Hobonia 1990-1-2 januari april

Ve r a n t w o o r d e l i j k e uitgever

D

r

i

e

m

a

a

n

d

e

l

i

j

k

s

t i j d s c h r i f t

19° JAARGANG 1 9 9 0

P. Arren Bredabaan 849 2170 Wuustwezel

DUBBELNUMMER AFGIFTEKANTOOR

JANUARI - F E B R U A R I - M A A RT KAPELLEN 1

APRIL - M E I - J U N I

1� \ V / # 4 0 1 1 1 1 0 , - - - - ~ K •

// i/,%1�_."igrn VILLA " D e n n e n d a l " Hoogboomsteenweg

Te k e n i n g : A n d r é M a r i ë n

INHOUD : Samenstelling Bestuur Hobonia Antwerpen i n 1890 ( 1 ) Antwerpenaars i n d e Raad v a n B r a b a n t ( 7 ) Jan- E r n e s t v a n Ve e n De L i j k w a d e v a n T u r i j n ( 1 9 ) K e r k e l i j k e H e r a l d i e k : D e wapens v a n d e bisschoppen v a n Antwerpen - 8 . A u b e r t u s van d e n E e d e Kastelen i n Vlaanderen : Zwarte Arend in Deurne Door d e P o s t e r i j e n o p g e l e g d e r e k l a m e

blz. b l z .

R. A l a r d o t

2 3

J. Goolenaerts b l z .

R. Van H a e l s t b l z .

18 23

J.

Goolenaerts b l z .

41

P.

Arren

45 54

b

l

z

. blz.

- 1 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 1

HOBON IA

KULTURELE HEEMKRING HOOGBOOM

BESTUUR:

V o o r z i t t e r : R a y m o n d ROELANDS, V i n u s a k k e r 2 4 , ( k o n t a k t a d r e s ) 2 0 8 0 Hoogboom - K a p e l l e n tel. 664.18.88 Sekretaris:

P a u l ARREN, B r e d a b a a n 8 4 9 , 2170 W u u s t w e z e l tel. 663.13.31

Schatbewaarder: H a r r y DE SITTER, V i n u s a k k e r 6 0 , 2080 Hoogboom - K a p e l l e n tel. 664.80.33 LIDGELD: 3 5 0 F p e r j a a r v o o r g e z i n s b i j d r a g e ; t e s t o r t e n op r e k e n i n g n r . 2 2 0 - 0 3 7 5 7 3 3 - 8 8

- 2 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 2

ANTWERPEN IN 1890 België z i t nog midden i n de i n 1873 begonnen ekonomische depressie. I n 1890 worden we g e t r o f f e n d o o r d e f i n a n c i ë l e k r i s i s i n Argentinië, w a a r z o v e e l Antwerpse belangen b i j betrokken z i j n .

To c h w o r d t 1 8 9 0 n o g e e n g o e d j a a r i n h e t v e r s l a g v a n d e H a n d e l s kamer. A n t w e r p e n i s i m m e r s e e n w e r e l d h a v e n i n v o l l e e x p a n s i e e n oefent een grote aantrekkingskracht u i t o p buitenlandse zakenlui en o p d e e i g e n p l a t t e l a n d s b e v o l k i n g . I n 1 8 9 0 t e l t A n t w e r p e n 224.000 i n w o n e r s , w a a r v a n 90% B e l g e n e n 10% b u i t e n l a n d e r s , e n het a a n t a l b l i j f t g e s t a d i g groeien - h o o f d z a k e l i j k door de g r o t e inwijking.

De S t a d s k a s b o e k t d i t j a a r 14,1 m i l j o e n F . u i t g a v e n .

2 3 , 7

m i l j o e n

F .

ontvangsten

t e g e n

Sinds 1884 w o r d t B e l g i ë geregeerd door d e k a t o l i e k e p a r t i j . Maar in Antwerpen z i j n d e l i b e r a l e n m e e s t e r, m e t L e o p o l d d e Wael a l s burgemeester.

Op 1 9 o k gen. L e o ven J . L L. D e W i

tob pol e f e nte

e d b r

r

1890 z i j n e r i n Antwerpen gem de Wael b l i j f t burgemeester en v r e , G . G i t s , A . Va n den Nest, en stadssekretaris F. De Brauwe

eenteraadsverkiezina l s schepenen b l i j J a n v a n R i j s w i j c k , re.

Va n d e g e m e e n t e r a a d s l e d e n n e m e n e r i n 1 8 9 0 t w e e o n t s l a g : F r a n s Bex, b o u w m e e s t e r b i j d e B u r g e r l i j k e G o d s h u i z e n , r a a d s l i d s i n d s 1872 e n t h a n s 8 7 j a a r o u d , e n J u l e s v o n d e r B e c k e , e c h t g e n o o t van F a n n y M a r s i l y , s a m e n m e t s c h o o n b r o e r W i l l i a m M a r s i l y s t i c h ter van de scheepvaartmaatschappij "Red S t a r Line" i n 1872.

Expansie Antwerpen g r o e i t e n linkeroever. Reeds i Antwerpen aanhechten Marie-Louise. Het i s het Vlaams Hoofd.

k i j k t i n z n 1 8 1 0 w i om e r een enkel gebl

i j n expansiedrang begerig naa l d e Napoleon d e l i n k e r o e v e r v e r s t e r k t e s t a d t e bouwen: V even b i j de bouw van h e t f o r t

r

de b i j i l l e van

Sindsdien z i j n e r v e l e r l e i plannen geweest om de l i n k e r o e v e r ontsluiten en verbindingen aan t e leggen tussen beide oevers.

1874 i s e r z e l f s b i j w e t b e s l i s t e e n b r u g o v e r d e S c h e l d e bouwen, m a a r o o k d a t i s n i e t d o o r g e g a a n .

In 1 8 9 0 l e g t b a r o n een p l a n v o o r , v o o r

Sadoine P e s s a r t - Ta s k i n a a n d e twee tunnels onder de Schelde.

Ditzelfde j a a r wordt de l i n k e r o e v e r : m e e r

d e e e r s t e dan 1.000

t e I n t e

gemeenteraad

s t a p gezet n a a r d e toekomst v a n h a Borgerweertpolder worden o n t -

- 3 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 3

eigend.

Maar h e t z a l n o g t o t 1 9 2 3 d u r e n e e r d e l i n k e r o e v e r ( Z w i j n d r e c h t s grondgebied) b i j Antwerpen w o r d t i n g e l i j f d e n meteen d e p r o v i n ciegrenzen verlegd worden.

Naar h e t o o s t e n g r o e i t d e s t a d d o o r d e a a n l e g v a n d e w i j k Z u r e n borg d o o r d e " S o c i é t é anonyme p o u r l a C o n s t r u c t i o n d e M a i s o n s Bourgeoises". E e n opwindende n i e u w i g h e i d h i e r t e l a n d e : v o o r t u i n t j e s l a n g s d e s t r a a t . Totnogtoe kenden we a l l e e n a c h t e r t u i nen e n b i n n e n t u i n e n . W a t o o k o p v a l t , i s h e t o p n i e u w a a n k n o p e n met d e t r a d i t i e d i e w o u d a t h u i z e n e e n n a a m h a d d e n . E n w a t o p Zurenborg eveneens o p v a l t i n d e z e t i j d : d e h u i z e n k r i j g e n e c h t e Vlaamse namen.

Maar h e t m o n u m e n t a l e Z u r e n b o r g w o r d t a l m e t e e n v a n d e r e s t v a n Antwerpen a f g e s n e d e n d o o r d e a a n l e g v a n d e " c e n t e r s " , h e t h o o g spoor t u s s e n A n t w e r p e n C e n t r a a l e n B e r c h e m . H e t i s e e n k u n s t werk, m e t t o r e n s , t o r e n t j e s , s c u l p t u r e n , smeedwerk e n m o z a ï e k , getekend door a r c h i t e k t J a n Van Asperen. O v e r e e n l e n g t e v a n 1 , 5 km w o r d t d e o p h o g i n g a f g e z o o m d m e t e e n a r c h i t e k t u r a l e v o r m e n t a a l die r e f e r e e r t n a a r d e middeleeuwse vestingbouw, i n c l u i s p e k - e n schietgaten. Een werk dat i n 1890 wordt aangevat, n a a l vooraf op v e e l t e g e n s t a n d t e z i j n g e s t o t e n .

Nog e e n g r o o t b o u w w e r k v a n a l g e m e e n n u t : o p 1 2 m e i 1 8 9 0 b e s l u i t de g e m e e n t e r a a d t o t d e o p r i c h t i n g a a n d e O u d e Z e e u w s e K o r e n m a r k t van e e n g e b o u w v o o r d e g r o e p e r i n g v a n d e v e r s c h i l l e n d e d i e n s t e n van h e t R i j k : h a v e n d i e n s t e n , l o o d s w e z e n , w a t e r s t a a t , b r u g g e n e n wegen, p o s t e n t e l e g r a a f . H e t g e p l a n d e g e b o u w ( b e k e n d a l s h e t Loodswezen) z a l k l a a r z i j n i n 1 8 9 5 .

Een a n d e r w e r k v a n e n i g e o m v a n g i s d e b o u w v a n d e S i n t - W i l l i brorduskerk i n de Kerkstraat. De oude kerk (1614) wordt afgebroken. Z e s t o n d v 6 6 r d e t h a n s i n opbouw z i j n d e k e r k . N a h a a r v e r dwijning z a l d e p l a a t s een plantsoen worden. Intussen wordt d e Sint-Willibrorduskerk verbreed en opnieuw geplaveid.

Bouwmeesters v a n d e n i e u w e k e r k z i j n d e g e b r o e d e r s L e o n a r d Hendrik Blomme. D e 8 2 m e t e r h o g e t o r e n i s b i j n a v o l t o o i d . N een n i e u w e k e r k , m a a r d a n i n B o r g e r h o u t : d e S i n t - J a n s k e r k , o wille v a n h a a r vorm " D e Peperbus" genoemd. Bouwmeester F r a Baeckelmans k o o s d e 11 d e - 1 2 d e - e e u w s e Romaanse s t i j l v o o r z i uniek kerkgebouw.

e n 6 g mns j n

De o o r s p r o n k e l i j k e p l a n n e n v o o r z a g e n e e n s i e r l i j k e t o r e n v a n 1 2 6 meter h o o g . U i t e i n d e l i j k w e r d d e z e s l e c h t s 7 4 m e t e r h o o g , m e t een e e r d e r p l o m p e v o r m d i e h e m d e n a a m " P e p e r b u s " b e z o r g d e .

Over h e t w a a r o m v a n d e z e w i j z i g i n g a a n d e p l a n n e n d o e n d r i e v e r sies de ronde: - t o e n d e bouw v o l o p a a n gang was kwam e e n b e v e l s c h r i f t van d e m i l i t a i r e b e v e l h e b b e r : d e t o r e n s t o n d t e d i c h t bij de Brialmont-fortengordel e n mocht n i e t hoger dan 75 m e t e r w o r d e n ; - t o e n d e bouwwerken gekomen waren o p d e h o o g t e w a a r d e

- 4

-

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 4

De Sint-Janskerk kant-en-klaar in 1890: slechts 74 meter hoog

De oude Sint-Wil ibrorduskerk, gesloopt 1890

- 5 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 5

r

f

1

!

Perkins-stookinrichting

Zo m o e s t d e S i n t - J a n s k e r k worden : 1 2 6 m e t e r h o o g .

SchaliĂŤnstraat nr 17-29.

Het "Hooghuis'; neorococo poortomlijsting

- 6 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 6

vorm v a n d e t o r e n v a n v i e r k a n t n a a r r o n d z o u o v e r g a a n , bemerkte d e bouwmeester p l o t s e e n b a r s t d i e v e r t r o k van b o v e n d e h o o f d i n g a n g t o t h e l e m a a l o p d e r e e d s b e reikte hoogte. D e b a r s t i s thans nog z i c h t b a a r vanop de t r a p p e n e n o p h e t h o o g z a a l . H i j l i e t d e t o r e n d a n ook n i e t v o l g e n s p l a n a f w e r k e n e n g i n g d e g e s c h i e d e n i s in a l s " d e n bangen Baeckelmans"; - de derde v e r s i e maakt gewag van geldgebrek, e e n reden waarom o o k k e r k e n z o a l s d e k a t e d r a a l e n S i n t - J a c o b s t e Antwerpen n o o i t v o l t o o i d z i j n .

De S i n t - J a n s k e r k w o r d t i n g e h u l d i g d d o o r k a r d i n a a l 27 o k t o b e r 1 8 9 0 , f e e s t d a g v a n K r i s t u s - K o n i n g .

Goossens,

o p

Een a n d e r e n i e u w e s t a d s w i j k d i e g r o e i t i s " h e t Z u i d " . A n d e r s d a n op h e t m o n u m e n t a l e Z u r e n b o r g , z i e n w e h i e r l a n g e r e e k s e n b e pleisterde en beschilderde l i j s t g e v e l s met d r i e bouwlagen en zadel- o f mansardedaken. D e mode s i n d s 1880.

In d e b u u r t v a n d e Z u i d e r d o k k e n w o r d e n i n 1 8 9 0 n i e u w e p a k h u i z e n opgericht: h e t pakhuis Braunschweig & Co, Vlaanderenstraat 8 e n een r e e k s p a k h u i z e n i n d e S c h a l i ë n s t r a a t 1 7 t o t 2 9 .

Nog t w e e wordt:

bouwwerken

v a n

e n i g e

omvang waaraan

i n

1890

g e w e r k t

- h e t Sint-Jan-Berchmanscollege e n z i j n neo-gotische kapel, J o d e n s t r a a t 11-13-15, o n d e r l e i d i n g van E . L e clef, o p gronden van h e t onder de Fransen afgebroken Karmelietenklooster en - k e r k ; - Het Av e -Maria- I n s t i t u u t , Minderbroedersrui 1 3 , d o o r de Z u s t e r s M a r i c o l l e n , n a a r p l a n n e n v a n ' a r c h i t e k t Hompus.

Nog e e n g r e e p u i t e e n a a n t a l w e r k e n v a n m i n d e r e o m v a n g , m a a r d i e het s t a d s b e e l d mee b e ï n v l o e d e n : - de bouw van d e Vleeshal, Jordaenskaai 13, m e t monumentale (om n i e t t e zeggen k o l o s s a l e ) n e o - r e n a i s s a n ce-portiek; - bouw van h e t h u i s Kleine K r a a i w i j k 14, e e n hoekhuis met d r i e v e r d i e p i n g e n ; - bouw van d e huizen K l e i n e P i e t e r P o t s t r a a t 1 , 3 , 5 en 7 e n G r o t e P i e t e r P o t s t r a a t 1 3 ; - bouw van h e t h u i s Schoenmakersstraat 2, d r i e v e r d i e pingen hoog; - bouw van h e t hoekhuis Wolstraat 2 3 , d o o r a r c h i t e k t H. K r e k e l . T e g e n d e g e v e l e e n o u d b e e l d : " d e g e b o o r te v a n d e A l l e r h o o g s t e Maegd ende Moeder Gods M a r i a " dat h i e r reeds, n a a r s c h a t t i n g , t w e e eeuwen s t a a t ; - p l a a t s i n g v a n e e n n e o - r o c o c o p o o r t o m l i j s t i n g i n blauwe h a r d s t e e n i n h e t " H o o g h u i s " G r o t e Goddaert 2 8 (nu n r . 3 0 ) d o o r d e n i e u w e e i g e n a a r v a n h e t h u i s , d e oudheidkundige V i n c e n t C l a e s . Meteen r i c h t h i j d e woning i n a l s p r i v é museum v a n A f r i k a a n s e k u n s t v o o r werpen e n v a n p o r s e l e i n . D e w o n i n g w a s a l b e k e n d i n 1555; i n 1 6 9 5 n a m d e G i l d e v a n d e B o n t w e r k e r s e r haar i n t r e k , h e t gebouw p a a l d e immers l a n g s d e a c h -

- 7 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 7

terzijde aan h e t godshuis van de bontwerkers Wolstraat ( t h a n s B o n t w e r k e r s p l a a t s j e ) . V a n a f bewoonde k u n s t s c h i l d e r B a l t h a s a r Ommeganck h e t Een n i e u w ( a l i s h e t d a n p r i v é ) m u s e u m , i n e e n s t a d d i e heel w a t b e z i t .

i n de 1785 huis. e r a l

In d e t r o u w z a a l v a n h e t s t a d h u i s , w a a r u i t d e s c h i l d e r i j e n e n d e troonhemel t i j d e n s de Franse b e z e t t i n g waren verdwenen, i s s i n d s 1886 d e G e n t s e k u n s t e n a a r V i c t o r L a g y e b e z i g m e t h e t s c h i l d e r e n van m u u r t a f e r e l e n d i e e e n o v e r z i c h t g e v e n v a n d e h u w e l i j k s p l e c h tigheden, h i e r en elders, i n verschillende t i j d p e r k e n .

In 1 8 9 0 v o l t o o i t h i j z i j n v i e r d e e n v o o r l a a t s t e w e r k : " A d e l l i j k h u w e l i j k van F i l i p s de Schone e n Joanna van C a s t i l i ë " .

Musea Het museum P l a n t i n - M o r e t u s k o m t i n 1 8 9 0 t w e e m a a l i n h e t n i e u w s : - e r wordt een Perkins- i n s t a l l a t i e voor de centrale v e r warming v a n h e t museum i n g e r i c h t , z o a l s r e e d s i n g e bruik i n andere musea, i n h e t s t a d h u i s , i n s c h o l e n e n teeters; - v a n 7 t o t 9 a u g u s t u s h e e f t i n h e t museum h e t c o n g r e s "Boekwezendag" p l a a t s , t e r h e r d e n k i n g v a n d e 3 0 0 s t e verjaring van P l a n t i j n ' s dood.

