d e e c h t e l i j k w a d e " beschouwd werden. Hoe d a n o o k , d e u i t s t a l l i n g v a n een a l o f n i e t e c h t e l i j k w a d e , v e r z e k e r d e e e n g r o t e t o e l o o p v a n -bedevaarders, d i e hoopten, d o o r hun gebed e n o f f e r g a v e , h e t aloude " p a l l a dium", a a n deze r e l i k w i e toegeschreven, o v e r hun f a m i l i e a f t e smeken. H e t moet G e o f f r o y d e C h a r n y w e l v r e e m d t e m o e d e g e w e e s t z i j n , t u s sen deze v e r z a m e l i n g " r e l i k w i e ë n " , e e n a l s " e c h t " b e s c h o u w d e k o p i e van z i j n " e i g e n l i j k w a d e " a a n t e t r e f f e n . . . Het l e e k t o e v a l , m a a r d e g r o o t m e e s t e r d e r h o s p i t a a l r i d d e r s k o o s u i t g e r e k e n d " m e s s i r e d e C h a r n y, s t r i j d e r m e t e e n r i d d e r l i j k e g e e s t , diep v a n vroomheid d o o r d r o n g e n " om z o r g t e d r a g e n v o o r d e v e i l i g h e i d van d e z e s c h a t ! D e C h a r n y k r e e g d e v e r e r e n d e o p d r a c h t d e r e l i k w i e ë n i n h e t d i e p s t e g e h e i m n a a r F r a n k r i j k t e r u g t e b r e n g e n . Vr e e m d i s wel, d a t d e Charny n i e t gewoon n a a r Cyprus t e r u g k e e r d e , w a a r d e h o s p i t a a l r i d d e r s a a n z i e n l i j k e v e s t i g i n g e n hadden. M o g e l i j k k e e r d e d e C h a r n y w e l langs C y p r u s t e r u g , m a a r i n r u i l v o o r zijn inspanningen, kreeg h i j van de Johannieters de "sydoine" a l s een " l i b e r a l i t e r o b l a t a m " ( e e n v r i j w i l l i g e o f k o s t b a r e g i f t ) . De h i s t o r i k u s P e r r e t b e s c h r e e f d i t a l s " f u t c o n e s p a r f e u m e s s i r e Geoffroy d e C h a r n y " , w a t i n moderne F r a n s e v e r t a l i n g w i j s t o p " v e r o verd d o o r h e t v u u r " e n dus k a n betekenen d a t d e Charny d e l i j k w a d e

- 81 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 81

Het "gebaarde hoofd" (Ydole Barbue) der Tempeliers. Schets van Hilde Heyvaerts naar de deurschildering in de kerk van Templecombe (Somerset), Engeland.

p...gcr c�.r. Ii4l.J $ 4 . 4 .#; ` .� . r. . . . . A 1 4 ¢ • � . . :`,Si . . . ...rü.,y,.. •P..�Lw..:�.n.M»�,a�sa�af.2 w.e..7 e��tio w�1...+.....,,�

,. . ,� ( l . . . o > i � {1.+..{ " +á.>e.>i{ %i. •�•4'.11 � - f.f�...C..jI.� .A.i`Y>� •r•.•e..,.h,.��,J....IIç.,:,*Fi, .....,:.,3?c . . -.. .

. . a F , r • c .¢..•.. e f . .

I.�wno• [ IL..,6'��...-+. ^ 4'..••.•.r.,.1.'... .�.�....,• �M•. a a q• ‘ +-ra � ._e w:vR. �...•.��•.�>. d �•�.��G .. � . q,TG:. . ? �«:3J�• � (_ r y wX: � �•� ,fl„- . . � : : ..�w y . . ,

Het zegel van Geoffroy de Charny en Jeanne de Vergy, waarop een afbeelding van de "lijkwade" voorkomt. Dit zegel wordt bewaard als "Enseigne de pélerinage - St. Suaire de Lirey" (Kenteken van bedevaart - H. Lijkwade van Lirey). Museum van Cluny. Cliché Musées Nationaux de France, Paris. Cliché 45 CN 5261. Inventaire CL 4752. Nadruk verboden.

, : . , • . • Q A • . • • . . + r w M . P . t , , , ; s . c,'.+.0 •*a- . . 9

.C�o

ft:.«. . . 1 , 4 1 • . * , , . , :�., •D oo..l JL7

.... ... �..� n wk,.w, • f. � • , � r.rs .... ..,s,ctti. . ¢ # � . . N R . , .•,0.h CS..v . , ...i....r.• ��l _ .....�r.-.1 f . . . m . . , 4 r. w + M.l.,,p,,..,,51�

c e i t � „�•..aQ� a a�.'....»�.,.,

:..�.- _. �••1 �. 9:.••.•.� �tt_ c . . . . .

. • . . d ;

....�_.'^� ��~� . ,. a •,. . • . , g.c & �. . c 11-41).1%11"5,1•P(3•4:

.� � �-•.�.o ,

y�.. ._

� . .

. . a c 41, 4, . <, r, - . , ) +

+ . ' r » . s ..c . . . - B : ` � . t . . : 4 7 r

• . + a f i � r p . . . �.,;•c�. ,.�� f . , Q i e • . : f , , i • ' •.-e.•..:.+ . •

x �

t ' ÿ . - rt. ..:, Z r i T. y a , l . - .

n:r..+_rh, „ � ca�f �w..w. , . .�r � j

,,.e. ...;, .. .•-• , . , . . � , �,. �..,,, n • . L..... � C44.. f

4a..�t. 1,4

...•....,,• .,ate... �qRf�

Brief van Paus Clemens VII aan de Bisschop van Troyes, Pierre d'Arcis. (Frans Staatsarchief)

Reiskoffer waarin de "Saint Suaire" tijdens de Middeleeuwen geborgen werd. Deze koffer werd op de rug gedragen. (Foto ter beschikking gesteld door Museo della S. Sindone, Turijn, Italië)

—8 2 —

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 82

b u i t z o u gemaakt hebben. I n oud F r a n s e c h t e r betekende " f e u " gewezen of afgestorvene. Remi V a n H a e l s t

DE L I J K W A D E V A N T U R I J N

De r e e k s " D e L i j k w a d e v a n T u r i j n " v e r s c h i j n t i n a f l e v e r i n g e n in Hobonia. Deze a f l e v e r i n g e n werden nu gebundeld en i n boekvorm u i t g e g e v e n . H e t b o e k t e l t c a . 3 7 0 b l a d z i j d e n , h e e f t a c h t bladzijden k l e u r f o t o ' s en vele zwart-wit i l l u s t r a t i e s . Men k a n d i t b o e k b e k o m e n d o o r s t o r t i n g v a n B E F. 9 5 0 , - o p r e k e ning n r . 000-0422191-47 r e f e r e n t i e : L i j k w a d e . Het b o e k , m e t d e t i t e l : " H e t G e l a a t v a n van T u r i j n " v e r s c h e e n b i j d e u i t g e v e r i j waar h e t o o k k a n b e k o m e n w o r d e n . H e t i s a u t e u r : D h r . R e m i Va n H a e s t , K e r k s t r a a t

C h r i s t u s - De L i j k w a d e " D e V l i j t " t e Antwerpen, ook verkrijgbaar b i j de 68 B 4 , 2008 Antwerpen.

