Hobonia 1992-1-2 januari april by Heemkring Hoghescote

Verantwoordelijk uitgever

Driemaandelijks tijdschrift

P. Arren Bredabaan 849 2990 Wuustwezel

21Â° JAARGANG - 1992 DUBBELNUMMER januari - februari - maart april - mei - juni Afgiftekantoor Kapellen 1

EEN SFEERVOLLE HOEVE I N DE HEIDESTRAAT NOORD - TEKENING: ANDRE MARIEN

INHOUD Samenstelling b e s t u u r Hobonia

blz.

K e r k e l i j k e H e r a l d i e k : De wapens van de bisschoppen van Antwerpen: 1 4 . Josephus-Anselmus Werbrouck J . Goolenaerts

blz.

De A n t i t a n k g r a c h t

De Borgher

blz.

Roelands

b l z . 15

Alardot

b l z . 19

Pachter Jan

M R

Antwerpen i n 1892

. .

Boekbespreking: " E i n d e l i j k L u c h t " van R. Gommeren P. A r r e n

b l z . 32

De Lijkwade van T u r i j n ( 2 5 )

R. Van H a e l s t

b l z . 33

Kastelen i n Vlaanderen: h e t k a s t e e l van Lembeek

P. A r r e n

b l z . 49

Nationale Monumentendag 1992 - Kapellen

C. Decorte

b l z . 65

In Memoriam: Anny Clonen-Haesen; E . H . J a n Vloeberghs; Fons H e r r i j g e r s

R. Roelands

b l z . 69

Aktiviteiten

R. Roelands

b l z . 77

Kasverslag 1991

H. De S i t t e r

b l z . 79

- 1 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 1

H0B0HIA

KULTURELE H E E M K R I N G H O O G B O O M

BESTUUR

VOORZITTER (kontaktadres)

SECRETARIS

: 9

PENNINGMEESTER

LIDGELD

Raymond ROELANDS, Vinuskker 24, 0 Hoogboom - Kapellen tel. 664:18.18 Paul ARREN, Bredabaan 849, 2990 Wuustwezel tel. 663.13.31

Harry DE SITTER, Vinusakker 60, 2950 Hoogboom - Kapellen tel. 664.80.33 350 F per jaar voor gezinsbijdrage; te storten op rekening nr. 220-0375733-88

—2 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 2

K E R K E L I J K E

H E R A L D I E K

W A P E N S

B I S S C H O P P E N

V A N

� i r A i C À i r M i r Î Ç n ! � i { � 1 n � n l ; n � n A n A � C � n �

D E

A N T W E R P E N

A , C A i � C A X Á X � � C �

A n A h A } � C � i C A

A , � A i � C A r i A

14.JOSEPHUS-ANSELMUS WERBROUCK Op 1 0 o k t o b e r 1 6 9 2 w e r d t e I e p e r , i n d e S i n t - M a r t i n u s k e r k , e e n boorling v a n h e t g e z i n Joos-Hendrik Werbrouck-Constantia A d r i aensen b o v e n d e d o o p v o n t g e h o u d e n e n J o s e p h u s - A n s e l m u s - F r a n c i s cus g e d o o p t . Vo o r d e v a d e r w a s d e d o p e l i n g e e n k i n d u i t z i j n t w e e d e h u w e l i j k , voordien was h i j gehuwd m e t T h e r e s i a Q u e v a l . Dat d e n i e u w e W e r b r o u c k - t e l g n i e t d e e e r s t e d e b e s t e z o u w o r d e n was m i n o f m e e r t e v o o r z i e n , w a n t d e f a m i l i e w a s v a n v o o r n a m e afkomst e n h e e l w a t l e d e n hadden e e n p l a a t s i n d e I e p e r s e m a g i s tratuur. Jozef-Anselmus s t u d e e r d e t h e o l o g i e a a n d e u n i v e r s i t e i t t e D o u a i en b e h a a l d e i n 1 7 1 7 h e t d o k t o r a a t i n b e i d e r e c h t e n . N a z i j n s t u dies keerde h i j t e r u g n a a r z i j n geboortestad en verkreeg daar i n 1721 e e n k a n u n n i k e n p r e b e n d e i n h e t k a p i t t e l v a n d e S i n t - M a r t i nuskatedraal. Bevorderingen volgden e l k a a r op; z o werd h i j t r e sorier, s c h o l a s t e r, k a n t o r e n examinator-synodael v a n h e t b i s dom. Op 1 5 o k t o b e r 1 7 4 2 w e r d h i j t o t b i s s c h o p v a n R o e r m o n d v e r k o z e n en o p 2 9 s e p t e m b e r v a n h e t d a a r o p v o l g e n d e j a a r w e r d h i j t e I e p e r gewijd. Drie j a a r l a t e r v e r p l a a t s t e k e i z e r i n M a r i a -Theresia h e m n a a r Antwerpen, e e n b e s l i s s i n g d i e o p 1 7 j a n u a r i 1 7 4 6 d o o r p a u s B e n e dictus X I V bekrachtigd werd. I n mei van datzelfde j a a r werd h i j te Antwerpen ingehaald, maar d a t gebeurde i n a l l e eenvoud. De n i e u w e - e n v e e r t i e n d e - b i s s c h o p v a n A n t w e r p e n v e r t r o k v a n uit d e pastorij van S i n t -Joris naar de kerk waar d e troon was opgesteld en waar de bisschoppelijke a t t r i b u t e n gereed l a g e n . Na het g e b e d e n d e k l e d i n g b e g a f h i j z i c h o p d e b i s s c h o p p e l i j k e z e t e l , daarna trokken geestelijkheid en stadsmagistratuur - zonder

- 3

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 3

Josephus,Anselmus,�ranciscusUÍerbrouck alePrio-10-1692 �hAnrw.2y-i2-uv�. 155(hop van Anru,erpen van wit) ÎQt11k1, •

\ •�

oRTITER fTSUPV1�fS

—4 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 4

verdere p l e c h t i g h e i d

i n

s t o e t naar de Antwerpse katedraal.

Dit gebeurde i n e e n a l l e s behalve r u s t i g e p e r i o d e . D e Fransen waren i n t u s s e n h e t l a n d b i n n e n g e v a l l e n e n o p 2 0 m e i 1 7 4 6 m o e s t de s t a d A n t w e r p e n z i c h o v e r g e v e n . Op 4 j u n i d e e d L o d e w i j k X V z e l f z i j n i n t r e d e e n h e t w a s b i s s c h o p Werbrouck d i e - samen m e t h e t k a p i t t e l - d e F r a n s e k o n i n g i n d e k a t e d r a a l o n t v i n g . Va n w e g e d e k a r d i n a a l w e r d d e b i s s c h o p e e n loyale houding tegenover de bezetter voorgeschreven, z i j n t a k t volle toespraak werd dan ook zeer opgemerkt. De Franse koning bleef nog een t i j d t e Antwerpen e n volgde z e l f s o p Sakramentsdag met h e e l z i j n g e v o l g a c h t e r h e t A l l e r h e i l i g s t e i n d e p r o c e s s i e . De o o r l o g s g e v o l g e n b l e v e n e c h t e r n i e t u i t . N a d a t d e F r a n s e t r o e pen B r e d a e n B e r g e n - o p -Zoom t o t o v e r g a v e h a d d e n g e d w o n g e n , l e e d de b e v o l k i n g d a a r o n d e r v r e s e l i j k e p l u n d e r i n g e n . B i s s c h o p W e r broeck s c h r e e f een h e r d e r l i j k e b r i e f waarin h i j a l z i j n diocesanen o p r i e p t o t h u l p e n l i e f d a d i g h e i d v o o r d e g e t e i s t e r d e n . H i j bezocht z e l f d e g e t r o f f e n p a r o c h i e s e n moedigde z i j n p r i e s t e r s aan o m k r a c h t d a d i g m a a r z a c h t m o e d i g o p t e t r e d e n , g e h e e l v o l g e n s zijn wapenspreuk: " F o r t i t e r e t s u a v i t e r " . Hoewel W e r b r o u c k t e A n t w e r p e n o p z i j n b i s s c h o p p e l i j k p a l e i s a a n de S c h o e n m a r k t v e r b l e e f , h a d h i j t o c h n o g v e r r e b a n d e n m e t z i j n geboortestreek. H i j bezat nog gronden i n Ardooie d i e h i j l i e t beheren d o o r e e n l i d v a n d e f a m i l i e . Het e p i s c o p a a t v a n W e r b r o u c k z o u e c h t e r n i e t v a n l a n g e d u u r z i j n , o p 2 4 december 1747 o v e r l e e d h i j p l o t s . Vo l g e n s sommigen s t i e r f h i j door een beroerte; anderen spreken van een zeer ongel u k k i g e n d r a m a t i s c h t o e v a l . To e n h i j z i c h n a a r d a g e l i j k s e g e woonte d o o r z i j n b a r b i e r l i e t s c h e r e n , s c h o o f z i j n m u t s j e o v e r zijn aangezicht, i n een reflektie-beweging t r o k h i j z i j n hoofd naar a c h t e r , m e t h e t g e v o l g d a t h e t s c h e e r m e s z i j n k e e l a d e r oversneed. H i j b e z a t n o g n e t d e k r a c h t om d e o n s c h u l d v a n d e barbier t e bevestigen. E e n dramatisch einde v a n een g e l i e f d e bisschop. Hij werd begraven i n h e t k o o r van d e k a t e d r a a l . Z i j n grafsteen werd v e r s i e r d m e t z i j n w a p e n . O o k i n h e t k o o r g e s t o e l t e v a n d e katedraal i s h e t wapen van b i s s c h o p Werbrouck, samen met d a t v a n de a n d e r e b i s s c h o p p e n , a a n g e b r a c h t . Het w a p e n v a n d e f a m i l i e W e r b r o u c k i s v a n k e e l ( = r o o d ) , m e t e e n leeuw v a n g o u d . D e b i s s c h o p v o e r d e z i j n wapen i e t s m i n d e r e e n voudig; h i j vierendeelde h e t s c h i l d e n nam i n h e t e e r s t e e n i n het v i e r d e k w a r t i e r d e g o u d e n l e e u w o p r o o d e n i n h e t t w e e d e e n het d e r d e - eveneens o p r o o d - t w e e leeuwen v a n g o u d , m a a r m e t de r u g g e n n a a r e l k a a r e n i n h e t m i d d e n e e n k l e i n o v a a l s c h i l d j e met e e n b l a u w e s c h u i n b a l k , d i e b e l a d e n i s m e t v i e r r u i t e n v a n z i l v e r . H e t s c h i l d g e t o p t met d e gewone a t t r i b u t e n v o o r e e n b i s schop, z i j n d e : d e gekende g r o e n e h o e d m e t t w a a l f , d o o r k o o r d e n verbonden, afhangende kwasten i n dezelfde k l e u r , aan i e d e r e k a n t van h e t w a p e n z e s . L e u z e : " F o r t i t e r e t s u a v i t e r " .

- 5

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 5

Bronnen Prof. D r . C. d e C l e r c q : H e t bisdom Antwerpen 1559-1962 - u i t g . De V l i j t - G a z e t v a n A n t w e r p e n 14.64. 1962. Antwerpse b i s s c h o p p e n A . V. D . Gazet v a n A n t w e r p e n 1 7 e n 1 8 . 12. 1977. Lieven G o r i s s e n : G é n é a l o g i s c h e s c h e t s v a n d e f a m i l i e We r b r o u c k - 1974 Baron d e Ryckman d e B e t z : A r m o r i a l g é n é r a l d e l a n o b l e s s e B e l g e Annuaire de l a noblesse 1866 e n 1899.

Jos G o o l e n a e r t s

- 6

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 6

DE ANTITANKGRACHT Marc De Borgher, B . M . L . Inleiding: Daar de antitankgracht voor een belangrijk gedeelte gelegen is op het grondgebied van Kapellen en daarbij ook gedeeltelijk door het domein "De Oude Gracht" loopt, vonden we het interessant om het bijgevoegde artikel in ons tijdschrift op te nemen. Dit artikel verscheen in het tijdschrift "M&L Monumenten en Landschappen", 10de jaargang, nr. 2, maart-april 1991. Het werd samengesteld door Marc De Borgher, medewerker van de dienst Monumenten en Landschappen. Met onze welgemeende dank aan deze dienst. De antitankgracht maakt deel uit van het verdedigingsstelsel rond de stad

DE VERDEDIGINGSGORDEL ROND ANTWERPEN (1)

Antwerpen dat juist vóór de Tweede Wereldoorlog werd uitgebouwd. Dit vestingbouwkundig monument is na het wegvallen van de militaire functie uitgegroeid tot een te behouden landschapselement, door de aanwezigheid van een waardevolle fauna en flora. Hij wordt dan ook stilaan erkend als ideaal fietsen wandelgebied met educatieve waarde.

Na de onafhankelijkheid van België in 1830 was de overheid verplicht een eigen verdedigingsstelsel uit te bouwen. Door een gebrek aan natuurlijke grenzen en hindernissen wendde men de taktiek aan van de geconcentreerde versterking. In 1851 bestond de Belgische verdediging uit twintig versterkte plaatsen en posten. Doordat al deze plaatsen bij gebrek aan eenheden niet konden verdedigd worden, legde men de nadruk op Antwerpen, Luik en Namen die zouden worden uitgebouwd tot de ruggegraat van het defensiesysteem.

Zicht op het fort van Brasschaat: de omwallingsgracht eneen deel von het gedynamiteerde fort (foto O. Pauwels).

- 7 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 7

Door zijn geografische ligging - de Schelde en de Rupel-Nete-lijn waren gedeeltelijk een natuurlijke verdediging - en door zijn haven - nodig voor bevoorrading van de bevolking en het leger en voor het aanbrengen van (Engelse) hulptroepen zouAntwerpen in oorlogstijd dienst doen als hoofdplaats en laatste toevluchtsoord in België van de regering en het leger. De voortdurende nood aan expansie van stad en haven en vernieuwde ideeën over verdedigingstactieken hebben een hele evolutie van het verdedigigingssysteem tot gevolg gehad.

VERDEREEVOLUTIES DOOR ZWAARDER GESCHUT

In de Frans-Duitse oorlog van 1870 bleek steeds zwaardere artillerie gebruikt te worden (5). Hierdoor ontstond de noodzaak om de buitenste gordel van de versterking verder van de agglomeratie te plaatsen. Hij werd geleidelijk aan uitgebouwd op 16 km van destadsagglomeratie aan de overzijde van de waterbarrière Rupel-Nete (6). Eerst werden de. overgangen van de Nete en de Dijle tussen Lier en Walem versterkt door de bouwvan de forten van Lier en Walem (1878-1889, gewijzigd in 1891-1900). Ook de bouw van het fort DE BRIALMONTVESTING van Wintham is te beschouwen als een veldfortifiTussen1860 en 1865 werd de Brialmontvesting catie. gerealiseerd. Zij bestond uit een polygonale verdedigingsgordel met 8 vooruitgeschoven forten Opde linkeroever van de Scheldenam de uitbouw op de rechteroever van de Schelde, opgetrokken vaneen verschanst legerkamp een aanvang: het opeen 2 à 2,5 km van deSpaansevesten uit 1542 bruggehoofd Bazel. Deze defensieve dijk (7) vertrok vanaf de Schelde in het noorden tot aan waarbinnen de stad Antwerpen vóór 1852 lag. eenheuvel - van waaruit de Schelde en de Rupel Hij was 13 km lang, begon aan de nieuwe Noordcitadel bij de Scheldeen liep langs Berchem konden overzien worden - waar het fort van Steendorp werd opgericht. Tevens werden de enBorgerhout tot de Zuidercitadel van 1567. De vesting werd in 1870 tot de Schelde doorgetrok-forten van Kruibeke en Zwijndrecht uitgebouwd ken door de sloping van de Zuidercitadel, die en voltooid. vervangen werd door 2 forten. Van 1888 tot 1893kwamen op de binnendijken in deAntwerpse polders volgende vestigingen tot stand: het fortje Oorderen op de Couwensteindijk Tegelijkertijd werd een veiligheidsgordel van 8 afzonderlijke forten, genummerd van 1 tot 8, en het fortje van Berendrecht op de Zwanendijk. aangelegd op 2à 2,5 km van de Brialmontvesting : Zij hadden als doel de verdediging van de inundatie, van de dijken en van de tramlijn te Wijnegem (fort 1), Wommelgem (fort 2), Borsbeek (fort 3), Mortsel (fort 4), Edegem (fort Antwerpen-Bergen op Zoom. Het fort van Schoten werd gebouwd van 1884 tot 5), Wilrijk (forten 6 en 7) en Hoboken (fort 8). Tussendeze forten die met elkaar verbonden 1888tussen het fort van Merksem en fort 1, waren door een militaire baan, lagen telkens een ter verdediging van de weg naar Turnhout. drietal schansen. Het fortje van Duffel (1886) vervolledigde het In het noorden werden geen forten voorzien bruggehoofd Walem en diende tevens voor de omdat dit gebied (de polders en de Schijnvallei) verdediging van de spoorweg Brussel-Antwerpen. door inundatie kon beschermd worden. Wel werd Voor de onverdedigde sector Oorderen-Schoten met de spoorlijn Antwerpen-Essen werd de schans de fortengordel uitgebreid met het fort van van Kapellen gebouwd (van 1888 tot 1893). Merksem. In 1902 werd de Netestelling aangevuld met het fort van Sint-Katelijne-Waver en de verdediging in Door de noodzaak om beide Scheldeoevers te beheersen, begon men in 1870 op linkeroever de het noorden met het fort van Stabroek (8). uitbouw van een verschanst kamp dat bestond uit de forten van Kruibeke, Zwijndrecht en de verbindingsdijk met fort Sint-Marie (2). REORGANISATIE MET DEEERSTE WERELDDe verdediging van de Beneden-Schelde werd OORLOG IN ZICHT aangevuld met de forten Sint-Philippe (1869-1880) enDe Perel (3). Ook de versterking op linkeroever Begin dezeeeuw konden de militaire instanties de werd aangepast door de verdediging te concentre- overheid overtuigen dat een reorganisatie van het ren in de bocht van Kallo met het hernieuwen van verdedigingssysteem nodig was. het fort Sint-Marie in 1859 (4). De wet van 30 maart 1906 voorzag in de afbraak - 8 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 8

van de Brialmontvesting (9) en de voltooiing van de versterking; deze van 18 augustus 1907 beoogde de reorganisatie van de verdedigingsgordels.

Overzichtvon de verschillende verdedigingsgordels rond de stad Antwerpen, met panduiding von de Wen (*), de schansen (À) en de antitankgracht (tekening Simon Stevinstichting, aangevuld met eigen gegevens).

ter hoogte van het fort Steendorp en twee forten, Doel en Oudendijk, op de Beneden-Schelde. Tenslotte moest de Hoofdverdedigingslinie op de rechteroever voltooid worden. Er zouden gepantserde forten opgericht worden te Kapellen, De veiligheidsgordel werd versterkt ter hoogte van Ertbrand, Brasschaat, 's Gravenwezel, Oelegem, de fortenlinie 1 tot 8 van 1859.Tussen de Schelde Broechem, Kessel, Koningshooikt, Breendonk, Liezele en Bornem met ertussen schansen te en de grens van de overstroombare zone zou hij Stabroek, Smoutakker, Schilde, Massenhoven, vervolledigd worden door de aanleg van een gracht (een afleiding vande Schijn). Het zuidelijke Koningshooikt (Tallaart), Sint-Katelijne-Waver en zuidoostelijke deel zou tussen de aangepaste (Bosbeek en Dorp veld), Liezele (Letterheide), fortenlinie van 1859 voorzien worden in gebeton- Puurs (Sint-Pietersburcht). De mogelijkheid tot inundatie maakte werken overbodig tussen de neerde redoutes en een ijzeren sperhek. Ter vervollediging van de Beneden-Schelde-verde- forten van Lier en Broechem en tussen de forten diging zouden in Doel en Zandvliet forten en vijf van Walem en Breendonk. kustbatterijen geplaatst worden. Voorde Hoofdverdedigingslinie op linkeroever Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog voorzag men twee forten en twee nieuwe schansen waren de bouwwerken van de forten op de Beneden-Schelde nog niet aangevat enwas van de forten van de hoofdverdedigingslinie enkel de ruwbouw af (10). De veiligheidsgordel op de rechteroever was ook ver van voltooid: de grachten en het sperhek waren niet aangelegd en PFA deschansen waren enkel ruwbouw, terwijl een #° deel van de gordel van 1859 was gesloopt. In 1914 werden in allerijl veldfortificaties aangebracht, doch de overgave bleef niet lang uit. Vooraf werden wel een aantal schansen — zoals die van Stabroek — door de Belgische troepen gedynamiteerd. Bevreesd voor een aanval uit het west-zuidwesten en het noord-noordoosten of vanaf de Schelde, lieten de Duitsers nog tal van werken uitvoeren. Zo plaatsten ze in de noord-noordoostelijke sector wel 588 kazematten (11), bunkers en batterijen. Aan het kanaal Dessel-Antwerpen - vanaf het fort vanSchoten tot Turnhout - en in het zuidwestelijk deel van het arrondissement Antwerpen werden een reeks gebetonneerde bunkers gebouwd. VEPSTERKTE sTEWNG ANTWERPEN FCSI::ON FORTIFIEE D'ANVERS

05%,,

[ANTITANK GRACHT�e�

�

EENNIEUWE VERDEDIGINGSTACTIEK GROTE METE

*ADNDIIDSMDI„

BOSEI,,,

* �S,

,I,:,

û �

�,�i

MORPVELD ST x T E L M M E - • A H R

MECHELEN

De Eerste Wereldoorlog betekende het einde van de tactiek van de geconcentreerde versterking: de rol van het verschanste Antwerpen was uitgespeeld. Door het opnieuw dreigende oorlogsgevaar werden in de dertiger-jaren drie anti-Duitse stellingen opgericht. Antwerpen werd het linker steunpunt in dit verdedigingssysteem. Men voorzag in eerste instantie een Dekkingstelling (12) die liep van de Versterkte Stelling Antwerpen langs het Albertkanaal (13) naar de

—9 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 9

Zicht op de antitankgracht in de poldervan Stabroek Het wilgenstruweel overwoekert pkxrtselijk de gracht (foto O. Pouwels). Op de achtergrond, de koeltoren van de kerncentrale van Doel.

Cointetelement: een beweegbare antitankhindemis die oan de antitankgracht gebn kt werd om de overgangen af te sluiten (tekening Simon Stevinsichling).

Versterkte Stelling Luik en via de Maas naar de Versterkte Stelling Namen. Zo zouden de geallieerde legers bij een Duitse inval de tijd hebben zich op te stellen bij de Hoofdweerstandstelling die liep van de Versterkte Stelling Antwerpen via de KW-lijn (14), tot de Versterkte Stelling Namen. De drie stellingen werden vanaf 1936 voorzien van een antitanksysteem als verweer tegen een snelle opmars van gemotorizeerde of gepantserde eenheden. Het bestond uit een geprefabriceerd ijzeren hek met zogenaamde Cointet-elementen. In de Versterkte Stelling Antwerpen werd bovendien een antitankgracht van ongeveer 33 km gegraven tussen de Schelde en het Albertkanaal. Hij volgde de vroegere hoofdverdedigingslinie.

17 forten, 11 redoutes en 197 bunkers langsheen de antitankgracht. De forten en schansen werden niet gemoderniseerd met meer beton en moderner geschut; ze werden enkel ingericht als infanteriesteunpunten. De verdediging van de stelling werd aangevuld met verhakkingen, loopgraven, versperringen en artillerie-opstellingen (in hoofdzaak langsheen de

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog waren de werken alweer niet voltooid. De verdediging rond Antwerpen bestond toen uit

â&#x20AC;&#x201D;1 0 â&#x20AC;&#x201D;

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 10

Duitse linie van 1917). In de polders werden inundaties voorbereid. Het gebied KalmthoutEssen ten noorden van de antitanklinie werd slechts zeer miniem verdedigd (door vernielingsen bewakingsdetachementen).

DE VERDEDIGINGSTACTIEK ALWEER ACHTERHAALD Door de evolutie van de krijgskunde verloren deze militaire bouwwerken hun functie en werden ze bij Regentsbesluit van 2 april 1947 opgeheven. Bij ministerieel besluit van 27 september 1949 werden een aantal kazernes en de vestinggordel van 1859 overgedragen aan het Ministerie van Financiën. In 1971 werden ook de forten 2, 3, 5, 6, 7 en 8 en de antitankgracht overgedragen. De forten Stabroek, Ertbrand en 's Gravenwezel werden verkocht aan privé-eigenaars. Het fort van Oelegem werd sedert 1984 in erfpacht gegeven aan de Vlaamse Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubehoud - Natuur 2000. De antitankgracht wordt nu beheerd door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Leefmilieu en Infrastructuur, Dienst van het Albertkanaal.

De antitankgracht zou voor de bevriende legers slechts een beperkte rol spelen (15). Reeds op 16 mei 1940, zes dagen na de Duitse inval in België, worden de geallieerde troepen achter de Schelde teruggetrokken, wanneer de Duitse pantserdivisies onder meer te Sedan doorbreken. Er waren op dat moment reeds bombardementen vanuit vijandelijke vliegtuigen en artilleriegevechten tussen Duitse troepen en Belgische stellingen, doch tot een echte veldslag is het hier niet gekomen. Er bestaat momenteel geen volledig relaas van de geleverde gevechten aan de antitankgracht (16). Tijdens de bezetting wordt de antitankgracht door de Duitsers goed onderhouden. Bij de herovering door de geallieerde legers is hij van weinig nut omdat de vijand uit "de verkeerde richting" komt. DE ANTITANKGRACHT (17) Er wordt wel gevochten aan de overgangen van de Het traject van de gracht grote wegen.

Het traject volgt in grote lijnen de voormalige Hoofdverdedigingslinie rond Antwerpen: vanaf de Schelde te noorden van het oude fort FrederikHendrik, langs het fortje van Berendrecht, de Schans van Smoutakker, het fort Ertbrand, het fort van Brasschaat tot aan het kanaal DesselAntwerpen-Schoten en vandaar langs het fort van 's Gravenwezel, de schans van Schilde, het fort van Oelegem tot het Albertkanaal nabij de schans van Massenhoven. Tussen het fort van Brasschaat en dat van 's Gravenwezel werd de gracht om waterbouwkundige redenen ten oosten van de linie (en het fort van Schoten) gelegd. De totale lengte van de gracht bedroeg ongeveer 40 km. Na 1945 verdween bij de havenuitbreidingen de anti-tankverdediging tussen de Schelde en de rijksweg Blauwhof-Berendrecht. Bij de aanleg van de aanzet van het duwvaartkanaal verdween het meest zuidelijke deel. Te Sint-Job-in-'t-Goor is de gracht vanaf het kanaal Dessel-AntwerpenSchoten naar het zuiden toe ingebuisd over een lengte van 500 meter.