Het S t e e n , i n 1 8 8 3 m e t s l e c h t s é é n s t e m m e e r d e r h e i d i n d e g e meenteraad g e r e d v a n a f b r a a k , i s h e r s t e l d , v e r b o u w d e n u i t g e breid met een nieuwe, neo-gotisch getinte vleugel. De Sinjoren noemen h e t " v i l l a s t i j l " o f s p o t t e n d " p e p e r k o e k e n s t i j l " ( g e s l o o p t in 1 9 5 8 ) . H e t z a d e l d a k , .dat d e S t e e n p o o r t a f d e k t e i s vervangen door e e n u i t k r a g e n d e p s e u d o -weergang; d e h o e k t o r e n i s v o o r z i e n van k a n t e l e n ; d e s p i t s b o o g v e n s t e r s a a n d e w e s t - k a n t v a n d e b i n nenkoer z i j n vervangen d o o r e e n b r e e d g o t i s c h v e n s t e r, w a a r n a a s t een n i e u w e i n g a n g . D e o p e n r u i m t e n a a s t d e t r a p k o k e r a a n d e zuid- z i j d e i s volgebouwd e n a a n d e v o o r z i j d e , n a a s t d e k a p e l , werd d e r e c e n t e l i j s t g e v e l v e r v a n g e n d o o r e e n t r a p g e v e l d i e e e n v r i j e rekonstruktie i s van de oude trapgevel d i e e r waarschijnl i j k oorspronkelijk stond.

Op 1 2 a u g u s t u s 1 8 9 0 w o r d t h e t S t e e n g e o p e n d a l s M u s e u m v o o r O u d heden. D e p l e c h t i g h e i d w o r d t v o o r g e z e t e n d o o r b u r g e m e e s t e r L e o pold d e Wael e n bijgewoond d o o r provinciegoeverneur, b a r o n Osy de Z e g w a a r t , d e s c h e p e n e n e n g e m e e n t e r a a d s l e d e n .

De r e s t a u r a t i e i s g e b e u r d o n d e r l e i d i n g v a n s c h e p e n G u s t a a f Royers, a a n w i e we r e e d s h e t g r a v e n v a n h e t A f r i k a d o k ( l a t e r L e febvredok geheten) e n h e t Amerikadok t e danken hebben. H i j h e e f t de h e r s t e l l i n g s - e n v e r b o u w i n g s w e r k e n v a n h e t S t e e n g e l e i d , s a men m e t d e a r c h i t e k t e n J . S c h a d d e e n F . T r u y m a n . K o s t p r i j s : 180.000 F .

De m e e s t s p e k t a k u l a i r e g e b e u r t e n i s o p m u s e a g e b i e d d i t j a a r i s e c h t e r d e i n h u l d i g i n g v a n h e t K o n i n k l i j k Museum v o o r S c h o n e K u n sten o p d e Vo l k s p l a a t s ( n a a m i n 1 8 9 4 g e w i j z i g d i n L e o p o l d d e

- 8

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 8

_.'.-".le3 .)41.4), 1 i ďż˝ r " '

De ruien onder de St.-Paulusplaats

Gustaaf Royers

Frans Lamorinière (derde van rechts, met wandelstok en bolhoed) en de leden der Aankoopcommissie van de Koninklijke Maatschappij ter Aanmoediging der Schone Kunsten, poseren bij de laatste lading schilderijen van het oud naar het nieuw museum, 1890.

- 9 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 9

Waelplaats).

De b o u w w e r k e n z i j n i n 1 8 8 4 g e s t a r t . H e t m a c h t i g e g e b o u w v e r t e genwoordigt t e Antwerpen d e i e t s barokke v e r s i e van neo-klassicisme, z o a l s d e z e e v e n v r o e g e r v e r s c h e e n i n h e t B r u s s e l s e K o n i n k l i j k Museum v o o r Schone K u n s t e n ( 1 8 8 0 ) . D e r i j k e s c h i l d e r i j enverzameling, d i e s i n d s 1808 i n h e t vroegere Minderbroedersklooster (en huidige Akademie) i s ondergebracht, e n teruggekomen was n a d a t d e F r a n s e n z e u i t k e r k e n e n k l o o s t e r s h a d d e n o n t vreemd, w o r d t o v e r g e b r a c h t n a a r h e t n i e u w e museum o p h e t Z u i d .

Op 2 6 j u l i 1 8 9 0 b r e n g e n k o n i n g L e o p o l d I I e n p r i n s B o u d e w i j n e e n e e r s t e b e z o e k a a n h e t n i e u w e Museum v o o r Schone K u n s t e n . Z e w o r den r o n d g e l e i d d o o r k u n s t s c h i l d e r F r a n s L a m o r i n i è r e .

De p l e c h t i g e o p e n i n g v a n h e t m u s e u m h e e f t p l a a t s o p 1 1 a u g u s t u s 1890. ' s M o r g e n s i s e r e e n f e e s t z i t t i n g i n d e " C e r c l e A r t i s t i q u e " , v o o r g e z e t e n d o o r F r a n s Van K u y c k , v o o r a r t i e s t e n , s c h i l ders, beeldhouwers e . d . N a d e z e z i t t i n g v e r t r e k k e n a l l e n i n stoet n a a r h e t stadhuis, voorafgegaan d o o r h e t muziekkorps van de G a r d e C i v i q u e . I n t u s s e n h e b b e n z i c h o p d e G r o t e M a r k t 1 2 5 maatschappijen verzameld, waaronder meerdere muziekkringen. N a een p l e c h t i g e o n t v a n g s t i n d e L e y s z a a l v a n h e t s t a d h u i s , t r e k t de l a n g e , k l e u r r i j k e s t o e t d o o r d e m o n d a i n e N a t i o n a l e s t r a a t n a a r het n i e u w e museum w a a r h i j w o r d t o p g e w a c h t d o o r b u r g e m e e s t e r Leopold d e W a e l . D e openingsrede w o r d t gehouden d o o r schepen voor schone k u n s t e n De W i n t e r, d i e b e s l u i t m e t e e n o p r o e p t o t d e jonge k u n s t e n a a r s : " We e s t i n d a c h t i g , w e l k e uw s t r e k k i n g o o k z i j , h i e r i n d i t Museum b e v i n d e n z i c h uw m e e s t e r s . K e e r t d i k w i j l s t o t hen t e r u g o m u w e n m o e d e n u w v e r t r o u w e n t e s t e r k e n . G e e n r i j k e r kroon dan e i g e n schoon".

Het z o u t e v e r w a c h t e n z i j n d a t z o ' n g e b e u r t e n i s b e s l o t e n w o r d t met e e n b a n k e t t o t i n d e v r o e g e u u r t j e s . . . m a a r n e e , d e d a g nadien a l m o e t i e d e r e e n e r f r i s u i t g e s l a p e n u i t z i e n o p de o p e ning v a n h e t Museum S t e e n .

Straten, Markten, Kerkhoven De b o u w v a n h e t M u s e u m v o o r S c h o n e K u n s t e n h e e f t a a n l e i d i n geven t o t h e t g e v e n v a n s t r a a t n a m e n . R o n d h e t museum h e b b e aantal s t r a t e n i n 1876 de naam van de beoefenaars van p l a s t kunsten gekregen: Bouwmeesterstraat, Beeldhouwersstraat, S dersstraat, P l a a t s n i j d e r s s t r a a t .

g gen een ische c h i l -

De B e e l d h o u w e r s s t r a a t l i e p o o r s p r o n k e l i j k v a n d e A m e r i k a l e i t o t de V l a a m s e k a a i . B i j C o l l e g i a a l B e s l u i t v a n 3 n o v e m b e r 1 8 9 0 w o r d t het s t u k v a n d e Beeldhouwersstraat t u s s e n d e Vo l k s p l a a t s e n d e Vlaamsekaai omgedoopt i n De B u r b u r e s t r a a t . R i d d e r Leon d e B u r bure d e Wesenbeeck, d o k t o r i n d e r e c h t e n , g e s c h i e d s c h r i j v e r e n komponist, v e s t i g d e z i c h i n 1845 i n Antwerpen en overleed e r i n 1889.

Het g e d e e l t e v a n d e S c h i l d e r s s t r a a t , g e l e g e n t u s s e n d e V o l k s plaats en de Vlaamsekaai, w o r d t omgedoopt i n Ve r l a t s t r a a t , n a a r Karel Ve r l a t , d i e r e n s c h i l d e r e n bestuurder van d e Akademie v a n

- 10

-

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 10

1885 t o t a a n Karel Ve r l a t .

We b l i j v e n

z i j n

dood

nog even op

i n

het

1890.

We komen

v e r d e r

nog

t e r u g

o p

Zuid.

De D i a m a n t s t e e g , d i e u i t k o m t i n d e P a l e i s s t r a a t , b e s t a a t a l sinds 1885. Z e werd t o e n aangelegd d o o r diamanthandelaar Jacob Karsman. I n 1 8 9 0 w o r d t d e s t e e g i n g e l i j f d b i j h e t o p e n b a a r w e gennet.

En n u

naar Pothoek en Seefhoek.

Op 2 1 j a n u a r i 1 8 9 0 w o r d t , a a n d e S c h o o l s t r a a t , d e J o a n n a s t e e g geopend o p g r o n d e n v a n d e weduwe J o a n n a M e y e r s - Va n A m e l s v o o r t .

Per C o l l e g i a a l B e s l u i t v a n 3 0 j u n i 1 8 9 0 w o r d t d e N i k k e l s t r a a t geopend, s a m e n m e t h e t g e d e e l t e v a n d e F a m i l i e s t r a a t d a t t u s s e n de V e l d - e n d e O n d e r w i j s s t r a a t g e l e g e n i s .

Per K o n i n k l i j k B e s l u i t v a n 2 1 o k t o b e r 1 8 9 0 w o r d e n d e L a n g e e n Korte K o n g o s t r a a t geopend o p gronden v a n b a r o n De W i t t e , a l s toegangsweg t o t h e t nieuwe k l o o s t e r v a n d e Z u s t e r s F r a n c i s c a n e s sen, m i s s i e z u s t e r s v o o r d e K o n g o .

En i n

de oude

s t a d

wordt de Lombaardvest verbreed.

Op 1 7 n o v e m b e r w o r d e n t w e e m a r k t e n i n h e t l e v e n g e r o e p e n : e e n meubelmarkt o p de Graanmarkt, e n e e n d a g e l i j k s e bloemenmarkt o p de G r o e n p l a a t s .

De G r o e n p l a a t s w a s e e r t i j d s h e t G r o e n k e r k h o f , t o t i n 1 7 8 6 o n z e Oostenrijkse koning-koster Jozef I I a l l e kerkhoven u i t de stadskernen v e r b a n d e e n h e t S t u i v e n b e r g k e r k h o f e n h e t K i e l k e r k h o f ontstonden.

De p l a a t s v a n h e t S t u i v e n b e r g k e r k h o f w a s g e k o z e n o m z i j ligging - d e naam z e g t h e t z e l f - o p een b e r g , d i t w f e i t d a t men b i j h e t graven van de g r a f k u i l e n n i e t i n zou s t a a n . D a a r v o o r i s z a n d i g e g r o n d h e t m e e s t g e s c h i Stuivenberg i s inderdaad een zandige duinhoogte. D a a r de n a a m Z a v e l s t r a a t n o g n a a r .

n hoogteegens h e t h e t water kt, e n d e v e r w i j s t

Op z i j n b e u r t w o r d t n u h e t S t u i v e n b e r g k e r k h o f o n t r u i m d o m p l a a t s te maken v o o r h e t S t u i v e n b e r g p l e i n .

Ook h e t S i n t - L a u r e n t i u s k e r k h o f e n h e t S i n t - W i l l i b r o r d u s k e r k h o f worden o p g e r u i m d . Opgeruimd s t a a t n e t j e s .

Water a l o m Nog e v e n

t e r u g

naar de Pothoek

Waar d e P o t h o e k s t r a a t , d e K e r k s t r a a t e n d e P r o v i n c i e s t r a a t l o pen, l i e p e e r t i j d s d e i d y l l i s c h e P o t v l i e t . H e t w a s e e n o n b e v a a r bare waterweg, d i e i n h e t S c h i j n b r o e k uitmondde e n de v e l d e n b e -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 11

zijden d e Stuivenberg vruchtbaar maakte d o o r d e k l e i d i e aanvoerde. H e r i n n e r i n g daaraan: d e naam van de Leemstraat.

h i j

Een d e e l v a n d e i d y l l i s c h e P o t v l i e t k r e e g i n d e l o o p v a n d e 1 7 d e eeuw d e b i j n a a m " V u y l b e e k " . B i j d e a a n l e g v a n d e H e r e n t a l s e vaart, e i n d e 15de eeuw, w e r d d e P o t v l i e t n a m e l i j k ( t e r hoogte van d e P l a n t i n M o r e t u s l e i - V a n d e r M e y d e n s t r a a t ) d o o r s n e d e n door d e n i e u w e v a a r t , z o d a t d e b e n e d e n l o o p v a n d e P o t v l i e t n o g slechts diende voor h e t afvoeren van afvalwater van o.a. d e b l e kerij van de Natie der Garentwijnders.

In 1 8 7 5

i s

de

P o t v l i e t

i n

onderaardse buizen opgevangen.

De H e r e n t a l s e v a a r t w e r d i n 1 4 9 1 m e t t o e s t e m m i n g v a n K a r e l d e Stoute, o . m . h e r t o g van Brabant, aangelegd om h e t "brakke" A n t werpen v a n " z o e t " w a t e r t e v o o r z i e n . D i t w a t e r w e r d v a n h e t groot S c h i j n b i j I m m e r s e e l i n Wommelgem a f g e l e i d d o o r d e z e nieuwe v a a r t , o v e r e e n a f s t a n d v a n r u i m z e v e n k i l o m e t e r , t o t i n het centrum v a n Antwerpen. ( O p een hedendaagse p l a t t e g r o n d k u n nen w e d e - t h a n s o n d e r g r o n d s e - l o o p v a n d e H e r e n t a l s e v a a r t v o l g e n : Wommelgem D r a a i b o o m s t r a a t - Va a r t w e g - W o u t e r H a e c k l a a n - Morckhovelei - Stenenbrug - Lippenslaan - P l a n t i n Moretuslei Stadspark - B l a u w t o r e n p l e i n - Oude Va a r t p l a a t s - Wapper. De v i j ver v a n h e t S t a d s p a r k i s d e e n i g e n o g z i c h t b a r e g e t u i g e v a n d e z e oude v a a r t . ) De S c h i j n i s e e n r i v i e r t j e d a t u i t d e K e m p e n k o m t . E e u w e n l a n g vormde d e S c h i j n d e n o o r d e l i j k e g r e n s v a n d e s t a d A n t w e r p e n , maar d o o r d e p l o t s e l i n g e g r o e i v a n d e h a v e n n a a r h e t n o o r d e n (1868-1873) w e r d d e S c h i j n v e r l e g d , h e t S c h i j n b r o e k b i j d e s t a d i n g e l i j f d , e n kwamen e r s t r a t e n e n d o k k e n . Namen d i e a a n h e t r i v i e r t j e herinneren: Dam-brugge, Loobroek, D i j k s t r a a t .

In 1 8 9 0 w o r d t d e

Schijn

achter

h e t

slachthuis omgelegd.

In d e o u d e b i n n e n s t a d z i j n e r 6 5 k n o g w a t e r l o p e n , z i j h e t d a n overdekt. E r w o r d t n o g s t e e d s gedokterd aan d e r u i e n , d i e e e n volwaardig r i o l e n s t e l s e l v o o r d e groeiende s t a d moeten worden.

In 1 8 9 0 w o r d e n o p d e s p l i t s i n g v a n d e r u i e n v a n d e S t . P a u l u s straat e n d e Minderbroedersrui twee schuiven aangebracht. I n de Burchtgracht wordt de s c h u i f vรณbr h e t Vleeshuis vernieuwd.

Zo b e l a n d e n w e a a n d e S c h e l d e .

Schelde e n Haven Begin 1890 w o r d t d e b e v a a r b a a r h e i d v a n d e Schelde e r n s t i g aangevat, g e t u i g e een r a p p o r t v a n h e t Bestuur v a n h e t Zeewezen a a n het betrokken m i n i s t e r i e .

Op m a a n d a g 2 7 o k t o b e r 1 8 9 0 w o r d t i n h e t p r o v i n c i a a l g o e v e r n e mentsgebouw o v e r g e g a a n t o t d e o p e n b a r e a a n b e s t e d i n g v a n b a g g e r werken, u i t t e v o e r e n i n d e b e d d i n g v a n d e Schelde o p de d r e m p e l "De R u g " v o o r A n t w e r p e n .

- 12

-

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 12

Markt op de Grote Markt, 1890

tt t r i m 4 mineg r l

ammieiin � �

_ ._._.

_ 1,IMti}WáY'S-íJtitiVln5 t»EksQlti

. . . .� .

Een paardentram van de "Compagnie Anversoise des Tramways-Omnibus'; gebouwd in "Les Ateliers de Construction de Malines" in 1890.

Het vijfde wieltje dient om de wagen in het spoor te houden, en kan bij een hindernis opgetrokken worden zodat de wagen met paarden eromheen kan rijden.

- 13 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 13

Het i s w e l n o d i g .

In 1 8 9 0 n o t e r e n we méér d a n 3 2 . 0 0 0 a a n k o m s t e n v a n s c h e p e n , w a a r van 4 . 5 3 2 z e e s c h e p e n . D e t o n n e m a a t v a n d e z e e s c h e p e n w o r d t a l s maar g r o t e r .