Belangstellenden kunnen h e t boek ook i n k i j k e n d a t werd opgenomen i n h e t H o b o n i a - a r c h i e f .

* * * * * * * * * * Het " I r i s h o f " - t e k e n i n g A n d r ĂŠ M a r i ĂŤ n Het " I r i s h o f " o f " P h a r a z y n s h o f " ( t h a n s K o n i n k l i j k A t e n e u m , K a p e l s e s t r a a t 37-41 t e K a p e l l e n ) , i s een k a s t e e l i n zgn. c o t t a g e s t i j l , d a terend van c a . 1900 ( j a a r t a l 1893 boven de p l i n t ) . Het k a s t e e l , n a a r o n t w e r p v a n a r c h i t e k t M . d e B r a e y o p g e t r o k k e n , b e hoorde a a n d e j u f f r o u w e n P h a r a z y n e n w e r d l a t e r a a n g e k o c h t d o o r F. Speth, d i e h e t m e r k e l i j k v e r g r o o t t e . D e n o o r d e l i j k e v l e u g e l , m e t t o r e n , is een l a t e r e toevoeging. O v e r b l i j f s e l van een p r a c h t i g park, aangelegd door de t u i n a r c h i t e k t e n Fuchs e n G a l o p i n . H e t r i v i e r t j e d e " R o o d e l o o p " , d a t d o o r h e t p a r k stroomt, v o e d t de v i j v e r s . Binnenin kreeg h e t i n t e r i e u r een gewijzigde f u n k t i e door de aanleg van k l o s l o k a l e n . D e r i j k e l i j k e a a n k l e d i n g w e r d u i t e r s t b r u t a a l t o e g e t a k e l d ; s l e c h t s d e inkomhal e n d e t r a p z a a l b l e v e n bewaard i n de originele staat.

* * * * * * * * * *

- 83 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 83

De k e r k v a n Hoogboom - Te k e n i n g : A n d r ĂŠ M a r i ĂŤ n

- 84 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 84

snuffelend in het verleden van hoogboom G E S C I 3 I EraEbII_ â&#x20AC;&#x201D;

H Q Q G E I Q O I i

INHALING VAN E . H . SCHEVELENBOS In v e r b a n d m e t d e i n h a l i n g v a n onze e e r s t e p a r o c h i e h e r d e r, de E e r w a a r d e H e e r L o d e w i j k A d r i a a n S c h e v e l e n b o s k u n n e n w e h e t h e l e v e r h a a l l e z e n i n " H E T HANDELSBLAD" v a n b e g i n oktober 1 8 7 1 . Hij w e r d g e b o r e n op 5 maart 1837 t e Hoogstraten en p r i e s t e r gewijd o p 1 9 december v a n h e t j a a r 1 8 6 3 . Zijn e e r s t e f u n k t i e a l s coadjutor"' b e g o n h i j op 8 j u l i 1 8 6 4 i n d e p a r o c h i e v a n Z o n d e r e i g e n . Op 2 2 s e p t e m b e r 1 8 7 1 w e r d h i j d o o r h e t B i s d o m t o t e e r s t e p a s t o o r v a n o n z e n i e u w e p a r o c h i e benoemd e n o p 2 8 s e p t e m b e r met g r o t e l u i s t e r d o o r d e p a r o c h i a n e n i n g e h a a l d .

Ingezonden stukken. I n h a l i n g to Hoogbs,ont. Ondanks het slechte wedr was het feestviering voor zus gehucht op den heugelijken s e p t e m b e r, en onze paaschbcsto kleeren werden niet gespaard. lle eeres. heer Scheve.enbos, die als onderpastoor bij de kerk van Eeckeren stond, i s als onze eerste herder ingehaald. Ten half twee trok eon stoet van een twintigtal ruiters naar het Hoogbooms kruis, op den weg van Eetkeren, waar ten twee ure de stoet gevormd werd, die den nieuwen herder op de grenzen van zijn nieuw beheer moest afwachten. Onafgebroken vreugdekreten en heilwenschen galmden door de lucht, bij de aankomst vau het geleide, welk M . Schevelenbos vergezelde. Onmiddellijk na de aankomst van hunnen zoo vurig verwachten herder, stelde de stoet zich in beweging. Aan het hoofd stond cie Harmonie van Eerkeren, die den ganschen weg over arias uitvoerde.Achter de Harmonic volgden de ruiters.Nru kwam het rijtrog van M. den baron 0sy de Wyeiieu, waarin de burgemeester en schepsneu der gemeente Eeckeren zaten ; dan de koets naariu M. Scheveleubos gezeten was. Toen yolgden de leden van den fabrickraad der te bouwen niĂŠuwe kerk en dieu der kerk van Eedkeren, de handboog-maatschappij Se-Scbeesf;.iar:: u='.. C i l achter en voor, links en i eetity van den stoet;

1. - Priester die pastoor vervangt tijdens diens ziekte - 85 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 85

eene ontilbare- nieuwsgierige menigte, die, nicttcgenstaandè het doorslechte weder, ziele uit al de omliggende dorpen bij de gclukkigge bewoners van het gehucht gevoegd had. De lieele weg die de stoet te doorhopen had, was niet eerepoorten beplant, door jaar- en opschriften van alle vormen en inhoud behangen. Vlaggen en wimpels hingen in talrijke menigte over de hoofden der tochtgenooten. De stoet hield aan de gemeenteschool stil, waar M. Harrewyn, burgemeester der gemeente, den nieuwen herder 't welkom toesprak;maar in eenige welgepaste woorden herinnerde hij tevens hoe gaarne M. Schevelenbos steeds door de bewoners der gemeente gezien werd, (lie hoewel verblijd over zijne verheffing, toch steeds het gemis van hunnen braven, deugdzamen onderpastoor zouden gevoelen. Na den burgemeester nain M . baron O v de Wy chen h e t woord,in naam der inrielitings-konimissie van liet feest en tevens voor al de inwoners van Hoogboom, en drukte zijne gevoelens dus uit: uZeer eeres, beer pastoor, in naam der koersmissie, ingericht tot den goeden uitval der leesten van dezen hcilvollen dag, heb ik de eer en het genoegen, de tolk te wezen der gevoelens van liefde en eerbied, waarmede—de bevolking van Hoogboomjegens u bezield is. Su ds lang al en zoodra wij vernomen hebben, dat wij liet geluk gingen genieten eene kerk en eene afzonderlijke parochie te bekomen, werd ons hart vervuld met vreugde, eu alle andere bekommernissen ter zijde latende, baden wij den /leer, zijn werk van liefde voor ons te voltooien, met het zenden naar Hoogboom van eersen herder, bestemd voor ons geluk en ons geestelijk welzijn. De Allerhoogste heeft het behaagd de vurigste onzer wenschen in al hunne uitgestrektheid te aanhooren.... Wij bezitten thans in u, zeer eerwaarde herder, den man van Gort gezonden, tot stichting en troost uwer parochianen. uInderdaad, beminde Vader, wij zijn geene vreemdelingen voor u, en bij allen, zoowel bij de teedere jeugd als hij den grijzen ouderdom, hebt gij sedert lang gevoelens van eerbied, liefde en dankbaarheid weten in te boezemen. Ja, zeer eerwaarde heer pastoor, van u kan men zegen, dat, gij waarlijk de gekozene van het ;volk zijt. W i j beloven u, ln antwoerd op uwer zelfopofferingen, de grootste aangckleefdheid en de kinderlijkste gehoorzaamheid. Wij uiten nog eenen wcnsci, dat is, dat onze zeer beminde herder den zegen van den Heer bekome, den vrede des harten, den voorspoed zijner parochie cu den bloei der kristelijke deugden bij zijne geliefde onderdanen! • Mochten wij, gelukkige inwoners van Hoogboom. binnen 25 en 50 jaren telkens het jubelfeest vieren der inhuldiging onzes heiligen ieidsmans op liet moeilijk pad der deugd. u Dit is onzer allen vurigste wenscb ! uVrienden! laat ons al.egaar uitroepen : leve! ja lang en gelukkig leve dcn eersten herder van Hoogboom! u Bij het eindigen zijner aanspraak klonken daverende toejuichingen door het schoollokaal en nu nam de achtbare spreker ten tweede male het woord, i n naam van den fabriekraad der nieuwe kerk :

