HOELEN Datering en klassering postkaarten Johan Van Elst Inleiding De postkaarten uitgegeven door Hoelen zijn van onschatbare waarde voor het fotografische verleden van Kapellen en omstreken. Frans Hoelen* startte de zaak op - Na zijn vroege dood in 1904 zette zijn echtgenote Carolina Peeters de uitgeverij verder. Haar broer, bakker Louis Peeters, stond in voor de fotografie. In de late jaren ‘20 trad Louis Hoelen in het voetspoor van zijn vader. Frans Hoelen droeg zijn visie over op zijn navolgers: de perfecte kadrering, het zoeken naar de mooiste invalshoek, het laten poseren van mensen, dieren, karren, stoomtrams, treinen en dergelijke meer. Op die manier legden hun foto’s niet alleen de omgeving, maar ook de tijd vast De meeste postkaarten van Hoelen zijn genummerd, maar deze nummering lijkt op het eerste gezicht niet consequent: van sommige nummers bestaan 2 of 3 verschillende kaarten en een aantal nummers ontbreken. Onderhavig artikel is een poging zicht te krijgen op de verschillende types kaarten die Hoelen uitgaf en het verband te vinden tussen het nummer van de kaart en het tijdstip waarop de foto genomen is.
DEEL 1: De Periode 1901 - 1914 Dateringsmethoden 1. De oudste afstempeling Grof geschat maakte “Hoelen” in de periode voor 1914 zo’n 6000 kaarten. Dat is gemiddeld meer dan 400 per jaar. Het is dus logisch dat in de verkooppunten regelmatig nieuw materiaal beschikbaar was en dat de kaarten dus meestal kort na hun uitgifte werden verstuurd. Wanneer we alle afstempelingen bekijken en alleen de oudste overhouden, komen we dicht in de buurt van de uitgiftedatum. Deze methode, die men voor elke willekeurige reeks kan toepassen, is onbetrouwbaar als we over weinig gegevens beschikken; in het geval van Hoelen, waarvan we zeer veel kaarten kunnen bekijken, is deze dateringsmethode vrij nauwkeurig. 2. De seizoensmethode Frans Hoelen had geen schrik van de kou. Bijna de helft van zijn foto’s zijn winterzichten. Zijn navolgers waren meer winterschuw: na 1904 worden de winterzichten zeldzamer. Wanneer we erin slagen de Hoelen-kaarten in de juiste volgorde te leggen, moeten we de afwisseling in de seizoenen kunnen zien. Omdat lente en herfst op een postkaart moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn, heb ik deze oefening geprobeerd met slechts twee seizoenen: Winter ( = bomen met kale takken ) en zomer ( bomen met vol gebladerte). Deze methode gaat ons toelaten te dateren tot op een halfjaar nauwkeurig. 3. Ankers in de tijd De twee bovenstaande methodes geven ons veel informatie, maar we moeten eerlijk zijn: ze geven ons nog geen zekerheid. Wat we nog nodig hebben zijn enkele punten in de tijd waar we kunnen op bouwen. Voor de periode 1901 — 1914 vond ik volgende vijfpunten: HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
1
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
1. Nr. 1110 werd door Frans Hoelen zelf gedateerd: Arrondissement’s prijskamp - Wyneghem 1903. Naast een flink uit de kluiten gewassen koe, zien we op de kaart ook een boom met vol gebladerte. We kunnen dus noteren: Nr. 1110 = zomer (of vroege herfst) 1903
2. Nr. 1655: Lillo-Fort, Den Dijk na de overstroming, laat de gevolgen zien van de belangrijke overstroming die heel het Scheldebekken teisterde. Deze ramp greep plaats op 12 maart 1906. De bomen op de foto zijn nog kaal. We noteren: Nr. 1655 = maart of april 1906.
3. Nr. 4591 toont ons de Hengst “Vicinal” uit Berendrecht De kaart vertelt ons dat dit paard in 1910 de 2de provincieprijs behaald heeft. (“geprimeerd”) 4. Nr. 6174 is eveneens gedateerd: De Grupo Esperantista “La Verde Flago” uit El Mariaburgo poseerde in 1911 voor herberg Kruger. 5. Ook in Sint-Mariaburg geeft nr. 6405 een beeld van de Landbouwtentoonstelling in het Zwemdok in 1911. Door de drie bovenstaande methodes te combineren kunnen we nu een dateringtabel opstellen.