Op 5 a u g u s t u s 1 8 9 0 w o r d t e e n l a s t e n k o h i e r u i t g e g e v e n v o o r d e o n derneming v a n w e r k e n m e t b e t r e k k i n g t o t d e u i t b r e i d i n g v a n d e haveninrichtingen t e n noorden van d e s t a d e n d e bouw van een zeesluis aan h e t Lefebvredok. De inschrijvingen lopen t o t 1893.

27 a p r i l 1 8 9 0 z i j n d e w e r k e n a a n d e b r u g o v e r d e t o e g a n g s g e u l tot h e t Amerikadok v o l t o o i d , n a m e l i j k h e t aanbrengen van een b e weegbare m e t a l e n a f s l u i t i n g . D i t o m g e b e u r l i j k e p e t r o l e u m b r a n den, z o a l s d i e v a n v o r i g j a a r , t e b e g r e n z e n .

Op 1 0 m e i 1 8 9 0 w o r d t e e n C o n v e n t i e o n d e r t e k e n d , t u s s e n h e t R i j k en d e S t a d , v o o r h e t b o u w e n v a n e e n k a a i m u u r t e n n o o r d e n v a n d e Kattendijksluis, t o t aan de nieuwe s l u i s d i e toegang z a l geven tot h e t Amerikadok e n d e Afrikadokken ( = d e l a t e r e Royerss l u i s ) . De werken zouden door h e t R i j k gedragen worden. Maar h e t werk w o r d t n i e t u i t g e v o e r d . S i n d s 1 8 8 3 v i n d e n b e s p r e k i n g e n , m e t ondermeer h e t m i n i s t e r i e , p l a a t s o v e r h e t i n r i c h t e n v a n s t a l l e n voor h e t i n q u a r a n t a i n e p l a a t s e n v a n i n g e v o e r d v e e . I n 1890 w o r den v o o r l o p i g e q u a r a n t a i n e s t a l l e n i n g e r i c h t ; d e f i n i t i e v e m e t a l e n afdaken z u l l e n v o l g e n i n 1 8 9 2 .

In 1 8 9 0 z i e n we v o o r d e h a v e n n o g : de l e v e r i n g v a n 7 h y d r a u l i s c h e p o r t a a l k r a n e n m e t e e n hefvermogen v a n 1 , 5 t . d o o r d e S o c i é t é d e l a M e u s e , Luik, tegen 86.490 F. - de toewijzing van 8 hydraulische kranen met hefvermogens v a n 0 , 7 t . e n 1 , 5 t . a a n N . V . C o c k e r i l l , S e r a i n g , tegen 9 4 . 4 0 0 F . D e f i n i t i e v e o p l e v e r i n g b i n n e n t w e e jaar; het v e r b i n d e n v a n 'de t r e i n s p o r e n o p d e z u i d k a a i v a n het sasdok v a n h e t K a t t e n d i j k d o k met d i e v a n d e R i j n kaai.

De S c h e l d e d i c h t 1890 e i n d i g t m e t e e n s t r e n g e w i n t e r . E r h e e r s t o n a f g e b r o k e n v o r s t v a n 2 6 november t o t 2 4 d e c e m b e r. Va n a f 1 2 december l i g g e n de z e i l s c h e p e n g e b l o k k e e r d . V a n a f 3 1 d e c e m b e r k u n n e n o o k d e stoomschepen n i e t m e e r v a r e n .

Er k o m e n k r a m e n o p h e t i j s , m e n k a n e r s c h i j f s c h i e t e n . ' s A v o n d s worden o p d e d i c h t g e v r o r e n S c h e l d e B e n g a a l s v u u r e n t o o r t s e n ontstoken e n b a l gehouden. Maar i n z i j n schamele woning z i t de werkman, z o n d e r w e r k , z o n d e r b r o o d , v e r k l e u m d e n g r i j s v a n e l lende. D e S c h e l d e d i c h t b e t e k e n t : g e e n b o t e n , d u s g e e n w e r k , b i j g e v o l g honger. De nood i s g r o o t onder de a r b e i d e r s b e v o l k i n g .

Liefdadigheid k o m t o p d r e e f , t e beginnen m e t 10.000 F . v a n w e g e k o n i n g L e o p o l d I I .

een

g i f t

van

- 14 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 14

Sociaal Antwerpen Voor h e t w e l z i j n v a n d e A n t w e r p e n a a r s z o r g e n t w e e o r g a n i s a t i e s : het B u r e e l v a n We l d a d i g h e i d , e n d e B u r g e r l i j k e Godshuizen ( d i e later z u l l e n samensmelten t o t d e Commissie v a n Openbare Onders t a n d , t h a n s OCMW).

Buiten d e hulpverlening aan de s l a c h t o f f e r s van de strenge ter komen de b e i d e o r g a n i s a t i e s i n 1890 i n h e t nieuws: - B u r g e r l i j k e Godshuizen: s t i c h t i n g door enkele we ners, v a n een hulpfonds v o o r f a m i l i e s v a n behoef die i n h e t g a s t h u i s z i j n opgenomen; - Bureel d e r Weldadigheid: hervorming van de begraf dienst der armen.

In 1 8 9 0 s t e r v e n i n A n t w e r p e n 1 . 6 5 7 k i n d e r e n , 400 i n g e v o l g e e e n e p i d e m i e v a n m a z e l e n .

In 1 8 9 0 o n t d e k t p r o f . K o c h i n D u Zijn TBC-patiënten, d i e t e n d o d e thans o p s p e k t a k u l a i r e w i j z e . Z i j n velen i n o n s l a n d e n i n onze s t a d gevreesde e n r u i m v e r s p r e i d e z i e k t e Maar d e o n t d e k k i n g v a n

Prof.

waarvan

w i n ldoetigen enis-

ongeveer

i t s l a n d d e t u b e r c u l o s e b a c i l . w a r e n opgeschreven, genezen ontdekking z a l eveneens v o o r r e d d i n g betekenen, e n d e z o drastisch i n d i j k e n .

Koch maakt hygiëne

n i e t

overbodig.

Reeds i n 1 8 8 4 h a d d e n e e n a a n t a l A n t w e r p s e g e m e e n t e r a a d s l e d e n voorgesteld e e n c e n t r a l i s a t i e d o o r t e voeren i n h e t onderzoek naar e n h e t bevorderen van d e h y g i ë n i s c h e toestanden i n de s t a d , de d r i n k w a t e r - e n e e t w a r e n k o n t r o l e e n - a n a l y s e .

Op 1 5 j a n u a r i 1 8 9 0 v r a a g t d e A n t w e r p s e G e n e e s k u n d i g e K r i n g a a n de g e m e e n t e r a a d e e n g e z o n d h e i d s o r g a n i s a t i e o p t e r i c h t e n . H e t zal duren t o t i n 1893 e e r d i t s t e d e l i j k gezondheidsbureau wordt opgericht.

Intussen t r a c h t de s t e d e l i j k e D.O.R. i e t s t e doen aan d e verbetering v a n d e hygiënische toestanden, o . a . d o o r d e o r g a n i s a t i e van h e t b e e r r u i m e n t e p e r f e k t i o n e r e n .

Op 2 7 j a n u a r i Essen.

1890

neemt

d e

D.O.R.

e e n

Op 3 n o v e m b e r : a a n k o o p v a n g r o n d n a b i j voor h e t aanleggen van een b e e r k u i l .

Sinds 1 8 8 8 mest.

In 1 8 9 0

z i j n

spoorwegwagens

t e n s l o t t e

s t e l t

i n

de D.O.R.

b e e r k u i l

h e t

d i e n s t

h e t

i n

b e d r i j f

s t a t i o n

v o o r

b i j l o k a a l

h e t

t e

K o n t i c h

v e r v o e r

Noord

i n

i n

v a n

dienst.

Vervoer De s p o o r w e g

i s

e e n

vertrouwd

b e e l d

- 15

geworden.

We

zagen

i n

h e t

-

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 15

hoofdstuk Expansie r e e d s h o e i n 1 8 9 0 d e bouw v a n d e " c e n t e r s " wordt a a n g e v a t , h e t hoogspoor t u s s e n Anwerpen C e n t r a a l e n B e r chem.

Eveneens d i t j a a r w o r d t b i j o v e r e e n k o m s t t u s s e n S t a d e n S t a a t b e s l i s t e e n spoorweg t e bouwen v a n Mechelen n a a r Antwerpen- Z u i d , die o o k d e haven z o u bedienen. D i t z a l l a t e r l e i d e n t o t d e bouw van h e t Z u i d s t a t i o n .

Het o p e n b a a r v e r v o e r i n zorgd m e t p a a r d e t r a m s .

d e

s t a d

z e l f

wordt

hoofdzakelijk

v e r -

In 1 8 9 0 a c h t d e d i r e k t i e v a n d e " S o c i é t é anonyme p o u r l a C o n struction de Maisons Bourgeoises" o p Zurenborg, waarover we ' t reeds e e r d e r h a d d e n , d e t i j d r i j p o m d e n i e u w e w i j k m e t h e t stadscentrum t e verbinden. Vo o r d e u i t b a t i n g van een t r a m l i j n i s echter een s t e d e l i j k e vergunning nodig. Om de daaraan verbonden belasting t e omzeilen r i c h t z i j een Omnibusmaatschappij op. Omnibussen v o l g e n , n e t a l s d e t r a m s , e e n v a s t t r a j e k t d o o r d e stad, maar lopen n i e t o p r e e l s . Z e hebben een i m p e r i a a l e n b i e den p l a a t s a a n e e n t w i n t i g t a l p e r s o n e n .

Eveneens i n 1 8 9 0 k r i j g t d e " S o c i é t é d e s T r a m w a y s - o m n i b u s " toelating o m e e n l i j n n a a r Zurenborg a a n t e l e g g e n , m e t paardetrams, d i e o p sporen worden gehouden door een v i j f d e w i e l .

De r i v a l i t e i t t u s s e n d e t w e e t r a n s p o r t o n d e r n e m i n g e n tot een zware r e l tussen liberalen en katolieken.

z a l

l e i d e n

De b u u r t t r a m v a n e e n a n d e r e t r a m m a a t s c h a p p i j , d e " S . A . T r a m w a y du N o r d d ' A n v e r s " , d i e a l d r i e j a a r r i j d t t u s s e n M e r k s e m e n Brasschaat, w o r d t v a n a f 3 j a n u a r i 1 8 9 0 doorgetrokken t o t Wuustwezel ( g r e n s ) .

Nog e e n a n d e r e m a a t s c h a p p i j , d e " A u t o b u s B e l g e " , o p e n t o p 1 7 d e cember 1 8 9 0 e e n l a s t e n k o h i e r v o o r s t o o m b o o t j e s v o o r p a s s a g i e r s in d e d o k k e n .

Als w e e v e n o v e r d e g r e n s k i j k e n , z i e n w e d a t i n F r a n k r i j k e e n monsieur V u r p i l l o d g e e n g e n o e g e n m e e r n e e m t m e t h e t o p e n b a a r vervoer. H i j i s d e a l l e r e e r s t e k l a n t i n d e g e s c h i e d e n i s v a n d e automobiel, d i e een personenwagen met benzinemotor koopt, namel i j k een Peugeot met Daimlermotor.

De A n t w e r p s e p o l i t i e , d i e n o c h t a n s n i e t o u d e r w e t s i s ( o o r d e e l zelf: i n 1890 k r i j g e n e e n t w i n t i g t a l politiebureaus een t e l e foonaansluiting, e n eveneens i n 1890 worden 150 revolvers aangekocht) d e n k t nog n i e t a a n modern v e r v o e r.

Tijdens d e L i c h t s t o e t o p 15 augustus 1890 r i j d e n voor h e t e e r s t een p o l i t i e o f f i c i e r e n - a g e n t e n t e p a a r d m e e ; d e p r o e f i s o v e r tuigend, e n de Bereden P o l i t i e i s geboren.

- 16 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 16

Licht

i n

de Duisternis

Waar d e s t r a t e n e e r t i j d s d o n k e r e n o n v e i l i g w a r e n , overal i n Antwerpen openbare v e r l i c h t i n g op gas.

z i e n

we thans

De g a s l a n t a a r n o p s t e k e r s z i j n g r a a g g e z i e n e f i g u r e n o p s t r a a t . D a t z i j h u n t a a k b i j z o n d e r e r n s t i g opnemen b l i j k t u i t d e n i e u w j a a r s wensen d i e z i j a a n d e b e v o l k i n g u i t d e l e n i n 1 8 9 0 : "Nieuwjaarswens d e r "Gaz Ontstekers" a a n de achtbare b u r gerij d e r Stad Antwerpen Wanneer d e Z o n i n ' t w e s t en ' t z w a r t g o r d i j n d e s

haar f a k k e l u i t gaat doven n a c h t s o m ' t a a r d r i j k w o r d t geschoven en i n d e d u i s t e r n i s b e g r a v e n , k w i j n t e n t r e u r t , dan w o r d t h e t d o o r o n s v l i j t v e r l i c h t e n o p g e b e u r d .

Zodra d e s c h e m e r i n g d a a g t , o f a l s d e m i s t e n klimmen waardoor de Maan n i e t b r e e k t , n o g gene s t a r k a n glimmen.

Dan s n e l l e n w i j d e s t a d i n a l h a a r en b r e n g e n ' t h e l d e r l i c h t d e n w a Geen u i t h o e k h o e g e v r e e s d d i e w i j geen s t o r m e n d w i n t e r w e e r , d a t o

wijken door ndelaar o p h e t spoor. n i e t h e l v e r l i c h t e n , o i t o n s h e e f t d o e n zwichten.

Ons i e v e r k e n t g e e n t o o m , o n s k l o e k h e i d g e e n g e v a a r , en h e l d e r s c h i j n t d e n a c h t a l s o f h e t m i d d a g w a a r , zodat geen boos g e s p u i s , o p onbezochte wegen, onzichtbaar a l s voorheen, z i j n m i s d r i j f nog kan plegen, en d a t e e n j e u g d i g p a a r , z o o n g e s t o o r d e n v r i j , een o m w e g w a g e n m a g i n z o e t e m i n n e r i j .

Daarom o B u r g e r i j v a n S c a l d i s o u d e w a l l e n , laat onze wensen u dezen nieuwjaar bevallen, herkent ons ieverzucht i n ' t k w i j t e n onzer p l i c h t en d a t d e h e l d e r e G a z n o g j a r e n u v e r l i c h t .

Ach m o g t h i j o o k h e t l i c h t v a n u w v e r s t a n d o n t s t e k e n , uw b o e z e m r e i n i g e n v a n v e l e r l e i g e b r e k e n , u tonen ' t echte spoor, d a t naar h e t ware l e i d t , waar v r e u g d e e n r e i n g e n o t , d e n s t e r v e l i n g b e r e i d , hoe z o u d e n w i j v e r h e u g d o m o n z e n a r b e i d w e z e n , neemt d e z e w e n s e n a a n , o n s u i t h e t h a r t g e r e z e n . " In 1 8 9 0 v i e r e n w e h e t v i j f t i g j a r i g b e s t a a n v a n d e o v e r e e n k o m s t tussen de s t a d en de " I m p e r i a l C o n t i n e n t a l Gas A s s o c i a t i o n " v o o r het l e v e r e n v a n g a s v o o r s t r a a t v e r l i c h t i n g . I n t u s s e n i s h e t g e bruik van gas s t i l a a n u i t g e b r e i d t o t h u i s en keuken; kookhaarden en v e r w a r m i n g s t o e s t e l l e n m a k e n h u n i n t r e d e b i j d e r i j k e l u i .

Op e l e k t r i c i t e i t

(vervolgt)

R

moet nog wat gewacht worden.

.

A

l

a

r

d

o

t

- 17 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 17

A N T W E R P E N A A R S IN D E R A A D V A N B R A B A N T

1 Jan- E r n e s t v a n Ve e n Wanneer U i n g i n v a n d e n a s l a g w e r k e n Antwerpse s t r a a t n a m e n n a a r d e O t t o V daar v e r t e l d w o r d e n d a t d e z e genoemd Leiden geboren, k u n s t s c h i l d e r O t t o van gebruik van d i e t i j d voor geleerden en uitspraak kreeg. ( 1 ) Dat h i j men d a n gezegd d Miraeus,

o v e r d e betekenis v a n d e e n i u s s t r a a t z o e k t , z a l U werd naar d e , i n 1558 t e Veen, w i e n s naam naar h e t kunstenaars, een L a t i j n s e

h i s t o r i s c h e e n r e l i g i e u z e onderwerpen s c h i l d e r d e v i n d t weer ergens i n z i j n levensschets vermeld. Te r l o o p s even a t h i j ook de s c h i l d e r was van h e t p o r t r e t van Johannes d e vierde bisschop van Antwerpen. ( 2 )

Na r e i z e n i n D u i t s l a n d e n pen g e v e s t i g d , h i j s t i e r f

I t a l i ë had t e Brussel

h i j z i c h i n 1629.

i n

1593

t e

Antwer-

De f a m i l i e v a n V e e n h e e f t a l s s t a m v a d e r é é n v a n d e v e l e b a s t a a r den v a n d e h e r t o g e n v a n B r a b a n t ; i n d i t g e v a l e e n n a t u u r l i j k e zoon v a n h e r t o g J a n I I I . M e t z u l k e e n a f s t a m m i n g i s h e t b e g r i j p e l i j k d a t d e f a m i l i e i n w a t meer dan gewone doen was e n meer belangrijke f u n k t i e s vervulde.

De v a d e r v a n O t t o V e n i u s , C o r n e e l v a n V e e n , w a s h e e r v a n H o o g e veen, Vu e r s e , D r a g e n s t e y n e n a n d e r e ; i n 1565 w a s h i j burgemeester van Leiden.