Terhoogte van 's Grovenwezel loopt de antitankgracht doorheen uitgestrekte eikenberkenbossen en heideachtige terreinen. (toto 0. Pauwels)

De evolutie van het profiel In 1936 werd gestart met de studie van de aanleg van de antitankgracht en in 1937 werden, na een openbare aanbesteding, de graafwerken toegewe-

- 11 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 11

Daarom werd spoedig gekozen voor een natte gracht. Eerst wilde men een 5 meter brede en 2 meter diepe gracht met twee verticale wanden. Maar hier zorgde het tekort aan geschikte en betaalbare bomen weer voor onoverkomelijke problemen, zodat uiteindelijk een derde profiel werd uitgevoerd. De gracht zou een bodem van ten minste 6 meter breedte hebben, een diepte van minstens 3 meter met een minimum waterstand van 2 meter en taluds van 8/4. Een toenmalige pantserwagen kon niet doorheen dergelijke gracht: hij was te diep en er bestonden nog geen amfibiewagens. Aldus zou de vijand gedwongen worden met de infanterie per boot aan te vallen.

De anttankgracht heeft een "getenailleerd" of zaagvormig tracé (tekening Simon Stevinsfichting)

De waterhuishouding Bij deze uitvoering diende door het hoogteverschil in het gebied de gracht in delen aangelegd te worden, waartussen sluizen voorzien werden.

De verschillende ontwerpen voor het anhtankgrachtprofiel. Bovenaan wordt het oorspronkelijk geplande profiel afgebeeld, in het midden het tweede ontwerp en onderaan het uiteindelijk uitgevoerde profiel (tekening Simon Stevinstichting)

zen aan enkele grote Antwerpse bouwondernemingen. De bouw van sluizen, bunkers, duikers, bruggen en dergelijke werd toegewezen aan andere ondernemingen. De graafwerken werden uitgevoerd met— in verhouding tot de huidige—kleine kranen en een groot aantal grondwerkers. Met een deel van het zand werden de oevers afgewerkt, de rest werd in Decauvillewagentjes (18) geladenen zo vervoerd ,tot aan de vrachtwagens die het wegbrachten. Het kanaal werd gegraven in een getenailleerd tracé. Dit is een zaagtandvormig tracé waarin de rechte stukken door stompe hoeken met elkaar verbonden zijn om afweergeschut, geplaatst in betonnen bunkers, mogelijk te maken. Deze flankering gebeurde dus vanuit de in het verdedigingsfront inspringende hoek. De rechte stukken zijn gemiddeld 500 meter lang zodat ze met automatische wapens konden verdedigd worden. De eerste plannen voorzagen in een droge gracht die aan de vijandelijke kant een schuine oever van ongeveer 35, aan de bevriende een steile oever en een vlakke bodem van ongeveer 5 meter zou hebben. Met dit opzet zou een pantserwagen in de gracht vóór de steile wand tot stilstand gebracht worden en zo vanuit de flankeerbunkers vernietigd worden. Bij de uitvoering van deze plannen (19) stuitte men algauw op onoverkomelijke problemen: de uitgegraven delen liepen bijna meteen onder water (door regen en opwellend water) en men had een tekort aan dennebomen die werden geheid in de steile oever.

Ter hoogte van de forten werd de gracht aangesloten op de omwalling (20). Het Kanaal DesselAntwerpen-Schoten vormde de waterscheidingslijn van het complex. Het noordelijk en het zuidelijke deel van de gracht kon zo via twee tapsluizen met kanaalwater gevoed worden. Door het natuurlijk hoogteverschil moest de gracht onderverdeeld worden in 16 panden:

bevriende zijde

houten paal (6 m)- ' Y

vijandelijke zijde

bevriende zijde

houten paal (3 m)

bevriende zijde

-1 vijandelijke zijde

water 2 m diep

—1 2 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 12

6 ten zuiden van het kanaal en 10 ten noorden gebied of kon het via overlaten in de waterlopen ervan. Ze zijn afgescheiden door betonnen van de omgeving gestort worden om zo het gebied dammen, voorzien van afsluitbare kokers. nat of moerassig te maken. Van de 15 sluizen Het zijn in feite stuwsluizen waarmee het water werden er 13 beveiligd door een sluisbunker, kan opgestuwd of afgelaten worden in één of de 2 overige hebben een eenvoudige betonnen beveiliging van het sluismechanisme. meerdere panden. Bij een gesloten sluis kon het water boven een bepaald peil overlopen via een In het noorden kwam het water via een uitlaatsluis in de Schelde terecht, in het zuiden mondde de open sleuf in de constructie. Door deze sleuf af te sluiten kon het water opgestuwd worden in de aan gracht uit in het Albertkanaal. weerszijden verlopende sloten van het omgevend

Zicht op de ingang van het fort von Stabroek (O. Pauwels).

Grondplan van het fort van Oelegem: 1.Ingang met intrekbare rolbrug; 2. Keelcaponnière met traditore batterijen; 3.Zijgang met burelen en nutsvooráeningen; 4.Hoofdgang met depots; 5. Kazernement en kazematten; 6. Kommandokaner; 7. Infanterieuitgangen; B. Geschutstoren met 2 kanonnen van150 mm; 9. Geschutstoren voor1kanon von 75 mm; 10. Geschutstoren voor1 houwitser van120 mm; 11. Schouderhoekcaponnière met 5kanonnen van 57 mm; 12. Observatietoren; 13.Keelsaillant met hefkoepel voor 1kanon van57 mm; 14. Overdrukventilotte.

DE FORTEN De antitankgracht werd gegraven ter hoogte van de Hoofdverdedinginggordel van Antwerpen. ook de tweede fortengordel genoemd. Het fort van Oelegem, dat goed bewaard is gebleven omdat het tijdens de oorlogsperiode buiten de Duitse aanvalszone lag. kan als typevoorbeeld gelden voor de forten van de tweede gordel. Het fort werd gebouwd tussen 1909 en 1914. Het heeft de vorm van een rechthoek en wordt omringd door een brede, natte gracht. De antitankgracht is aangesloten op deze gracht. De enige ingang bevindt zich aan de achterzijde, ook het keelfront genoemd. Via een intrekbare rolbrug over de gracht en een ijzeren poort komt men in de hoofdgang die de gebouwencomplexen van het keelfront verbindt met deze van het hoofdfront. Langs weerszijden van deze ingang bevinden zich bomvrije kamers, de keelcaponnières waarin de traditore batterijen opgesteld stonden (voor het opvangen van de vijand die reeds in de zones tussen de forten doorgedrongen waren). De benedenverdieping van zo'n keelcaponnière was uitgerust met snelvuurkanonnen aan iedere kant en met schietvaten voor geweren ter flankering van de keelgracht. Op de bovenverdieping stonden kanonnen voor de flankering van de zones tussen de forten en de schansen. Er waren ook twee schijnwerpers voorzien om bij nacht te kunnen bewaken. Langsheen de hoofdgang liggen depots en voorraadkamers voor materialen en munitie. Op de hoofdgang komt aan weerszijden een zijgang uit waarlangs verschillende kamers gelegen zijn: het zijn burelen, wasplaatsen, de officierenmess, lokalen voor nutsvoorzieningen, enzovoort. Tijdens de Duitse bezetting werd de functie van vele kamers aangepast aan de eigen behoeften zoals bijvoorbeeld " Krankenstuhe"of "Pferdestall der Artillerie" (achteraan in de hoofdgang).

In het gebouw van liet hoofdfront waren de verblijfskwartieren van de soldaten gelegen: slaapzalen, keuken, cachot. enzovoort. In liet midden bevindt zich de Commandokamer. In dit gebouw stond ook het geschut opgesteld voor de verdediging op grote afstand: in het midden twee pantserdraaikoepels met telkens twee kanonnen en aan de uiteinden twee draaikoepels voor een houwitzer. Hiertussen bevond zich aan iedere zijde een draaikoepel voor een mortier. ter verdediging van het fort bij een frontale aanval. Bij een belegering van het fort konden de infanteristen vanuit deopen hinnenplaatsen via trappen en aarden opritten het dak bereiken en op de borstvering stelling nemen. Hier konden zo nodig ook de mobiele kanonnen. opgeborgen in nissen. opgesteld worden. Vanuit het hoofdfrontgehouw vertrekken langs beide zijden betonnen gangen naar de schouderiroekcaponnières, van waaruit de voor- en de zijgracht konden verdedigd worden met kanonnen (later vervangen door machinegeweren). Tevens vertrekken er vanuit het hoofdfront kokers naar beide keelsaillanten. waar heikoepels voorzien waren met een kanon waarmee de dode hoeken voor de schouderhoek- en de keelcaponnières konden bereikt worden. Elk van de saillanten (de hoeken van de gracht) was daarenboven voorzien van een bewapening met twee draaikoepels niet kanon en een observatietoren niet schijnwerpers. Het fort was uitgerust met een mechanische verluchting om tijdens de beschietingen de kruitdampen via luchtkokers in (le muren uit het fort te kunnen verwijderen. De luchtmonden waren voorzien aan de keelzijde.

- 13 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 13

Zicht op de sluisbunker (foto O. Pauwels)

(vervolgt)

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 14

KRONIEK VAN KAPELLEN Cappellen, 1 4 j u l i 1867.

PA C H T E R S A N Verschijntden tweeden Zondag van iedere maand. Abonnementspri s: 1 FRANCperjaar, o p voor hand te betalen. • Men abouneerl zich bij A. FONtdiNe h

n.Gi. ai, IUciueDriesch,28, Antw.

VAN

CAPPELLEN.

Het geed verspreiden, het kwaad tegenwerken i s de plicht van ieder welpeizend man. PACHTER JAN.

Patent.

Pachter Jan deelt de volgende tabel aan zijne lezers mede, inhoudende het bedrag, tot hetwelk onze voornaamste inwoners .voor de jaren 1866 en 1867 zijn aanbedeeld geweest, voor octrovlasten van 1866 en 1867, alsook wat zij in 4867 voor grond-, à:pérsooneel- en patentlasten moeten betalen, om hen in 't staat te stellen, des te beter te kunnen oordeelen over de knoeierijen 'en dwaasheden door onze gelukkigmakers van 't gemeentehuis in 't opmaken van dien octroy begaan. Oclroy

NAMEN.

`De Posson, stoker en landbouwer.. 'De Schutter Fr., landti. en raadslid. Robert-Geelhand, particnl.en raadsl. Moretus-Dellalaille, particuliere. . Madame D'hanis, particuliere. . . KinduStevens,herb ,landb.en huurti. MertensJ. -B. wed., landbouwster.. Biart Louis, particuliere. . . . . . Dillen V.- l i . , particuliere. . . . •De Schutter Petrus, landbouwer. . Van den Berghe Ed Simons Dominicus, landbouwer. . Philips kinderen, maalders.. . . Verbeeck Eulalie, particuliere:. . DeBeukelaer•Dt•Ridder,landbouwer Gysen Charles, laadbouwer. Veraart-Vanden Bosch, landbouwer Aorts Adriaan, landbouwer Van Straelen Emm., koopman in wijn Maes Corn., landbouwer.. . . . Meriens•Joossens, landbouwer.. . Van Reeth wed., landbouwster.. . Van Alsenoy P.-J., laudbouwer.. . Van Dyck Corn.. i d . . . Caytan, doctor en raadslid. Wouters J.-11., landb. en raadslid. Nuyen Petrus, landbouwer. . . . Wildiers J., landbouwer.. BienaertsPetrus id De Bruyn J -B., landbouwer.. Janssens Cornelius, wed. id.. . . De Bruyn F r. , landbouwer.. GySenJan.landbouwerenherbergier Van den Bngaert, Gomm.. . Lievens, Fr. eigenaar. Peeters Cornelius, wed. . . . Cleiren Buys Jos Kinderen Van Bouwel, renteniers. . Cabriels Cornelius, rentenier. Van den Bosch Ise, rentenier. Menens P.-J., rentenier.. Kennis wed., rentenierster.. Flooren wed., rentenierster. Bruvninckx P. -J.. rentenier. De Schutter Paulus, wed.. Gyzen F. -J., landbouwer. . Van Heybeeck Fr. . Van de \VengaertJacq., landbouwer. Van. den 1Vyug•rert Jos. Hermans A d r ,maaldei.. Sibick, Pastoor. Ho; nerts, huidevetter. Hoegaerts, smid, herb. en winkelier

1866

o = -

�

,Oetroy 186 8 6 7 o c7

rs+

1150.- 199.50 241.91 249.92 259.60 129.50 1 7 1 : - 36.29 19.71 100.- 11 4 . - 142.06 83.89 100.- 11 4 . - 288.74 85.40 1 0 0 . - 11 4 . - 141.12 87.86 90.50 103.17 79.70 66.34 58.67 18.66 85.50 97.47 7 5 . - 85.50 476.19 20.31 5 0 . - 85.50 74.20 85.28 5 2 . - 79:80 - . 4 7 16.57 8 80 29.70 '69 50 79.23 21.43 17.35 69.50 79.25 6 5 . - 74.10 90.56 20.53 18.70 5 9 . - 59.28 129.17 93 63 4 3 , - 49.02 7.47 4 3 . - 45.60 49.91 15 61 20.90 3 9 . - 44.46 22.28 47.15 37. - 42.18 41.26 32.35 17.60 3 5 . - 39.90 23.96 76.76 3 1 . - 35.34 43.42 13.52 1.87 3 1 . - 35.34 11.21 5 1 . - 35 54 53.20 8.73 8.42 3 1 . - 55.54 15.52 31,E-- 35.34 5 1 . - 35.34 32.40 62.19 2 2 . 3 1 . - 35.36 4.90 10 55 10 72 5 1 . - 35.54 3 1 . - 55.54 8.57 9.81 t0.59 5 1 . - 55.54 3 1 . - 55 54 8.53 '12.14 1.87 5 1 . - 55.51 9.66 3 1 . - 35.34 3 1 . - 35.34 18.54 13.72 26.61 5 1 . - 55.34 15.55 27 - - 50.78 87.67 52.82 12 53 2 6 . - 29.64 6.60 7.08 2 6 . - 99.6.1 51.97 2 5 . - 28.50 2 5 . - 28.50 15.46 20.69 2 5 . - 28.50 6.81 56.29 2 5 . - 28.50 15 91 32.60 2 5 . - 28.50 24.51 48.86 2 5 . - 28.50 93.15 19.25 25 28 50 68.99 25.70 5.04 2 5 . - 28.50 20.59 10.09 2 5 . - 20.22 25 2692 57.54 12.58 23. - 2692 6.86 12.28 2 3 . - 26.22 2 3 . - 269.2 61.44 12.75 25.50 21.50 2.1.51 69.82 21 50 24.51 27.71 25.15 55.29 21.50 24.51 42.06 29.56 58.45

Michielsens wed Blereau, notaris Fransen wed., steenbakster. . . Kennis P e t r u s , landbouwer e n raadslid Janssens Ch., landbouwer. . . . Adriaensse P -J Schroyers Jacq., landbouwer. . . Van H i l v e r e n b e e c k . . . . . . Segers, winkelier. . . . . . De Meyer Jacq., landbouwer. . . Vouwé, burgemeester Van lloeydonck Eg.,smid. . . . Verbeeck, bakker. Vercammen, onderwijzer Hermans Petrus, koopman in hout en herbergier. . Bruyuinckx Cornelius wed., landb. Mertens Corn , landbouwer. . . . llendrickx, slachter Reynen Jos., landbouwer. . . . Mertens Adriaan . . Kloeck Adria•tn. Lathouwers Jos., landbouwer. . . Maus Jan, landbouwer. . . . . Coveliers Jacques, landbouwer.. . De Meyer Guill., landbouwer.. . Cleiren Dom., l a a d b o u w e r . . Van den Wyngaert Corn.. . Van Tichelen, l a n d b o u w e r . . Verboven Jos., landhouwer. . . Cleereu-VamThilloP.-J.,landbnuwer Mattheusen Gerard, landbouwer. . Van Oorschot Jos., landbouwer. . 11e Beukelaer F r. , herbergier. . Vos Jan, timmermen Van Hecke. controleur. . Jonnen pastoor. Meevis Jacq., landbouwer. Cryuen, pastoor 'yens Manhens, steenbakker. . . . . Witlos Jou, b a k k e r. . Van Putte J.. bakker. . . . . • Ilruynincks-Kloeck.. . Marien wed., herbergierster. . Polsen Jan, hakker. Meilens wed., hakker. De Drumwagrnnraker. . . . Wouters Petrus, bakker. .. . . . Tevscu Beued s, l a c h t e r. . . . Van Bouwel P.-J., rentenier. . . Denis Corn., winkelier Bienaert Jos., landbouwer. .

- � ma a> 04

20 - 22 80 17.34 44.43 21.19.50 22.25 24.16 50.10 15.40 12.20 24.57 19.50 22.25 21.49 33 13 3.74 8.40 7.25 1.87 -.14 10.49 7.55 8.84 1.87 31.57 19.23 4.91 15.40 17.19 3.04 58.58 58.48 29.70 12.47 19.55 1.87 14.55 12.34 15.07 13.01 1.87

18 50 47.50 17 17.17.17.17.17 17.16 15.50

21.19 19.95 19.38 19.38 19.38 19.58 19.58 19.38 19.58 18.24 17 67

15.15.15.15.15.15.•15 15.15.-• 12.13.15.15.15.15.15.15.15.15.15•15.14 1•1.14.I3.13.-15.-15.13.15.15.12.50 12.5(1 12...11 12.50 12 50 10.-

13.46 17.10 17.10 14.01 I 7.10 7.91 17.10 17.10 11 77 34.97 17.10 6.24 6.75 11.10 17.10 10.53 17.10 17.10 . ` - 13.66 17.10 :1.45 10.71 12.75 17.10 '• • 17.10 26.22 9.87 8.18 17.10 ' 17.10 - . 6 2 12.54 17.10 27.85 8.15 9.34 17.10 17.10 26.85 9.72 10.17.10 9.42 17.10 23.52 17.10 51.79 17.10 17.23 41.89 17.10 24.15.96 10.49 15.96 21.15.96 14.82 28.90 7.96 14.83 6.50 12 95 11.82 8.85 12.61 14.82 45 45 11.82 10.88 16.11 14.82 11.50 16 08 14.82 6.05 14 27 1.1.`95 17.10 14.12 28.70 14.25 11.:r, ti 81 18.44 14.25 35.51 14.99 11.25 41.44. 11 96 8.07 15.68

29.68 Persooneel.11 54:20 1.87

• 26.61 12.21

5.04 8.47 5.61 •27.54 33.81 12.32 27.21 27.91 10.34 57.'54 20.61

- 15 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 15

VERVOLG. Oetroy

,�

S 186

`c�

pr,

•

Oetroy '--"'`�»

186611867

R�

1 2 . - 43.68 .,...::.i_. 61218..:1.87 - Claessens J., winkelier. -•. - . . . . Diaes Cora .,,landbouwer, _,, Cleiren Corn., landbouwer. . . . 9.81 13.06 18.74 Bullens wed., herbergierster. . . • 1 2 . - 13 68 Marien Jos., metser 1 2 . - 43.68 21.49 7.47 De BeukelaerP: J.wed.,landbouwsr Hoeykens, kleermaker. 7.91 • 1 2 . - 13.68 lendrickx Ilubertps, landbouwer.. 1 2 . - 13.68 3.31 12.40 24.55 •De Haes Guilhelmus,particnliere. . De Bétikclaer-Cleiren:. ' . . : . ' Hendrickx J.-B. : i 2 . - 13.68 31.24 16.86 9.64 VaireineterrJos,, bakkér.: , • . . Cornelissen Petrus, wagenmaker. . 12 - 43.68 22.68 20.29 Kinderen Kennis 11.50 13.11 12.71 25.43 8.47. Bullens Aug. Feyen, horlogiemaker. . . . . Boons Corn., landbouwer. . . . 11.37 15:95 11.50 13.11 • Beinaert ,Adriaan, bakker. . . . 11.50 1341 7.05 •18..44 50.35 .Hnyskens-wed. landbouwster. . Beeckmahs J:;•liérbergier. . . . Maas Jos., boschwacht. en Winkel. Besseleers Mart.. landb.en wagenm. 1 1 . - 12.54 6.92 15.15 9.74 - 11 . - 12.54 .5.94 15.64 5.61 Baetens Petrus, winkelier. . . • Ean.Putte-Corn.. . . Roeten Jos., kleermaker.. . . . il.ab-riels Antoon; herbergier. . . 10.50 11.97 21.01 21.63 25.54 Van Egroo, luitenant der douanen • 45.87 1 0 : - -11.40 6.05 Maes;,,Francis,.sehoenmaker: . . Hermans, wed. Loos Antoon_, particuliere:. . . . 1 0 . - 11.40 1.6.38 17.35. 11.40 7.96 Mae Jan wed 10.= 6.91 26.22 Braeckrnans wed., winkelierster. . Luyckx-Servais, herbergier.. . • 1 0 . 11:40 11.30 15 87 7.87 Iertoim Frans,ümmerman.'. . Augustynen F., rentenier. . . . 9.32 2 1 . = • . .11.40 - . 2 8 De Ridder Ch., winkelier. . De berth P., kalverkoopman. . 1 0 . - 11.40 12.30 33.48 24.74 Vouwé Armand, herbergier.. . . Mertens Ch., chef der accynsen. . 10.71 1 0 . - 11.40 Wesenlieeck J.-B,, landbouwer. Bolman, chef d e r accynsen. . . . 8.24 27.21 1 0 . - 11.40 - . 5 1 Braeckhuysen, hérbergier. . Sprangers Corn., koperslager. . 1 0 . - 11.40 40.30 8.90 ilüyhrecht J.-B.,'-rentenier. . . . Van den Bergh, klerk. 9 . - 10.26 7.71 8.90 8.87 t:eys Marie, winkelierster. . . . Venix Aug: . . . . . . . . . 9 - 10.26 - . 5 8 18.93 8.47 3imoni Leon , slachter. Hoyskens Jacobus. 7.56 . 9 : - 10.26'-. .. Elermadns Livinus.::. ' . . . . . Beirens Jan, vrachtrijder. . . . 25.45 7.87 9 . - 10.26 5eerts' Aug., winkelier. . . Reynen Petrus.. Janssens Gabriels, herbergier.: . 9 . - 10.26 10.41 30.40 29.08 Lambreehts Adriaan, herbergier. . De Boeck, smid en raadslid.. . . 9 : - 10.26 10.20 12.69 14.30 Van Loo, bregadier Fan:DorenPetrus, bakker... . . 9 : - 10.26 3.61 6.20 3.74 Van Gastel Adriaan. . . . . . 8.50 9.69 - . 6 6 15.64 27.21 Van Réeth Adriaan, herhergier.. . Herloghs Cuilh., herberg. eu eimm. 9.12 26.81 • 13.08 20.61 Bás4yns, herbergier en schepenen., • 8 : Van Laerhoven:. . . . . . . 9.12 '13.94 20.32 20.61 Kinderen Van den Bergli, smid.. . 8 Meesters.. . . , . 9.12 •6.85 13.51 25.34 laessens wed., herbergierster... . 8,Blankers Jan, herbergier. . . . 9.12 ' • Van Tbillo Adriaan, landbouwer. . •8.16.09 Bracke Fr., horlogiemaker. . . . 8.9.12 De Clerq, statie-overste. . . .

23.30

Aan de Meeren Leden van de bestendige deputatie der provincie Antwerpen. MIJNHEEREN, Vertoonen met diepen eerbied de ondergeteekenden, allen inwoners van Cappellen-Putte Dat het bestuur hunner gemeente den rol der gemeentebelastingen definitief gesloten heeft in zitring van 13 dezer loopende maand Juni; welke rol eerstdaags aan uwe goedkeuring zal onderworpen worden ; Dat in het opmaken van dien rol noch het vermoedelijk vermogen noch het vermoedelijk verbruik der inwoners in acht is genomen, en hij enkel den stempel van willekeurib held draagt ; ' ` Dat de ondergeteekenden zulke handelwijze niet kunnen bijtreden, welke rechtstreeks strijdig is met den geest onzer zoo vrije en rechtzinnige gemeente-wetten, die wel degelijk willen dat elke inwoner in staat gesteld zij te kunnen oordeeleu of hem recht of onrecht gedaan wordt. Om deze redens verklaren zij zich legen het opmaken van dién rol te verzetten, en wenden zich eerbiediglijk tot u, Mijne Heeren, ten einde het u behage awe goedkeuring aan denzelven-te weigeren, eu dit doende, ons gemeente-bestnur le gebieden, zooals u over eenige jaren aan. de gemeente Berchem *gedaan hebt, u de basis te doen kennen; waarop het zich

7•7.5.50 6 50 6.6 6.6 6.6. 5.50 5.50 5.50 5.5 -• 5 5.4.50 4.50 4.4.4.4 4.4 4.4 4.3:3.3.5.5:-

.ni Ti G.,

7.98 4.471 8 . 4 0 26:61 7.98 2.05 5.83 7.98 - . 4 0 10.71 2 2 . 1 9 7.40 13.83 8.51 1 . 8 7 6.84 11.08 6.84 8.58 13.85 1 8 . 7 4 6.84 6.54 15.07 5 74 6.84 9.34 5 . 6 1 6.84 6.76 6.81 4.15 6.81 1 . 8 7 6.27 9.19 9.61 9 . 7 4 6.27 5.93 8.96 1 0 . 6 2 6.27 4.75 10.05 5.70 17.03 5.70 9.67 5.70 9.04 18.88 5.74 5.70 12.09 24.35 5.15 2.50 12.09 5.15 4.14 8.47 4.56 19.06 4.56 4.56 10.27 1.87 4.56 4.56 10.71 28.74 1.87 4.56 6.46 16.87 .. 4.56 8.92 24.35 4.56 4.56 7.83 11.59 26.61 4.56 18.74 4.56 10.22 26.61 3.42 6.59 1.87 3.42 15.36 3.74 5.42 5.42 3.44 3.74 15.9.56 11.22 5.42

gegrond heeft, in het daarstellen van den táks aan ons en aan ieder onzer medeburgers toegepast. In hoop dat hunne protestatie door u, MijneGrondlasten, Heeren, zal i n acht genomen . worden, en dat gij recht aan hunnen zoo billijnen eisch,zult laten wedervaren, hebben zij dePersoóneel eer zich met I alle achting te noemen iJwe onderdanigste dienaren. Cappellen-Putte, 29 Juni 1867.