Klassering Cijfers en Letters In de periode 1901 — 1914 maakte Hoelen gebruik van 3 soorten cijfers: a. Ongelijke Cijfers:
De 0, 1 en 2 zijn kleiner dan de andere. 3, 5, 6 en 8 steken daar een stuk bovenuit. 4, 7 en 9 komen dan weer een stuk lager - (zie voorbeelden)
b. Gelijke Cijfers:
Alle cijfers zijn precies even groot.
c. Dikke Cijfers:
Alle cijfers zijn even groot, maar dikker dan de voorgaande.
Voorbeelden:
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
2
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
De eerste jaren staat de plaatsnaam cursief en fijn gedrukt. Later wordt dit vet en recht. In de periode 1901-1914 staat de onderwerpsnaam steeds vet recht gedrukt.
TYPE 1: PLAATSNAAM CURSIEF, ONGELIJKE CIJFERS, KLEINBEELD Op de eerste kaarten die Frans Hoelen uitgeeft is de foto aan de vier zijden omgeven door een witte rand, bedoeld om door de verstuurder te worden volgeschreven. Ik heb deze hier “kleinbeeld” genoemd. Al deze kaarten zijn zomerzichten. De oudste afstempelingen gaan van juli tot september 1901. We nemen dus aan dat ze gefotografeerd en uitgegeven zijn in de zomer van 1901. De eerste 50 nummers hebben allemaal Kapellen of Hoogboom als onderwerp. Daarna volgen Ekeren, Putte, Essen en Brasschaat. Het hoogste nummer dat van dit type kaart tot nu toe waargenomen is, is nr. 136: Brasschaet, Brasschaet-Hof.
TYPE 2: PLAATSNAAM CURSIEF, ONGELIJKE CIJFERS, GROOTBEELD Wellicht vond Frans Hoelen dat zijn foto’s niet tot hun recht kwamen op dat kleine formaat. Nog in de zomer of herfst van 1901 schakelt hij over op “grootbeeld”: de foto beslaat nu de hele postkaart; alleen onderaan blijft nog een smalle witte strook om in te schrijven. Het is niet duidelijk of Hoelen de nummering bij dit type terug vanaf 1 laat beginnen. In tegenstelling tot de kaarten van bet eerste type, die we redelijk frequent tegenkomen, zag ik van type 2 tot nu toe slechts 2 kaarten (Nrs 57 en 63 ) met een nummer lager dan 100. Deze twee, resp. Putte, Belgisch Putte en Esschen, Nieuwstraat hebben hetzelfde onderwerp als de Nrs 57 en 63 van het eerste type, maar het zijn nieuwe opnames. Het lijkt dus waarschijnlijk dat Hoelen de nummering bij het tweede type gewoon liet doorlopen, maar van sommige onderwerpen nieuwe foto’s maakte en deze hetzelfde nummer gaf als in het begin. Dubbele nummeringen zijn overigens geen zeldzaamheid: Frans Hoelen scheen het prettig te vinden van sommige zichten twee versies uit te geven. Een mooi voorbeeld is nr. 419:
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
3
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
Cappellen, Hoogboomsche Steenweg: tweemaal hetzelfde stukje straat, in de ene versie bevolkt met een groep chique wandelaars; op de andere zien we een meer volks tafereel: een paard trekt een zware wagen vooruit.
Soms hebben twee zichten uit een verschillende plaats hetzelfde nummer. Bv nr. 200 is zowel Hoogboom, Zicht op de Kerk als Brecht, Zicht op de kerk. Het hoogste waargenomen nummer van type 2 is nr. 1155, Broechem, Statie-Stoomtram. Dateringen:
Nrs 140 – 173: Nrs 193 – 283: Nrs 286 – 601: Nrs 643 – 810: Nrs 848 – 1149:
zomer-herfst 1901 winter 1901 / 1902 lente-zomer 1902 winter 1902 / 1903 lente-zomer-herfst 1903
TYPE 3: PLAATSNAAM CURSIEF, GELIJKE CIJFERS Einde 1903 of begin 1904 schakelt Frans Hoelen over op een nieuw cijfertype: de “gelijke” cijfers. Tegelijk begint hij ook opnieuw te nummeren vanaf nr. 1. Zeker de eerste 174 nummers van dit type zijn nieuwe opnamen, allemaal winterzichten (in tegenstelling tot dezelfde nummers van types 1 en 2, die allemaal ‘s zomers gefotografeerd zijn). Wat nadien gebeurt, brengt de verzamelaar van 2003 in verwarring. Hoelen begint namelijk een aantal van de type-2 kaarten opnieuw uit te geven, maar ditmaal met “gelijke cijfers”. Het oorspronkelijke nummer blijft daarbij bewaard. Dit gebeurde wellicht met de meest succesvolle kaarten, die goed verkochten – Bv nr. 663: Op hun gemak te Beirendrecht lag blijkbaar goed in de markt. Deze kaart treft men aan zowel in type 2 als type 3 en zal later nog herdrukt worden (type 4). Hoeveel en welke kaarten precies herdrukt werden moet nog blijken. Ondertussen maakte Hoelen echter ook nieuwe opnames en gaf die uit onder de nummers die niet voor herdruk in aanmerking kwamen.