De k u n s t s c h i l d e r w a s 3 5 j a a r e n w a a r s c h i j n l i j k n o g o n g e h u w d t o e n h i j z i c h i n Antwerpen v e s t i g d e . I n d e Scheldestad huwde h i j met Marie L o e t s , w a a r u i t een zoon, E r n e s t v a n Veen, g e b o r e n werd.

Ernest volgde n i e t h e t spoor van v e r f en penseel van maar g i n g s t u d e r e n e n w e r d l i c e n t i a a t i n d e r e c h t e n .

z i j n

vader

- 18 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 18

Hij vervulde h e t ambt van muntmeester van de werd a d v o k a a t a a n d e Raad v a n B r a b a n t .

Koninklijke

Munt en

Advokaat aan de Raad van Brabant was v o o r v e l e n de opstapdrempel naar h e t h o g e r e a m b t v a n r a a d s h e e r o f m o g e l i j k d a t v a n k a n s e l i e r.

Niet zelden huwde een advokaat met een dochter van een r a a d s l i d of k a n s e l i e r, o m a l z o - m e t d e h u l p v a n d e schoonvader - d a n zelf hogerop t e geraken.

Ernest v a n Ve e n huwde m e t P e t r o n e Jeroom C a v e r s o n , z a t e c h t e r n i e t i n was l a k e n k o o p m a n t e B r u s s e l . L e d e n u i de R a a d . H o e d a n o o k v o o r E r n e s t i s h Wat d e ken.

v a d e r

n i e t

verwezenlijkte

z o u

l l a d e t d e t

Caverson. H a a r v a d e r , Raad v a n Brabant, m a a r eze f a m i l i e zaten wel i n b i j advokaat gebleven.

t e n s l o t t e

d e

Uit h e t h u w e l i j k v a n Veen-Calverson z i j n minstens kinderen vermeld; twee dochters en twee zonen.

zoon waarma-

een

v i e r t a l

De e e r s t e z o o n , J a n - E r n e s t v a n V e e n , w e r d o p 1 8 j u n i 1 6 3 5 g e b o ren t e Antwerpen, i n d e p a r o c h i e v a n S i n t -Jacobs. Z o a l s z i j n v a der s t u d e e r d e h i j r e c h t e n e n kwam o o k h i j a l s a d v o k a a t i n d e Raad v a n B r a b a n t e n w e r d m u n t m e e s t e r v a n d e k o n i n g t e B r u s s e l .

To e n i n d e R a a d e e n d e r d e k a m e r w e r d g e s t i c h t , w e r d v a n V e e n , door p a t e n t b r i e v e n v a n 3 a u g u s t u s 1 6 7 3 , g e w o o n b o v e n t a l l i g r a a d s l i d benoemd, m e t r e c h t van o p v o l g i n g v o o r de e e r s t e v r i j k o mende p l a a t s .

De b e n o e m i n g w a s w e l g e b e u r d m i t s e e n g i f t v a n r u i m 2 6 . 0 0 0 g u l den m a a r d e v o o r d e l e n , a a n d e r g e l i j k a m b t v e r b o n d e n , z o u d e n d i e geldelijke a d e r l a t i n g wel vergoeden.

Te r l o o p s e v e n g e z e g d d a t I s a b e l l a v a n V e e n , z u s t e r nest, gehuwd was met Gooswin Wynants, o o k r a a d s l i d .

van

J a n -Er-

Een a n d e r e z u s t e r , S u z a n n a , w a s g e h u w d m e t T h e o d o o r H a c k e n u i t een v o o r a a n s t a a n d e S i n t - T r u i d e n s e f a m i l i e . H a c k e n w a s k a v a l e r i e kapitein e n drossaard v a n h e t l a n d v a n Grimbergen. T e Beyghem bezat h i j h e t " H o f v a n B e n t i n c k " , d a t h i j overmaakte a a n z i j n schoonbroer, J a n - E r n e s t , d i e d a a r v a n o p 3 0 a u g u s t u s 1 6 9 8 h e t verhef deed.

Jan- E r n e s t v a n Ve e n w a s o p 2 7 o k t o b e r 1 6 5 8 g e h u w d m e t M a r i e v a n Goedenhuyse ( d o c h t e r v a n P i e t e r v a n Goedenhuyse e n v a n A n n a v a n Nevele). H e t werd een k r o o s t r i j k g e z i n met v e e r t i e n kinderen, waarvan d e meesten i n één o f andere o r d e t r a d e n .

Alleen één zoon, M a r t i n -André, z o u een h u w e l i j k aangaan e n w e l met P e t r o n e l l a v a n d e V e l d e , d o c h t e r v a n d e R a a d e n a l g e m e e n ontvanger van d e S t a a t v a n Brabant; d i t h u w e l i j k b l e e f k i n d e r loos.

- 19

-

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 19

Verschillende f a m i l i e s , d i e afstammen v a n e e n h e r t o g v a n B r a bant, maken d i e afstamming kenbaar i n hun wapen. D i t w i l zeggen, zij voerden d e Brabantse l e e u w ( o p z w a r t een gouden leeuw met rode t o n g e n n a g e l s ) m a a r m e t é é n o f a n d e r e b r e u k a l s o n d e r scheid. ( 3 ) Sommigen d e d e n d a t beladen met één o f

met een schuinstaak ander f i g u u r.

o f

schuinbalk,

a l

o f

n i e t

Een s c h u i n s t a a k , d i e v e e l s m a l l e r i s d a n d e s c h u i n b a l k , w a s e i g e n l i j k h e t teken van b a s t a a r d i j , maar leende z i c h n i e t om e r nog f i g u r e n o p t e p l a a t s e n . D e g e k e n d e f a m i l i e v a n B r e c h t o . a . brak haar wapen Brabant met een schuinbalk, geschaakt van z i l v e r en r o o d .

We g a a n n i e t a l d i e v e r s c h i l l e n d e b r e u k e n o p n o e m e n e n b l i j v e n b i j d e f a m i l i e v a n Veen. Deze b r a k h a a r wapen d o o r e e n s c h u i n balk van z i l v e r , d i e beladen was met d r i e rode r i n g e n ( a l t h a n s de t a k d i e h i e r b e s p r o k e n w o r d t ) .

Nu w a s o p e e n b e p a a l d t i j d s t i p J a n - E r n e s t v a n V e e n i n e e n p r o c e s verwikkeld met d e wapenkoning ( = h e t hoofd van d e herauten d i e toezicht h i e l d e n o p de heraldiek) d i e hem h e t r e c h t van h e t wapen B r a b a n t t e v o e r e n b e t w i s t t e , e r o p s t e u n e n d e d a t d e f a m i l i e van V e e n , d i e v a n h e r t o g J a n I I I a f s t a m d e , u i t g e s t o r v e n z o u zijn.

Jan- E r n e s t zijn vader haalde h i j der e n v o o evenals a l

daarentegen wees o p h e t f e i t d a t z i j n g r o o t v a en h i j z e l f o p e n l i j k d i t wapen gevoerd hebben. Ve aan d a t z i j n oud-overgrootvader, Simon van.Veen, r z i t t e r v a n d e Raad v a n Holland, d i t r e e d s voe z i j n afstammelingen.

Nu i s h e t w e l z o d a t n i e t a l l e v a n V e e n ' s , verwant, h e t wapen Brabant hebben gevoerd.

Een aan met kas

alhoewel

met

d e r, r d e r r i d rde,

e l k a a r

W i l l e m van Veen, g e b o o r t i g v a n Oysterwyck ( H o l l a n d ) , w a s o o k de Raad van Brabant verbonden geweest (1573), h i j was gehuwd Marie d e Cocquiel, weduwe v a n J a n Vledincx. H i j b e z a t h e t teel Mortebeek, gelegen t e Dilbeek.

Nog e e n a n d e r e , P i e t e r - G o d f r i e d v a n V e e n , g e b o o r t i g v a n W a e l w y c k en g e s t u d e e r d t e L e u v e n , w e r d é é n v a n d e b e r o e m d s t e a d v o k a t e n van d e R a a d v a n B r a b a n t e n w e r d i n 1 6 8 7 r a a d s h e e r . N a d a t h i j w e duwnaar g e w o r d e n w a s v a n J e a n n e - C a t h é r i n e L o y e n s g i n g h i j e e n tweede h u w e l i j k a a n , d i t m a a l m e t I s a b e l l a - T h e r e s i a L e P a i g e . U i t zijn e e r s t e h u w e l i j k had h i j z e s kinderen, waaronder een zoon, Pieter-Albert, d i e h e t voetspoor van z i j n vader volgde, a l t h a n s als advokaat aan de Raad.

Deze l a a t s t e n , a l s o o k v o o r n o e m d e W i l l e m , v o e r d e n a l s w a p e n : e e n schild van goud, d r i e gaande en aanziende leeuwen van rood, g e plaatst de éne boven de andere.

Om n u t e r u g t e k o m e n o p J a n - E r n e s t v a n V e e n , d e z e h a d z i c h - s i n d s z i j n benoeming aan d e Raad - t e Brussel gevestigd

- 20

( e e n

-

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 20

vau/Vvecu.

- 21 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 21

verplichting aan

d i t

Hij s t i e r f a l d a a r o p daarna begraven i n de grafschrift:

ambt verbonden).

2 2 september 1705 e n werd d e tweede d a g k e r k van de Dominicanen. H i j kreeg volgend

MONUMENTUM PRAENOBILIS E T ANTIQUAE FA M I L I A VA N VEEN R . I . P. Zijn goed, h e t " H o f v a n B e n t i n c k " t e Beyghem was overgegaan o p z i j n twee zonen, F r a n s -Ignace e n Theodoor, maar dezen hadden h e t afgestaan aan hun b r o e r Jan-Ernest, genoemd naar z i j n vader.

De s t a m b o o m v a n J a n - E r n e s t v a n V e e n z o u

e r

u i t z i e n

a l s

v o l g t :

1. J a n v a n V e n e , b a s t a a r d v a n h e r t o g J a n I I I v a n B r a bant, was heer van H o e i l a e r t ; z i j n zoon: 2. N . N . v a n V e n e ; z i j n z o o n : 3. J a n v a n V e n e , h e e r v a n H o e i l a e r t ; v a n w i e : 4. S i m o n v a n Ve e n ( ° 1 4 2 2 - + c a . 1 5 0 0 ) ; v a n w i e : 5. J a n v a n V e e n , r i d d e r , h e e r v a n H o g e v e e n ; v a n w i e : 6. C o r n e l i s v a n V e e n ( ° c a . 1 5 2 4 ) g e h u w d m e t G e e r t r u i d Neckin; w a a r u i t : a. O t t o V e n i u s , d i e v o l g t a l s 7 ; b. P e e t e r , s c h i l d e r ( + Den Haag 1 6 2 9 ) ; c. Thyman, s c h i l d e r ; d. G i j s b r e c h t ( ° c a . 1 5 6 6 ) , s c h i l d e r ; 7. O t t o V e n i u s ( ° L e i d e n 1 5 5 8 ) , g e h u w d m e t M a r i e L o e t s ; waaruit o . a . G e e r t r u i d ( ° A n t w e r p e n 1607 — 1642), g e huwd m e t L o u i s M a l o ; 8. E r n e s t v a n V e e n , g e h u w d m e t P e t r o n e l l a C a v e r s o n ; waaruit: 9. J a n - E r n e s t v a n V e e n , r a a d s h e e r a a n d e R a a d v a n B r a bant, gehuwd met Marie van Goedenhuyse.

Bronnen 1. A . T h i j s : H i s t o r i e k d e r s t r a t e n e n o p e n b a r e p l a a t s e n v a n A n t werpen; 1 8 6 9 G.van Cauwenbergh: G i d s v o o r Oud-Antwerpen A.de L a t t i n : D o o r h e e n Oud-Antwerpen; u i t g . D e S i k k e l 1 9 5 5 2. B e s c h r i j v e n d e c a t a l o g u s , O u d e M e e s t e r s v a n h e t k o n i n k l i j k m u seum v a n S c h o n e K u n s t e n v a n A n t w e r p e n ; 1 9 5 8 3. R i e t s t a p : H e r a l d i s c h e b i b l i o t h e e k Afstammingslijst v a n Veen v o l g e n s Freddy Verdoodt: Afstammelingen u i t h e t H e r t o g e l i j k Huis van Brabant; 1988 Voor d e v a n V e e n ' s i n d e R a a d v a n B r a b a n t : B a r o n d e R y c k m a n de B e t z & v i c o m t e d e J o n g h e d ' A r d o y e : A r m o r i a l e t b i o g r a p h i e s des c h a n c e l i e r s e t c o n s e i l l e r s d e B r a b a n t .

T. I , I I , I I I e n I V .

Jos G o o l e n a e r t s

- 22 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 22

De Lijkwade van Turijn deel 19

De fotografie en de lijkwade

Het foto-toestel waarmee Secondo Pia de eerste foto's van de lijkwade maakte.

(Alle f o t o ' s i n deze aflevering werden belangeloos t e r b e s c h i k k i n g g e s t e l d door h e t " C e n t r o lnternazionale delta Sindone" (Turijn-ItaliĂŤ).

- 23 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 23

Op het einde van de XIXde eeuw beleefde men een grote technische ontwikkeling. Vele nieuwe technieken maakten een enorme vooruitgang. Zo ook de fotografie en de electriciteit.

Een der eerste beoefenaars van de fotografie was de leraar fysica-chemie, pater Nogier de Malijay. Tot zijn groot spijt oordeelde de koning van Italië, wettig eigenaar van de lijkwade, negatief over zijn vraag de lijkwade te fotograferen. Het werd oneerbiedig geacht, de relikwie aan een dergelijk gevaarlijke nieuwigheid bloot te stellen!

Enkele tijd later oordeelde men daar anders over.

In Turijn zocht de geestelijkheid naar middelen om de sluimerende devotie ten overstaan van de « Sancta Sindonis » opnieuw aan te wakkeren.

In akkoord met de Italiaanse staat, eigenaar van de lijkwade, werd besloten een zo natuurgetrouw mogelijke kopie te maken.

De staat duidde prof. Carlo Cussetti van de «Accademia Albertina» aan, de kerk Don Enrico Reffo. Wie de afdrukken van deze kopie bestudeert, zal gewis tot de vaststelling komen, dat beiden een prachtig resultaat bekwamen.

Inmiddels had de Turijnse advocaat en liefhebber fotograaf,Secondo Pia echter veel bijval met zijn fotowerk. Uiteindelijk besloot men toch vertrouwen te stellen in deze nieuwe techniek.

Vermits de opdracht aan prof. Cussetti gegeven was, voerde deze zijn werk plichtsgetrouw uit. Het werd nooit gebruikt ! Om de kosten te verrechtvaardigen, werd het schilderij tijdens de grote uitstalling van 1898, tentoongesteld in de sacristie van de Lijkwade-kapel.

Zonder de minste twijfel zijn deze beide kopies verwarrend natuurgetrouw.. Maar elke deskundige zal onmiddellijk aanduiden dat het hier een kunstwerk betreft.

Men besloot een reeks foto's van de lijkwade te maken, om deze als reklame en souvenir te gebruiken. Koning Umberto I, hertog van Savoie, wettelijk eigenaar van de lijkwade, had geen bezwaar. De rechtsgeleerde Secondo Pia had zich in die dagen heelwat naam verworven als amateur-fotograaf. Hij kreeg de vererende opdracht, als éérste de lijkwade te fotograferen. Dat werd een hele onderneming. Na de plechtige openbare uitstalling van

- 24 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 24

1898 ging Pia aan het werk in de kathedraal van St.-Jan de Doper.

Om de lijkwade in haar geheel in beeld te brengen moest Pia heel wat problemen oplossen. Uiteindelijk stond zijn reusachtig en onhandig fototoestel in de geschikte positie. Voor de eerste maal zouden electrische lampen voor de belichting gebruikt worden.

Dat gaf stof tot hoogoplopende polemieken. Volgens sommige pessimisten zou de warmte van de electrische gloeilampen nadelig zijn voor het vergeelde linnen en mogelijk de afdrukken doen vervagen...

Pia stoorde zich niet aan al die (ongegronde) kritiek en kommentaar. Op 25 mei 1898 was hij klaar om de lijkwade voor de eerste maal in de geschiedenis te fotograferen.

Hij gebruikte een balg-camera, met een objectief Voigt met geelfilter opening twee millimeter. De orthochromatische gevoelige platen had hij zelf met de uiterste zorg klaargemaakt. De belichtingstijd werd ingesteld op veertien minuten. Elke opname werd een zenuwslopende bedoening, maar uiteindelijk kon Pia tevreden zijn en aan de ontwikkeling van de platen beginnen.

Zijn hoopvolle verwachtingen werden diep teleurgesteld. De platen waren zwaar onderbelicht en onbruikbaar. Gelukkig waren de stellingen, waarop Pia gewerkt had, nog ter plaatse zodat het weinig moeite vergde opnieuw te beginnen.

Op 28 mei 1898 deed Pia zijn tweede poging. Ditmaal werd .een belichtingstijd van twintig minuten ingesteld,.. Na een nauwkeurige instelling en degelijke kontrole klikte de nerveuze amateurfotograaf zijn toestel open en begon het lange wachten.

Met gemengde gevoelens trok Pia opnieuw naar zijn donkere kamer. Ditmaal bleek dat de opnamen goed gelukt waren !

Maar toch verliepen de werkzaamheden ogenschijnlijk niet naar wens. Tijdens de ontwikkeling kreeg Pia een ongelooflijk fenomeen te aanschouwen, waarvoor hij geen verklaring had. In het ontwikkelingsbad kwam op de plaat een positief beeld tot stand.