De protestatie tegen den rol der gemeentelasten. TRIEN. - Baas Jan, i k heb de petitie gezien die Benige onzer bijzonderste inwoners aan de bestendige deputatie g e zonden hebben, om aan ons Gemeentebestuur te gebieden hun t e doen kennen, waarop het zich gegrond heeft in het opmaken van den rol ; mij dunkt die vraag maar al te billijk is; en door de depùtatie zal ingewilligd worden. PACHTER JAN. - Ja maar Pycke heer en heerke Lambreclits hebben daar nog al iets te zeggen, en die zullen ons Vouwke de hand wel boven het hoofd houden als 't zijn kan, om zelfs niet in affronten te vallen, want als die vraag wordt toegestaan, valt het kraam in duigen, en dat zal min of meer «-eerkassen tegen Pycken beer en heerken Lambreehts, die ons Vouwke hebben cadeau gedaan. lk weet wel, dat wanneer die vraag werd toegestaan, onze gelukkigmakers met Vouwke aan

- 16 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 16

krabben, zullen en ben nieuwsgierig '�`»ede rede te kennen;'welke•zij zullen inbrengen, waarom 'sq•�zich: zetverf' en hunne vrienden in evenredigheid met ons -,maarr `d h e l f t aanbedeeld hebben, en ons het dubbel hebben willetl e betalen. 'Pycke heer en heerke Lambreehts zullen ons vegge:'A.kennén,'-en dan geloof ik dat zij verstand genoeg hebbenen ' t manneken los te laten; want wil men n'en moor wit wasschen;. dan verspeelt men zijnen tijd, en die heeren kun•nenem beter besteden. In allegeval, devraag aannemen of ver•w rpen;. als ik i n den raad zat, zoude ik wel weten wat ik ,zôude.doen ,:,:PACHTER: JAN. — En als gij in den raad zat, wat zoudt gij dan doen ? TRIEN.:.=- .Héwel, wanneer deftige inwoners, zooals die, welke sde petitie geteekend hebben, mijne onpartijdigheid durfden .in- twijfel trekken, en mij van vrijwillige of onvrijwill.ige:onrechtvaardigheid, noem het kind maar met zijnen naam, durfden beschuldigen, dan zoude ik zelfs aan de heeren yanide.,deputatie verzoeken die vraag toe te staan, en wilde deze:niet, zou ik boerin, karakter genoeg bezitten, om in den raad voor te stellen aan die vraag welwillend en ongedwongen te voldoen;en waren.mijne collegas lam genoeg, om dit voor.stel,afte, slaan;'dan liet ik ze zitten en trok er van door. Zoo zoude ik handelen, en ik zou die aanklagers, welke mij durfden verdenken, in staat te zijn, iets te doen tegenstrijdig met ; de, eer van een deftig raadslid, nen bril op hunnen neus zetten.. PACHTER JAN.—Oh oh, Trien! niet al te haastig; praten zijn geen oorden, zegt Sinjoor ; gij zijt te hevig, en zoudt onvoorzichtig ;handelen. ' t I s al goed, dat gij niet in den raad zit, want om iemand nen bril op den neus te zetten, moet men er eerst eenen zoeken en vinden die erop past, en hier zit het moeielijk ván de zaak in. dil IEN.. - .Nen goeden verstaander heeft maar een half .woord;. noodig ; ik heb u al lang begrepen, gij zijt ook al eene van , die, . welke peinzen, dat den rol niet onpartijdig is opgemaakt; en vele injustitiën bevat; maar waarom hebt gij dan de petitie ook niet medegeteekend ? PACHTER -JAN. - Daar zal ik u dadelijk de rede van zeggen; . Als, alles te,n.rechte komt,. zullen wij misschien 10 francs min of meer per jaar minder moeten opbrengen ; hewel, ge kent misschien de historie niet van•den jongen die n'en braaij van 't varken naar mijnheer Pastoor bracht ; ik ga z'u in twee woorden• vertellen : Eene, van die soort van 'Kamelions, die de geestelijkheid en Godsdienst voor niets beschouwen, had zijn varken g e slaèht en zond-zijnen zoon met eenen braaij na de pastorij ; de Pastoor die zich hier aan niet verwachtte zegde verwonderd aan den kleinen brenger : wel vriendje, hoe komt dat, heeft vader u zelfs met deze boodschap gelast? zeker,mijnheer Pastoor, antwoordde de kleine bengel, vader heeft mij daar zelfs mede .•belast, zeggende : draagt dat naar onzen Pastoor, want men weet niet waar men die vluggen ooit kan noodig hebben'! 'T is krak het zèlve met ons en den gelukzaligen drijling gelegen ; pachter Jan staat nu in de gratie van die heeren, hij is, met, hun allen bevriend,., tot den blauwen heer er i n begrepen.zien zij hem alien om ten liefste, en voor die enkel

tien francs per jaar rusie met. hem maken, dat zoude eene uitzinnigheid zijn, wij 'veten.' opk,,niet„wtjár wij. aíe. vluggen somtijds zoudekµnnen.noodig. hebben, even als de: vadervan den, jongen diè;den:braaij bracht ;,7t is imgters.nog tweejaren en drij maanden alvorens dat die. mannen='aan de detir gezet worden. :. ; . : I TRIEN. — Ge sprekt als een politiemuts,' ge hebtgroót gelijk en ik geloof als het overgroot getal onzer medeburgers er zeo ook' niet ever peisde, de drij vierden van hen de, petitie zonde mede geteekend hebben. Wij zullen het dan •maar irn volle vertrouwen afwachten wat er komt ; het, is in alle gevàl in goede handen.

Iets aan Vouwke en den blauwen heer. Bet laatste bezoek, dat Pachter Jan bij zijne Îezers heeft afgelegd, moet ons Vouwke in 't hart geraakt hebben, want liet manneken had er denzeifden (lag eene goede pint opgezet, en bleef tot laat in den. nacht bij de kinderen Stevens, in de Kroon, zitten, waar hij• al • zijne gal tegen Pachter Jan uitspuwde. Ons ventje mag wel weten, dat dit alles aan Pachter Jan niet zeer doet, maar bet manneke mag ook niet onwetende zijn, dat pachter Jan aan zijne tanden niet kan verdragen;. dat, hij beweert er niets anders dan leugens in te vinden zijn, hetgeen den blauwenheer elders ook heeft uitgekraamd. Zouden die twee gasten niet weten dat de kolommen van Pachter Jan voor hen openstaan, om hunne reclame» op te nemen, en Pachter Jan onmiddellijk zijn peccavi zal uitspreken, en zijne gezegden herroepen; indien men hem •bewijst'hij verkeerdelijk is ingelicht geweest. Tot heden toe houdt Pachter Jan staande dat hij altijd wel is ingelichtgeweest,en (lai al wat hij aan zijne leiers heeftopgediseht lauter waarheid is. Eenieder, die Vouwke maar een weinig kent, kent immers ook zijne hoedanigheid van een echt kameleon.

't Is moeilijk aan de straat te werken. Het was op Zondag 25 Juni waarlijk een kermisdag in onze gemeente. • . De blauwe heer gaf zijn eerste diner-gala op zijn +Nijd vermaard blauw slot. Vele groote personagiën d'er stad waren er op genoodigd ; de eene hadden aangenomen, de andere geweigerd, gelijk dit gewoonlijk gaat. • Van den gelukzaligen drijling onzer gemeente was de heer De Posson en dezes vrouw alleen geschikt bevonden, er deel aan te nemen ; Vouwke, het knoddig ventje, en doctor Itwavr tan met hunne bekoorlijke wederhelften. moesten op de kom bijten. Deze handelwijze van wege den blauwe, werd door het klikje niet al tegoed ontvangen, en men zegdealwe@r : het paard dat de haver verdient krijgt ze niet, want onbetwistbaar zijn het die twee mannen, welke nu zoo onbarmhartig aan .den eersen kant geschoven 'worden, die; de eerste door zijnen iever, ep de tweede inet zijne Vlaandersche tronie •en zijnen-invloed, de dronmen van .den blauwen heer verwezéntlijkt hebben en als er kwestie van feesten is, hebben zij (le permissie gekregen van stillekens t'hnis te blijven. • Dit bewijst nogtans, volgens Pachter Jan, dat de blauwe heer altijd geen blauweaap is,en dat hij bij tijds de welvoegelijkheid en betamelijkheid weet te eerbiedigen. - • Ons ventje, dat nog ai gewillig affronten voor komplimenten

- 17 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 17

aanneemt, als 't niet anders kan zijn, weet zich gewoonlijk tiogial goed uit de strikken te trekken, en volgens Pachter Jan is't' manneken daar ditmaal bijzonder in gelukt. •: Vouwke begreep maar al te goed, dat er vele onzer inwoners zich in die. miskenning' van den blauwe, zouden verheugen'; de wereld is immers in deze tijden zoo valsch ! Hij moest dan kost wat kost dit tegenwerken, en ziet op welke wijze hij dit overlegde : Wij zullen, zegde hij tegen de burgemeesterin, ook traktement houden, en de deftige personen van ons klikje op n'en goeden koffie en krenten boterhammen verzoeken ; dan zullen de goede sukkelaars van het dorp denken, dat wij belet geweest zijn, het blauw hol' met onze tegenwoordigheid te vereeren, mits wij zelfs volk kregen, en wij stoppen ter gelijker tijd het venijnig bakkes van Pachter Jan. Dit werd oogenblikkelijk goedgekeurd, maar nu bleef er nog eene, en geene kleine moeilijkheid over, om te weten wie men zoude verzoeken. De bazin deed aan baar ventje opmerken, dat hij zijnen broeder Mijnheer Herman niet mocht vergeten alsook doctor .Kwaytan, want dat zij dezen laatste in t869, wel degelijk zonde noodig hebben, en wanneer onze geleerde doctor zonde aannenitin, zegde zij, zorgt dan toch dat gij ten minsten zooveel vrouwen als mannen uitnoodigi. hetgeen in alle geval het gebruik is, als er koffie-tafel gehouden wordt. Wat helder gedacht van mijne vrouw ; dat heet verstand aan den dag leggen, wat gelukkig ventje dat ik hen, zegde Vouwke, zoo eene verstandige vrouw te bezitten. Hij nam haar -in den arm, omhelsde haar, en de vogel was afgeschoten. Vouwke noodigde dan onzen geleerden doctor Kwaytan en zijne wederhelft, Mie van de statie en haren man, met Prudanneken en zijne moeder, dus de raad van Vouwke's vrouwke was in alles gevolgd : Zooveel wijven zooveel mannen. De koffie-tafel werd dan ook op denzelfden dag en uur als het diner-gala op het blauw slot, in de woning van onzen eerbiedwaardigen en achtbaren burgemeester gehouden, al de uitgenoodigden waren op het appel tegenwoordig. Als Pachter Jan wel is ingelicht, heeft Prudanneken een kompliment aan 't ventje gemaakt over den fijnen keus van het gezelschap, en doctor Kwaytan over de sterkte en goeden smaak van den koffie. • Maar nu komt de kat op de koord en ziet men eens te meel, dat het moeilijk is aan de straat te werken. Vouwke en doctor Kwaytan denken zich op eene onbarmhartige wijze miskend en onverdiend aan den Benen kant geschoven te zijn, door den beer van 't blauw hof ; Peer de Zwadder en Kee zijn wijt', de beambte Mertens, manneken Zek en tutti quanti, denken zich miskend door Vouwke, en zijn van gedacht zooveel aanspraak op de koffie-tafel van het burgemeesterke te hebben als Kwaytan en Prudanueken ; flus miskenning en ontevredenheid van alle kanten. Pachter Jan raadt al die miskenden aan, een weinig geduld te hebben, het jaar is immers nog niet ten einde, en in alle geval moeten er nog al twee verloopen, alvorens ons Vouwke moet herkozen worden. Geduld dan maar, zegt Pachter Jan nogmaals, alles zal wel ten rechte komen, en op het einde zal eenieder tevreden gesteld worden. Dit feest heeft tot in den avond geduurd.

- - Vouwke heeft op Zondag 25 der verledene maand, met de XXXiIII het vierde jaar in de processie gespeeld, dus half weg ! Pachter Jan is nieuwsgierig of eens tiet kontrakt ten einde, hetzelve tusschen partijen nog zal vernieuwd worden !!! — Onze Nobel) heeft weir iets nieuws in de stad opgedaan. Wanneer men iemand de waarheid wil doen verstaan; en zijne gratie wil geven, schrijft men daar brieven, waaraan men den naam geeft van opene brieven, Leekent dezelve en plaatst ze dan in de dagbladen ; onze hopen wil dat naapen ; hij ial van tijd tot tijd, vandaag aan den eersen en morgen aan den anderen onzer gelukmakers van het gemeentehuis, nen open brief schrijven, denzelve teekeuen en in Pachter Jan plaatsen. — Ons Vouwke is zoo proces-verhaalziek, dat er geenen metser, die aan 't klikje Diet t' huis hoort, n'en steen mag verleggen, of 't ventje maakt proces-verbaal ; wie kan bet gelooven, met de laatste dracht der duiven naar Orleans, kwam er eene van die onschuldige vliegende reizigers, door vermoeienis afgemat, dezelfden dag op liet dak van ons venlje rusten, hij pakte dadelijk een stuk papier en maakte tegen het arme beestje proces-verbaal ; Pachter Jan is nieuwsgierig te weten of hij die contraventie van zonder permissie op zijn dak te komen rusten, door de simpele politie, •of door de correctionnele rechtbank zal doen vervolgen.

1'atrt a l l e * : r a l . Plaatsgebrek heeft Pachter Jan belet lieden de proces-verbalen der gemeentezittingen van 13 juni en 6 juli medetedeelen ; tijd en inlichtingen hebben hem onbroken er zijne opmerkingen tegen te maken. Zijne lezers zullen liet eelt en ander in het eerstkomend nummer vinden. — Pachter Jan zal op 28 dezer een buitengewoon visiet zijne lezers komen afleggen, om niet te verre achter uit te blijven, hun met de knoeierijen, door onze gelukkigmakcrs in bet opmaken vau den octroi begaan, bekend te maken.

Op aanzoek van verscheidene inwoners onzer gemeente, maakt Pachter Jan bekend, dat in geval een tweede doctorzich alhier wil komen vestigen, heul ook 250 fr. per jaar zal betaald worden, zooals aan docroi Kwaytan, voor het bezorgen d e r behoeftige zieken i s toegestaan, op voorwaarde zijne zorgen toe t e dienen aan die klas van zieken, welke niet van den armeg genieten, ua;taus door ziekten geteisterd, onbekwaam zijn n'en doctor te betalen. tikeg zal bovendien voor hem i n ' t midden van het dorp, een huis

Pachter Jan was niet vergeten op het eerste gala-diner van den blauwen heer ; hij had verscheidene dagen te voren reeds zijn invitatiebriefje ontvangen. Ziehier hoe Pachter Jan die zijne wereld kent, dit b e antwoord heeft : Zeer geachte Gastheer van het blauwe hof, die leeft en laat leven. Pachter Jan is zeer gevoelig aan de vriendelijke uitnoodiging, welke gij hein komt te doen, oui op uw wijd vermaard hof, met zijne kniën outlet de tafel te komen zitten ; hij zonde zeker deze uitnoodigifig, voor hem zoo vereerend, wel• a a n v a a r d hebben, had hij niet gedacht, hiermede zijne onafhankelijkheid in gevaar te brengen, en niet besloten had nooit verplichtingen, in wie het ook zijn moge, te maken, ten einde ten allen tijde, zonder de wetten der erkentenis te kwetsen, zijn gedacht volgens geweten, aan zijne lezers te kunnen mededeelen. Om u te bewijzen, slat dit de eenigste beweegreden zijner weigeiing is, zult gij de eerste zijn, die, wanneer Pachter Jan in zijne nederige boerewoning een feest-zal geven, eene uitnoodiging zal ontvangen. Aanvaard intusschen . achtbare Gastheer van liet blauwe hof, d e verzekering der hoogachting welke Pachter Jan utoedraagt, en gelooft hem een uwer onbewimpelste vrienden te zijn. Cappellen, 20 Juni 1867. 1C

ADVERTENTIE.

volgens een stoor hem op te geven plan, bouwen, mits er cone behoorlijke huur voor te betalen. Z E G T HET VOORTS. !1ntw. — Drukkei ij A. FONTAINE EN Cü. GEVAERT, Kleine Dries 28.

—1 8 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 18

Antwerpen in 1892 Crisis alom, maar Antwerpen is nog steeds een welvarende stad. Dat hebben we vooral te danken aan de groeiende havenaktiviteit en aan de dynamische politiek van de vroede stedevaderen. De stadskas zet in 1892 vijftien miljoen uitgaven tegenover vijfentwintig miljoen ontvangsten! De stad telt bijna 250.000 inwoners, waarvan 20.000 kiesgerechtigden. Een telling in 1892 toont aan dat er in Antwerpen 13.485 Nederlanders, 6.590 Duitsers, 1.358 Engelsen wonen. Relatief weinig Duitsers, eigenlijk, want Antwerpen telt zo'n 100 Duitse firma's, vele gespecialiseerd in overzeese betrekkingen en in wol- en huidenhandel. De Britten hebben zich meer toegelegd op al wat scheepvaart betreft. Antwerpen blijft ook een grote aantrekkingskracht uitoefenen op de plattelandsbewoners uit de Kempen en het Waasland, die denken hier makkelijker aan een goedbelegde boterham te komen. In 1892 wordt nochtans praktisch geen nieuw inwijking meer genoteerd. Leopold de Wael is nog steeds burgemeester, maar sinds 28 oktober 1891 wegens ziekte vervangen door schepen van handel en scheepvaart G. Gits, dienstdoend burgemeester. LEOPOLD DE WAEL g

Op 17 augustus 1892 overlijdt de burgemeester. Jonkheer Leopold de Wael is niet alleen burgemeester van Antwerpen, maar ook provincieraadslid en ondervoorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Toen hij in 1872 tot burgemeester werd verkozen, na de overwinning van de liberalen op de katholieke partij, behoorde Leopold de Wael niet tot het gemeentebestuur. Tijdens zijn burgemeesterschap kwamen in Antwerpen vele g rote gebouwen tot stand, zoals het Gerechtshof, de Nationale Bank, het Atheneum, het Stuivenberggasthuis en het Museum voor Schone Kunsten.

Zijn overlijden veroorzaakt diepe verslagenheid bij de Antwerpse bevolking. Vlaggen, die feestelijk waaiden ter gelegenheid van Antwerpen-Kermis, worden, nu halftop gehangen of binnengehaald; de grote klok Carolus op de kathedraal luidt driemaal daags over de rouw. a Vrijdagnamiddag 19 augustus wordt de burgemeester opgebaard in het stadhuis. Heel de trapzaal is behangen met zwarte draperieĂŤn met zilveren tranen en witte boorden. De kroonkandelaars zijn met rouwfloers overdekt. Naast de katafalk wordt de wacht waargenomen door officieren van de Burgerwacht in groot uniform en met getrokken sabel. Melkboertjes uit het Land van Waas met hondekar op de vlotbrug.

Zaterdag 20 augustus vindt de begrafenis plaats. Om elf uur worden redevoeringen, o.a. door dienstdoende burgemeester G. Gits, uitgesproken, waarna een stoet de door vier paarden in het zwart getrokken lijkwagen vergezelt, eerst naar de kathedraal voor de godsdienstige plech- 19 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 19

tigheid (sic), daarna naar het Kielkerkhof. Een ingetogen menigte verdringt zich op de doortocht van de rouwstoet langs Groenplaats, Eiermarkt, Huidevettersstraat, de Leien en Brederodestraat. Op het graf, in de nabijheid van de graven van andere gekende Antwerpenaren zoals Jan Van Beers, Karel Verlat, Hendrik Conscience, worden nog enkele redevoeringen uitgesproken. Het wordt half vier vóór de plechtigheid ten einde loopt. JAN VAN RIJSWIJCK Leopold de Wael wordt op 6 november 1892 als burgemeester opgevolgd door Jan Van Rijswijck, doctor in de rechten, schepen van onderwijs, provincieraadslid. Zijn verkiezing wordt door velen beschouwd als een Vlaamse overwinning op de "haut commerce". Jan Van Rijswijck is danig populair bij de bevolking. Vlaamsgezindheid, vrijzinnigheid en een grote sociale bezorgdheid kenmerken zijn leven. Hij is een liberaal van het progressieve soort. Deavond van zijn benoeming tot burgemeester spreekt hij de Sinjoren toe vanop het balkon van zijn woning aan de De Keyserlei (waar later Ciné Pathé zal komen). Het ziet zwart van het volk. Hij weet de Sinjoren naar het hart te spreken. Waaraan hij die grote populariteit dankt? Daar zal wel meer dan één reden voor zijn, maar ongetwijfeld speelt het feit, dat met "onze Jan" een stevige traditie doorbroken wordt, een belang rijke rol. Vóór hem kwamen de burgemeesters uit de zogeheten hogere stand; Jan komt uit de kleine burgerklasse. Zijn bijwijlen gedecideerd en (voor de tijd) beslist moedig flamingantisme wordt door brede kringen naar waarde geschat, ook al zal Jan Van Rijswijck zich - wat dat betreft - na verloop van tijd wel eens tot een kompromis laten verleiden. Andere reden van zijn populariteit: hij is een neef van wijlen de populaire Antwerpse volksdichter Door Van Rijswijck (t 1849). Despeech van de nieuwe burgemeester op 7 november 1892 in de gemeenteraad ter gelegenheid van zijn aanstelling wordt geschraagd door drie krachtlijnen: de volksgezondheid, de haven en de Vlaamse taal. Over de volksgezondheid: "Nog immer zijn er ongezonde kwartieren, onbewoonbare buurten, die ongenadig moeten gesloopt worden". Over de haven: "Voor enige jaren waren wij de best uitgeruste haven van het vasteland. De vreemdeling is onze inrichtingen komen bewonderen en heeft ze te zijnent nagevolgd. In dien strijd staan onze handelseer en ons welzijn op het spel; wij moeten hem winnen". Na een veeg uit de pan aan het adres van de volgens hem te krenterige staat, heeft de kersverse burgemeester het over de taal: "Dat een volk dat zijne taal liefheeft haar wil verheffen uit een staat van onverdiende verwaarlozing, moge door sommigen als een onnozele hopeloze poging beschouwd worden; in onze grote Vlaamse stad geniet dit streven de goedkeuring der overgrote meerderheid". VICTOR HUGO Dat Van Rijswijck helemaal niet chauvinistisch spreekt, blijkt uit het feit dat ook grote buitenlanders vol lof over Antwerpen spreken. Zo schrijft niemand minder dan Victor Hugo in 1892 in zijn reisdagboek (we vertalen): "Antwerpen is een stad gans uit één stuk, zoals ik ze graag zie, en daarover zweeft nog de oude geest die niet gedoogt dat een kwade begeerte om te moderniseren de eerwaarde schone vormen verwringt waar het niet hoort. Er is iets edels aan deze oude stad die reeds zoveel

- 20 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 20

Schepencollege onder burgemeester Jan Van Rijswijck, 1892

- 21 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 21

glorie, maar ook zoveel leed heeft gekend, en dit, tot in de jongste tijden in eeuwig wisselende avonturen. De hardste slagen hebben haar niet doen buigen, de trotse kerken kijken nog altijd even koninklijk op de stad neer, de Schelde stroomt nog steeds met rustig, zelfbewust geweld voorbij, zodat men zich gans genoeglijk te moede voelt binnen deze wallen. Het is alsof de tijd hier geen invloed op iemand kan hebben." ANTWERPEN GROEIT Met Victor Hugo's laatste zinnetje kunnen we nochtans niet helemaal akkoord gaan, want Antwerpen evolueert wel degelijk. Destad barst uit haar eeuwenoude keurslijf. In 1892 worden 452 toelatingen voor nieuwbouw en 934 toelatingen voor verbouwingen toegekend. Een flink deel van de nieuwbouw is voor rekening van twee nieuwe stadswijken: Zuid en Zurenborg. Het Zuidkwartier is ontstaan in 1874 op de gronden vrijgekomen door de afbraak van het Zuidkasteel of Citadel uit 1567. De aanleg van de nieuwe wijk werd in 1875 toevertrouwd aan de Société Anonyme du Sud d'Anvers. In 1876 is begonnen met de aanleg van 64 straten in geometrische vorm, afgekeken van in Frankrijk gebruikelijke projekten. Sinds vorig jaar is ernstig begonnen met bouwen, maar het zal nog tot 1915 duren eer de hele wijk volgebouwd is. Het Museum voor Schone Kunten is nog maar recent geopend. Op Zurenborg werd vanaf 1882 verkaveld en gebouwd door de "SA pour la construction du quartier de l'Est d'Anvers". Vanaf 1892 worden hier jaarlijks een zestigtal huizen gebouwd. De oudste straat op Zurenborg is de Transvaalstraat, reeds in 1884 aangelegd. Er staan villa's, "chalets" genoemd. Deze villa's, op grote percelen gebouwd, fungeren als hefboom om de waarde van alle eigendommen op Zurenborg te verhogen; het betere publiek moet de wijk leren kennen. Defraaie gevels op Zurenborg vertonen een bizarre mengeling van allerlei neo-stijlen, Vlaamse neo-renaissance, classicisme, ecclecticisme. Henry Van de Velde, de nu 28-jarige Antwerpse kunstschilder, schrijft er het volgende over: "Nooit, in geen enkele stijlperiode, werd de algemene opvatting omtrent smaak zo bedorven als nu". Hij klaagt o.a. aan dat de ornamentiek, waarmee de ontwerpen overladen zijn, geen betekenis heeft, en dat er een totaal gemis is aan verband tussen vorm en functionaliteit.

Kapel van het Allerheiligste Sacrament, Hemelstraat 21-23

KERKELIJKE GEBOUWEN Enkele architecten blijven de neo-gotische stijl trouw. Die wordt meestal gebruikt voor kerkelijke gebouwen. Deze stijl wordt opgeëist als de enige, onvervalste, christelijke bouw-

- 22 —

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 22

stijl, onverbrekelijk verbonden met een corporatistisch, middeleeuws maatschappijmodel. In de Hemelstraat 21-23 wordt in 1892 de neogotische Kapel van het Allerheiligste Sacrament van de Zusters van de Gedurige Aanbidding, naar een ontwerp van E. Stordiau, ingewijd. In de Pothoekstraat 110-112 en Lange Congostraat 21 is een neo-gotisch klooster in opbouw voor de Zusters Franciskanessen, de missiezusters voor Congo. Intussen vestigen zich reeds, tijdelijk, zusters Franciskanessen uit Eupen in het gebouw Sint-Jakobsmarkt 38. In Deurne beginnen de bouwwerken aan de Sint-Rochuskerk, eveneens in neo-gotische stijl, door architect F. Baeckelmans. De kloosterkerk van de Paters Capucijnen op de Ossenmarkt wordt vergroot. Een pleintje van 6meter, gelegen tussen het gebouw en de straat, wordt hiervoor ingelijfd. Ook een kapelletje van O.L.V. van Smarten moet plaats ruimen; het beeld verhuist naar binnen, achteraan in de kerk. De kerk wordt niet alleen dieper, maar ook breder. De zijkapel, in 1857 gebouwd ter ere van de H. Jozef, wordt verkleind en voortaan aan de H. Antonius toegewijd. De eerste bordjes met dankbetuigingen voor St. Antonius vanwege zijn vrome vereerders worden aan de muren van de kapel bevestigd. Tijdens de vergroting van de kerk van de Paters Capucijnen worden drie beelden naar de kloostertuin verplaatst: een g root kruisbeeld, een O.L. Vrouwebeeld en een H. Franciscus. Op de nieuwe kerkgevel komt een nieuwe St. Franciscus, door beeldhouwer J. Dupon, die het beroemde St. Franciscusbeeld van Alonzo Cano heeft gecopieerd. Terwijl de verbouwingswerken aan de gang zijn, blijft de kerk voor de gelovigen geopend. Aan andere kerken worden vanaf 1892 restauratiewerken uitgevoerd, o.a. aan de SintJacobskerk, onder leiding van architect L. Blomme. Aan de Sint-Augustinuskerk wordt de dakruiter herbouwd. Dein 1890 ingewijde Borgerhoutse Sint-Janskerk krijgt in 1892 vier biechtstoelen. De petroleumverlichting wordt vervangen door gasverlichting. Een grote ijzeren communiebank van Meester Pinoulst sluit gans het koor en de zijaltaren af. Buiten, rond de kerk, worden voetpaden aangelegd. In 1892 wordt in de HH. Jozef- en Theresiakapel van het 17de-eeuwse Karmelietessenklooster, Rosier 20-24, een nieuw orgel geplaatst.