- 86 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 86

• Zeer eerwaarde beer pastoor, door een besluit, onlangs geteekend door onzen doorluchtigen koning, werd de kerk van Vit.-Jos: f, te Hoogboon, tot parochie ingericht en den kerkraad benoemd, in wiens naam i k het innig genoegen heb tot u het woord te richten. De taak ons opgelegd, is van het grootste belang en van de ernstigste moeilijkheid. Door ons zelven kunnen wij niets, doch wij stellen geheel onze hoop en ons vertrouwen op de krachtige hulp des Allerhoogsten, wiens milde zegen voor ons eend gunstige waarbo•g is, door uwe zending als eerste herder van Hoorhoorn. u Het getal uwer jaren is bij u, zeer eerwaarde heer paston, in tegenstelling uwer ware verdienste, en wij koesteren dc zoete hoop, "dat gij d i t pas begonnen werk van liefde, del-tig zult kunnen handhaven. uKom, beminde Vader, treed roet ons in Gels tempel en onder de leiding van onzen zeer eerwaarden en allerachtbaarsten heer deken, laten wij gezamentlijk den Heer aanroepen voor het welzijn van den goeden herder, en van zijne teedere kudde. Hosanna in e elsis Deo. u De deken der handboogmaatschappij ,i'!. Sefasfi,ran en een klein meisje riepen nu een u welkom hier o voer hunnen herder uit. Vooral een weesjonaeit.je, keerling der gc.n entrzir:ho• i veil .ktoogboom,drukteinhetialli e en met diepgevoelde overtuiging, zijne gevoelens zoowél als die zijner meesters uit. hierop heeft de n'enwe herder zijnen hartelijken dank aan al de tegenwoordigen, maar vooral aan _1I. baron Osy betuigd, waarna dc stoet wcér in beweging kwam en naar liet kasteel des baronsnsvertrok,om de geestelijken, af te halen die bij de in;��ijd.i„g vlos r!ienwen herrierc �.Pçte t norritfFn. De eeres. deken van Eetkeren M. Caeymax, bij deze stioh tende plechtigheid, i n de voorloopige kapele bekleedde de tere-plaats: Zooals al de•plechtigheden des katholieken godsdienst, was ook deze inwijding eerre hartroerende omstandigheid, welke met het aanheffen van een lechtig Te Den„a sloot. Na het eindigen dezer uitsluitelijk godsdienstige plechtigheid begat' de stoet ziol, andermaal op w.eg,om tot het leggen des -eersten steenas van den nieuwen tempel over te- gaan, waarbij- M. baron Osy weer het woord nam, en Bene redevoering uitsprak waarvan het ons groot spijt doet. niet letterlijk de bewoording te kunnen weergeven, maar waarin hij herinnerde, dat á]• de overheden, maar vooral het provinciaal bestuur van Antwerpen, de aanvraag der inwoners e an Hoog boom om eerie leiouwe kerk in hun midden te bekomen, warm ondersteunden..: De plechtigheid eindigde met een keurig ontbijt, waartoe de Nl. den baron en Mv. de baronnes Osy de Wychen, al de burgerlijke en geestelijke overheden van Eeckeren, uitgenoodigd hadden. De .Harm :wie van Eetkeren verlevendigde,door Benige der beste stukken uit haar repertorium, dit feestmaal. Geen lot kunnen wij genoeg toezwaaien aan de inwoners van Hoogboom, en vooral aan M. baron Osy, voor de inrichting van dit feest. De edele gevoelens die al de leden der familie van den achtbaren baron bezielen, hunne liefdadigheid, hunne behulpzaamhe'd voor ongelukkigen, zijn genoeg gekend. Kortom, allen die de familie des heergin Osy kennen, moeten o v e r t u i ging hebben, dat hun verblijf onder de bewoners van Hoogboom, een waar geluk mag geheeten worden voor heel het gehucht.

- 87 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 87

a l l e b i j d i t a r t i k e l voorkomende a f b e e l d i n g e n komen u i t h e t a r c h i e f van " L e s A m i s d e M o n t a i g l e " - r u e d e Bomel 7 5 - 5 0 0 0 Namur / Namen.

- 88 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 88

MONTAIGLE De i n d r u k w e k k e n d e b u r c h t r u ï n e v a n M o n t a i g l e k a n m e n t e r u g v i n d e n in d e gemeente F a l a ë n , p r o v i n c i e Namen, o p 10 km van D i n a n t . M e t de g e m e e n t e f u s i e v a n 1 9 7 7 w e r d F a l a ë n , s a m e n m e t A n t h é e , G e r i n , Serville, Sommière e n We i l l e n , b i j Onhaye gevoegd. O p " G r o o t Onhaye", d a t een u i t g e s t r e k t h e i d h e e f t v a n c a . 6 5 km2, s t a a n o n geveer 2 . 5 0 0 inwoners ingeschreven. Falaën i s e e n s c h i l d e r a c h t i g d o r p i n h e t s m a l l e e n f r a a i e d a l van d e M o l i g n é e ( e e n b i j r i v i e r v a n d e M a a s ) , d i e h i e r g e v o r m d wordt d o o r d e s a m e n v l o e i i n g v a n t w e e b e k e n : d e S t a v e e n d e Flavion. Enkele m i n u t e n v a n d e b u r c h t r u ï n e v e r w i j d e r d t r e f t m e n e e n enorm r o t s m a s s i e f a a n . I n d e k a l k a c h t i g e r o t s w a n d e n v a n d i t m a s sief vond men v i j f g r o t e holen, w a a r i n v o o r h i s t o r i s c h e voorwerpen o n t d e k t w e r d e n . B e l a n g r i j k e v o n d s t e n t o n e n a a n d a t d e p r i m i tieve mens h i e r r e e d s e e n onderkomen e n beschutting vond z o ' n 50.000 j a a r g e l e d e n . D e h o o g s t g e l e g e n s p e l o n k v a n d i t v i j f t a l , de " t r o u d e l ' é r a b l e " ( e s d o o r n g r o t ) , l i g t 6 0 m e t e r b o v e n d e Molignée. D r i e andere h o l e n , d e " t r o u d u sureau" ( = v l i e r ) , d e "trou d u chéne" ( = e i k ) e n d e " t r o u d u l i e r r e (=klimop), l i g g e n 30 t o t 5 0 m e t e r b o v e n d e z e l f d e b e e k , t e r w i j l d e " t r o u p h i l i p p e " maar e e n t i e n t a l m e t e r b o v e n h e t z e l f d e p e i l i s g e l e g e n . De 1 6 0 m e t e r h o g e r o t s , w a a r o p d e b u r c h t v a n M o n t a werd m e t z e k e r h e i d d o o r d e mens bewoond s e d e r t h e t ze j a a r t e l l i n g . I n 1 8 8 6 o r g a n i s e e r d e d e " S o c i é t é de N a m u r " g r o o t s c h e e p s e o p g r a v i n g e n a a n d e a c h t e burcht, d a a r vond men o . a . s p o r e n t e r u g v a n k l e i h vesten v a n een Belgo-Romeinse nederzetting u i t de Kristus.