Geleidelijk werd de afbeelding duidelijker, en wanneer Pia de eerste plaat uit het bad haalde meende hij opnieuw dat er iets misgelopen was. Tot hij de plaat beter bekeek. In plaats van het verwachte negatief vertoonde de plaat een positief beeld! Pia stond sprakeloos, en alleen zijn eigen woorden kunnen een weergave zijn van wat hij dacht en voelde tijdens de ontwikkeling van de platen.

In een brief aan Prof. Arthur Loth schreef Pia : ÂŤOpgesloten in de donkere kamer, helemaal verdiept in mijn werk, heb ik een zeer sterke emotie beleefd, wanneer ik tijdens de ontwikkeling, voor het eerst op de plaat, het Heilig Gelaat heb gezien ! Zo

- 25 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 25

De goede resultaten van Enrico Reffo (links 1898!) bewijzen dat de beeltenis op de lijkwade van Turijn (rechts) niet te imiteren is.

duidelijk dat ik verbaasd bleef en tegelijkertijd blij, omdat ik vanaf dat ógenblik de zekerheid kon hebben van de goede afloop van mijn onderneming. » Toen Pia zijn donkere kamer verliet kon hij met zijn vreugde geen blijf. Maar snel moest hij ondervinden dat heel wat mensen weigerachtig stonden ten overstaan van het vreemde verschijnsel. Pia werd openlijk van bedrog beschuldigd.

De fotografie was voor velen immers nog onbekend gebied, en het was dan ook geen wonder, dat talrijke belangstellenden argwanend de werkelijke afbeelding op de lijkwade bekeken. Hoe een «geelachtig linnen, waarop in vage contouren een licht-bruine menselijke figuur afgetekend stond, een gelaat met grote, hol-

- 26 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 26

De « kunstmatige » lijkwade (links) gemaakt door Carlo Cussetti (1898). Mogelijk de « beste » namaak-lijkwade, maar op verre na geen benadering van de «echtheid» van de indrukwekkende afbeelding op de lijkwade van Turijn (rechts). le open ogen, een smalle neus en onduidelijk getekende mond» plots kon veranderen in een aangrijpende figuur, met goed afgetekende handen, een scherp afgetekende mond, gesloten ogen en volle baard ! De sporen van de wonden en het bloed waren veel duidelijker op de foto dan in werkelijkheid. Iedereen die de foto's van Pia bekeek kwam willens nillens onder de indruk van de serene rust op het edele gelaat, dat zelfs in de dood van een indrukwekkende persoonlijkheid getuigde.

Het duurde wel even vóór de betekenis van het « positieve negatief »tot de geesten van de wetenschapslui doordrong.

- 27 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 27

Hoe te verklaren dat de afbeelding op de lijkwade in feite een negatief beeld was? Zelfs als het doek, dat in Turijn bewaard werd, in de XIXde eeuw gemaakt was geworden, hoe kon die onbekende kunstenaar dan een toen onbestaand begrip als het « fotografische negatief » toegepast hebben?

Het bleef niet langer stil rond de lijkwade. Het doel van de geestelijkheid was meer dan verhoopt bereikt. Nu sprak iedereen plots over de lijkwade. Iedereen wilde zijn zeg hebben, en vele eminente wetenschapslui stelden groot belang in het onderzoek van de echtheid van de eeuwenoude lijkwade. Pia bracht dus ongewild een proces op gang, dat vele jaren de geesten zou beroeren. En zoals praktisch altijd : voor elke professor die over de lijkwade iets positiefs verklaarde, was er een andere die net het tegenovergestelde verklaarde. Steeds met de nodige eerbied voor elkaars opvattingen uiteraard.

Toch ging de Mely zo ver, Secondo Pia van bedrog te beschuldigen. In zijn boek over de lijkwade van Turijn geeft hij zelfs aan hoe de afdrukken « getruqueerd » werden, door het gebruik van passende kleuren, waardoor men een «omkering» van positief naar negatief en omgekeerd kan bekomen.

De polemieken kwamen maar eerst goed op gang toen professor Paul Vignon, van de faculteit dierkunde van de Sorbonne te Parijs, de foto's van Secondo Pia in handen kreeg. Onmiddellijk was zijn aandacht gewekt, en hij begon een diepgaand onderzoek.

Door toedoen van professor Yves Delage besloot de Sorbonne de zaak in handen te nemen en de foto's van Pia aan een grondig onderzoek te onderwerpen. De beroemde «Académie de Médecine» zou het onderzoek leiden, dat toevertrouwd werd aan prof.

Delage, een erkend ongelovige (vrijmetselaar?).

Prof. Delage was er van overtuigd dat hij weinig of geen moeite zou hebben om aan te tonen dat de lijkwade van Turijn een werk van mensenhanden was. Het feit dat de lijkwade alleen op foto kon onderzocht worden leek GEEN beletsel voor de geleerde heren van de Sorbonne.

Algemeen was men van oordeel dat het nu wel definitief zou gedaan zijn »met de legende van de «echte lijkwade van Turijn ».

Tenslotte Was dit de eerste maal dat een neutrale, deskundige commissie zich over de geheimen van de lijkwade boog. Voorlopig kon men alleen de foto's van Pia bekijken. De echte lijkwade bleef veilig verborgen in de kerkschat van St.-Jan de Doper (Tu-

- 28 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 28

H ET GELAAT VAN KRISTUS [)E_Ll.ik\kA[)E1A\1t KLI\

door lZemi Van Haekt

DE L I J K W A D E V A N T U R I J N

De r e e k s " D e L i j k w a d e v a n T u r i j n " v e r s c h i j n t i n a f l e v e r i n g e n in Hobonia. Deze a f l e v e r i n g e n werden nu gebundeld en i n boekvorm u i t g e g e v e n . H e t b o e k t e l t c a . 3 7 0 b l a d z i j d e n , h e e f t a c h t bladzijden kleurfoto's en vele zwart-wit i l l u s t r a t i e s .

Men k a n d i t b o e k bekomen d o o r s t o r t i n g v a n B E F. 9 5 0 , - o p r e k e ning n r . 000-0422191-47 r e f e r e n t i e : L i j k w a d e .

Het b o e k , m e t d e t i t e l : " H e t G e l a a t v a n van T u r i j n " v e r s c h e e n b i j d e u i t g e v e r i j waar h e t o o k k a n bekomen w o r d e n . H e t i s a u t e u r : D h r . R e m i Va n H a e s t , K e r k s t r a a t

C h r i s t u s - De Lijkwade "De V l i j t " t e Antwerpen, ook verkrijgbaar b i j de 68 B 4 , 2008 Antwerpen.

Belangstellenden kunnen h e t boek ook i n k i j k e n d a t werd opgenomen i n h e t H o b o n i a - a r c h i e f .

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

—2 9 —

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 29

r� J �� � ��lt•���r , ' r � ' . c ,,

$4157-)h J ra

( , ��,l��., �

I

�o

te--724, di?

r ��� e, ar�.p. eîxk� Ml.. J rL. f

Bladzijden uit het dagboek van Secondo Pia. Notities over de lensopening, belichtingstijd en samenstelling der platen. Pia berekende de verhouding tussen de afmetingen van de lijkwade en de fotografische platen, teneinde de afstand te bepalen, om de lijkwade volledig in beeld te hebben.

De originele foto > van de Lijkwade, gemaakt door Secondo Pia op 28 mei 1898.

Advokaat Secondo Pia. . Een foto maakte hem beroemd en ontketende een ware « Lijkwade-revolutie ».

Pia overleed in 1941.

- 30 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 30

rijn). In de XIXde eeuw is de lijkwade amper zesmaal uitgestald geworden.

Prof. Delage en dr. P. Vignon lieten zich helpen door commandant Colson, fysicaleraar aan de polytechnische school van Parijs.

Op 21 april 1902 werd het verslag van de onderzoekingen aan de Académie voorgelegd. De titel maakte meteen duidelijk hoe de onderzoekers over de lijkwade dachten.

Prof. Delage koos de niet mis te verstane titel: « L'Image du Christ sur le Suaire de Turin » ! In zijn verslag beschreef Delage nauwkeurig de testen en proeven uitgevoerd op de foto's van Secondo Pia. Het besluit liet geen twijfel: deze foto's vertonen een positief beeld van een negatief. Van wat een wetenschappelijk debat had moeten worden, kwam weinig of niets in huis.

Reeds vóór de zitting begonnen was, liepen in Parijs de diskussies hoog op.

Iedereen wilde zijn zegje hebben over de «faits nouveaux» (nieuwe feiten) die prof. Delage in zijn verslag naar voren zou brengen.

- 31 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 31

Bij voorbaat trokken de tegenstanders de besluiten van de onderzoekscommissie al in twijfel, en het was duidelijk dat de overgrote meerderheid der leden van de «Académie de Médecine» ten zeerste verrast was door wat prof. Delage op papier had gezet.

Spontaan kwam het tot een hevige botsing tussen gelovigen en ongelovigen.

Met als onverklaarbare uitzondering, de stellingen van wetenschapsmensen als Delage, Vignon en Colson.

Zonder de minste aarzeling bevestigde prof. Delage alles wat Pia reeds had aangetoond ; in deze lijkwade had een menselijk lichaam gelegen, dat over zijn ganse oppervlakte duidelijk de sporen van geseling, doornenkroning en kruisiging vertoonde, zowel voor- als achterzijde waren overdekt met wonden.

Delage ging zelfs verder : hij verklaarde er zeker van te zijn dat alle details op deze foto's zowel anatomisch als historisch volledig in overeenstemming waren met de teksten van het H. Evangelie.

Prof. Delage verzekerde de vergadering dat de foto's van Pia geen vervalsingen waren, maar een volledig ongeretoucheerde weergave van de lijkwade. De veelvuldige details werden stuk voor stuk onder de loupe genomen, en steeds opnieuw moest Delage vaststellen dat anatomisch alles klopte. Daarom alléén al was een vervalsing of kopiëring uitgesloten. Niemand uit de middeleeuwen kon immers deze, veel later ontdekte, anatomische details kennen, laat staan ze op een verborgen manier op doek weergeven. Trouwens, waarom zou een middeleeuwse kunstenaar een dergelijk aangrijpende schoonheid in zijn werk verborgen houden ? Hij werkte immers voor zijn tijdgenoten, niet voor de mensen uit de XXste eeuw en zeker niet voor de «Académie de Médecine ». De lijkwade kan dus geen vervalsing zijn. Het is geen schilderij, maar een fotografisch negatief van een gekruisigde, gegeseld, doorstoken in de rechterzijde, gekroond met doornen. Kortom : voor Delage bestond er niet de minste twijfel : het lichaam dat in de lijkwade gelegen heeft, was dat van Jezus Christus. Een straffe verklaring voor een ongelovige wetenschapsmens !

Helaas voor hem, de leden van de commissie gingen niet akkoord met zijn boude stellingname. Het duurde geen minuut of de zaal was te klein, en heel wat hoogstaande heren verloren hun kalmte. Zonder veel wetenschappelijk onderzoek der argumenten van Delage en zijn medezoekers, verklaarden «geleerden », dat de lijkwade van Turijn niet echt kon zijn en dat alles wat er werd over verteld, bedriegerij was. De secretaris van de Académie, M. Berthelot, weigerde het verslag te publiceren.

- 32 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 32

In een artikel in de «Revue Scientifique » (31 mei 1902) replikeerde prof. Delage gevat op alle verdachtmakingen en scheldpartijen.

Hij verklaarde zonder enige terughoudendheid : « Ik heb dit onderzoek gedaan volgens wetenschappelijke normen. In niet het kleinste detail heb ik rekening gehouden met religieuze invloeden. Ik ben er zeker van, dat wanneer dit debat moest gehandeld hebben over de afdrukken van een Egyptische farao op deze lijkwade, niemand enige tegenwerping zou gemaakt hebben. Maar van het ogenblik dat de naam Jezus Christus genoemd werd, begon bijna iedereen over alles en nog wat te kritiseren. » Ook Paul Vignon bleef zijn opvattingen door dik en dun verdedigen. Zijn stelling was klaar en duidelijk : zelfs nû kan niemand zonder hulp van de fotografie de afdrukken op de lijkwade ontcijferen. Hoe zou een middeleeuwse kunstenaar ooit dit « negatief beeld », toen nog volslagen onbekend, hebben kunnen schilderen ?

Vignon had met een eenvoudig fototoestel zelf enkele proeven gedaan en trek daaruit de conclusie, dat de afdrukken op de lijkwade geen enkel kenmerk vertoonden van een schilderij. Integendeel : het beeld op de lijkwade week in alles af van wat een schilder toen op doek zou zetten. De expressieve kracht van het positief beeld (bekomen na fotografische transpositie) is in geen enkel middeleeuws kunstwerk terug te vinden. Daarbij past elk detail van de figuur in het kader van de bijbelteksten, iets wat geen enkel middeleeuws kunstenaar tot stand zou kunnen brengen, zelfs al beschikte hij over alle toen ter beschikking staande wetenschap. Zelfs nu nog zou het niet mogelijk zijn een dergelijk juiste anatomische werkelijkheid op doek weer te geven.

Voor Paul Vignon was het zonneklaar : niemand kon in de middeleeuwen een dergelijke voorstelling van Jezus Christus gemaakt hebben. Door de afwijkingen ten overstaan van de geldende gedachtengang in de middeleeuwen, werd het volgens Vignon onomstotelijk bewezen, dat het lichaam, dat in de lijkwade gewikkeld is geweest, dit van Jezus Christus moet geweest zijn. Dit werd, volgens hem, duidelijk en onweerlegbaar aangetoond door de karakteristieke «stigmata» (wonden) van een gekruisigde. De wonden zijn weergegeven met een pijnlijk realisme, onmogelijk te bereiken door een middeleeuwse schilder. De verschillende kwetsuren en bloedstromen zijn anatomisch zo nauwkeurig dat geen enkele vervalser of kunstenaar het in de middeleeuwen zou gewaagd hebben, ze op een dergelijke niettraditionele wijze voor te stellen. Stel u voor : de nagelwonden

- 33 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 33

zijn niet in de handpalmen, maar op de polsen afgebeeld ! De lanswonde staat links, wat alleen verklaard kan worden door het feit dat de lijkwade een negatief beeld is, waarop men in feite alles omgekeerd ziet.

Uitzonderlijk detail: op de lijkwade van Turijn is Jezus Christus volledig naakt afgebeeld, een unicum... Zelfs nu heeft geen enkele kunstenaar het gewaagd de geselwonden op de naakte dijen zo duidelijk en scherp afgetekend af te beelden. Hoe zou een middeleeuws kunstenaar een dergelijk verborgen realisme in zijn werk kunnen bereiken ? Paul Vignon had in samenwerking met de fysicus Colson, van de Polytechnische school in Parijs, proeven gedaan om de afdrukken op de lijkwade na te bootsen. Samen waren ze er na lang zoeken en talrijke mislukkingen in geslaagd d e omstandigheden, waarin Jezus Christus begraven werd, te reconstrueren.

Vignon en Colson gelukten erin, bij middel van zinkdampen en fotografische platen, te bewijzen, dat een traag verdampende stof, die dampen verwekt met een chemische activiteit, op elke geschikte stof een soort negatief, gelijkend op dit van de lijkwade, kan verwekken.

Deze proeven werden verricht i n dezelfde voorwaarden, zo scheikundig als fysiologisch, als deze waarin het lichaam van Christus begraven was geworden.

Uitgaande van de veronderstelling dat het lichaam van Christus niet volgens de joodse tradities gewassen en gebalsemd was geworden, maar wel dat de lijkwade met myrrhe en aloë besproeid was om de lijkgeur weg te nemen, konden beide geleerden aantonen, hoe de afdrukken eventueel tot stand gekomen waren.

Een mens produceert in functie van zijn al of niet pijnlijke doodstrijd een hoeveelheid lijkzweet. In lijkzweet komt een hoeveelheid ureum voor. Dit ureum ontbindt spontaan, waardoor ammoniak en koolzuur vrijkomen. Ammoniakdampen kleuren linnen, doordrenkt met aromatische oliën (zoals aloë en myrrhe), donker rood-bruin, in schakeringen zoals voorkomen op de lijkwade van Turijn. De vlekken vertonen veel overeenkomst met zeer oude gestolde bloedvlekken. Net zoals zinkdampen vormen ammoniakdampen negatieve afdrukken. Hierbij werd opgemerkt dat de hypothese van Vignon en Colson volledig in overeenstemming is met de teksten van het evangelie : het lichaam van Christus werd niet gewassen, noch geolied, noch in banden gewikkeld of langdurig begraven. A l deze voorwaarden zijn volgens de teksten van het evangelie vervuld. To t op heden heeft men nog nooit al deze voorwaarden kunnen verenigen, alleen bij de lijk-

- 34 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 34

wade van Turijn passen alle vaststellingen volkomen bij elkaar.

Vignon en Colson voerden een reeks proeven uit, om aan te tonen hoe de afbeelding op de lijkwade op een natuurlijke wijze tot stand was gekomen.

Volgens de «oude Mozes-tradities » werd een lijkwade « tot de begrafenis voorbereid », door ze in een mengsel van olijfolie en aloë te dippen. Om de verdamping van lijkzweet te reconstrueren werd het lichaam besprenkeld met een waterige ammoniakoplossing. Op deze wijze hoopten ze het ureum te produceren, dat normaal overvloedig in lijkzweet aanwezig is, bij mensen die in grote pijn of schrik gestorven zijn.

En werkelijk, in de periode tussen 24 en 48 uren, ontstond een roestbruine afdruk van een lichaam, dat echter bij langer verblijf van het lichaam in de lijkwade verdween.