St. Franciscus, Korte Winkelstraat Foto : Al. Wenes

BURGERLIJKE GEBOUWEN Niet alleen voor kerkelijke gebouwen wordt de neo-gotische stijl gekozen. Architecten H. Kennesen F. Truyman opteren voor deze stijl, maar dan wel vermengd met ecclectische

- 23 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 23

neo-Vlaamse renaissance, voor de bouw van het Loodwezen. In 1890 werd door de Gemeenteraad beslist, aan de voormalige Zeeuwse Korenmarkt (Tavernierskaai) een gebouw op te richten voor verschillende openbare diensten. De bouwwerken aan het pompeuze neo-gotische Loodswezen beginnen op 20 juni 1892. De aannemers Gebr. Grangé hebben in april het werk toegewezen gekregen voor 456.990 fr. In 1892 wordt te Berendrecht een nieuw gemeentehuis gebouwd, volgens plannen van de provinciale architect L. Gife, onder het burgemeesterschap van Jef Peynen. Boven op de nok wordt een zittend beertje geplaatst. De raadzaal op de verdieping wordt versierd met een Vlaamse schouw in witte zandsteen. In het midden staat het borstbeeld van Leopold II. In 1892 overlijdt K. Servais, sinds 1851 architect aan de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen, de Zoo. Hij tekende o.a. het okapigebouw, de rotonde volière, de roofvogelkooien, de Egyptische tempel (ingehuldigd 1856). MARKTEN EN STRATEN In 1892 worden de werken aanbesteed voor de nieuwe Vismarkt. Deze hallen komen op een perceel gekocht van de "Société Anonyme du Sud d'Anvers", begrensd door de St.-Michielskaai, de Goede Hoopstraat, de Riemstraat en de Scheldestraat. De plechtige opening zal nog tot 1894 op zich laten wachten. Tussen de Van Ertbornstraat en de Kunstlei wordt in 1892 een overdekte markt voor eetwaren opgericht, voor een duur van 30 jaar. Inhuldiging in 1893. In 1890 is Frans Bex, gemeenteraadslid en bouwmeester bij de Burgerlijke Godshuizen, gestorven. Op 11 maart 1892 wordt een straat aan het Stadspark geopend en naar Frans Bex geheten. Ze heet gewoon Bexstraat, zonder de vóórnaam Frans erbij; zo wil het burgemeester Leopold de Wael: korte, eenvoudige straatnamen, zoals Cuylitsstraat, Van Beersstraat, Allewaertstraat. De burgemeester zal zich in 1894 wel in zijn graf omdraaien als hij weet zou krijgen van de naamgeving Leopold de Waelplaats en Leopold de Waelstraat, met zijn vóórnaam er dus aan toegevoegd. Zodra de Bexstraat geopend is, wordt meteen begonnen aan de bouw van de neo-romaanseVlaamse Evangelische Kerk. In 1890 werden twee straten geopend op gronden van baron de Witte. In de zitting van het College van Burgemeester en Schepenen van 26 juli 1892 krijgen beide straten hun Groentenmarkt vóór het Atheneum naam: Congostraat en Kleine Congostraat,

- 24 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 24

Bloemenmarkt op de Groenplaats

naar het aldaar in opbouw zijnde klooster voor de missiezusters Franciskanessen. DeNieuwstad, tussen de Oudevaartplaats en de St.-Jorisvest, werd in 1823 gebouwd als "werkmanskazerne". Deze 90 huisjes staan er nu vervallen bij. De Stad koopt in 1892 het hele complex aan om het te slopen samen met de naburige Poternegang. In 1892 wordt een rui gebouwd, van de JezuĂŻetenstraat tot aan de Bresstraat op het Zuid. In 1892 wordt een deel van de gracht van Fort 4 te Mortsel gedempt. Maar laten we niet afdwalen naar randgemeenten, en in Antwerpen-stad blijven. De Scheldekaaien worden stilaan bebouwd: Tavernierskaai, Van Meterenkaai, Plantinkaai, Sint-Michielskaai, Cockerillkaai, de Gerlachekaai, Orteliuskaai, Jordaenskaai, Ernest Van Dyckkaai.

HUIZEN Het voormalige huis "Spaengien", Grote Markt 7, uit 1582 daterend, is zopas door de familie Kreglinger gerestaureerd; in 1892 wordt er een beeld van Jef Lambeaux, die ook de Brabofontein en het monument Appelmans ontwierp, boven de geveltop geplaatst: Sint-Joris met de draak. Nieuws over de twee mooiste huizen van de Keizerstraat: -August Delbeke, sinds 1884 lid van de Antwerpse provincieraad, wordt in 1892 volksvertegenwoordiger. Hij zal later de prachtige patriciĂŤrswoning Keizerstraat 9 aankopen van notaris Pauwels. - E.H. Corneel Cotteleer koopt het huis Keizerstraat 10 aan van de familie Cassiers. In deze schitterende woning uit 1575 heeft burgemeester Nicolaas Rockox, vriend van P.P.Rubens, gewoond van 1603 tot 1640. Een kleine greep, kris-kras door Antwerpen, uit de zowat 450 in 1892 nieuwgebouwde huizen: - Lange Lozanastraat 221 in neo-Vlaamse renaissancestijl, gedateerd "Anno 1892"; - Graaf van Egmontstraat 31: een bepleisterde, witgeschilderde lijstgevel met mansardedak; -Koningin Elisabethlei 18, een halfvrijstaand herenhuis in neorococostijl, naar een ontwerp van J. Hertogs; -Lange Altaarstraat 27, een neoclassicistische woning, en 29, Vlaamse renaissance. Voor beide huizen tekent E. Dieltiens; - Grote-Hondstraat 10 tot 36. De nummers 12 en 14 dragen het jaartal 1892; - Jan Blomstraat 6, bepleisterde en beschilderde neoclassicistische lijstgevel, architect F. Claes; -Dendermondestraat 31 en 35, neo-Vlaamse renaissancestijl gedateerd 1892 in gevelsteen; -hoekhuis Dolfijn- en Schorpioenstraat, "De Schorpioen" in neo-Vlaamse renaissancestijl, sa-

- 25 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 25

Lange Altaarstraat 29

Wolfsstraat 17

men met de neo-classicistische lijstgevel Dolfijnstraat 45-47 en Schorpioenstraat 22-24; - Door Verstraeteplaats 6, ecclectische, neo-François I geïnspireerde stijl, architect J. Hofman; - hoekhuis Kommekensstraat-Huikstraat 2, naar architect F. Claes: vier bouwlagen met pseudo-mansardedak; - Schorpioenstraat 6 tot 20: bepleisterde, beschilderde lijstgevels met neoclassicistische inslag, architect E. Horckmans; - Sterstraat 28, in neo-Vlaamse renaissancestijl, architect J. Hertogs; - Walvisstraat 14-16-18: ecclectische stijl, middenste huis gedateerd "1892" in gevelsteen; - Wolfsstraat 17: rijk gedecoreerde topgevel in neo-renaissancestijl n.o.v. E. Dieltiens; -Amerikalei 127, burgerhuis in ecclectische stijl, gedateerd 1892 in het fries; -Amerikalei 131, neoclassicistisch herenhuis. Nog heel veel bouwgronden liggen braak op het Zuid. Waar vanaf 1893 de St.-Michielskerk zal gebouwd worden, staat sinds 1884 een voorlopige kapel. BEELDEN Op 15 augustus 1892 wordt in het Stadspark het standbeeld onthuld van Jan Van Beers, Antwerps dichter overleden in 1888, door Alfred Crick. Het monument bestaat uit een arduinen zuil met verguld bronzen Geniusbeeld en een bronzen medaillon met de beeltenis van Jan Van Beers in bas-reliëf. Niemand blijkt aanstoot te nemen aan het beeld van Jan Van Beers, maar dat is niet het ge- 26 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 26

val met Onze-Lieve-Vrouwebeelden die bij sommigen als een rode lap op een stier werken. Op 29 juni 1892, te 4 uur 's morgens, wordt op de hoek van de Beekstraat en de Helmstraat een O.L. Vrouwebeeld door vandalen totaal vernield, waarschijnlijk met een bijl. De verontwaardigde buren kopen onmiddellijk een nieuw beeld, een Onbevlekte Ontvangenis, dat op O.H.Hemelvaartdag, onder grote toeloop, door Mgr SacrĂŠ wordt ingezegend. Op 24 augustus 1892 komen, op de Geelhandplaats, een paar stadswerklieden een O,L.Vrouwebeeld wegnemen en de nis dichtmetselen. Het beeld, een gift van wijlen Mevrouw Geelhand, wordt door Broeders van St.-Eligius in bescherming genomen en krijgt een plaatsje bij hen. Grote opschudding bij de

De Hemelkoningin op de hoek van de Huikstraat en de Kommekensstraat. Twee engeltjes bieden Maria de zon en de maan.

omwonenden, die spreken van een zoveelste plaagziek werk vanwege het stadsbestuur. In de gang Keistraat 8 verwijdert een bewoonster in 1892 het 0. L.Vrouwe beeldje van haar gevel. Zij wil "geen dweepzuchtige voorstellingen" op haar eigendom. De geburen leggen onmiddellijk geld bijeen, kopen een ander O.L.Vrouwebeeld, en plaatsen dat op een andere woning in de gang.

Het monument van Jan Van Beers in het stadspark.

Op de Turnhoutsebaan 24-26 wordt een O.L.Vrouwebeeld geplaatst, in een nis in de muur. Het Mariabeeld houdt het Kindje op de arm; het voetstuk van het beeld wordt door twee engelenhoofdjes onderschraagd. Op de hoek van de Generaal Drubbelstraat en de St.-Jacobsstraat (Berchem) hangt sinds 1866 een beeldje van O.L.Vrouw van Barm-

- 27 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 27

hartigheid aan een boom, ter herinnering aan de cholera-epidemie van dat jaar. In 1892 wordt op deze plaats een kleine kapel gebouwd en het beeldje boven de ingang geplaatst. De geburen vormen een broederschap, de "Confrerie van O.L.Vrouw van Turkeyen", en zullen voortaan jaarlijks op bedevaart naar Scherpenheuvel gaan. Bij de bouw van het hoekhuis Kommekensstraat-Huikstraat 2 wordt een origineel 19de-eeuws O.L.Vrouwebeeld geplaatst. Het beeld staat op een brede sokkel met Mariamonogram en wordt bekroond door een zinnebeeldige duif in stralenkrans geflankeerd door twee engeltjes die de zon resp. de maan dragen. Antwerpen telt nog zo'n 260 Mariabeelden. Boven de ingang van het Sint Jan Berchmans College, Jodenstraat, wordt een beeld van onze heilige landgenoot, een werk van D. Duwaerts in witte steen, geplaatst. OPENBAAR VERVOER Spoorweg, diligences en paardentram zijn een vertrouwd beeld in de stad. _- - T e n behoeve van de spoorweg wordt sinds twee jaar gewerkt aan de bouw van de "centers", het hoogspoor tussen het toekomstige Centraalstation en Berchem. Het wordt een kunstwerk met torens, torentjes, sculpturen, smeedwerk, mozaïeken en ander versieringen. Een van de reeds bestaande stoom-buurttramlijnen, Merksem-Lillo, wordt in 1892 uitgebreid met een korte verbinding naar het haventje van Lillo-Fort, waar enkele uitwijksporen worden voorzien ten behoeve van het goederenverkeer. + ' } E l e k t r i s c h e trams rijden er nog niet. In Ameri� k a rijden reeds honderden elektrische trams; de uitvinder van de trolleystang voor de stroomtoevoer van dergelijke trams is een uitgeweken Vlaming, Karel Van de Poele. Hij ontEindstation van de Paardentram, hoek Meir/Katelijnevest wierp de trolleystang in 1882, en overlijdt in 1892 in de Verenigde Staten. België zal tot 1893 moeten wachten om een eerste elektrische tram te zien rijden (n.l. in Luik, op het trajekt Coronmeuse-Herstal-Grand Puits). In december 1892 vraagt in Duitsland een ingenieur, Rudolf Diesel, patent aan voor een motor die naar hem zal genoemd worden en het aanschijn van de moderne wereld grondig zal veranderen. In 1888 werd in de Antwerpse dokken een trambotendienst opgericht. De uitbating ging met talrijke moeilijkheden gepaard, en werd na een half jaar geschorst. In 1891 organiseerde de scheepvaartfirma De Leeuw & Philipsen een nieuwe dienst van trambootjes die vertrok aan de Londenstraat en de reizigers voerde naar de "Kongo", het uiterste punt van de petroleumdokken. Het regende weer klachten, deels ingevolge de omstandigheden in de dokken, deels door het gebrek aan medewerking vanwege de havendiensten en de slechte wil van de schippers die de doorvaart in de dokken belemmeren, en de uitbating werd in oktober 1891 wéér eens gestopt.

- 2 8 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 28

De "trambootjes" in de Antwerpse haven (Foto: Archief Marine Academie, Antwerpen)

Op1 april 1892 wordt de dienst hervat, maar slechts tot 9 september 1892; dan verdwijnen de trambootjes voorgoed uit de Antwerpse haven. DE HAVEN Het verwondert ons niet dat de trambootjes een doorn in het oog van de ĂŠchte scheepvaart zijn. Er heerst een onvoorstelbare drukte in de dokken. In 1892 wordt voor Antwerpen (Schelde en dokken) een totaal goederenverkeer van 7,9 miljoen ton genoteerd, met 4.321 aangekomen zeeschepen en 28.287 aangekomen binnenschepen. Er worden voorlopig geen nieuwe dokken gebouwd, maar er worden aan de bestaande installaties wel verbeteringswerken uitgevoerd. Vorig jaar heeft de Stad aan het Rijk een voorstel voorgelegd voor de bouw van een nieuwe sluis naar de Schelde. Op 10 maart 1892 verwerpt het Rijk deze plannen. Maar de sluis zal er later tĂłch komen (n.l. de Royerssluis). Vanaf 17 augustus 1892 worden aan de steigers aan de Oostkaai van het Asiadok herstellingswerken uitgevoerd.

- 29 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 29

Het Willemdok; op de achtergrond het "Oosters Huis"

Aan het Kattendijkdok wordt op kaai 45 een metalen afdak van 60 x 24 meter gebouwd. De werken duren van 1 maart tot 15 juni 1892 en kosten 43.200 fr, Aan het noordelijk einde van de Rijnkaai worden voor 108.650 fr metalen afdaken gebouwd, meteen oppervlakte van 6.096 m2, Aan het Asiadok worden metalen afdaken gebouwd voor 191.900 fr. De werken starten op 20 juni en zullen voltooid zijn in januari 1893. Al deze afdaken worden gebouwd door de firma V. Bertaux & Co. Despoorstaven op de Oostkaai van het Kattendijkdok worden verlegd. Op28 januari 1892 verleent de Gemeenteraad aan de n.v. "Magasins à Grains d'Anvers" een oppervlakte van 5.800 m2 aan het Lefebvredok voor een periode van 45 jaar en tegen betaling van 2,50 fr per m2en per jaar in vergunning ter oprichting van een magazijn voor granen. Eerste concessie aan een firma, die aanzienlijke investeringen doet in de haven. Bij de n.v. John Cockerill te Seraing wordt in maart 1892 een hydraulische portaalkraan met een hefvermogen van 2 ton besteld voor het Lefebvredok, op aanvraag van de firma BadischeA.G. Prijs: 14.825 fr. In het Noorderpershuis, Kattendijkdok Oostkaai, wordt een nieuwe stoommachine geplaatst. Geleverd door de Société de la Maison Beer voor 60.000 fr. In januari 1892 wordt de stadssleepboot nr. 3 buiten dienst gesteld en vervangen door de sleepboot-ijsbreker nr. 8 (trekkracht 1.400 kg), gebouwd door de S.A. Cockerill tegen de prijs van 50.036 fr.

- 30 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 30

GAS EN ELEKTRICITEIT De ' Imperial Continental Gas Association" ziet in 1892 haar concessie voor het leveren van straatverlichting met vijftien jaar verlengd. Tegelijk wordt, op 20 september 1892, de n.v. Compagnie Hydro-Electrique Anversoise opgericht. Deze maatschappij levert energie volgens het octrooi van professor F. Van Rijsselberg he. Water op een druk van 52 1/2 atm. wordt, door pompen gedreven, door stoomtuigen door stalen buisleidingen in de stad geleverd. In de verschillende stations voor stroomopwekking brengt dit water, onder druk, waterturbines in beweging die op hun beurt dynamo's drijven. De elektriciteit wordt dan in de omgeving geleverd door blanke ijzeren staven in kanalen gelegd. Voor drijfkracht wordt het water onder druk rechtstreeks aan de afnemer geleverd. Met dat doel worden vier stations voor stroomopwekking gebouwd: Groenplaats, Timmerwerfstraat, Leopoldstraat en Breydelstraat. Maar een sukses zal het hele opzet niet worden: de Compagnie zal spoedig ondervinden dat de opwekking van elektriciteit uit waterkracht duurder uitvalt dan andere systemen. R. Alardot (wordt voortgezet)

- 31 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 31

E I N D E L I J K

L U C H T

Einde j u n i ' 9 2 p u b l i c e e r d e e e n l i d v a n o n z e heemkundige k r i n g , de h e e r R u d i G o m m e r e n , h e t b o e k " E i n d e l i j k l u c h t " . Hij b e s c h r i j f t d a a r i n h e t l e v e n van een vrouw, d i e - t i j d e n s een overbeschermde j e u g d - d e n e f a s t e z i e k t e " a n o r e x i a n e r v o s a " l a a t binnendringen i n haar leven. Aanvankelijk ongemerkt, maar zeker, wordt h a a r l i c h a a m o n d e r m i j n d . B o u l i m i e , p a n i c d e s o r d e r, h y p e r v e n t i l a t i e en h e t t e l k e n s schreeuwen om h u l p b l i j v e n n i e t u i t . Gelukkig komt d i e h u l p , e n e r z i j d s d o o r d e goede zorgen v a n een neuroloog, a n d e r z i j d s i n d e vorm van een e r n s t i g d i e e t . U i t e i n delijk komt de vrouw ertoe haar ervaringen u i t t e spreken, wat een f i n a l e t h e r a p i e b l i j k t . H e t b o e k i s e e n b o o d s c h a p v o o r v e len! K o n t a k t a d r e s : R u d i Gommeren Z u r i n g 11 2990 W u u s t w e z e l Te l . 0 3 / 6 6 3 . 0 3 . 1 7 P r i j s : 4 2 5 B F, p o s t k o s t e n ( 3 5 B F ) n i e t i n b e g r e p e n . Bankrekening nummer: 144-8063691-64

Paul A r r e n

j !

M L n • g u c e e » l í • a t i l •_e

liinlf�. i�itüi

- 32 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 32

De lijkwade van Turijn cieei 2 5

De koolstof-14 datering Wat is koolstof-14 datering? De natuur verschaft ons allerlei inlichtingen die toelaten de ouderdom van bomen, gesteenten en dergelijke bij benadering te bepalen. We weten allen wel hoe men uit de ringen in de stam de ouderdom van een boom kan bepalen. Door de moderne techniek kan men nu wetenschappelijk verantwoord de ouderdom van praktisch elk voorwerp bepalen. Dit gebeurt door het meten van radioaktiviteit. Bv. Binnen 5000 jaar zal men nog nauwkeurig de datum van de atoomontploffingen boven Hirosjima en Nagasaki kunnen bepalen, door het meten van overblijvende radioaktiviteit van de bodem. Men kent immers de geleidelijke afname in radioaktiviteit van waterstof, uranium en andere «splijtstoffen ». Deze afname heet de «halveringstijd », de tijd waarin de radioaktiviteit met de helft afgenomen is. 1�N p

164 C

Zo ontstaat koolstof-14 In de natuur gebeuren doorlopend atoomsplitsingen, kernbombardementen en kernfusies... zonder dat wij er iets van merken. Zoals uranium en plutonium, waterstof en dergelijke «gespleten » worden, zo wordt doorlopend stikstof omgezet in andere atomen : bv. koolstof. Dit gebeurt door de botsing van neutronen (kosmische straling e.d.) en stikstofatomen. Hieruit ontstaan verschillende vormen (isotopen) van koolstof, aangeduid als koolstof 10-11-12-13-1415-16. De verhouding tussen het « normale » koolstof 12 en het radioaktieve koolstof 14 is van de grootte-orde van 1 deeltje 14C op 1.000.000.000.000 deeltjes '2C. Voor de leek een onvoorstelbaar k l e i n g e t a l . . . E e n d e e l t j e k o o l s t o f 1 4 w e e g t 0,00000000000000000000002 gram (10-22). H e t is duidelijk dat dergelijke mini-hoeveelheden stof weinig energie bezitten en dat deze dus zeer moeilijk te meten is. De kleinste afwijking kan hier reeds grote fouten veroorzaken.33 Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 33

De ontstane koolstof wordt door oxidatie (met zuurstof) omgezet tot CO2 (koolstofdioxide). Deze stof komt voor in concentraties van circa 0,3 % volume in de ons omringende lucht. Via de normale « levenskringlopen » komt CO2 voor in alle organismen op aarde. Uiteraard ook radioaktieve koolstof-14 deeltjes. Wanneer een levend organisme sterft, begint de geleidelijke afname van de radioaktiviteit, uitgezonden door het koolstof-14 deeltje. Vermits de «halveringstijd» van koolstof-14 gekend is (5570 jaar) is het niet moeilijk de ouderdom van het onderzochte voorwerp te bepalen. Toch faalt een eenvoudige proef dikwijls... Oude bomen zijn door de natuur duidelijk gedateerd: de jaarringen laten weinig twijfel toe. Koolstofdateringen gaven soms grote afwijkingen. Was de natuur een slechte boekhouder of liep er iets verkeerd met de moderne wetenschap ? In het begin van deze eeuw werden bij Austruweel (Antwerpen) de resten gevonden van enkele boten. Volgens alle deskundigen betrof het hier boten die circa 2000 jaren oud waren. Koolstof-14 datering gaf als resultaat circa 900 jaren. Wie belang stelt in de geschiedenis van de lijkwade van Turijn, stelt zich ongetwijfeld de vraag : waarom werd de lijkwade nog niet onderworpen aan de « koolstof-14-dateringsproef ? ». Bij de onderzoekingen van 1973 werd deze vraag natuurlijk ook onder de deelnemende wetenschapslui gesteld. Ook de Gentse prof. Raes was voorstander van een dergelijke test. Hierop inspelend werd prof. Raes door Walter McCrone benaderd om de bij de testen in Gent gebruikte stukjes van de lijkwade ter beschikking te stellen voor een dateringsproef volgens de «nuclear track emulsion method ». McCrone bleek verwonderd dat de Belgische geleerde niet onmiddellijk op zijn vraag inging ! Deze oordeelde het verstandig eerst deskundig advies te vragen. Hij raadpleegde prof. D. Apers van het «Laboratoire de Chimie Inorganique et Nucléaire, Université Catholique de Louvain - Louvain-la-Neuve ». Prof. Apers stelde zijn onderzoekingen en rapporten over de door W. McCrone voorgestelde datering ter beschikking. De lezer kan zelf oordelen over de wenselijkheid van het uitvoeren van dateringen, op niet wetenschappelijk verantwoorde wijze. Het moge opgemerkt dat het dateren van fossielen en harde materialen als kolen, hout en dergelijke heel wat gemakkelijker is dan dit van plantaardige of dierlijke stoffen als wol of linnen. Vooral wanneer men weinig materiaal ter beschikking heeft om vergelijkende testen uit te voeren. Destructieve testen laten immers geen

- 34 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 34

nieuwe proeven meer toe, als er onvoldoende referentiemateriaal ter beschikking is. Prof. Apers en zijn medewerker E. Gilot, verantwoordelijke voor het laboratorium, gespecialiseerd in het koolstof-14 onderzoek, onderzochten de voorstellen van Walter McCrone. Hun verslag aan prof. Raes is de moeite waard ook door leken gelezen te worden. Over de datering van een lijkwade: '4C datering door middel van «nuclear track emulsions ». Vertaling uit het Engels. Alleen de technische gedeelten over de fouttheorie zijn weggelaten. Inleiding Volgens de geschiedschrijvers, is het bestaan van de lijkwade bewezen vanaf de IXde eeuw. Geen enkele informatie is beschikbaar over de volgende drie eeuwen. De lijkwade duikt eerst terug op in de XIIIde eeuw. Datering van een ter beschikking gesteld monster moet toelaten, vast te stellen of het linnen teruggevonden in de XIIIde eeuw, werkelijk tot de eerste eeuw behoort of een tussen de IXde en XIIIde eeuw vervaardigde vervalsing is. De gekozen dateringsmethode moet in staat zijn een betekenisvolle datering vast te stellen, met een statistische fout, zo klein dat men tenminste 95 % zekerheid heeft, dat er geen overlapping tussen Iste en Xde eeuw mogelijk is. I. Statistische overwegingen A) Radioactiviteit is in essentie een statistisch fenomeen, waarvan de resultaten een Poisson-verdeling vertonen. Volgt dan de wiskundige verantwoording van de afwijkingsberekeningen en de voorwaarden waaraan de metingen moeten voldoen, om een voldoende nauwkeurigheid te verzekeren. B) O m de datering volgens de '4C-methode nauwkeurig uit te voeren moet men over drie metingen beschikken. a : Een referentiestof B van zeer oude datum. b : Een referentiestof M van recente datum. Dit wordt gebruikt om de juistheid van het «tellingsmechanisme» vast te stellen. c : D e resultaten bekomen op de proefstof S. De ouderdom van de te onderzoeken stof bekomt men door de formule ouderdom = (T/1n2)[ln(M — B/S — B)] Hier staat T voor het «half leven van koolstof» of ongeveer 5730 jaar), ln 2 = 0,6931 (natuurlijke logaritme). Elk van de gebruikte parameters in de vergelijking is onderhevig