igle v e r r i j s t , begin van onArchéologique r z i j d e v a n d e u t t e n ; g r o n d derde eeuw na

- 89 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 89

De n a a m " M o n t a i g l e " ( a r e n d s b e r g ) w o r d t p a s v a n a f d e 1 4 d e e e u w vermeld. D a a r v o o r was d i e p l a a t s gekend o n d e r d e naam "FAING", naar e e n m a c h t i g e , a d e l l i j k e f a m i l i e u i t h e t g r a a f s c h a p Namen, die e r v e r m o e d e l i j k v e l e j a r e n v e r b l e e f . In 1 2 1 5 s c h o n k e n P i e r r e d e C o u r t e n a y , g r a a f v a n Namen, e n z i j n vrouw Yo l e n d e , h e t g e b i e d v a n F a i n g a l s l e e n g o e d a a n G i l l e s d e Berlaymont. H e t domein o m v a t t e d e r o t s p i e k m e t e e n bescheiden kasteel, h e t " C h a s t e l d e F a i n g " g e h e t e n , l a n d e r i j e n , b e k e n , enz. e n d e d a a r a a n v e r b o n d e n r e c h t e n e n i n k o m s t e n . Enkele j a r e n l a t e r b e k r a c h t i g d e F i l i p s I I , g r a a f v a n Namen, door z i j n v a d e r g e d a n e s c h e n k i n g . Te v e n s s c h o n k h i j G i l l e s Berlaymont v e r s c h i l l e n d e bijkomende gronden e n hoeven, m e t daarbij horende rechten, i n de omgeving van h e t kasteel, en v hief h i j Montaigle t o t k a s t e l n i j .

d e d e d e e r -

In 1 2 9 8 v e r k o c h t e n G i l l e s d e B e r l a y m o n t , z o o n v a n d e v o o r g a a n d e heer v a n F a i n g , e n z i j n e c h t g e n o t e , M a r i e E p i n o y, h e t v o l l e d i g e domein a a n G w i j d e v a n D a m p i e r r e , g r a a f v a n V l a a n d e r e n . Gwijde v a n Dampierre ( c a . 1 2 2 6 - 1305) h e r t r o u w d e n a d e d o o d v a n z i j n e e r s t e e c h t g e n o t e , M a t h i l d i s v a n Dendermonde e n Béthune, i n 1264 m e t I s a b e l l a v a n L u x e m b u r g , w a a r d o o r h i j i n h e t b e z i t k w a m van h e t g r a a f s c h a p N a m e n . De t w e e d e z o o n v a n G w i j d e v a n D a m p i e r r e , G w i j d e v a n V l a gehuwd m e t M a r g a r e t h a v a n L o r r e i n e n , b e k w a m d e h e e r l i j k Faing a l s e r f d e e l . H i j r i c h t t e e r e e n nieuwe b u r c h t o p Clemens V v e r l e e n d e h e m h e t r e c h t o m e e n s l o t k a p e l o p ten. De p a u s e l i j k e b u l l e , d i e d a t r e c h t bezegelde, werd te C a r p e n t r a s i n h e t j a a r 1 3 1 0 . De n i e een n i gezag "Mont het g r

uwe kasteelheer maak euw baljuwschap, d a t t e v e r s t e v i g e n . Z o aigle", d e hoofdplaats a a f s c h a p Namen.

anderen, h e i d van e n paus t e r i c h getekend

te v a n Montaigle d e h o o f d p l a a t s v a n 1 2 dorpen omvatte, o m h e t c e n t r a l e w e r d d e b u r c h t v a n F a i n g , g e z e g d van één der negen baljuwschappen van

In 1 3 4 9 , n a d e d o o d v a n G w i j d e , s c h o n k W i l l e m I , b i j g e n a a m d " d e Rijke", g r a a f v a n Namen, e n z . , d e g r o n d e n v a n M o n t a i g l e e n Béthune, a l s e r f d e e l , a a n z i j n z o o n W i l l e m I I . Willem I I , e e n geducht krijgsman e n r i d d e r, l i e t de b u r c h t a a n passen e n v a n n i e u w e v e r d e d i g i n g w e r k e n - v o o r a l a r t i l l e r i e voorzien. Bij z i j n dood, i n 1418, bekwam z i j n tweede echtgenote, Jeanne van H a r c o u r t , h e t d o m e i n a l s l i j f t o c h t . J e a n n e v a n H a r c o u r t , o o k "Madame d e N a m u r " g e n o e m d , b e t r o k g e r u i m e t i j d d e h e r e n w o n i n g i n het k a s t e e l . Z i j w a s e e n vrome v r o u w, e r g v r i j g e v i g v o o r h a a r onderdanen, d i e h a a r s t e u n e n m i l d e g i f t e n n o g l a n g i n h e r i n n e ring hielden. In 1 4 2 1 v e r k o c h t J a n I I I , b r o e r e n o p v o l g e r v a n W i l l e m I I , g r a a f s c h a p Namen a a n F i l i p s d e G o e d e , g r a a f v a n B o e r g o n d i ë .