Vignon dacht hier het bewijs gevonden te hebben, hoe de afdrukken op de lijkwade tot stand gekomen zijn.

Toch was zijn resultaat niet te vergelijken met wat er op de lijkwade te zien is. Latere proeven van Dr. Judica Cordiglia en Dr. Romanese kenden evenmin veel sukses.

Vignon noteerde de klaarste afdrukken op plaatsen waar er onmiddellijk contact was tussen het lichaam en de lijkwade : voorhoofd, neus, handen, enz. De afdrukken van plaatsen zonder, direct contact waren minder duidelijk : reeds toen merkte Vignon op dat de afdrukken tot stand waren gekomen in functie van de afstand van het lichaam tot de lijkwade. Dat Vignon de hele zaak wetenschappelijk benaderde bleek uit zijn eigen kritiek op zijn « vaporographie-theorie ». Nooit heeft hij de vele details van de lijkwade kunnen reproduceren. Hoogstens een vage gelijkenis.

Later zou blijken dat de afbeelding op de lijkwade nog veel meer details bevat dan men in 1902 kon vermoeden ! Alleen de techniek van de ruimtevaart zou de ontdekking van deze details mogelijk maken.

Hoe kan men bij al deze ontdekkingen nog geloof hechten aan de stelling dat de lijkwade het werk is van een geniale vervalser ?

Na vele proeven en eindeloos herhaalde testen waren Colson en Vignon tot de konklusie gekomen, dat alleen verdamping de oorzaak van ele afdrukken op de lijkwade kon zijn. Ze hadden immers proefondervindelijk vastgesteld dat er ook op plaatsen waar geen direct contact tussen de lijkwade en het lichaam mogelijk was, afdrukken voorkwamen.

Dit kon, volgens hen, alleen het gevolg zijn van een natuurlijk proces, wat meteen betekende dat de lijkwade van Turijn geen schilderij of vervalsing kon zijn.

- 35 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 35

De andere leden van de vergadering weigerden Delage, Vignon en Colson in hun redenering te volgen en er ontstond een ongelooflijke rel in de achtbare « Académie de Médecine ». Zoals altijd, wanneer verschillen van mening aanleiding geven tot gepassioneerde debatten e n oeverloze twistgesprekken, werd d e hoofdzaak uit het oog verloren en begon men naast de kwestie te praten. Dit deed zich ook nu voor.

Omzeggens niemand nam de moeite, de tekstvan de verklaring van prof. Delage ernstig te bestuderen ! Het was dan ook geen wonder dat tal van absurditeiten over Delage en zijn onderzoek verteld werden. Het ene gerucht was al gekker dan het andere.

Het werd er niet beter op toen prof. Delage zonder meer verklaarde : « De afdrukken op de lijkwade van Turijn zijn deze van Jezus Christus... » Dat was te veel gezegd, en het verslag van de vergadering werd ingehouden. Het was uitgerekend een vooraanstaand christen, kanunnik U. Chevalier, die zich het felste tegen de opvattingen van prof. Delage verzette !! De kanunnik ging zelfs een stap verder : volgens hem had Delage duidelijk aangetoond dat de lijkwade van Turijn een vervalsing was. Ook al kwam Chevalier nooit met enig tastbaar bewijs voor de dag, om de stellingen van prof. Delage te weerleggen. In feite was het voornaamste argument van U . Chevalier het dossier van de tegenpaus Clemens VII (Avignon). Uit de briefwisseling tussen de bisschoppen van Troyes (d'Arcis en de Poitiers) en Clemens VII bleek, volgens Chevalier, duidelijk dat de lijkwade een vervalsing, een schilderij was !

De houding van kanunnik U. Chevalier was in feite niet zo verwonderlijk. Enkele jaren tevoren had hij zijn houding ten overstaan van de lijkwade reeds duidelijk gemaakt in zijn « Etude critique sur l'origine du Saint-suaire de Lirey-Turin » (Kritische studie over de oorsprong van de lijkwade van Lirey-Turijn.)

In deze tekst ontwikkelde de geleerde kanunnik de stelling dat de foto's van Secondo Pia onomstotelijk bewezen dat de lijkwade het werk was van een middeleeuws schilder.

Een der argumenten was : « het gebaarde gelaat van de Christusfiguur. » Als oorsprong van de lijkwade duidde de kanunnik de middeleeuwse passiespelen aan ! Daar was het inderdaad de gewoonte dat de akteur, die de Christus-rol vertolkte, ineen lijkwade gewikkeld werd, voor hij ten grave werd gedragen. Waarom men daarvoor een zo onduidelijk geschilderde lijkwade als deze van Turijn zou gebruiken, dat kon Chevalier niet aantonen. Want wist men niet uit het Evangelie, dat Jozef van Arimathea een

- 36 _

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 36

zuivere lijkwade gekocht had, om er het lichaam van Jezus in af te leggen ?

Een uitleg kan natuurlijk gevonden worden inhet feit, dat in vele passiespelen en ook graalverhalen sprake is van de lijkwade na de verrijzenis. Dan is het waarschijnlijk dat men op het gebruikte doek een wazige figuur zou schilderen. Maar zou men dan een dergelijk zeldzaam duur linnen als de lijkwade van Turijn gebruiken als een toneelattribuut ? De eerbiedwaardige kanunnik verkoos echter bij zijn opvattingen te blijven, liever dan toe te geven dat de resultaten van geleerden als Delage, Vignon en Colson tenminste het onderzoeken waard waren. Een der meest aanvaardbare theorieën over het ontstaan van de afdrukken op de lijkwade van Turijn was dat het doek lange tijd over een schilderij, waarop het lichaam van Jezus Christus was afgebeeld, had gelegen.

Door de chemische inwerking van de kleurstoffen op het schilderij zou dan 'een negatief beeld op het linnen ontstaan.

Vignon beweés echter klaar en duidelijk dat er hier geen sprake kon zijn van een afdruk, ontstaan door onmiddellijk en innig kontakt.

Neen, zegde Vignon, de afdrukken op de lijkwade van Turijn zijn deze van een menselijk lichaam. En het is hier geen kwestie van kontakt tussen linnen en de bloederige wonden van de dode.

De zaak is veel uitzonderlijker : de afdrukken zijn ontstaan door fenomenen die alleen de dag van vandaag door de wetenschap kunnen geanalyseerd worden. Iets wat onze voorvaderen niet konden. Niemand uit die tijd heeft zelfs maar kunnen vermoeden wat er in onze dagen allemaal mogelijk is.

Het staat dan ook boven alle twijfel, dat niemand uit de middeleeuwen er rekening had mee kunnen houden dat men de kleurdensiteit in functie van de afstand tussen lijkwade en lichaam zou analyseren. Hoe lichter de kleur, hoe groter de afstand tussen lichaam en lijkwade. Daarom hebben de afdrukken van de uitstekende delen van het lichaam een omgekeerd model : de uitstekende delen. zijn veel duidelijker dan de dieper liggende lichaamsdelen.

In een latere verklaring zegde Paul Vignon : « Wij weten nu met zekerheid waarom de beelden op de lijkwade negatief zijn en waarom de bloedvlekken bruin-rood gekleurd zijn. In geen enkel ander oosters graf heeft men ooit dergelijke afbeeldingen op een lijkwade gevonden. Dit omdat daar nooit de uitzonderlijke voor.waarden terzelfder tijd vervuld waren. I n al die oude graven heeft men altijd een gemummifieerd lichaam of een vergaan ske-

- 37 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 37

let gevonden. Een mummie kan geen afdrukken achterlaten, en een ontbonden lijk zou steeds de eventueel gevormde afdrukken bij zijn tot stof vergaan vernietigen. Niemand heeft tot op heden deze stellingname kunnen weerleggen. Bij elke poging tot wetenschappelijk debat sleurde men er allerlei bijkomstigheden bij en begon men naast de kwestie te praten. Hoe dan ook, steeds komt men tot het innemen van religieuze stellingen. Iets waar noch prof. Delage, noch ik ooit aan gedacht hebben. Wij hebben ons nooit beziggehouden met vragen over de goddelijkheid van Jezus Christus of over het feit of hij al dan niet verrezen is. Over dergelijke kwesties vellen wij geen oordeel. Maar over alles wat wij in eer en geweten wetenschappelijk vastgesteld hebben dagen wij iedereen uit, het tegendeel te bewijzen... » (uit Le Soir - 1902). *

*

*

*

*

Zo ontaardde een nuchter zakelijke bespreking van een streng wetenschappelijk onderzoek, verricht door eminente geleerden bijna in een onwaardige scheldpartij. De gemoederen geraakten oververhit, en meteen was ook alle redelijkheid zoek. Men beschuldigde elkaar wederzijds van kwade trouw en valse verónderstellingen. De sfeer was verpest, en van enig nuchter wetenschappelijk denken was geen sprake meer.

De verantwoordelijken over de lijkwade waren door dit onwaardig spektakel zo ontgoocheld, dat ze verdere medewerking weigerden. Dit was natuurlijk koren op de molen van diegenen die de lijkwade als een vervalsing beschouwden. 1)e openbare opinie was geschokt, en het argument dat men « medewerking weigerde uit vrees voor ontmaskering van de vervalsing » speelde in de kaart van diegenen die zich, zonder oog voor de argumenten van prof. Delage, hoe dan ook tegen de echtheid van de lijkwade verzetten.

Het was dan ook geen verrassing, toen men vernam dat paus Leo XIII zich categorisch uitsprak tegen de echtheid van de lijkwade van Turijn. De paus kreeg echter de tijd niet meef om zijn voornemen op papier te zetten. Hij stierf in 1903.

Hoe wisselvallig het pauselijk oordeel wel is, moge blijken uit de houding van Pius X. Op 9 december 1905 verleende Pius X.een reeks aflaten aan een ieder die enkele ogenblikken bezinning hield voor dit « Heilig Gelaat ». De aflaten waren veelvuldig : alle reeds door de vroegere pausen verleende aflaten aan wie « de kroon der v i j f wonden » vereerde, aangevuld met de apostolische zegen.

- 38 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 38

- 39 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 39

De bisschop v a n L u i k , M g r. Monchamp, velde w e l een Salomonsoordeel over de lijkwade. Letterlijk verklaarde hij : « On nous demande, si les bulles de l'antipape Clément VII et le mémoire de l'évêque de Troyes prouvent que le Suaire n'est pas authentique. Nous répondons qu'à notre sens, ces documents prouvent que les deux parties, convenaient que le Suaire n'était pas le vrai Suaire de Jésus-Christ. I l faudrait donc démontrer qu'elles avaient tort » (Men vraagt ons, of de buts van tegenpaus Clemens V I I en het memorandum van de bisschop van Troyes bewijzen dat de lijkwade niet echt is. Wij antwoorden, dat naar onze mening, beide partijen erkennen dat de lijkwade niet de echte lijkwade van Jezus-Christus is. Het moet dus aangetoond worden dat zij ongelijk hadden ».)

De Eerste Wereldoorlog wierp zijn schaduw vooruit, en de lijkwade verdween uit de actualiteit. Tijdens de Eerste Wereldoorlog voerde` een Russisch regiment een afbeelding van d e «Mandylion» in zijn vaandel. Mogelijk hoopten de Russen dat het aloude «palladium », dat eertijds de christenen van Edessa zo dikwijls tegen onheil behoed had, ook voor hen werkzaam zou zijn.

Een foto van dit Russisch vaandel bevindt zich nu nog in• het « Imperial War Museum » te Londen. (Ref Q 32210)

Resultaat van de proef van Dr. J. Cordiglia.

- 40 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 40

K C R K E L I J K C H C R A L D I K t.. nJC t'i.S� � .� L)� J� JJ. .A. � J .J� .-� S� tJ.)�)t-� ,i Jt �. -� ,tJC nV� ii� .i� -y� iSC i iC J. i iC Jt � �t ;� ..nJn.-�.. n5� � n itC )t�J. , .y`J � � n-� � .t5̀ . ti� ...� n n:Jt DE

W A P E N S

B I S S C H O P P E N

V A N

V A N

D E

A N T W E R P E N

� '4J� itJ.„JA,J„� .J,� VJ.iC .J.>r� J� . tzJ.>'r� A *� J �� n>;xn�it�� J� J J. ;� ;t� ;,g� -,� �J,„r,>J;A t�>'r� ��t�ç>' � t� <�*iI*s� tilks*., 8. A U B E R T U S V A N D E N E E D E In de r i j v a n de bisschoppen van Antwerpen v e r s c h i j n t a l s a c h t s t e en o p v o l g e r v a n A m b r o s i u s C a p e l l o , A u b e r t u s v a n d e n E e d e , g e b o r e n te Brussel op 14 maart 1603.

Z i j n v a d e r was a d v o k a a t e n z i j n moeder was E l i s a b e t h l e M i r e , een n i c h t v a n b i s s c h o p l e M i r e , o f M i r u s .

De g r o o t v a d e r v a n A u b e r t u s , F r a n s v a n d e n E e d e , w a s p r o k u r e u r generaal v a n Brabant ( 1 ) .

Op 1 5 j a n u a r i 1 6 2 4 t r a d A u b e r t u s v a n d e n E e d e i n d e g e e s t e l i j k e stand om i n d e k a t e d r a a l v a n A n t w e r p e n e e n k a n u n n i k a a t t e a a n vaarden.

Op 3 0 a u g u s t u s 1 6 2 7 b e h a a l d e h i j h e t l i c e n t i a a t i n b e i d e r e c h t e n ; h i j was t o e n diakan en o p 8 a p r i l 1628 werd h i j p r i e s t e r g e w i j d .

In h e t k a p i t t e l van de katedraal vervulde h i j t a l van a d m i n i s t r a tieve funkties.

I n 1 6 5 8 w e r d v a n d e n E e d e l a n d s d e k e n e n kwam h i j i n d i e h o e d a n i g heid op 1 augustus van d a t j a a r t e Borgerhout een nieuwe kapel inzegenen : d e p r e l a a t v a n S t . - M i c h i e l s a b d i j z o n g e r d e e e r s t e Heilige Mis. ( 2 ) Aubertus v a n d e n Eede w e r d v i c a r i s - g e n e r a a l v a n b i s s c h o p C a p e l l o .

Op 3 j a n u a r i 1 6 7 5 v i e r d e h e t k a p i t t e l h e t v i j f t i g j a r i g k a n u n n i k a a t van v a n d e n E e d e .

Het j a a r d a a r o p o v e r l e e d b i s s c h o p C a p e l l o e n b e g i n 1 6 7 7 w e r d z i j n vicaris-generaal a l s z i j n opvolger aangeduid. De bekrachtiging door paus I n n o c e n t i u s X I v o l g d e o p 13 september v a n d a t z e l f d e j a a r.

Op 31 o k t o b e r 1 6 7 7 w e r d A u b e r t u s v a n d e n E e d e t e B r u s s e l b i s s c h o p g e w i j d , h i j w a s t o e n 7 4 j a a r . Z i n s p e l e n d o p z i j n naam k o o s h i j als wapenspreuk : " J u r e Jurando" ( o n d e r e e d e ) .

- 41 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 41

Als wapen z e l f v o e r d e h i j e e n g e v i e r e n d e e l d s c h i l d waarvan h e t 1ste e n h e t 4de k w a r t i e r v a n s i n o p e l ( = g r o e n ) m e t d r i e v i j f b l a d bloempjes v a n z i l v e r ; h e t tweede k w a r t i e r v a n k e e l ( = r o o d ) m e t drie palen van hermelijn; h e t derde van sabel ( = zwart), een burchttoren van z i l v e r ; h e t v i e r d e k w a r t i e r g e l i j k aan h e t e e r s t e ; een s c h i l d h o o f d v a n z i l v e r d a t b e l a d e n i s m e t d r i e z w a r t e m e r l e t ten. ( 3 ) Het " A r m o r i a l g é n é r a l " v a n R i e t s t a p g e e f t n o g t w e e a n d e r e f a m i l i e s v a n den Eede met v e r s c h i l l e n d wapen; é é n u i t Vlaanderen e n één u i t H o l l a n d . I n e e n w a p e n l i j s t v a n h e t g e s l a c h t G h y s b r e c h t s , door O c t . L e M a i r e , k o m t e e n f a m i l i e v a n D u r p o f v a n Dorpe v o o r d i e eveneazs o p g r o e n d r i e z i l v e r e n v i j f b l a d b l o e m p j e s v o e r d e .

Het v i j f b l a d i s e e n t a m e l i j k v e e l g e b r u i k t w a p e n f i g u u r , v o o r a l in de middeleeuwse h e r a l d i e k van Engeland komt h e t v e e l v u l d i g v o o r.

In h e t v o l k s g e l o o f zou d i t bloempje onheilwerend z i j n en g e l u k aanbrengen a l s men h e t b i j z i c h d r o e g . I n d e v o l k s g e n e e s k u n d e d i e n d e h e t om wonden t e g e n e z e n e n z e l f s a l s g o r g e l d r a n k . D a t b l i j k t u i t een t e k s t van de geleerde Hondius e n d i e zegde ervan dat h e t d i e n d e " t o t quetsueren ende wonde, i n o f f b u y t e n aen het l y f " . ( 4 ) Bisschop v a n d e n Eede k r e e g n a u w e l i j k s t i j d om h e t w e r k v a n z i j n voorganger v o o r t t e z e t t e n . I n d e tweede h e l f t v a n d e 17de eeuw werd A n t w e r p e n m e e r m a a l s g e t e i s t e r d d o o r é é n v a n d e m e e s t g e v r e e s de p l a g e n v a n d i e t i j d : d e p e s t .

Geen w o n d e r d a t d e z e k w a a l i n d e v o l k s m o n d d e " h a a s t i g e z i e k t e " genoemd w e r d ; o p e n k e l e d a g e n t i j d w e r d e n s o m s h e l e g e z i n n e n weggehaald.