- 35 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 35

aan een statistische fout, die de uitkomst van de dateringsproef zal beïnvloeden. Volgt dan de wiskundige bepaling van de maximale fout, waaruit het volgende besluit wordt afgeleid. In het geval van de lijkwade lijkt het noodzakelijk dat de fout kleiner is dan 200 jaren. Alleen dan kan men met meer dan 95% zekerheid onderscheid maken tussen monsters uit de Iste eeuw en Xde eeuw. Dr. Walter McCrone gebruikte als waarschijnlijke data de volgende gegevens: M = 1440 sporen/10 cmz/ 10 weken S = 1197 sporen/10 cm2/10 weken. Hieruit kan men door extrapolatie afleiden dat voor de achtergrond activiteit B de waarde 300 sporen/10 cm2/10 weken gebruikt is. Voor het bekomen resultaat van « 1943 jaren » zal de statistische fout dan 420 jaren zijn, voor een standaard teltijd van 10 weken. Dit is meer dan het dubbele van de maximaal toelaatbare fout. Een verdubbeling van de tellingstijd, zou de fout enkel verbeteren met de factor 1,4. Kritiek aangaande de « nuclear track emulsion » methode. De enige referentie, aangaande deze methode voor '4C-datering, ons voor het ogenblik bekend, is een artikel van Danny Jeffreys, Duane Larson en John D. French, verschenen in het «American Journal of Physics ». Dit artikel is slecht gedocumenteerd en het ontsnapt aan alle wetenschappelijke onderzoekingen. De methode is nooit besproken door wetenschappers die regelmatig hun gegevens publiceren in het gespecialiseerd tijdschrift «Radiocarbon ». Dr. McCrone verzekerde ons dat zijn laboratorium de «emulsion method », in haar experimentale procedure, aanzienlijk verbeterd heeft. W i j zijn echter niet bereid de door deze instelling bekomen resultaten te bespreken. Toch wensen we op te merken, dat er in het verslag van Dr. McCrone volgende fundamentele fouten voorkomen : 1. Het « moderne » koolstof-monster (M) is genomen uit de atmosfeer. Het is bekend dat deze werkwijze af te raden is, omdat atmosferische CO2 sinds 1945 sterk besmet werd, door'4C, afkomstig van opeenvolgende nucleaire ontploffingen. Afwijkingen van meer dan 100 % in 14C gehalte zijn vastgesteld. Een tweede fout is te wijten aan het «Suess-effect », dat vooral zijn invloed heeft in industriële zones. Het werd trouwens ontdekt in Chicago. Als gevolg van deze vaststellingen :

- 36 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 36

a : De door Dr. McCrone opgegeven cijfers (1440 en 1197 sporen/10 cm'/10 weken) zijn niet realistisch, indien atmosferische CO2 als referentiestof genomen is. b : Een internationaal erkende '4C-standaard dient gebruikt als referentie (NBS heeft dergelijke standaard ter beschikking). 2. Indien kleinere monsters dienen gebruikt (80 mg koolstof in plaats van de voorziene 180 mg), zal ook de gebruikte oppervlakte kleiner zijn. Normaal is dat 10 cm' (volgens de experimentele procedure werd 9 cm' gebruikt) hier gebruikt men 4 cm' Dit verhoogt de statistische fout met een factor 1,5. Hierdoor stijgt de mogelijke fout van 420 tot 630 jaar. 3. D e dikte van de monster-laag mag niet verder verminderd worden, omdat het bereik van 155 keV deeltjes 30 mg/cm' is. De methode steunt op het gebruik van een «oneindige dikte» en er moet op gewezen worden, dat elke 1 % systematische fout in het meten van de aktiviteit, een systematische fout van 100 jaren betekent bij een monster van 2000 jaren oud. Daarom is de gebruikte dikte van 20 mg/cm' op de rand van het toelaatbare. H e t gebruik van dunnere monsters dient vermeden. 4. D e achtergrondaktiviteit (B) is niet onder dezelfde voorwaarden gemeten als het te onderzoeken monster, zodat er verschillen in absorptiecoëfficiënten mogelijk zijn. Daarom dient koolstof uit anthraciet als achtergrond-referentiemonster gebruikt. 5. Men dient rekening te houden met de aanwezigheid van magnesiumoxide. Indien de concentratie aan magnesiumoxide in alle gebruikte monsters niet gelijk en homogeen is, kunnen fouten optreden, door het verschil in absorptiecoëfficiënten. Besluit De twee stukken van de lijkwade wegen te samen 160 mg. Het geschatte koolstofgehalte is 57 mg. Volgens de vooropgestelde experimentele procedure, kan deze hoeveelheid koolstof een maximale oppervlakte geven van 2,85 cm' (Indien er niets verloren gaat). Om betekenisvolle resultaten te verzekeren, dient de achtergrondactiviteit onder dezelfde voorwaarden vastgesteld (dus oud en modern monster B en M). In dit geval dienen al de mogelijke fouten vermenigvuldigd met de factor 1,87 (zijnde de ratio der vierkantwortels uit de hoeveelheid koolstof op 10 of 2,85 cm'). Dit leidt tot een fout van 787 jaren.

- 37 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 37

H ET GELAAT VAN KRISTUS DE LU KAVA DI_ VAN TL;R N

dhmr Rcm i Van Haclst

DE L I J K W A D E V A N T U R I J N

De r e e k s " D e L i j k w a d e v a n T u r i j n " v e r s c h i j n t i n a f l e v e r i n g e n in Hobonia. Deze a f l e v e r i n g e n werden nu gebundeld en i n boekvorm u i t g e g e v e n . H e t b o e k t e l t c a . 3 7 0 b l a d z i j d e n , h e e f t a c h t bladzijden k l e u r f o t o ' s en vele zwart-wit i l l u s t r a t i e s . Men k a n d i t b o e k bekomen d o o r s t o r t i n g v a n B E F. 9 5 0 , - o p r e k e ning n r . 000-0422191-47 r e f e r e n t i e : L i j k w a d e . Het b o e k , m e t d e t i t e l : " H e t G e l a a t v a n van T u r i j n " v e r s c h e e n b i j d e u i t g e v e r i j waar h e t o o k k a n b e k o m e n w o r d e n . H e t i s a u t e u r : D h r . R e m i Va n H a e s t , K e r k s t r a a t

C h r i s t u s - De L i j k w a d e "De V l i j t " t e Antwerpen, ook verkrijgbaar b i j de 68 B 4 , 2008 Antwerpen.

Belangstellenden kunnen h e t boek ook i n k i j k e n d a t werd opgenomen i n h e t H o b o n i a - a r c h i e f .

- 38 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 38

Bij een zekerheid van 95 % neemt de mogelijke fout toe tot ± 1574 jaren. Indien men binnen een fout van 400 jaren wil komen, dan dient de tellingstijd 15,5 maal verlengd te worden : dit betekent dat de proef 155 weken of circa drie jaren zou duren. Dit alles is een optimistische schatting, in de veronderstelling dat de ganse procedure in ideale omstandigheden verloopt, dat geen vervuiling optreedt door wisselreacties, geen verlies aan materiaal, een absolute en bekwame telling en onderscheid van de verschillende «sporen» van gekende en onbekende oorsprong, enz., enz. Bij de interpretatie van de bekomen resultaten, dient men rekening te houden met bijkomende correcties, wegens de fluctuaties in kosmische straling, die zich doorheen de eeuwen hebben voorgedaan. Bijzonder vlas, een eenjarige plant is gevoelig voor dergelijke afwijkingen. Hierbij komt nog de afwijkingen in de ratio tussen 13C en 12C. *

Als besluit van al deze overwegingen, moeten wij negatief adviseren over de datering van de lijkwade volgens de methode voorgesteld door Dr. McCrone. Getekend E. Gilot D. Apers Een voorbeeld Uitwerking van de resultaten van de '4C-datering, volgens de gegevens van Dr. McCrone. Formule : ouderdom = (T/ln2) In (M—B/S—B) Cijfers : M = 1440 ; S = 1197 ; B = 5730 ;1n 2 = 0,6931 Uitwerking : ouderdom = (5730/0,6931) In (1440-300/1197-300) 8267 x In 1,2709 8267 x 0,2390 1 9 7 6 jaren. Prof. Apers antwoordde ook schriftelijk op enkele vragen. Zijn brief luidt als volgt : In antwoord op Uw brief van 23 oktober 1984, betreffende het

- 39 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 39

delikate probleem van de « Lijkwade van Turijn », kan ik U de volgende inlichtingen verschaffen. In 1976 werd ik door mijn collega, prof. Raes van Gent, geraadpleegd betreffende het aanbod van de Walter McCrone Associated Inc., Chicago, om de lijkwade te dateren volgens de «koolstof 14-methode ». Onze laboratoria waren op dit gebied in België de éérste om dergelijke methoden toe te passen. In overleg met mijn medewerker, de heer Etienne Gilot, hebben wij toen de vooropgestelde onderzoekingsmethode «nuclear track emulsion method» onderzocht. E.H. D. Sox, attaché bij de Amerikaanse ambassade te Londen, die zich voorstelde als een regelmatige relatie van koning Umberto, eigenaar van de lijkwade, wierp zich op als een hardnekkig verdediger van McCrone e n loofde diens verdiensten. McCrone had zich zonder de minste twijfel een reputatie opgebouwd door zijn onderzoekingen aangaande de valse «Vinlandkaart ». Washington en ook het Pentagon maakten trouwens regelmatig gebruik van zijn diensten. Wanneer wij echter tot de vaststelling kwamen, dat de «methode McCrone » verschillende systematische en experimentele fouten vertoonde, konden wij hem niet wetenschappelijk steunen. McCrone vroeg om een verklaring, en wij hadden een lang onderhoud met hem. Bij het einde van ons gesprek moest hij erkennen dat onze bezwaren onweerlegbaar waren. Ons advies was dus volledig negatief en wij hebben een omstandig verslag overgemaakt aan prof. Raes, met kopie aan de heren McCrone en Sox. Een zin uit de brief geven we in de originele Franse versie : «Je passe ici sous silence quelques péripéties assez distanciées de toute préoccupation scientifique» (Ik ga stilzwijgend voorbij aan enkele gebeurtenissen, die ver verwijderd zijn van elke wetenschappelijke ernst). Het was dan ook niet verwonderlijk dat prof. Raes geen gunstig gevolg gaf aan de vraag van Walter McCrone. *

McCrone zou geen Amerikaan zijn, als hij niet verder zou aandringen. Hij kreeg de gelegenheid zijn vraag voor te leggen op het Internationaal Congres over de Lijkwade, gehouden in Turijn, 1978. Zijn voordracht staat vermeld in het «biltin» van het Congres. Hij besloot als volgt : «Het staat vast, dat men binnenkort de koolstof-14 dateringsmethode op een wetenschappelijk verantwoorde manier zal kunnen uitvoeren. I k vraag daarom dat de

- 40 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 40

twee stukjes stof van de lijkwade, gebruikt door prof. Raes bij zijn onderzoek, ter beschikking gesteld worden van de firma « W. McCrone Associated Inc. », om ze te bewaren in het vooruitzicht van een dergelijke test. McCrone verbond er zich toe, de testen objectief en «blind» uit te voeren, met inachtneming van de nodige bescheidenheid. Zijn vraag werd geweigerd. Deskundigen trokken zijn beweringen in twijfel. I n 1978 verklaarde McCrone dat er amper 2 milligram linnen nodig is om een milligram koolstof te bekomen, nodig voor zijn testmethode. In hetzelfde « bilan » van het Congres verklaren een groep geleerden, deelnemers aan de « Eerte Conferentie over radio-koolstof dateringen », gehouden in Rochester, dat er minstens vijfmaal zoveel koolstof nodig is om een betrouwbaar resultaat te verzekeren. Prof. Apers van Leuven acht een minimum van 1 gram koolstof nodig (1985). Dit voor de toestellen van Louvainla-Neuve. Het probleem blijft dus het nodige materiaal om deze destructieve proeven uit te voeren. Het is zo, dat men de resultaten niet kan controleren door de proef over te doen. Men schat dat er minstens 3 inslagdraden van 20 cm en 2 scheringdraden van circa 60 cm lengte nodig zijn. Het lijkt wel uitgesloten dat dit ooit zal gebeuren. Dr. Walter McCrone was zo vriendelijk ons in zijn schrijven van 11 april 1985 het volgende mede te delen, in verband met zijn pogingen om de lijkwade te dateren, volgens de «nuclear track emulsion method ». « Ik realiseer mij dat de «emulsion track method» toen nog niet op punt stond. Het was een onmogelijke toepassing. Ik was prof. Apers dankbaar, dat hij door zijn analyse ons allen op de goede weg heeft gewezen. Ik ben nog steeds ten zeerste geboeid door de koolstof-datering van de lijkwade, omdat ik er van overtuigd ben, dat daardoor zal blijken het een XIVde-eeuwse doek is. Volgens mijn inlichtingen zal het echter nog wel wat tijd duren, voor men deze datering zal mogen uitvoeren. » Waarom waren in 1978, onafgezien van de kerkelijke houding, ook de wetenschapslui (Walter McCrone inbegrepen) van oordeel dat een dergelijke proef weinig of geen licht kon brengen? Het "C datering-onderzoek berust op het feit dat de stikstof in de atmosfeer voortdurend d o o r kosmische stralen «gebombardeerd» wordt. De concentratie is sterk afhankelijk van de fluctuaties van de zonneënergie, de magnetische velden rond de zon en op aarde. In kosmische stralen komen ongeveer 1 % zwaardere atomen

- 41 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 41

voor, waaronder ook koolstof in zijn verschillende isotopen. Het is logisch dat deze concentratie de vorming van koolstofdioxide ten zeerste zal beïnvloeden. Verder is uit nucleair onderzoek gebleken, dat uit salpeter (kaliumnitraat) vrije koolstof-14 atomen kunnen ontstaan. Verder staat het vast dat de concentratie aan koolstof-14 functie is van de breedtegraad op aarde, zoals vastgesteld door J. Clay in 1927. Dit effect is gering bij de magnetische polen en het sterkst bij de magnetische evenaar. Het optreden van veranderlijke aardmagnetische velden speelt een grote rol. Koolstof-14 is een beta-straler met een halveringstijd van 5570 jaren. Door assimilatie wordt het door planten opgenomen. Vermits dieren zich voeden met planten, komt het ook voor bij dieren. En vermits mensen zich voeden met planten en dieren, ook in het menselijke organisme. In de loop der tijden neemt de radio-activiteit van koolstof-14 geleidelijk af, waardoor een wetenschappelijk verantwoorde datering van allerlei oudheidkundige voorwerpen mogelijk is. Wanneer een levend organisme (mens - dier - plant - boom) afsterft begint een geleidelijke afbraak van het opgenomen koolzuurdioxide. De aanwezige koolstof-14 ontbindt echter veel trager, en uit de halveringstijd kan men een wetenschappelijk verantwoorde datering bepalen. Proeven van prof. Grove (Rochester Universiteit - USA) op oudEgyptisch graflinnen van gekende ouderdom : 850, 2000 en 4500 jaar, gaven goede resultaten. Uit nadere onderzoekingen bleek echter dat men rekening moet houden met allerlei «factoren ». Zo bleek dat men soms atomen met 14 ionen als koolstof-14 telde. Men moest er dus in slagen om alle verbindingen met 14 ionen af te zonderen. Het bleek ook nog van belang, in welke omgeving het linnen verbleven had. Linnen bewaard in de omgeving van een industriële grootstad dateerde veel jonger dan linnen bewaard in een natuurlijke omgeving. Nog was de wetenschap niet zeker: lithium-verbindingen bleken ook van aard het linnen te verjongen ! Verder is het gebruik van radio-actief materiaal een probleem. Wie op de hoogte is van nauwkeurige analyses, zal wel begrip tonen voor de problemen, stoffen in concentraties van 1 ppm te bepalen. In het Berkeley-laboratorium bleek het onmogelijk, gebruikte toestellen « atoom-vrij » te maken. Om met zekerheid de lijkwade te dateren zou men een nieuwe cyclotron moeten gebruiken... Onlangs weigerde dit labo een datering op linnen uit de XIIIde eeuw uit te voeren. Hetzelfde probleem stelde zich, wanneer men een zelfde stof met

- 42 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 42

verschillende meettoestellen en methodes dateerde : men kreeg soms zeer afwijkende resultaten. Volgens de Libby's methode is dat niet verwonderlijk : daar werkt men als het ware met « steekproeven : elke tienduizendste kdolstofverbinding wordt onderzocht. De gemiddelde fout is circa 10 %. Wat betekent dat de lijkwade tussen 1800 en 2200 jaar oud kan zijn. Reeds op voorhand zegde men : «en als een middeleeuws vervalser nu een authentieke lijkwade uit die tijd gebruikt heeft?» De «destructieve proef» ging uiteindelijk niet door, maar wel werd een bijzonder monster bewaard in de sacristie van de koninklijke kapel te Turijn. » Niet minder dan 17 draadjes en twee kleine stukjes stof werden na de «niet-destructieve testen» opnieuw naar Turijn gezonden en staan nu ter beschikking van de wetenschap. De voorwaarden zijn echter zeer streng : het onderzoek moet gelijktijdig in twee verschillende labo's gebeuren, die over eenzelfde uitrusting beschikken. E l k labo moet drie onbekende monsters analyseren en dateren. Niemand weet dan o f men werkelijk een monster van de lijkwade onder handen heeft ! Tot op heden is het onderzoek nog niet begonnen. Recente ontwikkelingen in het gebruik van de massa-spectrometer hebben echter aangetoond dat het mogelijk is om de verschillende isotopen van koolstof nauwkeurig te meten. De nauwkeurigheid is hier circa 1 %. Een interval van amper 40 jaar op een tijdperk van 20 eeuwen ! Kleine foutjes betekenen hier enkele eeuwen ! In het kleine museum van Ledro (Lago di Garda - Italië) kan men resultaten zien van koolstof-14 datering : de gevonden resten van paalwoningen uit circa 1700 v. C. werden zeer accuraat gedateerd. De universiteit van Rochester beschikt over de nodige toestellen om koolstof-14 dateringen uit te voeren tot een nauwkeurigheid van 1 %. Bijgaande grafieken tonen de bekomen scheiding tussen de verschillende isotopen koolstof, lithium en stikstof. Tot op heden beschikt alleen de Universiteit van Rochester (N. V. - USA) over een dergelijke «deeltjesversneller ». Universitaire labo's : Leuven (België), Oxford (England), Berkeley en San Diego (California - USA), S. Frazer (Brits-Columbia), Pennsylvania (USA), kunnen eventueel dergelijke bepalingen uitvoeren. Diverse andere methodes om de lijkwade te dateren volgens niet-destructieve onderzoekingen zijn inmiddels voorgesteld. C.

- 43 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 43

Poy ontwierp een systeem gebaseerd o p electro-magnetische straling. E. Provera zocht het meer in de stralingstheorie. J. White stelde dat de afdrukken op de lijkwade in feite driedimensionaal zijn, omdat ze door straling ontstonden. Dit leidde hij af uit het bewezen feit dat de afdrukken het duidelijkste zijn daar waar LOG deddraden N /c1E van het weefsel naast elkaar liggen. Bij het ontstaan door onmiddellijk contact, moesten immers de uiterste oppervlakten van de draadjes het donkerste zijn. Een andere betekenisvolle niet-destructieve test werd uitgevoerd door de professoren A. Brandone en P.A. Borroni, in het labo-

ALGEMEEN SPECTRUM

7Li

2 7L i

I4C

13C Il1 1

14C KOOLSTOF-SPECTRUM

Scheiding C - N - Li isotopen

- 44 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 44

ratorium van de universiteit van Pavia, b i j middel van een neutronen-bombardement, uitgevoerd o p de Triga Mark I I reactor. Een monster afkomstig van de lijkwade van Turijn werd hier onderzocht. Met deze methode kan men elementen aantonen tot een orde van grootte van 10.9 gram. Zo kon men 17 elementen aantonen. Daarvan komen broom, calcium, chloor, ijzer, natrium en zink voor in menselijk bloed. * *

N. Mosso deed proeven op een vergroting (5x de werkelijke afmetingen) van een foto van Commandant Enrie. Zijn aandacht was gewekt door de veranderingen teweeggebracht door het invallend zonlicht 's morgens en 's avonds. Daarom plaatste hij de foto in verschillende soorten licht en kwam tot de vaststelling, dat de inslagdraden en scheringdraden een groot verschil i n kleurdensiteit vertoonden. Tot op heden heeft men geen verklaring voor dit feit gevonden. Maar hoe zou een kunstenaar er ooit aan kunnen denken, dergelijke techniek te gebruiken ? *

Een recente theorie is dan weer gebaseerd op datering volgens de halveringstijd van silicium-31. Dit atoom heeft het dubbel moleculair gewicht van koolstof en komt voor in vier isotopen : met mol. gewicht 28, 29, 30, 31. Het is over het algemeen veel sterker gebonden dan koolstof. Daarom zou het beter geschikt zijn dan koolstof om dateringen uit te voeren. In «La Sindone e la Scienza» geeft T. Newton Robinson een samenvatting van deze nieuwe techniek (blz. 457). Gezien de kleine halveringstijd van de verschillende siliciumisotopen een twijfelachtige methode. *

In verband met de zo fel besproken koolstof-14 test is het belangrijk de mening te kennen van de kerkelijke autoriteiten. Wie beter dan Dom Piero Coero Borga, van het « Centro Internazionale della Sindonologia » (Turijn) kan deze mening uitdrukken ? In een persoonlijke brief schrijft hij letterlijk : «U vraagt mijn persoonlijke mening over de koolstof-14 test. Persoonlijk denk ik dat elk Instituut met ernstige bedoelingen en dat zich in staat acht vergelijkbare proeven uit te voeren op een linnen, dat ten

- 45 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 45

minste twee maal door brand beschadigd werd, dat volgens de beschrijvingen van graaf Lalaing, door U gekend, doordrenkt werd met water en wasmiddelen, enz., enz., deze test mag uitvoeren. Dit instituut moet echter aanvaarden dergelijke testen uit te voeren op andere stofmonsters van gekende datum, getekend door een openbare notaris, en alleen te onderscheiden van elkaar door een nummering, alleen door hem gekend. Alleen zo kunnen wij er zeker van zijn, dat het onderzoek een zekere mate van nauwkeurigheid kan verzekeren. Tot op heden heeft geen enkele instelling deze voorwaarden aanvaard, wat voldoende aanduidt hoe moeilijk het is dit grote risico te lopen. In elk geval, dit is altijd mijn opvatting geweest (idee gedeeld door Umberto II) ». Het is duidelijk dat de zaken kunnen veranderen. Ter verduidelijking : het officieel standpunt van de kerkelijke autoriteiten is ongeveer gelijkluidend, alleen wordt geëist dat de koolstof-14 proeven door twee verschillende laboratoria op een onafhankelijke manier -uitgevoerd worden. Van belang is het deze verklaring te toetsen aan de resultaten van de «Radiocarbon-Conferentie» gehouden in juni 1985 - Trondheim - Noorwegen. Daar werd de datering van de lijkwade besproken. Aan de hand van een reeks blinde dateringen werd bewezen dat de resultaten praktisch identiek waren, op uitzondering van het labo van Bern. Een onderzoeksteam van het British Museum zal de nodige schikkingen treffen voor het onderzoek van de lijkwade. Volgens waarnemers als Dinegar en Revd. Dreisbach, eminente lijkwadekenners, staat alleen nog het bekomen van de kerkelijke toestemming een wetenschappelijk verantwoorde datering van de lijkwade van Turijn in de weg. *****

Hoe voorzichtig men moet zijn met het trekken van besluiten uit wetenschappelijk waterdichte proeven moge blijken uit de resultaten van prof. Max Frei in 1978. Tot zijn grote verbazing vond hij sporen van hem onbekende « pollen » die uiteindelijk geïdentificeerd werden als « ambrosia coronopifolia », een soort katoen dat alleen in Amerika voorkomt ! De werkelijkheid was doodeenvoudig : om «besmetting» te voorkomen droegen de Amerikaanse onderzoekers katoenen «handschoenen ». En zo kan de lijkwade voor onderzoekers uit de XXlste eeuw zelfs in Amerika geweest zijn !

- 46 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 46

re« ° . f i W L .

�

It to�a�f��i�1��“��14i

. t

� r�: t 4 l�-�gt,oht 1 , t1� i � , , . � � f t

r�a� � 1 W h ' r�

��

�#11 l� � �� f�tle � � �1,/�� ,14

?Jo,

a�a

}��-��tr��rE�� L i YNtl.Ilra� l�'kr9F.�I��' i E x af� al tr. r. � Jx ,A f 7 Y ' �r�ri t + r 7 n ' i ' T T R f f 1 T�yE

(_tir

�i��á��

� �,.�▶� {s+.▶�t�e.r�cft 4,14Re ,�ur n + ��

id7r1 eirta�pr rf1p�?f'��

)

��a�y�i�ïf �� fF��i� 4

Deze - 3 2 b l z t e l l e n d e - b r o c h u r e k a n b e k o m e n w o r d e n d o o r s t o r t i n g v a n B E F 5 0 , - o p PCR 0 0 0 - 0 4 2 2 1 9 1 - 4 7 t . a . v . R . V a n H a e l s t , K e r s t r a a t 68 - 2 0 0 8 ANTWERPEN

47 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 47

Prof. Apers was zo vriendelijk de heer Michel Van Neer en mijzelf in zijn laboratorium te Louvain-la-Neuve te ontvangen. Hier konden wij persoonlijk kennismaken met de koolstof-14 dateringsmethode. Na een diepgaande inleiding, leidde de heer Gilot ons rond in het laboratorium, waar verschillende dateringen in uitvoering waren. Dit bezoek overtuigde ons van de vooruitgang inzake de koolstof-14 datering. Maar prof. Apers toonde ons ook aan, dat er nog steeds heel wat faktoren min of meer ÂŤonbekendÂť zijn. Soms geven proeven afwijkende resultaten. Wat natuurlijk op de resten van een oud stuk paal geen problemen geeft. Anders wordt het wanneer men met niet vervangbaar materiaal werkt. Ook de heer Doc. Koch, van het SCK. Mol, was zo vriendelijk ons inlichtingen te verschaffen, aangaande de recentste ontwikkelingen inzake koolstof-14 technieken. Dank aan de heer Michel Van Neer voor zijn medewerking aan dit hoofdstuk. R. V a n H a e l s t

- 48 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 48

OVERDRUK U I T :

'LAN t!Q%STEEL�R tKÀSTEEL 4 - 49 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 49

Lembeek ligt, samen met Buizingen, een deelgemeente van Halle, op ca. 20 km ten zuiden van Brussel. In het centrum van Lembeek staat de neogotische Sint-Veronuskerk uit het einde van de 19de eeuw, met een gotisch koor uit 1600, dat — sinds 12 februari 1947 — beschermd is. Van het meubilair van de vroegere kerk bleven nog een 16de-eeuws renaissance grafmonument, dat voor Sint-Veronus werd opgericht, evenals verschillende beelden die tot de volkskunst behoren, bewaard. De patroonheilige van Lembeek, Sint-Veronus, was — volgens de legende — een zoon van Lodewijk de Duitser (806-876), koning van het Oostfrankische Rijk, en derde zoon van keizer Lodewijk I de Vrome (778-840), en diens eerste vrouw Irmingard van Beieren. Lodewijk de \home was een zoon van keizer Karel de Grote (742-814) en van Hildegard. Veronus (Veroon) leefde buiten de wereldse ijdelheden en vermaken en toen zijn ouders hem wilden doen huwen, vluchtte hij van het hof weg. Uiteindelijk belandde hij in Lembeek, ging er aan de slag als hoeveknecht en overleed er in 863. Hij werd begraven in de parochiekerk van Lembeek en zijn graf werd — na meerdere mirakelen die daar voorvielen en aan hem werden toegeschreven — een beroemd bedevaartsoord. Toen er wanordelijkheden uitbraken in het Brabantse, waarbij ondermeer de kerken erg te lijden hadden, werden de relikwieën van de heilige Veronus in 1012 naar de Sint-Waldetrudiskerk te Bergen overgebracht, maar later naar Lembeek teruggevoerd.