h e t

- 90 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 90

Jeanne v a n H a r c o u r t b e h i e l d h e t v r u c h t g e b r u i k v a n h e t d o m e i n v a n Montaigle, t e r w i j l d e g r a a f v a n Boergondië h e t r e c h t h a d d e burcht a l s vesting t e gebruiken. Jeanne d e H a r c o u r t o v e r l e e d i n 1 4 5 5 , m e e r d a n 1 0 0 j a a r o u d , i n het Franse p l a a t s j e Béthune, waarna haar s t o f f e l i j k e r e s t e n n a a r Namen w e r d e n o v e r g e b r a c h t e n b i j g e z e t w e r d e n i n d e O n z e - L i e v e Vrouwkerk a l d a a r . Ondertussen v e r t o e f d e h e t L a n d v a n Namen onafgebroken i n o o r logsstemming. Bloedige gevechten werden geleverd tussen de s t e den D i n a n t e n B o u v i g n e s - s u r - M e u s e . D i n a n t r e s s o r t e e r d e o n d e r h e t p r i n s b i s d o m L u i k ; h e t a a n g r e n z e n d e B o u v i g n e s b e h o o r d e a a n Namen en F i l i p s v a n B o e r g o n d i ë . D e D i n a n t e z e n , v e r g e z e l d d o o r L u i k s e troepen, namen de s t e r k t e n Bouvignes en Poilvache gewapenderhand in; i n 1431 l i e p e n z i j storm tegen Montaigle. De burchtbezetting bood k r a n i g w e e r s t a n d , w a a r n a d e a a n v a l l e r s o n v e r r i c h t e r z a k e d e belegering moesten opgeven. U i t wraak staken de soldaten van h e t Luikse l e g e r de bijgebouwen en hoeven rond Montaigle i n brand. In a u g u s t u s 1 4 6 5 l i e p e n d e D i n a n t e z e n , v e r g e z e l d d o o r d e L u i k e naars, andermaal s t o r m tegen Montaigle. Ook n u kon h e t k a s t e e l garnizoen, o n d e r h e t b e v e l v a n k a p i t e i n W i l l e m v a n Rosimbois, iedere b e l e g e r i n g afslaan.De a a n v a l l e r s koelden hun woede d o o r de g e b o u w e n v a n h e t n e e r h o f p l a t t e b r a n d e n e n a l l e w o n i n g e n v a n het b a l j u w s c h a p t e v e r n i e l e n . K a r e l d e S t o u t e , h e r t o g v a n B o e r gondië, nam b l o e d i g wraak door D i n a n t gewapenderhand i n t e nemen en t e v e r w o e s t e n . Va n t o e n a f d e e d M o n t a i g l e n o g a l l e e n d i e n s t a l s l e g e r p l a a t s , volgepropt met troepen e n oorlogstuigen. H e t was n i e t langer de weelderige l e e n r o e r i g e woonstede v a n weleer, v a n w a a r u i t men o p jacht t r o k ; Montaigle werd getransformeerd t o t een Boergondische vesting, o n d e r h e t b e v e l van een d o o r d e v o r s t aangesteld goeverneur. De b u r c h t b l e e f i n g o e d e s t a a t b e h o u d e n e n w e r d a a n g e p a s t a a n d e vooruitgang v a n d e a r t i l l e r i e e n voorzien v a n de modernste wapens. Z o b l e e f M o n t a i g l e d e beschermende v e s t i n g v o o r d e omwoners e n d e b o e r e n v a n h e t b a l j u w s c h a p , d i e r e g e l m a t i g h e t slachtoffer werden van doortrekkende huurlegers en plunderaars. In 1 5 5 1 t r e k t H e n d r i k I I , k o n i n g v a n F r a n k r i j k , t e n s t r i j d e t e gen K a r e l V . D r i e j a a r l a t e r , i n 1 5 5 4 , v a l t h e t F r a n s e l e g e r , onder h e t b e v e l v a n d e h e r t o g v a n Nevers, v i a G i v e t h e t g r a a f schap Namen b i n n e n . De é é n n a d e a n d e r b e z w i j k e n d e v e s t i n g e n e n v a l l e n d e k a s t e l e n en d o r p e n i n h a n d e n v a n d e F r a n s e n . O m h e t d r e i g e n d e g e v a a r t e kunnen a f w e r e n g e e f t k e i z e r K a r e l h e t b e v e l a l l e v e r s t e r k i n g e n , dorpen e n l a n d e r i j e n t e v e r l a t e n , o m i n d e s t a d Namen e e n h e r e niging v a n a l l e k e i z e r l i j k e t r o e p e n m o g e l i j k t e maken. O p d i e wijze had h i j de beschikking over een s t e r k en kompakt l e g e r.

- 91 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 91

4. Valpoon B. Voorschans C. Ingang D. Trap naar vestingstoren E. Torenzaal F. Ridderzaal G. Hoektoren ("retraite") H. Wachttoren 1. Wachtlokaal J. Lokaal van wachtcommandant (tevens "receptionist") K. Vestingstoren L. Hoofdburcht (verblivan de heer, keuken, munitiekamer, enz.) M. Toegang tot de hoofdburcht N. Kapel O. Vierkante toren P. Steunpijlers onder de galerij Q. Put R. Garnizoensverblijven S. Toren met gevangenis T. Hoektoren met trap U. Binnenplein

â&#x20AC;&#x201D;9 2 â&#x20AC;&#x201D;

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 92

Woedend v e r l a a t k a p i t e i n E t i e n n e d e l a J o n c q u i è r e , m e t z i j n g a r nizoen, M o n t a i g l e o m z i c h n a a r Namen t e begeven. Wanneer d e Fransen M o n t a i g l e b e r e i k e n v i n d e n z e e r e e n t o t a a l v e r l a t e n burcht, w a a r z e zonder s l a g o f s t o o t kunnen binnenvallen. D e Franse s o l d a t e n l e g g e n d e h a n d o p a l l e s w a t h u n h e b z u c h t k a n voldoen. Na de plunderingen slepen z e tonnen b u s k r u i t binnen d e burchtmuren en l a t e n , a l s met een geweldige donderslag, h e t o n t zaglijk kasteel springen. Na de o n t p l o ff i n g v e r n i e l t een - a l l e s vernietigend - vuur a l wat brandbaar i s , i n en aan Montaigle. We s c h r i j v e n 1 0 j u l i 1 5 5 4 , d e d a g d a t d e b u r c h t o n h e r s t e l b a a r verwoest wordt. M o n t a i g l e z a l n i e t meer heropgebouwd worden ! De t i j d , d e n a t u u r , m a a r i n h o o f d z a a k d e m e n s , z o r g e n v o o r e e n langzame m a a r z e k e r e a f t a k e l i n g v a n h e t e e n s z o m a c h t i g e s l o t . De s t e n e n v a n M o n t a i g l e , a l s h e t w a r e e e n o p e n s t e e n g r o e v e , w o r den d o o r d e o m w o n e n d e b o e r e n g r e t i g g e b r u i k t v o o r e i g e n b o u w s e l s of h e r s t e l l i n g e n . Montaigle v e r v a l t steeds verder t o t een t r o o s teloze bouwval. De a d m i n i s t r a t i e v a n h e t b a l j u w s c h a p w e r d i n 1 5 5 4 v e r p l a a t s t naar F a l a ë n - S t a d e n , v a n a f h e t b e g i n van d e 18de eeuw t o t aan de Franse R e v o l u t i e , w e r d Annevoie a l s h o o f d p l a a t s a a n g e s t e l d . Na d e v e r n i e t i g i n g v a n h e t t r o t s e b o u w w e r k b l e e f e e n g e d e e l t e van d e o u d e b u r c h t n o g b e w o o n d d o o r e e n t o e z i c h t e r , i n d i e n s t van d e h e r t o g e n v a n B o e r g o n d i ë . Het L a n d v a n M o n t a i g l e d a t , s i n d s d e v e r n i e l i n g burcht, e e n onbetekenende r o l z o u s p e l e n i n Namen, g i n g i n v e r s c h i l l e n d e h a n d e n o v e r .