In 1 6 6 6 , komende v a n Amsterdam, s l o e g d e v r e s e l i j k e k w a a l w e e r toe i n Antwerpen. E i n d a p r i l verschenen d a t j a a r d e e e r s t e t e k e nen v a n b e s m e t t i n g o p h e t f o r t " d e P e r e l " , o p d e L i n k e r o e v e r .

Wegens h e t d r e i g e n d e g e v a a r g i n g z e l f s d e S i n k s e n -Ommegang n i e t uit.

Eind m e i b r a k d e z i e k t e u i t i n e e n gang v a n d e B o n t m a n t e l s t r a a t en a l w i e z i c h i n d e h u i z e n a l d a a r b e v o n d , w e r d n a a r " S t u i v e n b e r g " o v e r g e b r a c h t . NOg i n 1666 e n o o k h e t j a a r d a a r o p s l o e g d e p e s t weer t o e m e t v e e l e r g e r e g e v o l g e n .

In 1668 werden weer v e r o n t r u s t e n d e s t e r f g e v a l l e n genoteerd v a n mensen d i e s l e c h t s k o r t e t i j d z i e k w a r e n , z o d a t h e t w e e r g e v a l l e n van p e s t k o n d e n z i j n . O p d r i e w e k e n t i j d s t i e r v e n i n é é n h u i s houden v i j f k i n d e r e n . D e A n t w e r p s e p e s t c h i r u r g D a v i d v a n M a u l d e moest e e n s t e m e e r p e s t v e s t s t e l l e n . ( 5 ) I n 1 6 7 8 w e r d h e t t e A n t w e r p e n g e d u r e n d e d r i e maanden w e e r e e n pestperiode. De v r e s e l i j k e z i e k t e kende geen onderscheid t u s s e n arm o f r i j k , r a n g o f s t a n d .

Het s t e r f t e c i j f e r b e d r o e g t o e n 6 . 0 0 0 p e r s o n e n , w a a r o n d e r n i e m a n d minder d a n d e b i s s c h o p v a n Antwerpen.

- 42 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 42

Pas ĂŠ ĂŠ n j a a r n a d e i n b e z i t n a m e v a n d e b i s s c h o p p e l i j k e z e t e l v a n Antwerper w e r d A u b e r t u s v a n den Eede d o o r d e p e s t g e v e l d e n s t i e r f op 6 n o v e m b e r 1 6 7 8 .

Hij werd begraven i n de k a t e d r a a l van Antwerpen.

Het p o r t r e t v a n b i s s c h o p v a n d e n Eede w e r d g e s c h i l d e r d d o o r J a n Erasmus Q u e l l i n d e J o n g e r e , d i e o o k h e t p o r t r e t v a n b i s s c h o p Nemius s c h i l d e r d e . ( 6 ) Jos G o o l e n a e r t s BRONNEN 1. B a r o n d e R y c k m a n d e B e t z & v i c o m t e F e r n . d e J o n g h e d ' A r d o y e : Armorial e t biographies des chanceliers e t c o n s e i l l e r s de Brabant.

2. J . B . S t o c k m a n s : G e s c h i e d e n i s D e u r n e - B o r g e r h o u t - d e e l 2 b l z . 9 1 , U i t g a v e De V r i e s -Brouwers De t o e n m a l i g e p r e l a a t v a n S t . - M i c h i e l s w a s N o r b e r t u s v a n Couwerven.

4. H . W . K i t s N i e u w e n k a m p : E n c y c l o p e d i e v a n d e H e r a l d i e k e n C. P a m a : H e r a l d i e k e n g e n e a l o g i e , P r i s m a 1 3 9 1 e n S p e c t r u m 1 9 6 9 5. K a n . F 1 . P r i m s : G e s c h i e d e n i s v a n W i l r i j k , U i t g a v e Gemeentebestuur 1952, b l z . 141 6. B e s c h r i j v e n d k a t a l o g u s v a n h e t K o n i n k l i j k Museum v a n S c h o n e Kunsten A n t w e r p e n , 1 9 5 8 v e r d e r : P r o f . D r . D e C l e r c q : H e t bisdom Antwerpen 1559'-1962, U i t gave D e V l i j t Gazet v a n A n t w e r p e n 1 7 e n 1 8 d e c e m b e r 1 9 7 7

- 43 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 43

A u b e r r u s van tien € k .

n

t

ü

c

r

p

n

1677- 1o7A

PUçSe\ 14-3-1603 `611-167, h5r.in clakafhecr�r1� AYIf1i.

- 44 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 44

kastelen in vlaanderen FR A G M E N T

UI T

•

•

� • i

- , N

.

;r4

.

.

= •

�i�1�'_

�

.

�

;

- L 7 í

.

«VAN KASTEEL NAAR KASTEEL» deel 2 Uitgave : Kulturele Heemkring «HOBONIA»

—4 5 —

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 45

ZWARTE A R E N D Het kasteel «Zwarte Arend» kan men vinden in de gemeente Deurne, aan de grens met Wijnegem. De historische woonstede ligt middenin een klein park aan een wijk die naar het kasteel genoemd werd.

De wijk «Zwarte Arend» ontstond op een gedeelte van het vroegere kasteelgoed. Ongeveer 3/4 van het oude kasteelpark werd rond 1959 verkaveld voor de aanleg van deze wijk.

In deze woonwijk bemerkt men, naast de straatnamen «Zwarte Arendlaan» en «Arendshoflaan» nog : «Koningsarendlaan», «Velduilstraat», «Lammergierstraat», «Zeearendstraat», «Condorlaan», «Haviklaan», «Buizerdlaan», «Edelvalklaan» en «Sperwerlaan». Voorwaar een heel vogelasiel !

Bij die straatnaamgeving heeft men dus bewust voor roofvogels gekozen, in overeenstemming met de naam van het oude kasteeldomein «Zwarte Arend». Het is echter geenszins zeker dat die benaming zou terugslaan op de «arend» als roofvogel. De naam «Zwarte Arend» - eertijds «Arentshoff» - zou b.v. ook kunnen beduiden dat één der eerste eigenaars van die woonstede behoorde tot de belangrijke Antwerpse familie «Arents», die als familiewapen een blauwe arend voerden. Voorlopig blijft de naamgeving echter nog een vraagteken.

De eerste vermelding van het kasteeldomein «Zwarte Arend» gaat terug tot 15 februari 1625.

Op die dag verkoopt Magdalena van Hove het «speelhof» of «huys van plaisantie» «Arentshoff» aan het echtpaar Laureys Biel-Catharina de Gavarelle.

Laureys Biel was een befaamd rechtsgeleerde en als dusdanig raadsheer bij de «Grote Raad» van Brabant. Samen met zijn schoonbroer, Jan de Gavarelle (t1645), sekretaris van Antwerpen, Opperste Raad der Nederlanden, enz., kocht hij het «gedemolieerde» kasteeldomein «Gallifort» van Anna Tucher, dochter van Lazarus Tucher, een vooraanstaand koopman uit een machtige handels- en bankiersfamilie uit «Neuremberg». Aan de familie Tucher was b.v. Filips II, koning van Spanje, 12 miljoen schuldig - een bedrag dat hij van de bank Tucher had geleend.

Laureys Biel, overleden in 1641 en begraven in de Antwerpse Sint-Jakobskerk, verkocht het «Arentshoff» op 6 augustus 1639 aan Aloysius du Bois, koopman te Antwerpen. De verkoopakte vermeldde : «... eene hoeve, gemeenlyck «Arentshoff» genaempt, met poorthuyse, huyzing van playsantie en hove, rontsom omwaetert, met twee pachtershuysen, groot samen 19 bunder (= ca 25 ha), onder Deurne en Wyneghem...»

Een «Caerte metinge ende descriptie figurative van de hoeve genaempt den swerten arent», uit 1645, geeft een vrij goed beeld van de toenmalige toestand van het kasteelgoed.

Het domein bestond uit een eenvoudige stenen woning (waarschijnlijk tussen 1609 en 1625 opgetrokken), waarvan de voorgevel naar het noorden was gericht. Ze was gelegen binnen een rechthoekige hofgracht. Ten zuiden hiervan lagen een symmetrisch aangelegde tuin, eveneens met slotgracht, en nog iets meer naar het zuiden, een bosje met stervormig aangelegde dreven.

Een «Caerte figuratieff» uit 1756 opgemaakt door landmeter P. Steynen - tot vaststelling der grenzen tussen Deurne en Wijnegem - vermeldt Jonker Simon-Karel de Neuf, heer van Hoogelande, enz., als eigenaar van het «Arendshof».

De familie de Neuf verschijnt te Antwerpen in het begin van de 17de eeuw. Een Simon de Neuf (1620-1655) was «tollenaer» te Antwerpen. Eén zijner kinderen, ook Simon de Neuf geheten (1644-1714), huwde o p 4 mei 1686 Jacoba-Maria van Eversdyck, vrouwe van Hooghelande. Hij werd geadeld op 20 mei 1693, en nam het wapen van de familie Eversdyck over, daar zijn echtgenote de laatste telg was van haar geslacht.

De oudste zoon van dit echtpaar, Simon-Balthasar de Neuf, heer van Hooghelande, enz., (15 mei 1688-20 december 1740), huwde op 23 februari 1710 Carolina le Cat, te Antwerpen

- 46 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 46

geboren op 21 april 1687, die echter reeds in 1720 overleed. Simon-Balthasar de Neuf verzaakte aan de wereld, trad in het seminarie, werd priester en gegradueerd kanunnik, en later, op 18 juni 1731, zelfs deken van het O.L.Vrouw-kapittel te Antwerpen.

Uit zijn huwelijk had de kanunnik o.a. een zoon : Simon-Karel de Neuf (1710-1768), die hem in al zijn bezittingen opvolgde.

Jonker Simon-Karel de Neuf, heer van Hooghelande, Ter Linden onder Edegem, enz., geboren op 24 november 1710, huwde op 18 september 1733, in de Antwerpse Sint-Joriskerk, de één jaar jongere Maria-Suzanna van Colen, dochter van Jan van Colen, heer van Burcht, en van Anna-Maria de Heuvel.

De familie van Colen was een koopmansgeslàcht, afkomstig uit Aken, wat meteen de schrijfwijze «von Cólien» verklaart die voorkomt in de 16de eeuw; deze familie werd nog van Cohen of Coelen genoemd. Op het einde van de 16de eeuw vestigde een lid van die familie zich in Antwerpen, waar hij een prachtig patriciërshuis op de Meir bewoonde. Dit huis, later door Gisbertus-Franciscus van Susteren aangekocht, werd herbouwd tot het latere Koninklijk Paleis - thans I.C.C. (Internationaal Cultureel Centrum).

Op 26 maart 1630 werd, door keizer Ferdinand II aan de familie van Colen adeldom toegekend.

Door het huwelijk van Servaas van Colen (1672-1705) met Maria-Catherina Courtois (16721730), de énige dochter van Karel-Frans Courtois en van Maria-Catherina Bosschaert, tevens erfgename van Boechout, kwam deze heerlijkheid aan de familie van Colen, die ze behield tot aan de Franse Revolutie. Bij K.B. van 9 november 1907 werd het familiewapen van Colen, als gemeentewapen toegekend aan Boechout.

Het echtpaar Simon-Karel de Neuf - Maria-Suzanne van Colen nam zijn intrek op het heerlijk goed «Arendshof.» onder Deurne, waar slechts één kind, een zoon, het levenslicht zag.

Die zoon, Simon-Karel-Jozef, geboren op 6 november 1734, trad op 6 februari 1755 in het huwelijk met Filippina-Josefina du. Bois, vrouwe van Aische-en-Réfail - in het graafschap Namen - (jt24 januari 1762). Zij was een dochter van Ludovicus-Josephus-Joannes du Bois, heer van Aische, en van Barbara-Anna-Filippina-Josephina van Halmale.

Simon-Karel-Jozef de Neuf erfde het «Arendshof» van zijn vader, met ca. 15 bunder (= ongeveer 20 ha) gronden. Hij liet het omwaterde kasteel afbreken in 1784 en herbouwen tot het kasteel dat we nu nog kunnen zien. Tevens liet hij in Edegem het «Hof ter Linden» met de grond gelijkmaken en naar zijn smaak heroprichten in 1770-1773.

Simon-Karel-Jozef de Neuf, heer van Wommelgem en Immerseel, enz., kocht in 1787 van Karel de Heuvel het huys van plaisantie «Beyckhoven» op de grens van Deurne en Wijnegem.

De gemeente Wommelgem kreeg het familiewapen de Neuf - de laatste adellijke bezitter vóór de Franse Revolutie - als gemeenteblazoen toegewezen. Dit wapen bestaat uit een schild van goud, beladen met drie everzwijnkoppen van azuur (heraldische benaming voor blauw), geplaatst 2-1. Dit wapen is het blazoen van de uitgestorven familie van Eversdyck, dat door Simon de Neuf (1644-1714) werd overgenomen. Het oude wapenschild van de familie de Neuf was van sinopel (heraldisch voor groen) met twee dwarsbalken (of horizontale balken) van zilver, verge-

- 47 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 47

zeld van negen zespuntige sterren van goud : drie in het schildhoofd, drie tussen de balken en drie in de schildvoet. Dit wapen vinden we verschillende malen terug in het bezienswaardig Antwerps museum Plantin-Moretus. Balthasar Moretus III (1646-1696) huwde in 1673 Anna-Maria de Neuf (1654-1714), dochter van Simon en Anna Steymans. Een portret in de zgn. Moretuszaal van dit museum toont het wapenschild de Neuf, dat o.a. ook terug te vinden is als beeldhouwwerk op één der zuilen van de overdekte galerij op de binnenkoer.

Simon de Neuf en Filippina-Josefina de Bois hadden twee dochters : Anna-Henrietta en MariaCarolina, die de bezittingen van hun ouders erfden als universele erfgenamen. Een zoon uit datzelfde huwelijk, Alfonsius-Josephus de Neuf, geboren op 7 mei 1761, overleed op jeugdige leeftijd.

Anna-Henrietta de Neuf erfde reeds de Naamse heerlijkheid Aische-en-Réfail, bij het overlijden van haar moeder in 1762. Haar vader deed in haar naam (zij was amper 5 jaar) het verhef van die heerlijkheid, waarvan zij pas dertig jaar later, na het overlijden van Simon de Neuf, het vruchtgebruik verkreeg. Tevens kreeg zij toen de beschikking over de andere bezittingen van haar ouders : nl. het huis «de Reygere», op de Antwerpse Paardenmarkt; het kasteel «Ter Linden» onder Edegem; het kasteeldomein «Zwarte Arend» onder Deurne, enz.

Anna-Henrietta de Neuf zag het levenslicht te Antwerpen op 27 januari 1757 en trad in het huwelijk met Theodoor-Jozef-Laurent, ridder van de Werve. Vroeg weduwe geworden hertrouwde zij op 25 augustus 1782 te Antwerpen met Karel-Jakob-Pieter-Ignaas, graaf d'Oultremont; graaf van het Heilig Rijk; heer van Wégimont, Soumagne, enz., oudste zoon van JoannesBaptista-Georgius, graaf d'Oultremont en van Maria-Jacquelina-Maria de Tiarck-Walta.

De familie d'Oultremont, afkomstig uit het prinsbisdom Luik, werd reeds vermeld in de 12de eeuw. Zij voeren een wapen dat doorsneden is, waarvan A van keel (= heraldisch voor rood) en B van sabel (= zwart); over alles heen een leeuw van zilver, met een gouden kroon, tong en nagels. Jan-Frans, graaf d'Oultremont (1679-1737), heer van Chevetogne, enz., was tevens baron van het grottenplaatsje Han. In een brief van 17 november 1955 stond de toenmalige graaf d'Oultremont de Wégimont de Warfusée toe dat het wapen van zijn familie aan de gemeente Han-sur-Lesse werd toegekend als gemeentewapen.

-

-

+s..;

.

Achterzijde van het kasteel (foto : Rita Cooreman-Van Steenbergen, Wechelderzande).

- 49 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 48

Graaf d'Oultremont (11 juli 1753-1802), was een (schatrijke) neef van de prinsbisschop van Luik. Tijdens de Franse Omwenteling werd hij zwaar gebrandschat in de «Contribution des Nobles», waar hij, in 1794, werd getaxeerd voor de som van 150.000 francs.

Simon de Neuf was met beide dochters, vergezeld van hun echtgenoten, uitgeweken naar Duitsland, tot de herfst van 1793. Kort vóór hun terugkeer overleed de jongste dochter, MariaCarolina de Neuf (geboren in 1759), echtgenote van Karel-Jozef-Maria du Bois de Vroylande (1757-1829), zodat de oudste dochter, Anna-Henrietta de Neuf, echtgenote van graaf d'Oultremont, de énige erfgename werd van het rijke bezit van haar ouders.

Het oude «huys van plaisantie», genaamd «Arendshof» was intussen dus volledig afgebroken geworden en in 1784 vervangen door het nieuwe kasteel «Zwarte Arend» dat we nu nog kunnen zien. Volgens een gedenksteen, geplaatst in de noordermuur van het kasteel, was het Maria-Jacoba-Simona-Antonia-Josefina d'Oultremont, dochtertje van Karel-Jacob-Pieter d'Oultremont de Wégimont en Anna-Henrietta de Neuf, die op 12 mei 1784 de eerste steen legde van dit lustslot. De gedenksteen luidt : MARIA JACOBA SIMONA ANT" JOS. TENELLA AMABILIS DILECTA FILIA CAROLI JACOBI PETRI IGNATII COMITIS D'OULTREMONT DE WEGIMONT ET ANN/E HENRIC/E MARI/E JOSE ANTE DE NEUF D'AISSCHE CONJUGUM INAVI MATERNI SIMONIS JOSEPH! CAROL! DE NEUF D'HOOGELANDE TOPARCH/E WOMMELGEM, AISSCHE ETC. SUBURBANO HOC PR/EDIO PRIMUM LAPIDEM PLAUDENTIBUS COGNATIS VICINIS CIVIBUS NOVO /EDIFICIO POSUIT XII MAY ANNO MDCCLXXXIV. Karel-Jacob, graaf d'Oultremont de Wégimont overleed in 1802, nog geen volle vijftig jaar oud.