- 50 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 50

Lembeek op een schilderij in het kasteel van Vinalmont. Op het einde van de 18de eeuw kregen de overblijfselen van de heilige een waardige rustplaats in een kunstig uitgevoerd zilveren schrijn. Ieder jaar, op Paasmaandag, vormt dit schrijn het middelpunt van een merkwaardige processie. Dan vertrekt er in Lembeek de zgn. Sint-Veroonmars, een soldatenmars of soldatenprocessie, over een afstand van 18 km, langs zeven gemeenten. In Wallonië, en vooral in de streek TussenSamber-en-Maas, komen deze soldatenmarsen zeer frekwent voor, maar de Sint-Veroonmars van Lembeek is de énige soldatenprocessie in het Vlaamse land, en alleen daarom al uniek! Reeds vanaf drie uur in de ochtend wordt — op de hoeken van de voornaamste straten in Lembeek — het reveil geblazen en hoort men al geweerschoten; het teken voor de soldaten om zich klaar te maken. Rond acht uur vertrekt een bonte, folkloristische stoet van ca. 500 militairen in kleurrijke vooroorlogse uniformen, vergezeld door leden van plaatselijke verenigingen, talrijke bedevaarders en de geestelijkheid. Dit gebeuren trekt jaarlijks op Paasmaandag honderden toeristen naar Lembeek. In de 12de eeuw hing Lembeek af van het kasteel van Bergen (Mons), en behoorde aan Wauthier de Lens, die het als leen doorspeelde aan Gossuin van Edingen (Enghien). Deze laatste gaf de heerlijke bezitting in pand aan Boudewijn V, graaf van Henegouwen. Onmiddellijk wilde de graaf de versterkingen rond Lembeek uitbreiden, maar daar was Godfried III, hertog van Brabant, het niet mee eens. Lembeek lag uiteindelijk op Brabants grondgebied en de hertog was beschermheer van de Sint-Gertrudisabdij van Nijvel, die eigendommen bezat op Lembeekse grond. Daardoor ontstond de beruchte «Oorlog van Lembeek», tussen de hertog van Brabant en de graaf van Henegouwen. De strijd brak uit in 1182, kende — voor beide kampen — wisselende suksessen, maar eindigde uiteindelijk onbeslist in 1194. Als gevolg van deze oorlog werd Lembeek een «vrije poorterie», een vrij en onzijdig gebied, enkel afhankelijk van «God en de Zon», en dit bracht voor de Lembekenaren een indrukwekkende reeks voorrechten en privileges mee. Zo b.v. dienden zij nergens tolrechten te betalen doorheen de 17 provincies. De Lembekenaren waren ook vrijgesteld van alle accijnzen en tolrechten op bier en sterke dranken, wat meebracht dat er i n Lembeek verschillende jeneverstokerijen

- 51 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 51

ontstonden. In het begin van de 19de eeuw was de stokerij Claes zelfs de grootste van België. De heren van Lembeek hadden ook het recht van verbeurdverklaring, genadeverlening en kwijtschelding van straf (zelfs voor elders bedreven misdaden), doorheen de gehele Nederlanden. Over de oude — door een versterkte wal omgeven — burcht van Lembeek, met verschillende torens, is bitter weinig geweten. Eén dezer torens werd in de 19de eeuw getransformeerd tot molen en daar bestaan nog zichtbare grondvesten van nabij de Zenne. In 1181 versterkte Boudewijn V, graaf van Henegouwen (ca. 1150-1195), zoon van Boudewijn IV (ca. 1109-1171) en van Alix van Namen, het oude slot van Lembeek. In 1266 hechtte Wauthier I van Edingen (Enghien) zijn wapen aan zijn kasteel van Lembeek dat —in 1571 — overging naar Jean Grusset, genaamd Richardot. Jean Grusset (1540-1609), een zoon van Guillaume Grusset de Champlitte en van Marguerite Richardot, trok — door zijn intelligentie — de aandacht van Filips II, koning van Spanje, die hem tot ridder sloeg op 19 mei 1582. Jean Grusset werd geadopteerd door zijn oom François Richardot (een broer van zijn moeder), waardoor hij de naam en het wapen Richardot kon overnemen. François Richardot (1507-1574), kanunnik van Besançon; bisschop van Nicopolis; enz., werd bisschop van Atrecht (Arras), en nam — aan de zijde van kardinaal Granvelle — deel aan het befaamde Concilie van Trente (1545-1563). Jean Grusset (genoemd Richardot), werd op 19 maart 1568 raadsheer bij de Grote Raad van Mechelen; dan voorzitter van de Raad van Atrecht en lid van de Staatsraad. In 1597 zetelde hij i n de Geheimraad der Nederlanden en oefende — als vertrouweling van aartshertog Albrecht — een grote invloed uit. Jean Grusset huwde — op 31 mei 1568 — met Anne Courcol de

E�4 ,�� e � �D�� s��-\� f, '

Paul Claes, jeneverstoker.

Briefhoofd van de firma Claes.

- 52 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 52

Baillencourt (t 1595), dochter van Pierre Courcol de Baillencourt, heer van Berlottes; enz., en van Cathérine de Wignacourt. Het huwelijk van Jean Grusset bracht tien kinderen voort: —Françoise (1569-1620), huwde — in 1587 — met Koenraad Schetz, ridder, baron (vanaf 1600) van Hoboken; heer van Hingene; raadsheer der domeinen en financiën; enz., zoon van Gaspar Schetz, ridder; heer van Grobbendonk; enz., en van Cathérine d'Ursel; —Maria, kloosterzuster te Estrum, nabij Atrecht; —Margaretha, trouwde — op 4 februari 1589 in Brussel — met Etienne de Jauche, heer van Dompré; enz., zoon van Jean de Jauche en van Jeanne de la Ferté; —Jeanne, huwde — op 12 september 1602 — met Antoine de la Baume, ridder; baron van Poupet, La Chaux: enz., zoon van Louis d'Orgemont de la Baume-Poupet, graaf van SaintAmour, en van Cathérine van Brugge, prinses van Steenhuyse; enz.; Jean ( t 28 februari 1615), bisschop van Atrecht (Arras), aartsbisschop van Kamerijk (Cambrai); enz.; François, heer van Ottignies; gesneuveld als kapitein bij Nieuwpoort in 1610; —Pierre, abt van Echternach; Charles, stierf op 15-jarige leeftijd aan de pest; Willem, waarover later; en Antoine. die volgt. Antoine Richardot, heer van Lembeek, enz., sneuvelde in 1623 als kapitein bij de lichte kavalerie. Hij was ongehuwd gebleven waarna hij — als heer van Lembeek — werd opgevolgd door zijn broer Willem. Willem Richardot (t 1640), provoost en kanselier van Dowaai (Douai), verliet — na de dood van zijn broers — de geestelijke staat en werd op 3 november 1623 graaf van Galmaarden; heer van Lembeek, Ottignies, enz. Hij huwde met Anna de Rye (t 12 oktober 1637), dochter van Philibert de Rye, graaf van Vorax; enz., en van Claudine, gravin van Tournon. Willem Richardot

Detail van de voorgevel van het kasteel, met jaartal 1858 en initialen P(aul) C(laes).

53 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 53

(die samen met zijn echtgenote in de kerk van Lembeek begraven werd), gaf in 1618 opdracht tot het bouwen van het kasteel van Lembeek. Het echtpaar Richardot-de Rye had vijf kinderen: —Albert Richardot, prins van Steenhuyse; graaf van Galmaarden; baron van Lembeek; stierf in een tweegevecht, waardoor zijn titels en eigendommen naar zijn broers overgingen; —Ambroise, proost van Ste-Anna; graaf van Galmaarden; enz.; —Claude, graaf van Galmaarden; enz., huwde — op 26 mei 1651 — met Thérèse de Merode (° Petersheim 20 september 1631 — 1668), dochter van Florent ( t 1638), markies de Merode-Westerloo en van Anne-Sidonie van Bronckhorst-Batenburg-Steyn; —Alexander, die volgt; en —Jeanne-Françoise, trouwde — in 1691 — met Gabriël de Rodoan, baron van Fontainel'Evêque; heer van Berleghem, Lillare; enz. Alexander Richardot ( t 1678), prins van Steenhuyse; graaf van Galmaarden; baron van Lembeek; enz., huwde (met pauselijke dispensatie) — op 16 juli 1659 — met zijn nicht ClaireEugénie-Albertine d'Ursel (Brussel 7 oktober 1633 — Avelgem 21 augustus 1701), dochter van Conrard, graaf d'Ursel en van Anne-Marie de Robles d'Annapes. Alexander Richardot zorgde voor drie kinderen: —Marie-Jeanne-Albertine (° 11 november 1661); —Eugeen-Albert-Joseph (° Brussel 10 februari 1665); bleef ongehuwd; en —Claude, die volgt. Claude Richardot (Brussel 24 januari 1663 — 12 april 1701), prins van Steenhuyse; graaf van Galmaarden; baron van Lembeek; heer van Gruuthuse, Ottignies, Waarmaarde; enz., goeverneur van de Spaanse Nederlanden; kolonel van een afdeling kolveniers te paard; kamerheer van de hertog van Beieren; enz., huwde — op 3 december 1694 — met Marie-Françoise de Bournonville, dochter van Alexandre-Hypoliet, hertog van Bournonville; enz., en van Ernestine-Françoise van Arenberg. Het gezin Richardot-de Bournonville bleef kinderloos en Claude Richardot overleed — als laatste mannelijke telg van zijn geslacht — op 13 april 1701. Het kasteel van Leenbeek kwam in handen van de edele familie de Bournonville. De familie de Bournonville klimt op tot Eustache van Guines (nabij Boulogne), heer van Bournonville, enz. Diens tweede zoon, Guillaume genaamd, erfde in de helft van de elfde eeuw de heerlijkheid van Bournonville en nam de naam van zijn heerlijkheid aan. Zijn afstammelingen bleven die naam voeren. In 1600 werd de heerlijkheid Bournonville tot hertogdom verheven ten gunste van Alexandre de Bournonville, pair van Frankrijk; ridder in de Orde van het Gulden Vlies; enz., gehuwd met Anne de Melun-d'Espinoy. De oudste van hun vier kinderen, AlexandreHypolite, hertog de Bournonville (5 januari 1616 — 20 augustus 1690), graaf van HenninLiétard; baron van Caumont; heer van Temse, Maisnil, Divion; enz.; kamerheer van de keizer; onderkoning van Catalonië; goeverneur van Valencijn (Valenciennes); goeverneur van de provincie Atrecht (Arras); grootbaljuw van het Land van Waas; ridder in de Orde van het Gulden Vlies; kapitein, kolonel, generaal en veldmaarschalk in dienst van het keizerlijk leger; enz. Hij huwde — in 1656 — met Joanna-Ernestina-Francisca van Arenberg en dit echtpaar zorgde voor vier kinderen: —Alexander-Albert-François, die volgt; —Anne-Marie-Francisca, huwde in 1672 met Philip-Emmanuel de Cro9, prins van SoIre; enz. —Isabella-Theresa, kanunnikes v a n Bergen, trouwde i n 1 6 7 8 m e t Comus-Claudius d'Ongnies; en —Marie-Francisca, kanunnikes van Maubeuge, die huwde met Claude Richardot; zij droeg haar erfenis — de baronie van Lembeek — over aan haar broer Alexandre-Albert. Alexandre-Albert-Frans, hertog en prins de Bournonville (° 16 april 1662), graaf van HenninLiétard; vaandrig en maarschalk in het Franse leger; enz., huwde — op 29 april 1682 — met

- 54 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 54

Marie-Charlotte-Victoire d'Albert, dochter van Louis-Charles d'Albert, hertog van Luynes, Chartresse; enz.; pair en groot-valkenier van Frankrijk; enz., en van diens tweede vrouw, Anne de Rohan-Montbazon. Prins Alexandre de Bournonville had drie kinderen: - Philippe-Alexandre, die volgt; - Angélique-Victoria (23 januari 1686 - 30 september 1764), trouwde - op 5 januari 1706 - met Jean de Durfort, hertog van Duras; goeverneur van Boergondië; maarschalk van Frankrijk; enz.; en - Victoria-Delphine, huwde met Victor-Alexandre, markgraaf de Mailly. Philippe-Alexandre, hertog en prins de Bournonville; graaf van Hennin-Liétard; enz., trad - op 18 maart 1719 - in het huwelijk met Charlotte-Thérèse de Grammont, weduwe van JacquesLouis de Rouvroy-Saint-Simon, hertog en pair van Frankrijk. Het huwelijk de Bournonvillede Grammont bleef kinderloos, waardoor de twee zussen van prins Philippe (Angélique en Victoria) zijn bezittingen in Lembeek erfden en overdroegen aan François-Albert-Charles, hertog de Bournonville. Deze laatste was een zoon van Wolfgang-Guillaume de Bournonville en van diens tweede vrouw, Angélique-Florentine d'Ursel; hij was tevens een kleinzoon van Jean-François, markies de Bournonville (een jongere broer van hogergenoemde Alexandre-Hypolite, hertog de Bournonville), en van diens tweede vrouw, Marie-Ferdinande de Sainte-Aldegonde. François-Albert-Charles, hertog de Bournonville (15 februari 1710 - Madrid 10 oktober 1769), grande van Spanje van Eerste Klasse; ridder in de Orde van het Gulden Vlies; enz., huwde met zijn nicht, Bénédicte-Charlotte d'Ursel (5 februari 1719 - 11 maart 1778), dochter van ConrardAlbert-Charles, hertog d'Ursel-Hoboken (10 februari 1665 - 1738), en van Eléonore (der prinsen) van Salm (° 1676). Vermits het huwelijk de Bournonville-d'Ursel kinderloos bleef, kwamen de bezittingen van dit echtpaar aan het huis d'Ursel. Charles-Elisabeth-Conrard, tweede hertog d'Ursel - Hoboken (21 juni 1718 - 11 januari 1775), prins van Arche en Charleville; burggraaf van Feroz; baron van Wesemael, Oostkamp en Avelgem; heer van Heist-op-den-Berg, Booischot, enz.; ridder in de Orde van het Gulden Vlies; enz.; huwde - op 15 augustus 1740 - met Maria-Eleonora, prinses van Lobkowitz, en in dit huwelijk werden vijf kinderen geboren: -

Louis, stierf als baby; Emmanuel, overleed op jeugdige leeftijd; Wolfgang-Guillaume, die volgt; Charlotte-Philippine-Elisabeth, huwde - in 1773 - met Karl-Leopold, baron von Stain, heer van Stadzinghen; veldmaarschalk; enz.; en - Marie-Henriette-Christine, trouwde m e t Franz, graaf v o n Ferraris, goeverneur van Dendermonde; veldmaarschalk; enz.

Wolfgang-Guillaume, derde hertog d'Ursel-Hoboken (28 april 1750 - 17 mei 1804), prins van Arche en Charleville, graaf van Grobbendonk; burggraaf van Ferot; baron van Wesemael; heer van de stad en de vrijheid Lembeek, enz.; huwde - op 18 april 1771 - met Maria-FloraFrancisca, prinses van Arenberg; dochter van Karel-Leopold, prins van Arenberg; en van Ludovica-Margaretha, gravin van der Marck. In het huwelijk d'Ursel-van Arenberg werden drie kinderen geboren: - Charles-Joseph, die volgt; - Louise (1775-1834), huwde m e t Jacques-Adrien-François, graaf d e Lannoy d e l a Chaussée; en - Emilie (1782-1849), trouwde met Jean-Claude, markies de Mun. Charles-Joseph, hertog d'Ursel (9 augustus 1777 - 27 september 1860), huwde - te Parijs op 10 december 1804 - met Louise-Victoire-Ferrero, prinses van Masserano (1779-1847), dochter van Charles-Sébastien-Antoine, prins van Masserano en van Adelaïde de Béthune. Het huwelijk d'Ursel-van Masserano werd gezegend met vijf kinderen: - 55 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 55

De Malakofftoren. Jean-Charles-Marie, hertog van Ursel (1805-1878), huwde met Sophie, daarna met Henriette, allebei dochters van de hertog van Marcourt; Caroline (1807-1868); Ludovic, graaf d'Ursel (1809-1886), trouwde met Louise (der markiezen) de Rumigny; —Conrard, graaf d'Ursel (18131854); en —Auguste, graaf d'Ursel (1815-1878), gehuwd met Marie-Camille (der graven) de Croix. In 1853 verkocht de familie d'Ursel het kasteeldomein van Lembeek aan Paul Claes, zoon van de burgemeester van Lembeek. De familie Claes heeft heel wat invloed en betekenis gehad in en buiten Lembeek. De vroegste sporen die van de familie Claes — uit de Lembeekse tak — konden teruggevonden worden dateren uit het begin van de 17de eeuw. Op 4 juni 1602 huwde Jacques Claes te Pepingen met Josine Willems. Jacques II Claes (Bogaarden ca. 1615 — Lembeek 19 oktober 1683), vijfde kind uit dit huwelijk, week omstreeks 1640 uit naar Lembeek en bouwde er — op de Berendries — een hoeve. Jacques II Claes werd schepen van Lembeek en breidde zijn bezit uit door aankoop van talrijke percelen grond. Hij huwde driemaal, zorgde voor zeven kinderen en werd opgevolgd door zijn oudste zoon Jean.

—5 6 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 56

Jean Claes (ca. 1643 — Lembeek 12 december 1727), schepen, ontvanger en burgemeester van Lembeek, had 1 7 kinderen b i j zijn twee echtgenoten. Zijn oudste zoon, Philippe Claes (1672-1717), kocht in 1700 het huis genaamd «De Rode Leeuw» (waar hij een jeneverstokerij vestigde); zijn tweede zoon, Georges Claes (1680-1756), volgde zijn vader op als pachter op de Berendries en zijn derde zoon, Jean-Baptiste, stichtte in het centrum van Lembeek een jeneverstokerij die later zou uitgroeien tot de grootste van het land. Jean-Baptiste Claes (ca. 1688 — Lembeek 14 oktober 1741), die in Lembeek en omgeving talrijke landgoederen aankocht, had — uit zijn huwelijk met Marie-Jeanne Cloque — zeven kinderen. De oudste zoon, Philippe Claes (Lembeek 18 april 1716 — aldaar 23 januari 1784), was een ondernemend e n welvarend man. Naast zijn beroepsbezigheden (jeneverstoker, molenaar, veehouder en handelaar), oefende hij talrijke mandaten uit in het bestuur van de gemeente, waar hij o.a. schepen, meier en baljuw was. Hij huwde in 1743 met Petronille Limbourg, die hem drie zonen schonk, waaronder Jean-Baptiste. Jean-Baptiste Claes (Lembeek 23 oktober 1748 — aldaar 11 september 1822), bouwde de stokerij van zijn vader zo sterk uit, dat hij zich — in het begin van de 19de eeuw — de grootste jeneverstoker van de Nederlanden kon noemen. Hij maakte de overgang van het «Ancien Régime» naar de hedendaagse tijd mee; was meier vóór het uitbreken van de Franse Revolutie en werd «maire» onder de Franse bezetting. In het begin van de 19de eeuw werd het grondbezit van de familie Claes aanzienlijk uitgebreid door aankoop van talrijke — door de Fransen in beslag genomen — kerkgoederen. Op 17 november 1786 huwde Jean-Baptiste Claes met Isabelle-Thérèse De Cock en dit huwelijk werd gezegend met vier kinderen, waaronder Charles-François. Charles-François Claes (Lembeek 1 5 september 1787 — aldaar 2 3 januari 1847), raadslid, schepen en burgemeester van Lembeek; provinciaal raadslid; enz., bouwde de landelijke stokerij Claes uit tot een modern industrieel bedrijf met moderne stoommachines. Hij huwde — op 5 augustus 1813 te Lembeek — met Marie-Anne-Petronille Walravens (1787-1864) en in dit huwelijk werden — naast een doodgeboren zoon — nog drie kinderen geboren: —Victor-Jean; —Paul-Alexander; en —Françoise-Ghislaine (Lembeek 15 juli 1821 — Halle 17 november 1878), trouwde — te Lembeek op 12 april 1847 — met Gustave-Henri-Joseph t'Serstevens (Brussel 9 april 1809 —aldaar 2 6 januari 1902). De broers Victor-Jean en Paul-Alexandre Claes, allebei «jeneverbaronnen», hadden in Lembeek de touwtjes strak in handen. Victor-Jean Claes (Brussel 10 augustus 1815 — aldaar 8 maart 1900), raadslid en burgemeester (1847-1860) van Lembeek, huwde — op 3 maart 1851 te Sint-Joost-ten-Node — met JeanneEmilie t'Serstevens (1829-1875), die hem vijf kinderen schonk; één zoon die ongehuwd bleef en vier dochters. Doordat hij niet akkoord kon gaan met de handelswijze die zijn jongere broer erop na hield, week hij, met zijn gezin, in 1861 u i t naar Vinalmont i n de provincie Luik. Daar werd hij burgemeester (van 1871 tot 1896), en liet er het plaatselijke kasteel — dat zijn eigendom was — restaureren en aanzienlijk vergroten. Paul-Alexandre Claes (Lembeek 21 juli 1818 — aldaar 9 februari 1884), trouwde — te Berchem op 27 december 1859 — met Laure-Marie Van Gend (Antwerpen 12 augustus 1841 — Lembeek 3 mei 1900). Paul-Alexandre Claes, gemeenteraadslid en burgemeester van Lembeek, had op 15 februari 1853 het merendeel van de gronden, die de hertog d'Ursel in Lembeek bezat, aangekocht. Niet minder dan 127 ha grond veranderde van de éne op de andere dag van eigenaar en burgemeester Claes betaalde daarvoor de ronde som van 500.000 fr. In 1866 werd Paul Claes veroordeeld tot een enorme boete van 322.410 fr. wegens fiskale fraude in zijn stokerij.

- 57 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 57

Paul-Alexandre Claes had één zoon: Paul-Georges-Marie-Ghislain Claes (Lembeek 14 oktober 1860 — aldaar 16 september 1892). Hij huwde — op 18 september 1888 te Antwerpen — met Amélie-Marie-Isabelle-Georgine de Wael (Antwerpen 6 mei 1868 — Berchem 3 mei 1938), dochter van Leopold-Charles de Wael, burgemeester van Antwerpen; vice-voorzitter van de Kamer der Volksvertegenwoordigers; enz., en van Gabrielle-Fanny Van Gend. Na de dood van Paul-Alexandre Claes hertrouwde zijn weduwe — op 19 november 1901 te Lembeek — met PaulCharles-Gaspard Stevens (Drogenbos 4 april 1844 — Brussel 5 juli 1924), burgemeester van Lembeek (1895-1912); provinciaal raadslid; enz. Na het overlijden van zijn vader leidde Paul Claes jr. de Lembeekse stokerij, die echter gesloten werd na een grootscheepse fraude. De erfgenamen van Paul-Alexandre Claes (Georges Van Gend, Alfred Donnet, Paul Stevens en Amélie de Wael), verkochten op 15 april 1904 het kasteeldomein van Lembeek voor 156.622 fr. (alle meubilair inbegrepen), aan de uit Frankrijk verdreven Broeders van de Christelijke Scholen (Frères des Ecoles Chrétiennes), die het oude kasteel van Lembeek een nieuwe bestemming gaven door het als Generaal Huis (Maison Mère) i n gebruik te nemen. Toen Paul-Alexandre Claes in 1853 het kasteel van Lembeek — dat uit 1618 dateerde — aankocht, liet hij het grondig restaureren. In 1854 liet hij — als herinnering aan de oude burcht van Lembeek — een pseudo-middeleeuwse stenen toren bouwen die Malakofftoren werd gedoopt. Voor de oorsprong van die naam bestaan er twee versies. Voor de eerste mogelijkheid moeten we ons verplaatsen naar de Krimoorlog (1853-1856). De Franse maarschalk Pélissier veroverde — op 8 september 1855 — het bastion Malakoff, aan de zuidzijde van de Russische vesting Sebastopol, waardoor hij de titel «hertog van Malakoff» kreeg. Als herinnering aan dit wapenfeit werd de pas opgerichte toren in Lembeek Malakofftoren gedoopt. Volgens een andere veronderstelling zou de naam Malakoff een Turks-Tartaars toponiem zijn, dat gevormd wordt door de woorden «Malacq» (= jonge buffel) en «Ova» of «Ove» (= vlakte). Tijdens de Krimoorlog was er, o p het hoofdkwartier van Sebastopol, een zekere kapitein Malakhov werkzaam. Hij was een bijzonder bekwaam man maar ook een verstokte dronkaard. Omdat hij geen genoegen nam met het feit dat hij alleen na zijn diensturen de kroeg (gelegen op een nabije hoogvlakte) kon opzoeken, verplaatste hij zijn hoofdkwartier dan maar naar die drankgelegenheid. Iedereen die kapitein Malakhov wilde raadplegen moest noodgedwongen de heuvel beklimmen. Daar deze situatie verschillende jaren duurde zijn die heuveltop en kapitein Malakhov één begrip geworden en noemde men de Lembeekse toren op de heuvel Malakofftoren. De Lembeekse Malakofftoren staat in een natuurreservaat, dat sinds 1975 eigendom is van het Bestuur van Waters en Bossen. Een andere — nog zichtbare — getuige van de aanwezigheid van de familie Claes in Lembeek is hun grafkapel. Charles-François, burgemeester van Lembeek, die i n 1840 de eeuwenoude Paasprocessie herinvoerde, schonk in 1846 een grondstuk aan de gemeente voor de aanleg van een nieuwe begraafplaats. Hij richtte er een neoklassicistische kapel op, boven een grafkelder —die tot 1928 in gebruik bleef — waar de leden van de familie Claes een laatste rustplaats vonden. De grafkapel van de familie Claes is 8,90 m breed en 8,70 m diep. Boven de dubbele houten toegangsdeur, aan de voorzijde van de kapel, verheft zich een driehoekig fronton, gesteund door twee ronde, arduinen zuilen. Binnenin de kapel — een ruimte die 7,40 m bij 7,60 m meet — staat een witmarmeren altaar. Jammer genoeg is het niet meer te achterhalen hoe de oorspronkelijke plafonering van de kapel eruit zag. Door vochtinsijpeling kwam het stucwerk los en daardoor verdween één en ander. Rechts naast de ingangsdeur van de kapel geeft een arduinen trap van 12 treden toegang tot de crypte. Deze ruimte wordt in twee gedeeld door een twee meter brede gang van 8,30 m lengte. In de crypte onder de Claeskapel was plaats voorzien voor 33 overledenen; links 18 en rechts 15 nisgraven, telkens in drie rijen boven mekaar. In totaal werden er vijftien personen van het geslacht Claes begraven, waaronder de stoffelijke resten van enkele familileden, die reeds op het oude kerkhof rond de kerk werden begraven, en tenslotte in de kapel een laatste rustplaats kregen.