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
4
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
Enkele voorbeelden: Type 2 nr. 667: Beirendrecht, Zicht in de Star wordt in type 3 nr. 667 Eeckeren, Hofstraat. Type 2 nr. 693: Hoevenen, Op den Hoek wordt in type 3 nr. 693: Santvliet, De Garnaalvangers. Het kan zelfs nog ingewikkelder: Nr. 520: Esschen, Statiegebouw bestaat zowel in types 2 en 3. Toch vindt men daarnaast nog een type-3 nr. 520: Cappellen, Den Hoorn. Deze laatste is een nieuwe opname — zomer 1904; de foto uit Essen is een herdruk van de kaart die voor het eerst in de zomer van 1902 werd uitgegeven. Men kan soms de seizoensmethode gebruiken om na te gaan of een type 3-kaart een nieuwe opname is of niet. Bv type 3 nr. 682: Heide, Aan de statiebarreel, is een zomerzicht, terwijl dit nummer in type 2 een winterzicht zou moeten zijn: het gaat hier dus wellicht om een nieuwe opname, gemaakt in de zomer van 1904. Vanaf nr. 1161 wordt de situatie opnieuw klaar: we zien nu alleen nog “gelijke” cijfers en dubbele nummeringen komen (bijna) niet meer voor. Men mag aannemen dat ongeveer vanaf nr. 1200 de foto’s niet meer door Frans Hoelen zijn gemaakt.
De hoogst waargenomen type 3 is (tot hiertoe) nr. 2009: Calmpthout, Molenstraatje. Dateringen:
Nrs 1 – 174: Nrs 197 – 1181: Nrs 1197 – 1254: Nrs 1259 – 1606: Nrs 1638 – 1742: Nrs 1747 – 1975:
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
winter 1903 / 1904 lente-zomer 1904 winter 1904 / 1905 zomer 1905 winter 1905 / 1906 zomer 1906
5
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
TYPE 4: PLAATSNAAM CURSIEF, DIKKE CIJFERS Rond nr. 2010 wordt opnieuw van cijfertype veranderd en doen de “dikke” cijfers hun intrede. De nummering loopt gewoon door. Eigenaardig is dat na nr. 2098 de nummering stopt en pas bij nr. 3000 opnieuw begint. Een mogelijke verklaring voor dit fenomeen vindt U verderop. De hoogst waargenomen kaart van dit type is nr. 3429: Cappellen, Heidehof.
Dateringen:
Nrs 2013 - 2092: Nrs 3012 - 3047: Nrs 3068 - 3261: Nrs 3269 - 3429:
zomer 1906 zomer 1906 winter 1906 / 1907 zomer 1907
Nog een woordje over de N.: bij de types 1 tot 3 wordt, in de originele versie, het nummer voorafgegaan door N. Dit geldt voor alle nummers van 1 tot 2009. Bij latere herdrukken van deze kaarten staat ze er niet meer. Bij type 4 (tussen 2013 en 3429) staat de N er soms wel en soms niet. Bij type 5 is de N verdwenen. Ik vond nog één geïsoleerde nr. 3646 met een N ervoor.