Anna-Henrietta de Neuf, douairière d'Oultremont, nam haar intrek in haar kasteel «Zwarte Arend» te Deurne, waar ze teruggetrokken leefde. Zij overleed in haar huis «de Reygere», op de Paardenmarkt te Antwerpen (het latere Hotel Kums), op 19 maart 1830, 73 jaar oud. Het echtpaar d'Oultremont-de Neuf zorgde voor vijf kinderen : - Maria-Jacoba-Simona-Antonia-Jozefina, gravin d'Oultremont, was geboren op 23 augustus 1783 en overleed op 5 mei 1822; - Carolina-Adriana-Antonia-Jozefina, gravin d'Oultremont, werd te Antwerpen geboren op 19 augustus 1785 en overleed te Düsseldorf op 3 september 1795; - Ferdinandus-Simon-Mangold-Antonius-Josephus, graaf d'Oultremont, overleed te Vitry-leFrançois in Frankrijk, op 27 maart 1814. Het was één der eerste schermutselingen waaraan hij deelnam in de verplichte dienst onder Napoleon; - Emilius-Carolus-Desiderius-Antonius-Josephus, graaf d'Oultremont de Wégimont et de Warfusée, werd te Antwerpen geboren o p 21 juli 1787. Op 29 juni 1814 huwde hij zijn volle nicht - één der rijkste erfdochters van België - Maria-Charlotta-Francisca-Beatrix, barones de Lierneux de Presles (1789-1850), dochter van Theodoor, baron de Lierneux de Presles ( t 1821), en Isabella, gravin d'Oultremont (1763-1792). Hij overleed in het kasteel van Warfusée in het Luikse plaatsje Saint-Georges-sur-Meuse (nog steeds eigendom van de grafelijke familie d'Oultremont), op 3 augustus 1851; en - Olympia-Carolina-Gertrudis-Maria-Josepha, gravin d'Oultremont (1798-1844).

- 50 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 49

Bijgebouw.

Na het overlijden van Anna-Henrietta de Neuf werden, in 1832, de bezittingen verdeeld onder de kinderen. De jongste dochter, Olympia-Carolina, gravin d'Oultremont bekwam het kasteeldomein «Zwarte Arend» onder Deurne.

Olympia-Carolina-Gertrudis-Maria-Josepha, gravin d'Oultremont, werd te Antwerpen geboren op 29 december 1798 en huwde o p 16 juni 1818 met haar neef, Ferdinandus-FilippusLudovicus, baron du Bois, baron van Nevele (1795-1862), zoon van Ferdinand (1767-1848) en van Regina Wellens (1768-1841).

Ferdinandus-Filippus-Ludovicus du Bois de Nevele, provincieraadslid; senator; ridder in de Leopoldsorde; burgemeester van Edegem; enz., verbleef met zijn echtgenote en hun kinderen op het kasteel «Ter Linden» onder Edegem.

In 1826 werd het kasteeldomein «Zwarte Arend» verhuurd aan paters Jozefieten, die er tot in 1836 een kostschool hielden voor jongeren uit de hogere kringen; zij konden er een volledige kursus humaniora volgen. Volgens een statistiek uit die periode telde het bloeiend gesticht in 1832 105 leerlingen en 6 paters. Vanaf die tijd werd ook (verkeerdelijk) de benaming «Jezuietenhof» gebruikt voor het kasteel «Zwarte Arend». Jozefieten - en niet Jezuieten - zijn een kongregatie van Belgische paters en broeders, die zich uitsluitend wijden aan onderwijs, apostolaat en missie. De kongregatie werd in 1817, door kanunnik C.W. van Crombrugghe, te Geraardsbergen gesticht. Het hoofdklooster is in Melle (nabij Gent) en de kongregatie telt een paar honderd leden in België, Zaïre en Canada.

Op 26 mei 1844 overleed gravin Olympia-Carolina d'Oultremont, nog geen 46 jaar oud.

Ferdinand-Filips du Bois bleef nog burgemeester van Edegem tot 20 september 1850. In 1855 trok hij zich terug op het kasteel Ooidonk - dat hij in 1828, bij het overlijden van zijn oom, Karel du Bois de Vroylande de Nevele, had geërfd - waar hij in 1862 overleed. Het kasteel Ooidonk, in de Oost-Vlaamse gemeente Bachte-Maria-Leerne, was de zetel van de baronie van Nevele, die zich over zeventien dorpen uitstrekte.

Het echtpaar du Bois-d'Oultremont zorgde voor vijf kinderen : - Anna du Bois, geboren i n 1819, huwde o p 30 mei 1838 Karel-Paul-Jozef Moretus (1806-1850); - Aloijsia-Maria du Bois, in 1823 geboren, huwde Augustinus-Maria-Jozef van de Werve; - Emiel-Ferdinand-Karel-Jozef, baron du Bois de Nevele, geboren op het kasteel «Zwarte Arend» op 10 augustus 1820, huwde in 1843 te Brasschaat met Antoinine-Maria de Pret de Calesberg (1820-1890). Dit echtpaar bewoonde het kasteel «Ter Borcht» op de wijk «Donk» - 50 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 50

onder Brasschaat, waar Emiel overleed op 5 augustus 1877. Zijn grafsteen bevindt zich tegen de gevel van de Sint-Lambertuskerk te Ekeren; - Adolf-Gabriël, baron du Bois de Nevele, huwde in 1845 te Bazel met Rosalie, burggravin Vilain XIIII; en - Rafaëla.

In 1840 was het kasteeldomein «Zwarte Arend» van eigenaar verwisseld. Ferdinand-Filip, baron du Bois de Nevele, verkocht als mandataris van zijn echtgenote, Olympia d'Oultremont, en de mede-erfgenamen, het kasteel «Arendshof» met een park van 16 ha; slotgrachten; dichte hagen; een ijskelder; orangerie; stallingen; boomgaarden; moestuin; enz. Op 3 november 1840 werd, voor notaris Haenegraeff de akte verleden, waarbij Hendrik-Frans-Xaverius Cogels eigenaar werd van het kasteeldomein, voor de som van 90.000 frank.

Hendrik-Frans-Xaverius Cogels was een zoon van Jan-Baptist Cogels (30 maart 1729-18 februari 1799) en van Isabella-Cornelia-Maria Stier (geboren te Antwerpen op 23 januari 1738). Dit echtpaar had zes zonen : - Jozef-Hendrik (18 november 1762-14 februari 1821); - Jan-Baptist-Frans (27 mei 1771-15 juli 1771); - Karel-Frans (12 maart 1773-Ter Rivieren 4 maart 1801); - Hendrik-Frans-Xavier (4 november 1774-1 oktober 1846); - Albert-Ferdinand (30 januari 1776-11 februari 1852); en - Jan-Baptist-Lodewijk (18 juni 1777-2 januari 1830).

Het was dus de vierde zoon, Hendrik-Frans-Xavier, die de «Zwarte Arend» aankocht. HendrikFrans-Xavier Cogels deed, evenals zijn broers, een gedeelte van zijn studies t e Parijs.

Op 23 juni 1812 huwde hij te Antwerpen Adelaïde-Maria-Joseph van Havre (geboren te Antwerpen op 8 februari 1792), dochter van Karel-Jozef-Antoon, ridder van Havre, en van HelenaTheresia-Jeanne d e Vinck, d e toenmalige eigenaars van het kasteeldomein «Kyckuit» te Wijnegem (dit kasteel is nog steeds in het bezit van, en bewoond door de familie van Havre).

Adelaïde van Havre was een zuster van Constant van Havre, eigenaar van het «Lantaarnhof» en «Boeckenberg», twee kasteeldomeinen onder Deurne.

Hendrik-Frans Cogels overleed op het kasteel «Zwarte Arend» op 1 oktober 1846. Zijn echtgenote, Adelaïde-Maria van Havre, overleefde hem tot 5 juni 1864, en overleed te Antwerpen.

Bij de aanleg van Fort I in 1860 werden de omliggende gronden, w.o. de Zwarte Arend, met militaire erfdienstbaarheden belast. Binnen een straal van 585 meter mocht niet meer gebouwd worden; er mochten evenmin herstellingen uitgevoerd worden aan bestaande woningen. Deze afstand werd, op 28 maart 1870, verminderd tot 250 meter. Pas in 1949 werden die erfdienstbaarheden opgeheven en in 1959 werd Fort I gesloopt.

Het echtpaar Hendrik-Frans Cogels - Adelaïde-Maria van Havre had drie kinderen : - Alexander-Hendrik-Jozef Cogels, geboren te Antwerpen op 2 mei 1814, overleed ongehuwd in de Scheldestad op 21 april 1892; - Henrietta-Maria-Adelaïda (Antwerpen 29 december 1816-Namen 22 januari 1862), huwde op 11 mei 1841 haar neef Karel-Leon, graaf de Baillet (Antwerpen 6 april 1812-Namen 26 november 1885), zoon van Karel-Jan-Nepomucenus, graaf de Baillet en van JeanneDorothée Guyot. Na het overlijden van Henrietta-Maria Cogels hertrouwde Karel-Leon, graaf de Baillet, met Georgina-Maria-Christina Bauwens.

- Clement-Albert-Marie (Antwerpen 14 januari 1819-aldaar 19 februari 1878), huwde te Deurne, op 5 juli 1843, Adeline-Maria-Antoinette van Havre (Antwerpen 15 februari 18197 augustus 1876), dochter van Constantin-Charles-Marie van Havre en van CatherinaReine-Maria-Ferdinandîtdella Faille de Waerloos.

In 1869 verkochten beide zonen Cogels het kasteeldomein «Zwarte Arend» aan Lodewijk Meeûs-van Reeth, een Wijnegems nijveraar en bekend likeurstoker.

Na diens overlijden werd het kasteeldomein aangekocht door Albert Maquinay, eveneens een Wijnegems nijveraar. Albert Maquinay en zijn echtgenote, Maria Gevers, hadden drie zonen : - 51 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 51

Frederik, Robert en Ivan. Frederik en Robert Maquinay sneuvelden beiden als oorlogsvrijwilligers in de Eerste Wereldoorlog. Maria Gevers overleed op 20 juni 1918 en haar echtgenoot, Albert Maquinay, volgde haar in het graf op 3 november 1920.

De énig overgebleven zoon uit hun huwelijk, Ivan Maquinay, verkocht in 1920 het eigendom aan Robert Meeûs, kleinzoon van Lodewijk. Robert Meeûs verkocht het kasteel op zijn beurt.

De nieuwe eigenaar was prof. dr. van de Wildenberg, die niet minder dan 70 jaar praktijk uitoefende als arts; een straat, naast de «Zwarte Arend» werd naar hem genoemd. Beide dochters van prof. dr. van de Wildenberg bewonen nog het imposante bijgebouw, le vroegere stallingen van het kasteel.

Prof.dr. van den Wildenberg, baanbrekend chirurg in de halsheelkunde (1876-1973) had, uit zijn huwelijk met Germaine Lowet, drie dochters - Denise, huwde dhr. Van den Bogaert; - Anne-Marie, bleef ongehuwd; en - Andrée, trad in het huwelijk met dhr. Vigneron.

Andrée van den Wildenberg overleed in 1986. Beide andere dochters betrekken het imposante bijgebouw - de vroegere stallingen en koetshuis van de Zwarte Arend - dat ruimte genoeg biedt voor twee aparte woningen.

Sinds de oprichting, in 1784, kende het kasteel «Zwarte Arend» weinig of geen veranderingen.

Enkel werd, naar het ontwerp van architekt J. Hertogs (1861-1930) aan de zuidgevel een perron toegevoegd en in de tuin werd een fraai paviljoentje en neo-Lodewijk XVI-stijl opgericht.

In 1957 werd het kasteeldomein eigendom van de toenmalige C.O.O. (thans O.C.M.W.) van Antwerpen. Naar een ontwerp van bouwmeester Jules De Roover werd het kasteel aangepast aan de nieuwe bestemming en op 29 juli 1960 officieel ingehuldigd als bejaardentehuis «Home Zwarte Arend». Jammer genoeg omvatte de koop niet het volledige park met de stervormige aanleg, en het paviljoen met de ijskelder. Dit alles ging verloren in een verkaveling. Ongeveer één vierde van het oorspronkelijke park bleef ongeschonden bij het kasteel bewaard.

Bij de ingebruikname bood het home «Zwarte Arend» plaats aan 58 bejaarde valiede personen, zowel mannen als vrouwen.

Op 27 januari 1969, om half zeven 's avonds, brandde de zolderverdieping, in gebruik voor bezigheidsterapie, volledig uit. De brandschade bleef beperkt tot die verdieping, maar de rest van het kasteel liep zware waterschade op. In augustus 1969 kon het kasteel reeds gedeeltelijk weer gebruikt worden als rusthuis. In 1973 beschikte men over 51 bedden en in 1974 waren 61 bedden voorradig.

In 1986 werd de binneninrichting volledig herzien; de zalen met acht bedden werden omgebouwd tot éénpersoonskamers om de kostgangers meer privacy te verstrekken.

Momenteel biedt het home «Zwarte Arend» plaats aan 48 valiede en semi-valiede ouderlingen.

Van het terras aan de zuidzijde werd in 1987 een gesloten geheel gemaakt, zodat meer rekreatieruimte ontstond.

Paul A r r e n

- 52 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 52

Va n z e l f s p r e k e n d m o e t e r n o g h e e l w a t w e r k v e r z e t w o r d e n v o o r a l e e r het vierde kastelenboek van de persen r o l t ( i n oktober 1991).

Maar e e n v o o r p r o e f j e k a n e r n u a l a f w a n t w e v e r k l a p p e n r e e d s de i n h o u d v a n :

VANKASTEELNAARKASTEELDEEL IV AARTSELAAR ( W O L FA E RT S H O F ) ACHEL ( D E T O M P ) ANVAING BACHTE-MARIA-LEERNE ( O O I D O N K ) BEERNEM ( D R I E K O N I N G E N ) BEVEREN ( B O S D A M ) BORNEM ( M A R N I X ) BOUWEL BRASSCHAAT ( T O R E N H O F ) CHAUSSEE-NOTRE-DAME-LOUVIGNIES ( L O U V I G N I E S ) DAMPICOURT ( M O N T Q U I N T I N ) DEURNE ( B I S S C H O P P E N H O F ) EKEREN ( M O R E T U S H O F ) ELEWIJT (RUBENSKASTEEL) F O N TA I N E - L ' E V E Q U E GAASBEEK GROOT- B I J G A A R D E N GROTENBERGE ( B R E I V E L D E ) H A LT I N N E HOEI KALMTHOUT ( B E R D E N H O F ) KAPELLEN (DENNENBURG) KAPRIJKE ( T E R KRUISEN) KONINGSHOOIKT LA ROCHE MARKE ( D E B E T H U N E ) MELDERT MIRWART NOKERE ONOZ ( M I E L M O N T ) PUTTE SCHILDE (SPREEUWENBORG) SCHOTEN ( C A L E S B E R G ) ' S HERENELDEREN ( D E R E N E S S E ) S I N T- M I C H I E L S ( T I L L E G H E M ) S I N T- N I K L A A S (CASTROHOF) STABROEK ( L A S S O N H O F ) VIERSEL (HOVORST) WANNEGEM-LEDE W I L R I J K (SCHOONSELHOF) ZOLDER ( V O G H E L S A N C K )

- 53 -

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 53

MET HET OOG OP...

MORGEN ! e.

' t L $ C I V 7 i l e g l i g i � F. 9

r � ?

n.D: woibiiispost �..

Laat d kl uch t voor U-werken

rA.oeuos Merellaan 57 6.2080 Kapellen (Mariaburg) Tel. 031665.08.64 Fax. 031665.34.96

P.V.B.A.

dvies, ontwerp, uitvoering, service van — Buispostsystemen — Rallypbstsystemen

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 54

LM Electro LUMON c.v.

ELEKTRISCHE INSTALLATIES : - nieuwbouw - vernieuwing - herstellingen

VERLICHTING : Op n e t s p a n n i n g o f l a a g s p a n n i n g In w o n i n g , w i n k e l o f t u i n : - verkoop armaturen - advies en plaatsing

DOE HET ZELF : voor nieuwbouw o f v e r n i e u w i n g v a n Uw i n s t a l l a t i e : - b e s t e l Uw m a t e r i a a l b i j o n s - g r a t i s advies

E l e c t r o L U M O N c.v.

Raymond ROELANDS Vinusakker 2 4 , 2080 Hoogboom - K a p e l l e n tel. 03/664.18.88

Luc PEETERS Vinus a k k e r 7 4 , 2080 Hoogboom - K a p e l l e n tel. 03/664.75.95

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 55

4-tts 4DØt 4-itsut %, KE=ci �� �û� V / ��

� —� � � � �

�v° �

� V ���° � � P

teee•Ni> e� P 4)

0

8

o

82 �

v p

p � Á

e e

l

l

KZ�C.

f

e � � E1. 0316 -20ó0j6 53406

Hobonia - 19de jaargang - nr. 1 en 2 - januari en april 1990 - p. 56

â&#x20AC;¢