- 58 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 58

Jean-Baptiste de la Salle, stichter van de Kongregatie van de Broeders der Kristelijke Scholen,

- 59

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 59

Op 2 0 maart 1984 overleed t e Itter Isabelle-Albertine-Marie-Ghislaine de Geradon (° Gent 13 oktober 1907), dochter van Ernest-Maximilien de Geradon (Gent 3 juli 1871 — Vinalmont 31 december 1957) en van Juliette-Charlotte Lippens (Gent 1 9 maart 1879 — Vinalmont 22 februari 1941). Juliette-Charlotte Lippens was een dochter van Auguste-Philippe Lippens (Gent 21 september 1845 — aldaar 18 september 1904) en van Marie-Ghislaine t'Serstevens (Brussel 28 juni 1850 — Beernem 23 april 1941). Marie-Ghislaine t'Serstevens, op haar beurt, was een dochter van Gustave-Henri t'Serstevens (Brussel 9 april 1809 — aldaar 26 januari 1902) en van Françoise-Ghislaine Claes (Lembeek 15 juli 1821 — Halle 17 november 1878). IsabelleAlbertine de Geradon was dus — langs moederszijde — de achterkleindochter van FrançoiseGhislaine Claes, zus van de — reeds vroeger genoemde — industriebaronnen Victor-Jean en PaulAlexandre Claes. Vóór haar dood had Isabelle-Albertine de Geradon de sleutel (en daarmee het beheer), van de kapel overgedragen aan haar zus Emilie-Marie. Emilie-Marie-Ghislaine de Geradon (Gent 10 januari 1902 — Itter 26 april 1986), weduwe van Ferdinand-Paul, burggraaf Jolly-Jolly (1898-1932), echtgenote (sinds 1 8 april 1944) van Edouard-Charles-François-de-Sales-Joseph-Ghislain-Idesbalde de Bivort de la Saudée (0 1909). Emilie-Marie de Geradon droeg de sleutels én het beheer van de kapel op haar beurt over aan Emiel Vannerom uit Lembeek, een amateur-historikus en lid van de Halse Koninklijke Geschieden Oudheidkundige Kring, en dat bleek de juiste keuze te zijn. De Claeskapel lag er op dat ogenblik — overwoekerd door onkruid — totaal onderkomen en verwaarloosd bij, aan het oog onttrokken door een aantal autowrakken (die daar door de politie waren naartoe gesleept), naast andere zaken en materiaal van de stadsdiensten. Emiel Vannerom slaagde erin — door zijn totale inzet — aan de juiste mensen een deel van zijn enthousiasme mee te geven. Dat leidde uiteindelijk — in 1987 — tot de grondige opkuis van de onmiddellijke omgeving van de kapel; tevens werd er door de stadsdiensten een ruit vervangen en de slepende deur hersteld. Ondanks alles ziet het er thans vrij netjes uit. Nog beter: door de hernieuwde belangstelling zal de Claeskapel nu zeker bewaard blijven (en terecht) voor het nageslacht. Het kasteel van Lembeek, eertijds eigendom van en bewoond door vooraanstaande families, heeft altijd een magische aantrekkingskracht uitgeoefend o p d e bewoners van Lembeek. Wanneer — in 1904 — het kasteeldomein in handen kwam van de Broeders der Christelijke Scholen die er een internaat oprichtten voor jongens van het lager-middelbaar onderwijs (SintJozefsinstituut genaamd), kwam daar verandering in. Waar vroeger een kasteelheer de plak zwaaide kwam nu een kloosterling en het sprookje van pracht, praal en grote feesten maakte plaats voor eenvoud en soberheid. De Congregatie der Broeders van de Christelijke Scholen werd in 1681 te Reims gesticht door de H. Jean-Baptist de La Salle. De Congregatie wijdt zich aan de opvoeding van de jeugd en geeft lager, middelbaar en hoger onderwijs, evenals technisch- en vakonderwijs. Zij is verspreid in meer dan 80 landen over de gehele wereld en telde — in 1978 — in totaal 11.710 geprofeste broeders. In België (eerste vestiging te Saint-Hubert in 1791), bestaat de Vlaamse provincie uit 39 huizen (provincialaat te Groot-Bijgaarden), de Waalse provincie uit dertig huizen (provincialaat te Ciney), terwijl ruim honderd broeders deel uitmaken van de provincie Zaïre. In 1990 mocht hun werk waardering ondervinden op het hoogste vlak. Een internationale jury kende in Parijs de prestigieuze Unesco Prijs 1990 voor analfabetisme toe aan de Congregatie van de Broeders der Christelijke Scholen. Jean-Baptist de La Salle (een telg uit een adellijke juristenfamilie), werd te Reims geboren op 30 april 1651 als oudste van elf kinderen van Louis de La Salle en van Nicole Moët. Op 16-jarige leeftijd was Jean-Baptist reeds kanunnik van de katedrale kerk van Reims, maar vond zijn roeping in zijn totale inzet voor de kansarmen van zijn tijd. Hij organiseerde kosteloze scholen voor arme kinderen; droeg alle kerkelijke en sociale moeilijkheden die daarmee gepaard gingen en stichtte — in 1684 — met een, door geloften verbonden, groep religieuzen een beweging die zich uitsluitend bezighield met de opvoeding van kinderen van armen, beweging die uitgroeide tot de Congregatie van de Broeders der Christelijke Scholen. Naast talrijke volksscholen richtte - 60 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 60

hij ook zondagsscholen voor de werkende jeugd en de volwassenen op, evenals een opvoedingsinrichting voor verwaarloosde jongeren. Jean-Baptist de La Salle stierf op 7 april 1719 te Saint-Yon, Rouen. Hij werd eerbiedwaardig verklaard op 8 mei 1840; zalig verklaard op 1 9 februari 1888 en gecanoniseerd op 2 4 mei 1900. Het relikwieschrijn van de heilige werd — na een verblijf van 187 jaar in het Franse Rouen — in 1906 naar Lembeek overgebracht en verhuisde — op 27 januari 1937 — naar Rome. Van zodra de broeders in het bezit kwamen van het kasteel van Lembeek bouwden zij een ruime kapel aan het kasteel. In 1906 werd er een sekretariaat bijgebouwd en in de volgende jaren werden nog verpleegzalen en ziekenkamers bijgebouwd. Alleen de bijgebouwen bevatten indertijd niet minder dan 370 kamers. Voor de gemeente Lembeek was het een benijdenswaardige periode, want door de vestiging van het Generaal Huis en het verblijf van de Generale Overste van de Broeders der Christelijke Scholen, werd «Lembecq-lez-Hal» wereldbekend. Het was immers in het kasteel van Lembeek dat uiteindelijk de beslissingen, inzake onderwijs, werden getroffen die voor de ganse wereld golden. Het kasteel bood gastvrijheid aan vele tientallen prominenten en hoogwaardigheidsbekleders uit alle delen van de wereld. Vanaf 1904 kwamen dagelijks massa's brieven — bestemd voor het Generaal Huis — toe vanuit alle hoeken van de wereld, w.o. veel briefwisseling vanuit het Vatikaan. Dat men in het kleine Lembeekse postkantoor een beetje overdonderd werd door de massale buitenlandse korrespondentie valt best te begrijpen. Op het kasteel van Lembeek werden zes Algemene Kapittels gehouden (1905, 1907, 1913, 1923, 1928 en 1934), en er waren vijf Generale Oversten in funktie te Lembeek: Broeder Gabriël-Marie (Edmond-Jean-Antoine Brunhes), (1834-1916); overste van 1897 tot 1913; Broeder lmier de Jésus (Jean-Antoine Lafabrègue), (1855-1927); overste van 1913 tot 1923; Broeder Allais-Charles (Jean Petiot), (1858-1928), overste van 1923 tot 1928; Broeder Adrien (Adrien Petiot), (1867-1934), overste van 1928 tot 1934; en Broeder Julien-Victor (Auguste Détharré), (1864-1940), overste van 1934 tot 1940. De Broeders van de Christelijke Scholen bezitten een rijk heiligenpatrimonium. Zij gaven aan de Kerk drie gecanoniseerde heiligen; twaalf gelukzaligen en meer dan honderdzestig martelaars, e.a., waaronder de volgende broeders die op het kasteel van Lembeek werkzaam waren:

MAISON S A I N T - JOSEPH Lembecq-le:-Mel (Belgique) agi s i r tam i . n e Oupte Omiénl. 1905

-sueraa r c

Échelle

�

- 61 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 61

—Broeder Miguel (Francisco Febres Cordero), (1854-1910), gelukzalig verklaard 30 oktober 1977, heilig verklaard 21 oktober 1984; —Broeder Benito de Jésus (Hector Valdivielso Saez), (1910-1934), gelukzalig verklaard 29 april 1990, martelaar; „ , —Broeder Orencio-Luis (1898-1936), martelaar; „ �� —Broeder Alejo-Andres (1889-1936), martelaar; —Broeder Aurelio-Maria (1890-1936), martelaar; —Broeder Edmigio (1881-1936), martelaar; Broeder Agapito-Léon (1903-1936), martelaar; —Broeder Ovidio-Bertrán (1892-1936), martelaar; —Broeder Augustin-Maria (1877-1936), martelaar; —Broeder Oseas (1890-1936), martelaar; —Broeder Luis-Victorio (1893-1936), martelaar; —Broeder Anselmo-Félix (1879-1936), martelaar; Broeder Miguel. —Broeder Daniel-Antonio (1894-1936), martelaar; —Broeder Hugo-Bernabé (1895-1936), martelaar; Broeder Leoncio-Joaquin (1892-1936), martelaar; Broeder Luis-Alberto (1880-1936), martelaar; Broeder Leonardo-José (1885-1936), martelaar; Broeder Dionisio-Luis (1890-1936), martelaar; —Broeder Crisótomo (1881-1936), martelaar; —Broeder Leonides (1887-1936), martelaar; —Broeder Lamberto-Carlos (1894-1936), martelaar; —Broeder Benito-Clemente (1884-1936), martelaar; Broeder Eusébio-Andrés (1895-1936), martelaar; Broeder Honesto-Maria (1894-1936), martelaar; BroederBenito de Jesus. Broeder Teodoreto (Giovanni Garberaglio), (1871-1954); Broeder Theophanus (Léo Adolphe de Châtillon), (1871-1929); en Broeder Andrès Hibernon (1880-1969). Nadat het Generaal Huis van de Broeders der Christelijke Scholen naar Rome werd overgebracht verloor de vestiging te Lembeek meer en meer terrein. Uiteindelijk weken de broeders uit naar Groot-Bijgaarden en andere huizen in het Vlaamse land en het kasteel van Lembeek kwam leeg te staan. Op 20 september 1949 kreeg advokaat Hilbert een schrijven van de «Réligieuses de Notre Dame de Charité du Bon Pasteur d'Angers» (= Zusters van de Goede Herder van Angers), waarmee zij te kennen gaven dat ze — in overleg met de broeders — het kasteeldomein van Lembeek — voor 14 miljoen frank — wilden overkopen om er een verbeteringsgesticht te vestigen. Op 15 oktober 1945 lieten de zusters aan de verkoper weten dat het bisdom tegen deze aankoop gekant was, waarna — op 21 december daarop — een nieuw voorstel van de zusters volgde: ze wilden maar zeven miljoen betalen voor het kasteeldomein. Vooraleer de koop gesloten was namen de zusters reeds hun intrek in het kasteel en het Staatsblad van 26 januari 1946 vermeldt het nieuwe adres van de zusters: Kasteel van en te Lembeek. Op 6 maart 1948 ontvingen de broeders 2.700.000 fr. van de zusters, bedrag dat de broeders beschouwden als huurgeld voor het kasteeldomein voor de voorbije jaren. Omdat ze geen twee huizen tegelijk konden onderhouden verlieten de zusters het kasteel van Lembeek in 1949. Op 13 januari 1971 werd — via notaris De Clippele uit Sint-Lambrechts-Woluwe — het kasteeldomein van Lembeek voor zeven miljoen frank verkocht aan de firma Colruyt. - 62 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 62

De hal van het kasteel.

�;��In�llm��▶�

Wapenschilden de Bournonville, Richardot en d'Ursel (met dank aan René Buggenhout, Borgerhout).

- 63 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 63

Afbraak van het kasteel.

De firma Colruyt had haar hoofdzetel in Halle en wou op het kasteeldomein van Lembeek een nieuwe vestiging oprichten, met burelen en stapelplaatsen. Althans dat was wat de meesten dachten. Maar ogenblikkelijk zette een slopersfirma uit Halle zich aan de afbraak van het oude kasteel. Dat nieuws sloeg in als een bom, maar vooraleer men van de verrassing bekomen was lag het dakgebinte van het kasteel tegen de vlakte. Onmiddellijk werden akties gevoerd — door Lembekenaren en anderen — en in een minimum van tijd werden de betrokken instanties in rep en roer gebracht. Het Ministerie van Nederlandse Cultuur (Minister Van Mechelen); het Ministerie van Openbare Werken (Minister De Saeger); de Kommissie voor Monumenten en Landschapszorg; en andere gezaghebbende diensten, werden aangeklampt, maar dit was het sein — voor de sloper en zijn opdrachtgever — dat het menens was met de aktie: «Red het kasteel van Lembeek». Met ongewone driestheid werd het vandalenwerk verdergezet, zodat het kasteel — op vrij korte tijd — onherstelbaar verminkt werd. Door dit hedendaags vandalisme (mogelijk gemaakt door veel geld en politiek gesjoemel), werd het kasteel van Lembeek — of de meest zuidelijke burcht van de Nederlanden — gewoon van de kaart geveegd. Niets van de waardevolle zaken uit het kasteel werd gerekupereerd. Alle mooie, oude schouwen; marmeren en andere zaken, werden aan diggelen geslagen; het houtwerk (waaronder prachtige parketvloeren) werd gewoon opgestookt, enz. Uiteindelijk besliste de firma Colruyt dat de nieuwe vestiging niet zou doorgaan, waardoor de wraakroepende afbraak van het Lembeekse kasteel volledig nutteloos was geworden. De afbraak gebeurde in 1971, het Kastelenjaar! Momenteel blijven alleen de grondvesten van het kasteel nog over, geflankeerd door verwaarloosde bijgebouwen in een totaal verwilderd park. In het kasteelpark ontdekten we een groot vat van 200 l met gehard beton gevuld. Twintig jaar geleden bengelde dit vat aan een hoge kraan, en werd met grote kracht zolang tegen het mooie barokkasteel geslingerd, totdat er niets meer van overbleef. Alle illustraties bij dit artikel: met dank aan Emiel Vannerom, Lembeek. - 64 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 64

Kapellen laat op Monumentendag 18 kastelen zien KAPELLENâ&#x20AC;&#x201D; Naar aanleiding van Monumentendag, die in Vlaanderen georganizeerd wordt op zondag 13september, pakt Kapellen opnieuw uit met een origineel initiatief. Na een opendeur i n geklasseerde en waardevolle gebouwen en monumentendagen i n het teken van moderne architektuur en tuinarchitektuur, staan dit jaar de plaatselijke kastelen centraal. Een en ander wordt georganizeerd door de gemeentelijke Kultuurdienst in samenwerking met Heemkring Hobonia. Laatstgenoemde vereniging heeft een specialist onder haar leden, met name Paul Arren, die al verscheidene publikaties over kastelen op zijn naam heeft. Kapellen is nog 21 kastelen rijk. Al 13 zijn er verdwenen. Paul Arren beschreef het Starrenhof en Dennenburg uitvoerig in de eerste uitgaven van zijn kastelenboeken. Op Monumentendag z i j n een 18-tal kastelen en kasteeltuinen toegankelijk voor het publiek. Sommige zijn nog bewoond, maar aan de meeste werd een andere bestemming gegeven. Denken we maar aan het Irishof (nu ateneum), Hof

ter Vijvers (restaurant), Beukenhof (gemeentehuis), Hazeldonck e n Philip Speth ( o p vangtehuizen). De Kultuurdienst stippelde een korte en lange route uit langs de kastelen en kasteeltuinen. In dat opzicht bleven de organizatoren t r o u w aan d e suksesformule van vorig jaar. De routes kunnen zowel per fiets als per auto afgelegd worden. O p Monumentendag i s een map met plan en routebeschrijving ter beschikking. Wie fietsen w i l huren, moet d i e vooraf reserveren bij de kultuurdienst, Oude Pastorij, tel. 03-664.18.80. Tegelijkertijd, v a n 1 2 t o t 20 september, vindt in de Oude Pastorij aan de Dorpsstraat 45 een tentoonstelling plaats, voornamelijk over de verdwenen kastelen. Archiefmateriaal, plannen en achtergrondinformatie werden onder meer verzameld via Heemkring Hobonia, architekt Steenmeijer en/of de huidge kasteelheren zelf. Diaklub Dica zorgt voor aktueel fotomateriaal en projekteert doorlopend diareportages. D e tentoonstelling i s toegankelijk op Monumentendag van 9 tot 18 u. Voorts op werkdagen van 9 tot 16 u. en tijdens het weekeinde doorlopend van 11 tot 17 u. In de tuin van de pastorij wordt voor muzikale omlijsting gezorgd.

Droomkastelen Ook kinderen kunnen d i t jaar Monumentendag mee beleven. Voor hen werd een spe-

- 65 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 65

ciaal programma uitgewerkt i.s.m. de Bond van Grote en Jonge Gezinnen. I n h e t gezondheidscentrum in het park is er die dag een babysit, en op het kerkplein staat een springkasteel voor de allerkleinsten. De Bond van Grote en Jonge Gezinnen (BGJG) staat in voor de begeleiding en het toezicht. Daarnaast worden drie wedstrijden georganizeerd. Kinderen tot 8 jaar kunnen deelnemen aan een kleur- en tekenwedstrijd die loopt van 1 t o t 10 september. W i e jonger i s dan 12 jaar kan deelnemen aan een kastelen-bouw-wedstrijd met legoblokjes. Ontwerp en maak zelf je kasteel is de opdracht. Belangstellenden kunnen al volop aan de slag. Vooraf

inschrijven is noodzakelijk en hiervoor kan men terecht bij de voorzitter van BGJG, Bert Gysel, Koerspleindreef 48 in Kapellen, tel. 03-664.81.11. D e ontwerpen worden op 5 september beoordeeld. Ten slotte is er nog een verhalenwedstrijd voor de oudste leeftijdskategorie (8 tot 16-jarigen). Schrijf tijdens je zomervakantie je eigen kastclenvcrhaal (max. 4 kwartoblz). Het verhaal moet zich vanzelfsprekend afspelen in en rond een kasteel. Alle spannende verhalen moeten t e n laatste o p 1september binnengebracht worden b i j BGJG o p voornoemd adres of in het Kultureel Centrum De Oude Pastorij, Dorpsstraat 45. (CI)E)

Het kasteel Hof ter Vijvers aan de Kapelsestraat doet dienst als restaurant. Het is een van de mooiere eksemplaren in Kapellen. ( F o t o Gerrit O p de Beeck)

â&#x20AC;&#x201D;6 6 â&#x20AC;&#x201D;

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 66

Paul Arren stelt brochure samen over Kapelse kastelen KAPELLEN - K a s t e l o - king geopenbaard zal worden. loog P a u l A r r e n besteedt Aan elk Kapels kasteel (ook de momenteel al zijn vrije tijd verdwenen eksemplaren) woraan d e samenstelling v a n den twee pagina's besteed en een brochure over de Kapel- de tekst wordt geĂŻllustreerd se kastelen. Die moet klaar niet een foto of postkaart uit de zijn tegen Monumentendag oude doos. Paul Arren is al sinds 1964 op 13 september. door de kasteelmikrobe gebeDe Kapelse kastelen z i j n ten. De eerste acht jaar deed hij geen versterkte burchten waar- opzoekings- en archiefwerk en van de geschiedenis teruggaat won h i j informatie i n bij dc tot i n de Middeleeuwen. Z i j kasteelheren zelf. De vele uren hebben niet dat verdedigend die hij besteedde aan liet verzakarakter, maar zijn eerder ste- melen van nuttige informatie, vige gebouwen met torentjes zijn nauwelijks te tellen. In het en andere frivoliteiten, gelegen Jaar van het Kasteel, in 1972, in riante domeinen. De histo- begon hij artikels te publiceren riek van het Hof ter Vijvers gaat in de bedrijfskrant van dc firterug tot in 1750, die van het ma waar hij werkt. Pas in 1985 Blauwhof (volop i n restaura- rolde zijn eerste kastelenboek tie) tot in de I6de eeuw. De van de pers. Hij wilde om de meeste andere Kapelse kaste- twee jaar een nieuw boek pulen zijn van recentere datum. bliceren. Het vijfde kastelenPaul Arren publiceerde a l boek is gepland voor oktober vier kastelenboeken, waarin de 1993. geschiedenis van een tweehonâ&#x20AC;&#x17E;Je zou iemand veel moeten derdtal Belgische burchten uit- betalen om het monnikenwerk voerig aan bod komt. Op twee te doen dat ik verricht... Daarkastelen na, was Kapellen nog om i s en blijft het ook een een onontgonnen terrein. De hobby." jongste maanden steekt Arren Noem het maar een passie. dan ook al zijn vrije uurtjes in (CDE) het verzamelen van gegevens â&#x2013; De brochure over de Kapelten behoeve van een brochure se kastelen kost 100 frank en die tegen Monumentendag is verkrijgbaar op Monumenklaar moet zijn. tendag op zondag 13 septemArrens gigantisch opspo- ber, maar ook nadien in De ringswerk e n z i j n jarenlang Oude Pastorij, Dorpsstraat 45, grasduinen in archiefmateriaal tel. 03-664.18.80. liggen aan de basis van de vele interessante informatie die in zijn boeken en ook in de brochure aan de Kapelse bevol-

- 67

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 67

Het H o b o n i a - Te e r f e e s t 1 9 9 2 v i n d t p l a a t s i n d e s t e m m i g e �

De Napoleonshoeve.

Taverne Restaurant Feestzalen �/ � Cf//"GCErwJAceyve

�

— .

- . . .

�

•. • •

.••

;•

•

• , , = � ` �

�

. . . . ; �

Kruisweg 12, 2990 Wuustwezel Tel. 03/669 86 86

De naam "Napoleonshoeve" is in de volksmond gegroeid nadat hier, volgens de overlevering, Napoleon z o u overnacht hebben. O n z e afspanning l i g t inderdaad a a n d e o u d e verbindingsweg tussen Antwerpen en Breda op één dagmars van beide garnizoensteden. Ze werd daarom toen vaak bezocht door legeroversten van verschillende nationaliteiten met hun gevolg. Het oudste geschrift waarin sprake is van deze afspanning m e t brouwerij, destijds " D e n Dobbelen Arendt" genoemd, dateert van 1662. Vermoedelijk stond ze er reeds in de 16e eeuw, toen de Kruisweg het centrum was van een bloeiende turfnijverheid. Rond 1650 werd hier het eerste postkantoor van Wuustwezel gevestigd, als stille getuige: de Postillon op het dak. In de loop d e r t i j d e n w e r d e n verschillende verbouwingen uitgevoerd. V o o r a l i n d e voorgevel is dit nog goed te zien. Nadat in 1881 een nieuwe Bredabaan door het Dorp werd aangelegd, verhuisde het Posthuis daarheen en had hier e e n belangrijke omschakeling plaats van handelshuis naar hoeve. De vloer van de Taverne en de plaatsing van de schouwen maken de vroegere indeling herkenbaar. D e mooie zwartmarmeren schouw van "de beste kamer" dateert uit h e t begin van de 17e eeuw, terwijl een eenvoudige Kempische haard de vroegere herberg sierde. De toiletruimte was voor 90 jaar ingenomen door een trap naar de zolder en een opkamer met daaronder de toegang t o t de gewelfde b i e r en wijnkelder die n o g goed bewaard bleef Het Bakhuis is later verbonden met de hoeve. In d e noordelijke z i j g e v e l s t a a t e e n "metsersteken" in de vorm van een hart. Zijn het versieringen of is het een magisch teken ... ?

- 68 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 68

IN MEMORIAM

Telkens wanneer belangrijke en bekende personen van ons heengaan, dan wordt in pers en TV heel wat aandacht aan hen besteed en wordt er teruggeblikt op de belangrijke verwezenlijkingen en hun verdiensten. Voor gewone mensen is het overlijden evenzeer een belangrijke fase in het leven van diegenen die met pijn en smart achterblijven. Zij worden niet vermeld in de pers; zij komen niet op TV. En misschien hebben deze gewone mensen zich meer ingezet voor hun omgeving dan die anderen. Ook i n de beperkte kring van onze H O B O N I A leden vernemen w i j regelmatig overlijdensberichten, hetzij van onze leden, hetzij van hun familie of hun vrienden. Bij zulke gelegenheden denken wij dan ook steeds terug aan de dierbaren die van ons heengingen en herinneren wij ons hoe goed het doet te weten dat anderen met ons meevoelen. Het HOBONIA bestuur zal dan ook steeds haar medeleven betuigen aan de familie van de overledene. In uitzonderlijke gevallen vinden wij het echter onze plicht om via ons tijdschrift een woord van dank te richten aan de personen die van ons heengingen en dit voor de hulp en medewerking die we steeds van hen mochten ondervinden. Zo vernamen we tijdens het verlof het overlijden van ons geacht lid Anny Haesen, echtgenote van Jozef Clonen. Zij was ĂŠĂŠn van onze trouwste leden waarop we steeds beroep mochten doen bij de voorbereidingen van allerlei aktiviteiten. De resultaten van haar bloemenschikkunst mochten menig teerfeest sieren. Wij bieden haar echtgenoot, Jozef, onze welgemeende deelneming aan bij het heengaan van Anny.

Op 2 mei 1992 overleed oud-pastoor Albert Vloeberghs in het St.-Jozefziekenhuis te Kapellen. Hierna geven we een overzicht van enkele belangrijke momenten uit het leven van pastoor Vloeberghs, gedurende de periode die hij in Hoogboom aktief was.

Op 28 mei 1992 ging Fons Herrijgers van ons heen. Fons was de sigarenmaker die we in 1980, door bemiddeling van de sigarenfabriek Verellen, ontdekten. Hij nam op 9 en 10 februari 1980 deel aan onze tentoonstelling "Ambachten van eertijds en nu". Nadien nam hij deel aan ontelbare folklore- en ambachtenmarkten in heel het Vlaamse land. - 69 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 69

Dankbaar om w a t zij voor o n s betekende in dit leven melden wij U h e t heengaan van

Anny H A E S E N Echtgenote v a n J o z e f C l o n e n Zij werd geboren t e Balen o p 31 m a a r t 1941 e n overfeed n a een langdurige ziekte t e Antwerpen i n h e t Sint-Vincentiusziekenhuis op 3 0 juni 1992, begeleid door d e gebeden v a n d e H . Kerk.