van d e machtige h e t g r a a f s c h a p

In 1 6 1 7 w e r d d e h e e r l i j k h e i d v a n M o n t a i g l e , d o o r F i l i p s I V , k o ning v a n Spanje, a l s pand afgestaan a a n G i l l e s P o l c h e t , m e i e r van B o u v i g n e s , v o o r z i t t e r v a n d e R a a d v a n Namen, e n z . , v o o r 1 3 2 0 gulden. Onder d e S p a a n s e e n O o s t e n r i j k s e b e z e t t i n g b l e e f h e t L a n d v a n Montaigle i n de f a m i l i e Polchet behouden. Z i j voerden nog wel de naam " k a s t e l e i n v a n M o n t a i g l e " , m a a r d a t w a s l o u t e r e e n e r e t i tel, zonder enige rechtsmacht. In 1 7 3 5 huwde L o u i s - J o s e p h d e C o p p i n d e B e a u s a i n t m e t C a t h e r i n e Joséphine-Cécile de Cassel, d o c h t e r van François-Antoine, k l e i n dochter en erfgename van P i e r r e Polchet, r i d d e r van Montaigle en Beez, e n z . Een l i d v a n d e f a m i l i e d e C o p p i n b o u w d e i n 1 6 7 0 i n h e t c e n t r u m van F a l a ë n e e n a n d e r k a s t e e l d a t n o g s t e e d s i n t a k t i s e n b e w o o n d wordt. Joseph-Joachim d e C o p p i n , d e aigle o n d e r h e t Oud-Régime, w 1848. I n 1 8 1 6 w e r d h i j d o o r W de a d e l s t a n d o p g e n o m e n m e t d e

l a a t s t e h e e r v a n Falaën e n Monterd geboren i n 1763 en overleed i n illem I , koning der Nederlanden, i n t i t e l van baron.

- 93 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 93

In 1 7 9 8 w e r d d e r u ï n e v a n M o n t a i g l e d o o r d e F r a n s e n a l s " N a t i o naal Goed" v e r k o c h t aan P i e r r e -Joseph Hermal, e e n p a r t i k u l i e r e n inwoner v a n D i n a n t , d i e h e t domein l i e t v e r k a v e l e n e n i n p e r c e len verkopen. De b u r c h t r u ï n e z e l f , m e t d e r o t s p i e k w a a r o p z e g e l e g e n i s , w e r d in 1 8 2 7 a a n g e k o c h t d o o r mevrouw C a t h e r i n e d u R o t , d e 3 1 - j a r i g e weduwe v a n F r a n ç o i s v a n d e n B o g a e r d e , u i t H e u s d e n b i j G e n t . Va n t o e n a f k w a m het e r e e n komen andere k u n s t e n a a r ten v o o r h u n w e r k

Montaigle opnieuw i n d e b e l a n g s t e l l i n g e n was en gaan van d i c h t e r s , s c h r i j v e r s , s c h i l d e r s en s, d i e i n de romantische ruïne i n s p i r a t i e zochen.

In 1 8 5 4 w e r d M o n t a i g l e a a n g e k o c h t d o o r d e t o e n 4 8 - j a r i g e g r a a f de B e a u f f o r t , p r e s i d e n t v a n M o n u m e n t e n z o r g , d i e z i j n u i t g e b r e i d e kennis e n f a m i l i e f o r t u i n r e e d s h a d i n g e z e t o m t i e n t a l l e n o u d e monumenten i n o n s l a n d v o o r t o t a l e o n d e r g a n g e n v e r d w i j n i n g t e behoeden. De g r a a f d e B e a u f f o r t , l i e t o n m i d d e l l i j k d r i n g e n d e r e s t a u r a t i e werken u i t v o e r e n o m M o n t a i g l e v a n v e r d e r v e r v a l t e v r i j w a r e n . Jammer g e n o e g w e r d e n , d o o r z i j n v r o e g o v e r l i j d e n i n 1 8 5 8 , d e z e werken s t o p g e z e t . Zijn weduwe v e r k o c h t , Emmanuel d e l M a r m o l , b gekend h i s t o r i k u s e n p van N a m e n , f u n k t i e d i e De g e b r o e r s d e l voorganger begon del M a r m o l d e r nieuwe b e z i t t e r s van M o n t a i g l e , s Marmol.

o p 11 august r o e r van Eug resident van h i j v o l l e v i

us 1865, d e kasteelruïne aan ène-Théodore d e l Marmol, e e n d e Archeologische Vereniging j f t i g j a a r vervulde.

Marmol z e t t e n d e konsolidatiewerken, d o o r h u n nen, v o o r t . N a h u n dood bekwam hun n e e f , F e r n a n d u ï n e e n v e r v o l g e n s werden h u n achterneven d e . I n 1959 was J e a n d e l Marmol d e n i e u w e eigenaar. i n d s 1971 opgevolgd d o o r z i j n zoon P a t r i c k d e l

Onder d e l a a t s t e Montaigle" e n de zich belangeloos onderbroken en ve

eigenaar o n t s t o n d d e groepering " L e s Amis d e leden van deze "Vrienden van Montaigle" z e t t e n i n om de b u r c h t r u ï n e o p een bescheiden maar onrantwoorde w i j z e t e h e r s t e l l e n .

Volwassenen e n j o n g e r e n , a l l e n l e d e n v a n d e v e r e n i g i n g , g i n g e n met m a n e n m a c h t d e v e r n i e l e n d e v e g e t a t i e a a n m u r e n e n t o r e n s t e l i j f . A f r a s t e r i n g e n werden o p g e r i c h t o f v e r s t e r k t om vandalen t e weren. Te v e n s werden d e n o o d z a k e l i j k s t e v e r s t e v i g i n g s w e r k e n u i t gevoerd. I n de middeleeuwse b u r c h t van Montaigle, d i e een t o t a l e oppervlakte b e s l a a t v a n 2 . 3 5 4 m2 b i n n e n de muren, werden t a l r i j ke a r c h e o l o g i s c h e v o n d s t e n g e d a a n . W e k u n n e n d e z e a n o n i e m e w e r kers a l l e e n m a a r bewonderen v o o r h u n b e l a n g e l o z e i n z e t e n h e n gelukwensen m e t d e bekomen r e s u l t a t e n . E r z i t i n d e r d a a d n i e u w leven i n M o n t a i g l e , e n met d i v e r s e t e n t o o n s t e l l i n g e n , k l a n k - e n lichtspelen, k a s t e e l f e e s t e n , e . d . , k a n men h e t p u b l i e k gemakkel i j k naar Faleën lokken. De r u ï n e

van

Montaigle

kan,

onder

geleide

van

een

ervaren

g i d s ,

- 94 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 94

- 95 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 95

iedere zondag bezocht worden tussen 14 en 17

u u r.

De o m g e v i n g v a n M o n t a i g l e w e r d a l o p g e n o m e n i n d e l i j s t schermde monumenten e n l a n d s c h a p p e n o p 2 5 o k t o b e r 1 9 4 6 ; teelruïne z e l f werd op 5 november 1965 "geklasseerd". De m a j e routes; op m i n d Redenen

van b e d e kas-

statische burchtruïne l i g t o p twee uitgestippelde a u t o d e Route A r c h i t e c t u r a l e e n h e t C i r c u i t Charlemagne, e n er dan 1 0 km van Dinant e n van d e a b d i j v a n Maredsous. t e o v e r om e r een g e z e l l i g e d a g t r i p van t e maken.