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
6
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
TYPE 5: PLAATSNAAM en ONDERWERP VET EN RECHT Vanaf nu verdwijnt ook de witte schrijfrand onderaan de kaart. De cijfers blijven dik, zoals hierboven. Dit type wordt aangehouden tot in 1914. Ook hier wordt de nummering onderbroken, zelfs twee keer: ik vond geen kaarten tussen 5098 en 6000 en tussen 7099 en 8000. De verklaring voor de drie onderbrekingen in de nummering klinkt banaal, wellicht heeft mevrouw Hoelen zich bij het toewijzen van de nummers gewoon driemaal misteld. Volgende sequens uit de lijst maakt deze veronderstelling waarschijnlijk (met dank aan de Heemkundige Kring van Malle** voor de gegevens): * 5094 * 5095 * 5096 * 5098 * 6000
Westmalle: Westmalle: Westmalle: Westmalle: Westmalle:
Beukendreef aan de Trappisten Aan de zeven dreven Hickendorf aan de Trappisten Kiekenkweekerij aan de Trappisten Heidehofaan de Trappisten
Ook de overgang 7099 - 8000 wijst in dezelfde richting: * 7099 Putte-Noord-Brabant: Dorpzicht * 8000 Putte: De Grens
In beide gevallen is geen wisseling van seizoen merkbaar. Dateringen:
Nrs 3459 - 3540: Nrs 3553 - 3775: Nrs 3799 - 4074: Nrs 4126 - 4255: Nrs 4314 - 4583: Nrs 4589 - 4685: Nrs 4702 - 4983: Nrs 5016 - 5045: Nrs 5050 - 6398:
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
zomer 1907 winter 1907 / 1908 zomer 1908 winter 1908 / 1909 zomer 1909 winter 1909 / 1910 zomer 1910 winter 1910 / 1911 zomer 1911 7
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
Nrs 6406 - 6469: Nrs 6483 - 6668: Nrs 6681 - 6730: Nrs 6749 - 6959: Nrs 7011 - 7068: Nrs 7099 - 8100:
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
winter 1911 / 1912 zomer 1912 winter 1912 / 1913 zomer 1913 winter 1913 / 1914 zomer 1914
8
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
Nr. 8100: Esschen, Molenheidestraat, is voorlopig de kaart met het hoogste vooroorlogse nummer. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog legde de productie van postkaarten voor lange tijd stil.
DEEL 2, Het Interbellum 1919 - 1939 Einde 1919 verschijnen er opnieuw postkaarten van Hoelen. Maar het is duidelijk dat de hoogdagen van de postkaart reeds voorbij zijn. Wellicht door de toenemende mobiliteit van de mensen en door de popularisering van de telefoon worden steeds minder kaarten verstuurd. Waar we de productie van Hoelen voor de Eerste Wereldoorlog op ongeveer 6000 kaarten schatten, vermindert dit aantal na de oorlog tot hooguit 2500 over een veel langere periode. Dateringsmethoden Van de drie dateringsmethoden die we in het eerste deel gebruikten blijft er nog slechts één over. Een afwisseling in de seizoenen is niet meer te zien, vermits de fotografen in deze periode ‘s winters haast niet meer buitenkwamen. Enkel rond nr. 9450 vinden we een aantal winterzichten. Dit gemis maakt het onmogelijk de juiste grens tussen twee jaren te trekken. Bij alle dateringen die verderop gegeven worden moet men dus steeds een plus-minus in acht nemen. We vonden twee “ankers in de tijd”, maar die bevinden zich aan het begin en aan het einde van het interbellum en helpen ons dus niet veel vooruit. Onze dateringen zijn dus volledig gebaseerd op de “oudste afstempelingen”. Dat valt nog mee in de jaren ‘20: veel kaarten die we vinden zijn verstuurd en dragen leesbare afstempelingen. De kaarten uit de jaren ‘30 daarentegen zijn dikwijls niet verstuurd en vinden we toch al eens een afstempeling dan is de drukinkt vaak zo flauw dat de datum moeilijk te ontcijferen valt. Dit plaatst ons voor de tegenstrijdigheid dat hoe jonger de postkaart is, hoe moeilijker ze kan gedateerd worden.