Acn:uwen o m d i t afscheid Jozef CLONEN. haar echtgenoot, Jozef e n Mathilde HAESEN - NOELS, haar ouders, Jozef CLONEN ( t ) - Martha SCHUERMANS, haar schoonmoeder; Jozef e n Luigarde HAESEN - BROUNS e n kinderen, Marcel HAESEN e n Mathiiange VA N ASBROECK e n kinderen. Servaas THOMAS ( t ) - Maria CLONEN, kinderen e n kleinkinderen, Ciaude e n Marie-Louise BUSIAU - CLONEN, kinderen e n kleinkinderen, Emmy CLONEN, kinderen e n kleinkinderen, Karel e n Barbara RUHOMON - CLONEN e n kinderen, Waiter CLONEN i t l - Ve r a NAUWELAERS e n kinderen, haar broers, schoonbroers, schoonzusters, neven e n nichten. Haar ooms, tantes, neven e n nichten. De families FIAESEN. CLONEN, NOELS e n SCHUERMANS. Volgens h a a r u i t d r u k k e l i j k e w e n s h e e f t z i j h a a r l i c h a a m a f g e s t a a n t e n d i e n s t e van d e w e t e n s c h a p . Een p l e c h t i g e z i e l e d i e n s t w a a r o p U v r i e n d e l i j k w o r d t uitgenodigd h e e f t p l a a t s o p ZATERDAG 4 JULI 1992 om 11 u u r in de parochiekerk van Sint-Jozef te HoogboomKapellen. Samenkomst i n d e kerk.

bloemen, g e e n kransen.

2950 Hoogboom-Kapellen, Leeuw van Vlaanderenlaan 79.

Begrafenissen Goossens 8 C e l l s n . v. Mortsel â&#x20AC;¢ B.oechout - Wommelgem Te i : 449.68.61

- 70 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 70

Jan-Albert VLOEBERGHS (1914-1992) Pastoor Vloeberghs w e r d t e Hoboken geboren op 25 november 1914. Op 18 april 1938 werd hij priester gewijd te Mechelen. Hij was leraar aan de Normaalschool te Tienen van augustus 1938 tot 11 oktober 1946. Van 11 oktober 1946 tot augustus 1964 was hij onderpastoor te Hoevenen. Door zijn organisatorisch talent en mede door zijn warm menselijk hart was hij de ideale persoon om onze parochie t e besturen. O p 9 augustus 1964 werd h i j feestelijk ingehaald door de Hoogboomse parochianen. Onmiddellijk startte hij met de plannen om i n Hoogboom een nieuwe parochiezaal te bouwen. Op 1 j u n i 1968 w e r d " D e n Haasdam" plechtig ingewijd. Van 25 september tot 2 oktober 1971 w e r d h e t honderdjarig bestaan van de parochie op een passende wijze gevierd. In 1978 werd het interieur van de kerk opnieuw geschilderd en enkele jaren nadien, in 1982, werd gestart met de vernieuwing van de verwarmingsinstallatie. Vanaf 1978 begon d e gezondheidstoestand van pastoor Vloeberghs een ernstige belemmering te vormen voor de uitoefening van zijn zware taak als parochieherder. Tot maart 1982 hield hij moedig vol, dan vroeg hij het bisdom om op rust gesteld te worden. H i j nam zijn intrek i n een woning aan de Christiaan Pallemansstraat te Kapellen. Ontlast van zijn zware verantwoordelijkheden herstelde hij voldoende, zodat hij zich nog verschillende jaren ten dienste kon stellen in de omringende parochies. De laatste jaren verbleef pastoor Vloeberghs op het rusthuis Welvaart te Hoogboom.

- 71 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 71

Kom allen tot Mij die uitgeput zijt en onder lasten gebukt. ik zal u rust en verlichting schenken, want ik ben zachtmoedig en nederig van hart en gij zult rust vinden voor uw ziel. Matteüsevangelie. Na een gelovig leven ten dienste van de Heer en de mensen, vertrouwen wij aan Gods barmhartigheid toe EERWAARDE H E E R

Albert VLOEBERGHS geboren te Hoboken op 25 november 1914, priester gewijd te Mechelen op 18 april 1938, leraar aan de Katholieke Normaalschool te Tienen van 1938 tot 1946, onderpastoor te Hoevenen van 1946 tot 1964, pastoor te Hoogboom van 1964 tot 1982, en, gesterkt door de H. Sakramenten der zieken, godvruchtig overleden in het St.-Jozef ziekenhuis te Kapellen op 2 mei 1992. Dit melden U : Jeanne VAN HOREBEEK - Paul VLOEBERGHS ( t ) en zoon, Willy en Joan VLOEBERGHS - VERWERFT, kinderen en kleinkinderen, André en Maria VLOEBERGHS - GABRIELS en kinderen, Jozef en Martha VLOEBERGHS - PHILIPSEN, kinderen en kleinkinderen, zijn broers, schoonzusters, neven en nichten; Zijn Neven en Nichten, De families VLOEBERGHS en NAGELS. De familie dankt de direktie, de eerwaarde zusters en het personeel van R.V.T. Welvaart te Hoogboom-Kapellen, voor hun toegewijde en liefdevolle verzorging en begeleiding. Wij nodigen U uit, om samen met ons deel te nemen aan de Plechtige Eucharistieviering in concelebratie op DONDERDAG 7 MEI 1992, om 11 uur, in de parochiekerk H. Jozef te Kapellen-Hoogboom, waarna we hem te rusten leggen op het kerkhof aldaar. Samenkomst aan de kerk om 10.50 uur. Bloemen, noch kransen. MOGE GOD HEM I N VREDE ONTVANGEN. Rouwadres : André en Maria VLOEBERGHS - GABRIELS Lambrechtshoekenlaan 266 - bus 10 - 2170 Merksem.

8epra1. J. KETELAARS Kapellen Tel. 664 20 58

VA N DEN BOGAERD W. Tel. 664 22 13

- 72 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 72

QAZETVAXANTWERPEN VRIJDAGS FEBRUARI 1982

Pastoor Vloeberghs van Hoogboom gaat met rust Enigszins o n v e r w a c h t h e e f t E.H. A l b e r t V l o e b e r g h s ontslag genomen als p a s t o o r van de St. J o z e f p a r o c h i e van H o o g b o o m Ekeren. E.H. V l o e b e r g h s w o r d t d i t jaar 6 8 j a a r , m a a r n i e t d e leeftijd, w e l z i j n gezondheidstoestand h e e f t hem m i n of m e e r gedwongen m e e r r u s t t e nemen. De p l a a t s e l i j k e g e m e e n s c h a p ziet m e t s p i j t p a s t o o r V l o e berghs v e r t r e k k e n . I n H o o g boom w a s h i j e e n g e l i e f d man. Hij leefde o p goede voet met alle v e r e n i g i n g e n e n w a s steeds b e r e i d te l u i s t e r e n n a a r ideeën v a n a n d e r e n . Pastoor V l o e b e r g h s v e r t r e k t vermoedelijk h a l f m a a r t n a a r zijn n i e u w e woonst a a n d e C. Pallemansstraat te Kapellen. De s c h e i d e n d e p a s t o o r b l i j f t de d i e n s t e n i n de St. - J o z e f k e r k verzorgen t o t e e n n i e u w e h e r d e r is a a n g e s t e l d . Albert Vloeberghs is afkomstig v a n H o b o k e n , w a a r h i j o p 25 n o v e m b e r 1914 w e r d g e b o ren. Op 16 a p r i l 1938 werd h i j te Mechelen t o t p r i e s t e r g e w i j d en w e r d m e t e e n d i e n s t d o e n d onderpastoor i n z i j n eigen par o c h i e i n H o b o k e n . Va n augustus 1938 t o t 1 6 a p r i l 1946 w a s ,E.H. V l o e b e r g h s l e r a a r aan d e n o r m a a l s c h o o l te Ti e n e n , w a a r

hij «positieve vakken» onderwees. De g e z o n d h e i d v a n A l b e r t V l o e b e r g h s w a s e c h t e r n i e t zo best e n v a n d a a r d a t h i j e e n lichtere p o s t aanvroeg. Z o kwam h i j a l s o n d e r p a s t o o r i n Hoevenen t e r e c h t , e e r s t b i j pastoor D e M e y e r , l a t e r b i j pastoor De S c h u t t e r. In 1964 v i e l d e p a r o c h i e v a n Hoogboom z o n d e r l e i d e r . D e toenmalige bisschop van A n t werpen, M g r. Daem, o n t b o o d in d i t verband o n d e r p a s t o o r Vloeberghs e n d i e a a n v a a r d d e d e zware taak.

E.H. Albert Vloeberghs

V R U C H T B A A R WERK Pastoor V l o e b e r g h s k i j k t m e t d a n k b a a r h e i d t e r u g n a a r al d i e jaren die hij in de buitenparochie v a n E k e r e n m o c h t doorbrengen. Z i j n s y m p a t i e v o o r de plaatselijke m e n s e n e n h e t v e r e n i g i n g s l e v e n t y p e r e n deze e e n v o u d i g e m a n , d i e m e t zachte w o o r d e n i e d e r e e n a a n z i j n kant wist te k r i j g e n . Die u i t i n g v a n w e d e r z i j d s e s y m p a t i e k w a m m e e r m a a l s aan de o p p e r v l a k t e t i j d e n s f e e s t e l i j k h e d e n . I n j u n i 1968 werd het nieuwe p a r o c h i e c e n t r u m D e n Haasdam i n g e w i j d , e n a l h o e w e l de pastoor de v e r e n i g i n g e n v o o r het i n i t i a t i e f dankte, w e r d toch gezegd d a t D e n H a a s d a m e r n i e t was g e k o m e n z o n d e r de bezielende steun e n de medew e r k e r van d e p a r o c h i e l e i d e r. Op 1 j u l i 1 9 7 4 w e r d p a s t o o r Vloeberghs g e v i e r d ; h i j w a s toen 1 0 j a a r p a s t o o r i n d e p a r o c h i e e n 35 j a a r p r i e s t e r. B i n n e n k o r t w o r d t E.H. V l o e berghs w e e r i n d e b l o e m e n gezet. E i g e n l i j k zou h i j l i e f s t in stilte ervan o n d e r w i l l e n muizen, m a a r zo te h o r e n gaat h e m d a t n i e t l u k k e n . Wa t e r j u i s t op t i l is weten we niet, m a a r alvast zal m e n a a n E . H . V l o e b e r g h s nog eens d u i d e l i j k w i l l e n tonen hoeveel w a a r d e r i n g m e n v o o r hem heeft.

- 73 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 73

VRIJDAG 29 APRIL 1988 - - - -

Na de mis in de parochiekerk van Kapellen werd de oud-pastoor van Hoogboom door velen gelukgewenst.

Albert Vloeberghs : een geliefd man

Oud-pastoor van Hoogboom vijftig jaar priester Zichtbaar getekend door een lange ziekteperiode, maar even zichtbaar met vee moed, vierde E.H. Albert Vloeberghs in de St.-Jacobuskerk van Kapellen zijn gouden priesterjubileum. ,Samen met zijn confraters, streekvicaris Van der Auwera, pater Kerstens en pastoor Maliën, droeg de jubilaris de mis op. Het kerkkoor o.l.v. de h. Avermaete luisterde de plechtigheid op. "Er is de weg naar de grote wereld, inzet voor maatschappij en Kerk, voor de mens veraf en dichtbij...' Zo luidde één van de misteksten, en wordt hierin niet het leven van Albert Vloeberghs samengevat?. Op de receptie na de mis onderstreepte pastoor Malliën de j trouw van de jubilaris aan zijn

taak als priester. Eerste schepen Eddy Bryninckx drukte de waardering uit van de burgerlijke overheid en noemde E.H. Vloeberghs een levende brug tussen Hoogboom en Kapellen.

Achttien jaar Albert Vloeberghs is achttien jaar pastoor geweest van de St.Jozefparochie i n Hoogboom, toen nog behorend tot Ekeren. Zijn symphatie voor de plaatselijke mensen en het verenigingsleven typeerde deze eenvoudige.rnens. In maart 1982, hij was toen 68, verliet hij met spijt zijn parochie, om rust te zoeken in Kapellen-Centrum. Het afscheidsfeest dat hem toen t e beurt viel herinnert hij zich nog levendig. Bij het gouden priesterjubileum ging het er iets bezadigder aan toe, maar aan sympathie heeft de Hoogboomse oud-Pas-

toor niet ingeboet. Tijdens de receptie kreeg de jubilaris vele gelukwensen, en pastoor Malliën — die twintig jaar pastoor is in Kapellen en onlangs gevierd — wenste E.H. Vloeberhgs nog een lange warme zomer toe. Albert Vloeberghs is afkomstig van Hoboken, waar hij op 25 november !914 werd geboren. Op 16 april 1938 ontving hij te Mechelen de priesterwijding, en werd meteen dienstdoend onderpastoor in zijn eigen parochie. Van augustus 1938 tot 16 april 1946 was E.H. Vloeberghs leraar aan de Normaalschool te Tienen, waar hij "positieve vakken" onderwees. Nadien verhuisde E.H. Vloeberghs a l s onderpastoor naar Hoevenen, eerst bij pastoor De Meyer en later bij E.H. De Schutter (nu pastoor in Hoogboom). In .1964 werd hij parochieherder te Hoogboom.

- 74 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 74

Alfons HERRIJGERS (1911-1992) Fons Herrijgers werd te Wuustwezel geboren op 2 december 1911. Hij was gehuwd met Antonia Van der Jonckheyd. In 1926 trad Fons in dienst bij de firma Verellen te Gooreind, alwaar hij eerst het tabakstrippen deed en nadien sigarillo's maakte. Slechte tijden i n d e sigarenindustrie, i n 1928, deden h e m terechtkomen b i j KAVEEWEE sigarenfabrieken i n Rosendaal, waar hij alle mogelijke sigaren zou maken, maar in het bijzonder de "bolknak" waarvan hij er ca 100 per uur kon maken. Omwille van een ongunstige evolutie in de Nederlands-Belgische valutamarkt stapte Fons in 1958 terug over naar Verellen. Hier zou hij voort de "bolknak" blijven maken en de techniek hiervan aan anderen aanleren. In 1980 was hij uitzonderlijk bereid om bij HOBONIA zijn kunnen als sigarenmaker aan de belangstellenden te tonen. De nodige materialen werden bereidwillig door de firma Verellen ter beschikking gesteld. Hij heeft steeds de beste kontakten behouden met zijn oude firma. Nadien kwamen wij hem nog dikwijls tegen op de talrijke folkloremarkten die in de omliggende dorpen werden ingericht. Steeds was Fons de optimistische figuur die met volle geestdrift kon vertellen over zijn bijzondere stiel.

Zijn denken en zijn zorgen zijn voorbij. Zijn aandacht voor de daagse dingen die door zijn hoofd, en door zijn vingers gingen en alles wat hij was voor U en mij. Werklust, verantwoordelijkheidszin, plichtsbewustheid, dat zullen we van U blijven onthouden. Zo zijt gij door de Schepper bedoeld ! DE HEER

Alfons Herrijgers echtgenoot van mevrouw

Antonia Va n d e r Jonckheyd

Wij kunnen vragen stellen, maar géén vraag en ook geen antwoord doet de pijn vergeten die wij tezamen om zijjn heengaan leden. In zijn krachtig stille spoor naar Gods oneindig land gaan wij hem eenmaal achterna, hij, die hoopte wat wij hopen, is ons maar enkele stappen voor.

Ere-Voorzitter van het O.C.M.W. Wuustwezel. Emeritus van de arbeid en lid van ziekenzorg. Geboren te Wuustwezel op 2 december 1911 en in familiekring overleden in het St.- Jozef rusthuis te Gooreind op 28 mei 1992, gesterkt door het Sakrament der Zieken.

Voor de goede zorgen en de fijne dagen en jaren die ik bij jullie mocht ervaren, mijn oprechte dank aan de direktie, het personeel en de medebewoners van het St.- Jozef rusthuis. Voor uw medeleven in gebed en rouw dankt U de familie Herrijgers - Van der Jonckheyd.

FonsHerrijgers in Wuustwezel begraven Onder g r o t e belangstelling werd Fons Herrijgers in Wuustwezel ten grave gedragen. Alfons (80) was 24 jaar gemeenteraadslid en 12 jaar voorzitter van het OCMW (vroeger C O O ) . G e groeid uit de KAJ en de KWB, was Fons in A C V en A C W een leidende figuur. Z i j n grote kennis van de sociale wetgeving stelde hij ten dienste van de gewone man. Vele jaren was hij één van de steunpilaren van toneelkring De Roervinken. Fons was emeritus van de arbeid, afdeling tabakbewerking, een titel waar hij bijzonder fier op was. De jongste jaren was hij als sigarenmaker eveneens een gekende gast o p folkloremarkten. Zeven jaar geleden vierde hij zijn gouden bruiloft.

Begr. drukk. L. 1lofmans - Mertens nv. Tel. 669.62.66 - 314.35.84 - 666.77.77

- 75 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 75

G . V. A .

maart 1980

Als dekbladen wordt er voornamelijk Sumatra- en Mexique tabak gebruikt. De sigarenindustrie kwam in onze streken pas rond 1800 van de grond. Het jongste Statisch Jaarboek van België meldt een totaal verbruik van verwerkte tabak i n 1977 van 39.514 ton, verdeeld a l s v o l g t : s i g a r e n 3:840 T . c i g a r i l l o ' s 4.451 T , sigaretten - 25.102 T, rooktabak - 6.102 T, pruim- en snuiftabak 18 T. Zoals te verwachten viel gaat.. de demokratische sigaret met het leeuweaandeel lopen. Verrassend i s w e l , d a t e r i n hetzelfde jaar toch nog 18 ton tabak gepruimd e n gesnoven werd, tegenover 53 ton in 1970 Alle rookstokken en- stokjes worden tegenwoordig machinaal gevormd.

«EN NOOIT...» Dat was wel anders* in1926; toen Alfons Herrygers, 14 jaar oud, te Wuustwezel de fabriek van Verellen inging. Zoals zijn. vader voor hem, werd hij sigarenmaker. Maar niet direkt! Eerst moest hij l e r e n «strippen»: h e t t a baksblad ontdoen van steel en nerf. Nadat hij dit een jaar lang volgehouden h a d m o c h t h i j cigarillo's l e r e n ' maken.'In de krisisperiode rolde h i j e r 425 per dag, wat hem 71 fr. per week opleverde. D a t was 20 t o t 30 frank minder dan het strippen. opbracht. Een sigarenmaker beoefende toen e e n w a a r l i j k armoedige stiel, d e laagstbetaalde v a n • allemaal. I n d i t t i j d ontstond waarschijnlijk h e t • bekende liedje, dat, onze grootmoeders al zongen: «En nooit al van ze leven, e e n sigarenmaker aan mijn zij!». Iedereen k e n t d i e eerste ` t w e e r e g e l s , m a a r vreemd g e n o e g h e b b e n w e niemand kunnen opsporen die nog weet hoe het verder ging. Iedereen kent die eerste twee regels, m a a r vreemd genoeg hebben w e . niemand k u n n e n opsporen die nog weet hoe het verder ging! Ook Fons Herrygers k o n o n s n i e t h e l p e n . Misschien w i l é é n v a n onze oudere lezers de tekst voor ons afmaken? Hoe dan ook, Fons bleef niet bij de pakken zitten en trok met nog t w e e werkmakkers d e grens over, naar het Hollandse Roosendaal, bij de• Kaveewee,, zoals d e fabriek K a r e l v a n Welie genoemd werd: ::Merk

Jarenlang maakte A l b e r t zo'n sigaren; de «Iongfellows». Geen gemakkelijke karwei overigens. E r waren trouwens maar weinige sigarenmakers die zoiets konden.

waardig genoeg waren de eigenaars twee Belgen: Wijtens van Antwerpen en Loots van Herentals. Tweeëntwintig j a a r lang. zat Fons Heerygers er óm half acht 's morgens achter z i j n werkbank, t o t 's avonds zes. I n de oorlog droeg h i j een speciale grenspas b i j -zich. ' De Duitse grenswachter schreef ' s morgens met krijt het nummer van elke grensarbeider o p e e n groot: zwart b o r d . A l s • hij• 's avonds hetzelfde gezicht zag verschijnen; veegde h i j h e t weer uit. Nu is de-weg van Wuustwezel naar Roosendaal een biljartlaken. v i n d t Fons, m a a r t o e n fietste je 24 km. lang van de ene kuil n a a r de andere. H e t gebeurde dat ze in de winter om 6 uur 's avonds i n Roosendaal vertrokken en om 11 u u r verkleumd t h u i s b i n n e n tuimelden, na 5 uur lang verbeten te hebben opgetornd tegen wind en stuifsneeuw,. d i e g r i l l i g e heuvels vormde a a n d e boswanden. Voor tranerige verhalen van sociaal onrecht fijn we bij Fons

Herrygers echter aan het verkeerde adres. Werken was zijn leven. • Tot 1950. bleef h i j d e Kaveewee trouw. Toen zakte de gulden en moesten dé Belgen noodgedwongen naar een betere arbeidsovereenkomst uitkijken, a l l i e t d e Nederlandse fabriek Fons node los. Het werd de Scheldestad, bij Masson en Van den Bergh. Voor zijn doen bleef hij daar maar een k o r t poosje: a c h t j a a r. Misschien kun je op een eerste ' werkkring toepassen wat ze van een j e u g d l i e f d e . zeggen:- e r b l i j f t altijd wat van hangen. De h. Herrygers bood Verellen aan de i n N e d e r l a n d o p g e d a n e kennis in praktijk te brengen. Dat was een grote dag voor de Belgische r o k e r, w a n t F o n s Herrygers introduceerde d e «bolknak», die typische ronde sigaar met het spitse puntje. Al gauw draaide h i j e r 800 à 850 per dag. Zijn werksnelheid was spreekwoordelijk. Toen het.gemiddelde ' van de''= Corona produktie •op -900 p e t dag lag, maakte hij er 1.100.

- 76 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 76

AKTIVITEITEN Algemene vergadering" Zaterdag 22 februari 1992 woonden een vijftigtal leden onze algemene vergadering bij in D e n Haasdam. D e z e vergadering werd, traditiegetrouw, voorafgegaan d o o r worstebroden en appelbollen met een smakelijk kopje koffie of thee. De vergadering werd vlot afgehandeld. Na het aktiviteitenverslag en de kastoestand gaf Paul nog enkel woorden uitleg over de laatste voorstelling van zijn vierde kastelenalbum en beloofde reeds een vijfde uitgave voor 1993. Ontspanning mocht e r natuurlijk ook niet ontbreken. H e t bestuur had voor deze gelegenheid een variante op "KLAP - KLAP" uitgevonden en liet hierbij een twintigtal stemgeluiden los op de aanwezigen. Namen van personen of groepen werden langs alle kanten gefluisterd, maar de uiteindelijke oplossing - de naam van een personage - was slechts te vinden aan hand van de aanwijzingen van Harry.

Hierna volgen de aktiviteiten voor 1992. Gelieve alvast deze dagen in uw agenda te reserveren. AKTIVITEITEN 1992 Za 11 januari

S t a n d op "Kerstboomverbranding" te Kapellen op het marktplein. Verkoop van GlĂźhwein

Za 22 februari W o r s t e b r o o d en algemene vergadering - Den Haasdam om 20 uur Zo 22 maart W a n d e l e n in Antwerpen "het Zuid" - begeleiding door Mia Verdonck - samenkomst om 10 uur aan Museum van Schone Kunsten Vr 15 mei

Bezoek aan het Planetarium van Hove - om 20 uur

Zo 31 mei

Wandeling in "Oude Gracht" - om 14 uur aan kerkplein van Hoogboom deelname in de kosten voor begeleidende gidsen: 50 F per persoon, kinderen gratis.

- 77 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 77

Zo 13 september

Open Monumentendag In het teken van de Kapelse kastelen i.s.m. Cultureel Centrum

Vr 22 september

Diareeks "OUDE GRACHT' - Den Haasdam om 20 uur Het kasteel in 1926 en het park in alle seizoenen

Za 3 oktober

Teerfeest - Hasselt - voor de leden

Zo 11 oktober

Natuurwandeling in Oude Gracht

Za 14 november

Bezoek aan Opera

Za 5 december

20 ste Sint-Niklaasstoet doorheen Hoogboom i.s.m. alle Hoogboomse verenigingen

Za 12 december

Stand op Kerstmarkt op Brasschaat-Driehoek - van 10 tot 22.30 uur Verkoop van kaarsen en het boek "Van Kasteel naar Kasteel"

Zo 13 december K e r s t m a r k t Brasschaat-Driehoek - van 10 tot 19 uur - id Za 13 februari 93 W o r s t e b r o o d en algemene vergadering - Den Haasdam om 20 uur

- 78 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 78

A S V E R S L A G

9 9 1

L . T i t g a v e n

Overdracht 51 Lidgelden ( 1 2 9 1 . ) 45 K e r s t b o o m v e r b r a n d i n g 20 ( + 11 4 0 0 f r . ) Worstenbrood 12 (+2 6 4 9 f r . ) Te e r f e e s t 52 (-8 256 f r . ) Uitstap Brugge 15 (-5 394 f r . ) Medewerk.Conc.Rorate 4 Overname o m s l a g e n P a u l l Medewerk.Davidsfonde 4 Vo o r s t e l l i n g boek 1 0 (-10 302 f r . ) Wandeling Oude G r a c h t 4 Diaavond 1 5 (+4 9 1 5 f r . ) Kerstmarkt 5 6 (+19 5 8 2 f r . ) Gemeente s u b s i d i e s 1 0

TOTAAL

S a

1 cio :

560 150 600

f r. Abonnementen 7 450 f r . Drukwerk p e r i o d i e k 26 297 Kerstboomverbranding 9 200

130

Worstenbrood

370

Te e r f e e s t

60 6 2 6

400

Uitstap Brugge

20 7 9 4

000 620 989 910

S A M V

t a d s g i d s a n k o o p omslagen e d e w e r k . Davidsfonds o o r s t e l l i n g boek

620 425

Diaavond

170

Kerstmarkt

1 16 4 21

0 3

000 200 116 212

510 588

500 P o s t z e g e l s 7 380 Alg. We r k i n g s o n k . 2 651 Bijdrage S i n t Niklaas 1 500

3 0 5 4 4 4 f r . T O TA A L

3 0 5

9 481

444 f r.

235 005 f r.

+ ' 7 ' 0

4 3 9

(Saldo 1 9 9 0 : 2 6 2 9 8 2 f r .

211 422 f r .

51 560 f r . )

005 f r.

r .

K a p e l l e r, 2 0 f e b r u a r i 1 9 9 2

Har

7S TTER, p e n n i n g m e e s t e r

- 79 -

Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 79

GROOT-BIJGAARDEN

BESCHIKBAAR VANAF OKTOBER 1993

471

�,� ��{� �� í r, `

�

•

` '

. �`�: i ,

«VAN KASTEEL NAAR KASTEEL» deel 5 Uitgave : Kulturele Heemkring «HOBONIA» Hobonia - 21ste jaargang - nr. 1 en 2 - janauri april 1992 - p. 80