L E G E N D E N De b u r c h t r u ï n e v a n M o n t a i g l e i s u i t e r a a r d e e n u i t g e l e z e n p l a a t s voor d i v e r s e l e g e n d e n e n s p o o k v e r h a l e n . I n é é n d e z e r l e g e n d e n wordt z e l f s beweerd d a t h e t s l o t e e r t i j d s onderdak bood aan d e Vier Heemskinderen. Een a n d e r e l e g e n d e v e r t e l t d a t M o n t a i g l e t i j d e n s e e n v e r s c h r i k k e l i j k beleg moest k a p i t u l e r e n b i j gebrek aan voedingsmiddelen. Omdat h i j z o h a r d n e k k i g w e e r s t a n d h a d g e b o d e n m o e s t d e k a s t e e l heer n i e t r e k e n e n o p g r a t i e . D e a a n v a l l e n d e a a n v o e r d e r z o u h e m met z e k e r h e i d l a t e n o p k n o p e n a a n d e h o o g s t e t o r e n s p i t s v a n d e burcht. D e kasteelvrouwe daarentegen, d i e n i e t h a d bijgedragen aan d e v e r d e d i g i n g v a n h e t k a s t e e l , m o c h t w é l v r i j u i t g a a n . Z i j mocht o n g e m o e i d d e b u r c h t v e r l a t e n m e t meename v a n h a a r w a a r d e volste zaken. Diezelf vrouwe rug. Ee de r i c h

de avond nog zagen d e onthutste belegeraars d e k a s t e e l o v e r d e v a l b r u g komen m e t een enorme takkenbos o p haar nmaal d e v i j a n d e l i j k e s t e l l i n g e n v o o r b i j , s t a p t e z i j i n t i n g van Bouvignes.

Aan d e v o e t v a n e e n h e l l i n g z a k t e z i j p l o t s u i t g e p u t i n e l k a a r onder d e z w a r e v r a c h t . To e g e s n e l d e h e l p e r s z a g e n e c h t e r v r e e m d op t o e n d e k a s t e e l h e e r v a n M o n t a i g l e u i t d e t a k k e n b o s t e v o o r s c h i j n kwam ! In d e v o l g e n d e l e g e n d e w e r d d i c h t e r l i j k d e l o f g e z o n g e n o v e r Montaigle, d o o r niemand minder dan de Vlaamse l i t e r a t u u r h i s t o r i kus j o n k h e e r P h i l i p B l o m m a e r t ( 1 8 0 9 - 1 8 7 1 ) , i n z i j n b u n d e l "Gedichten" t e Gent verschenen i n 1853. Het g e b e u r d e h e e l l a n g g e l e d e n - i n d e Berlaymont nog o p Montaigle v e r b l e e f .

t i j d

d a t

d e

f a m i l i e

van

Op e e n s t r a l e n d w a r m e m o r g e n r e e d d e 2 0 - j a r i g e G i l l e s d e B e r l a y mont, z o o n v a n d e k a s t e e l h e e r v a n M o n t a i g l e , t e p a a r d i n d e o m liggende bossen van h e t kasteel. Aan d e

r a n d

v a n

h e t

bos,

n a b i j

h e t

p l a a t s j e

B i o u l ,

hoorde

h i j

- 96 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 96

plots een melodieus gezang. N i e u w s g i e r i g kwam h i j langzaam n a d e r b i j e n b e m e r k t e t u s s e n d e s t r u i k e n e e n adembenemend m o o i , blond meisje i n een z w a r t f l u w e l e n j a p o n . Sprakeloos van bewondering d u r f d e d e j o n g e l i n g n i e t t e v o o r s c h i j n komen e n b l e e f i n alle s t i l t e , o p afstand de mooie verschijning gadeslaan. Dromend k w a m h i j l a door z i j n k e e l k r i iets w i s t o v e r d e meester g a f herkend van d e H e e r v a n B i o

t e r i j g e n j o n g e de u l .

n h e t v a d e r l i j k s l o t terug, kon geen hap e n ondervroeg z i j n minnestreel o f d i e e v r o u w. A a n d e b e s c h r i j v i n g d i e z i j n minnestreel o n m i d d e l l i j k Midone, dochter

Ramp, O h R a m p ! D e H e r e n v a n B i o u l w a onverzoenlijke vijanden van de Heren reld van G i l l e s s t o r t t e i n mekaar. Na de h i j z i c h o p n i e u w n a a r d e p l a a t s w moette. Als aan d e g r o n d g e n a g e l d ontwaardde. O o k b i j h a a r Vurig zwoeren d e t w e e g e l dien ontmoetten z e mekaar je.

b l e e f Mi was h e t i e f d e n e d a g e l i j k

ren a l meer dan een eeuw de van Montaigle. D e droomweeen slapeloze nacht spoedaar h i j d e schoonheid o n t -

done staan l i e f d e o p l k a a r eeuw s , stiekum

van zodra ze G i l l e s h e t e e r s t e g e z i c h t . ige t r o u w e n s i n d s op hun geheim plek-

Op z e k e r e d a g w a s d e H e e r v a n B i o u l i n e e n e r g g o e d e b u i e n waagde M i d o n e h e t t e s p r e k e n o v e r h a a r g r o t e l i e f d e . G e a m u z e e r d luisterde h a a r v a d e r n a a r d e hartsgeheimen v a n Midone t o t h i j vernam d a t d e w a r e J a k o b n i e m a n d m i n d e r w a s d a n G i l l e s v a n B e r laymont.De Heer van B i o u l overlaadde z i j n dochter met a l l e mogel i j k e verwensingen e n w e r d z o woedend d a t h i j Midone u i t h e t slot j o e g . H u i l e n d kwam d e ongelukkige o p d e b u r c h t v a n Montaigle aan, w a a r z i j d o o r d e kasteelheer v a d e r l i j k werd ontvangen. De t w e e j o n g e m e n s e n h u w d e n r e e d s e n k e l e d a g e n l a t e r i n d e s l kapel v a n h e t k a s t e e l . To e n d e H e e r v a n B i o u l h e t h u w e l i j k v nam v a n z i j n d o c h t e r m e t d e z o o n v a n z i j n a a r t s v i j a n d , r i e p al z i j n ondergeschikten b i j mekaar e n kwamt M o n t a i g l e b e l e g e r

o t e r h i en

j .

In d e l o o p v a n d e h e v i g e e n b l o e d i g e s t r i j d s t o n d d e H e e r v a n Bioul p l o t s oog i n oog met G i l l e s van Berlaymont. O p d a t ogenb l i k w i e r p Midone z i c h tussen h a a r vader e n h a a r echtgenoot e n smeekte h e n o p t e h o u d e n . D e H e e r v a n B i o u l o n t s t a k i n e e n w a r e r a z e r n i j , r e e d Midone o p gemene w i j z e omver e n v e r t r a p p e l d e , m e t zijn paard, h e t lichaam van z i j n weerloze dochter. Ontzet d o o r deze daad s t a a k t e n d e s o l d a t e n s t r i j d . Bleek a l s was s t o r t t e G i l l e s van Be schoonvader e n s l o e g de boosdoener, a l s een heid, met ĂŠĂŠn wrekende zwaardslag h e t hoofd

aan beide kampen d e rlaymont z i c h op z i j n engel der gerechtigvan de romp.