TYPE 6: PLAATSNAAM VET RECHT, ONDERWERP FIJN CURSIEF
Hoelen begint de na-oorlogse tijd met een soort flashback Nr. 8107: Putte, De grens in 1914 toont hoe de Belgisch-Nederlandse grens met prikkeldraad hermetisch afgesloten was. Naast de nieuwe opnames, worden ook veel oude foto’s van voor de oorlog opnieuw uitgegeven. Zo is Bv nr. 249, HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
9
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
Hoogboom, Aan moeder Mannekens in vrij grote oplage herdrukt in 1919, terwijl de foto zelf minstens 15 jaar ouder is. Dateringen:
Nrs 8107- 8120: Nrs 8122- 8252: Nrs 8258 – 8604: Nrs 8606 – 8741:
1919 1920 1921 1922
TYPE 7: PLAATSNAAM en ONDERWERP BRUIN
Dit type omvat er eigenlijk twee voor de prijs van één. Gemeenschappelijk kenmerk is dat het opschrift van de kaart steeds bruin gedrukt is. De letters zijn ofwel fijn cursief met de plaatsnaam in hoofdletters, ofwel klein fijn recht eveneens met de plaatsnaam in hoofdletters. Beide vormen komen vrijwel gelijktijdig voor. Datering:
Nrs 8747 – 9021:
1923
TYPE 8: PLAATSNAAM in HOOFDLETTERS FIJN RECHT Als men de kaarten van voor 1914 vergelijkt met die van na 1919 merkt men een duidelijk verschil in tint. De eerste 5 types zijn allemaal zwart-grijs-wit, vanaf type 6 krijgen ze een geelachtige kleur en in de jaren ’30 zijn ze bruin-wit. Datering:
Nrs 9064 – 9273:
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
1925
10
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
TYPE 9: PLAATSNAAM VET RECHT en ONDERWERP FIJN RECHT Rond 1926 wijzigt het opschrift onderaan de kaarten van “F. Hoelen, phot, Cappellen”, zoals het er sinds 1901 opstond, in “Photo Hoelen, Cappellen”. Wellicht gebeurt dit op het moment dat Louis Hoelen de zaak overneemt van zijn moeder. De nummering wordt in dit type nog eens onderbroken: we vonden er geen tussen nr. 9673 en 10.000. Vanaf dan gaat het weer verder, om te eindigen bij nr. 10399: Hoogboom, Spoorwegtroep - Kantien. Dateringen: Nrs 9279 – 9352: 1925 Nrs 9368 – 9406: 1926 Nrs 9414 – 9602: 1927 Nrs 9609 – 10011: 1928 Nrs 10025 – 10399: 1930
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
11
Datering en klassering “Hoelenkaarten”
TYPE 10: HERNUMMERING Was het omdat de getallen te groot begonnen te worden, of omdat er een nieuw decennium aanbrak, in de jaren ‘30 schakelde Hoelen opnieuw over naar kleinere nummers. De lettering blijft hetzelfde als in type 9.
Twee nieuwe modeverschijnselen doen hun intrede, de foto wordt op de kaart meestal omkaderd met een witte rand. Daarnaast worden een aantal kaarten voorzien van een kartelrand. In vergelijking met vroeger is de productie zeer laag. Tussen 1931 en 1939 worden maximaal 450 kaarten gemaakt. Nrs 1 tot 119 hebben we voorlopig nog niet ontdekt. Ook in deze periode wordt nog vaak naar het verleden teruggegrepen. Zo is Bv nr. 476, Hoogboom, Kruis een herdruk van nr. 8747, Cappellen, Steenweg naar Hoogboom. Op de laatste kaarten die Hoelen uitgeeft zijn opvallend veel soldaten in het straatbeeld te zien. Deze foto’s werden genomen tijdens de mobilisatie in 1939. Een commercieel handige zet, de jongens die soms lange tijd van huis waren, konden zo een postkaart opsturen waar ze zelf op stonden. De recentste Hoelen-kaart die we tegenkwamen is nr. 556: Kalmthout, Dorp-Kruispunt. Dateringen:
Nrs 120 – 148: Nrs 150 – 309: Nrs 345 – 359: Nrs 457 – 556:
1931 1933 1937 1939
Johan Van Elst, Goudenregenlaan 44, 2950 Kapellen Tel: 03/665.29.05 - johan.vanelst@skynet.be Referenties * H. De Schutter: De fotograaf Frans Hoelen ‘t Bruggeske, jg. 30, maart 1998, nr. 1, p. 13-17. **
H. Lambrechts-Augustijns: Malle in de postkaarten van Frans Hoelen Contactblad Heemkundige Kring Malle, jg. 21, juni 2002, nr. 3, P. 10 - 14
HOBONIA – Postkaarten Hoogboom
12
Datering en klassering “Hoelenkaarten”