To e n G i l l e s h e t l i c h a a m v a n z i j n g e l i e f d e h a d b e g r a v e n k o n h i j het o p M o n t a i g l e n i e t l a n g e r u i t h o u d e n e n t r o k v e r t w i j f e l d o p Kruistocht, om nimmer t e r u g t e keren.

- 97 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 97

En i n m a a n l i c h t e n a c h t e n d w a a l t d e s c h i m v a n M i d o n e , i n h a a r witzijden bruidskleed, t u s s e n d e r e s t e n v a n d e b u r c h t . Tr a a g schrijdt z i j d o o r d e r u ĂŻ n e , i n eeuwige onzekerheid zoekend e n wachtend o p h a a r gemaal. Soms u i t z i j e e n v e r s c h r i k k e l i j k e w a n h o o p s k r e e t , v e r s c h e u r e n d e n luguber, d i e k r e e t d i e z i j s l a a k t e t o e n h e t p a a r d v a n h a a r v a d e r haar v e r p l e t t e r d e . Paul A r r e n

- 98

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 98

BRONNEN :

A. B e q u e t : " L e C h â t e a u d e M o n t a i g l e " - o v e r d r u k u i t : " A n n a l e s d e l a S o c i é t é A r c h é o l o g i q u e d e N a m u r " - To m e V I - 1 8 5 9 - b l z . 9 1 heruitgegeven d o o r " E d i t i o n s des Amis d e M o n t a i g l e " - 1973 J . C . G e n a r d : " M o n t a i g l e , b e d r e i g d monument zine" - 1973 - n r . 3 - b l z . 2 9

"Esso-Maga-

J. B u c h e t : " L e s r u i n e s d u Château médiéval d e M o n t a i g l e X I I I - X V I ° s i è c l e s " - B r o c h u r e n r . 6 v a n " L a H a u t e -Meuse D i n a n t a i s e " 1986 - 2 4 b l z . J. B u c h e t : " M o n t a i g l e , o o r l o g e n v r e d e " in: "Inlichtingen uit Bank e n f i n a n c i ë l e w e r e l d " - J a a r g a n g 11 - n r . 5 9 - m e i 1 9 7 4 blz. 1 baron F e u i l l e n d e C o p p i n d e F a l a ë n : " H i s t o i r e d u c h â t e a u - f o r t d e Montaigle e t s o n Fantôme" - 1952 " B u l l e t i n des Amis de Montaigle" - driemaandelijks t i j d s c h r i f t van de v e r e n i g i n g t o t b e h o u d v a n d e r u ï n e - v e r s c h i l l e n d e a f l e veringen " D e s t r e e k v a n M o n t a i g l e d o o r h e e n d e eeuwen " - B r o c h u r e u i t g e g e v e n door d e " Vr i e n d e n v a n M o n t a i g l e " t . g . v . e e n g e l i j k n a m i g e t e n t o o n s t e l l i n g i n 1973 i n de kasteelhoeve v a n Falaen M. C o s y n : " D e B e l g i s c h e A r d e n n e n " - b l z . 2 0 9 D. D e l e r u e : " R u i n e s r e m a r q u a b l e s d e l a B e l g i q u e " - b l z . 8 1 E. D e S e y n : " G e s c h i e d - e n A a r d r i j k s k u n d i g W o o r d e n b o e k d e r B e l g i s c h e Gemeenten" - 1 9 3 9 - d e e l I - b l z . 5 6 8 F. R o u s s e a u : " L e N a m u r o i s " - b l z . 1 1 G.H. D u m o n t : " B u r c h t e n e n K a s t e l e n v a n B e l g i ë " - H i s t o r i a d e e l 4 1973 - b l z . 3 8 R. V a n Onsem & C . L a n c i n e y : " M e t d e a u t o d o o r N a m e n " - 1 9 7 8 - b i z . 7 6 E. P o u m o n : " C h â t e a u x e t c h â t e a u x - f e r m e s d u N a m u r o i s " - 1 9 5 1 b l z . 3 9 + p l a n c h e 11 S. D o u m i c & E . P o u m o n : " C h â t e a u x - A b b a y e s - H ô t e l s , o u v e r t a u Public" - 1958 - b l z . 3 4 J. Va n O v e r s t r a e t e n : " G i d s v o o r Benelux - 2 . W a l l o n i ë - Luxemburg" 1957 - b l z . 1 2 9 - Uitgave Reader's Digest -

" De mooiste k a s t e l e n van B e l g i ë 1984 - b l z . 7 2 - 99 -

e . v. a .

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 99

Cher Monsieur,

iontaigte

Le Rédacteur en c h e f de l a revue Petrochim-Info-Magazine nous a aimablement envoyé l e numéro de s a revue dans l e q u e l vous avez p u b l i é un e x c e l l e n t a r t i c l e s u r l e château de Montaigle. Manquant depuis longtemps de t e x t e en langue néerlandaise, nous l u i avons demandé de p o u v o i r l ' u t i l i s e r pour documenter nos v i s i teurs néerlandophones. I l nous r e n v o i e à vous pour vous demander cette a u t o r i s a t i o n . Nous vous en f a i s o n s donc directement l a demande. Puisque vous ê t e s passé à Montaigle, v o u s avez f a i t connaissance de n o t r e p e t i t e a s s o c i a t i o n e t vous avez certainement apprécié l e s r é s u l t a t s obtenus en v i n g t ans d ' e f f o r t s p a t i e n t s e t persévérants. Aussi nous ne doutons pas que vous voudrez, v o u s a u s s i , i m i t e r l e s nombreux mécènes q u i nous o n t encouragés e t soutenus e t que vous contribuerez, p a r v o t r e a p p o r t personnel, à sauver avec nous c e s i beau v e s t i g e de n o t r e p a t r i m o i n e . Dans l ' a t t e n t e de v o t r e réponse, j e vous p r i e d ' a g r é e r, Cher Monsieur, l ' e x p r e s s i o n de mes sentiments l e s m e i l l e u r s .

Secrétaire'. Chers A m i s ,

Par c e t t e l e t t r e j e d o n n e l ' a u t o r i s a t i o n a u x " A m i s d e M o n t a i g l e " d' u t i l i s e r n o t r e a r t i c l e s u r l e château d e M o n t a i g l e p o u r documenter leurs v i s i t e u r s néerlandophones. Je f é l i c i t e a u s s i l e s " t r a v a i l l e u r s i n c o n n u s " d e c e t t e a s s o c i a t i o n pour l e u r t r a v a i l q u i v i s e à s a u v e r u n des p l u s beau témoins d e n o t r e h i s t o i r e : l a f o r t e r e s s e médiévale de Montaigle.

Paul A r r e n Bredabaan 8 4 9 2170 WUUSTWEZEL

- 100 -

Hobonia - 16de jaargang - nr. 2 - april 1987 - p. 100