Waterlopen in Hoogboom Raymond Roelands
HET ONTSTAAN VAN ONS LANDSCHAP De opbouw van de ondergrond is het resultaat van de veelvuldige wijzigingen van onze aardkorst in de loop van duizenden millennia. Zo ontstonden er fluctuaties van de aardkorst, verschuivingen van continenten, stijgingen en dalingen van de zeespiegel, waardoor dikke sliblagen achterbleven. Door opstapeling van bodemlagen van verschillende aard, dikte en samenstelling en mede door het oprijzen van de Ardennen (ca. 300 miljoen jaar geleden) kreeg onze ondergrond een noordwaartse helling. Een dikke, compacte laag Boomse klei werd afgezet tijdens het "Oligoceen" (Het Oligoceen is de tijdsperiode van 45 tot 26 miljoen jaar geleden). Het is deze kleilaag die vooral langs de Rupel ontgonnen wordt. Boven deze kleilaag vinden we verschillende zandlagen, die tijdens latere perioden gevormd werden. - Antwerpiaan:
25 tot 12 miljoen jaar geleden werd dit fijn, min of meer ijzerhoudend zand door de zee afgezet. - Diestiaan: uit dezelfde periode dateert ook deze glauconietrijke bruine ijzerzandsteen. Diestiaan is gelijkaardig aan het Antwerpiaan, maar groffer. - Zanden van de Kattendijk: fijne homogene zanden, die 6 miljoen jaar geleden in een afkoelende zee bezonken. - Scaldisiaan: bestaat uit glauconiethoudend zand met veel schelpfragmenten. Het werd 2 à 3 miljoen jaar geleden afgezet tijdens het terugtrekken van de zee. Deze transgressie heeft vooral Nederland, maar ook de Kempen overdekt. - Zanden van Brasschaat: grof, grijs kwartsig zand, dat ongeveer 1,5 miljoen jaar geleden achterbleef bij het terugtrekken van de zee. - Dekzanden: ontstonden tijdens de laatste IJstijd ca. 80.000 tot 12.000 jaar geleden, toen de vegetatie geleidelijk was overgegaan van loofbos over taiga (dennen en berken) naar toendra (struikgewas en mossen) en tenslotte naar schrale, boomloze poolsteppe. Na de laatste IJstijd (Würm-IJstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden) - men spreekt van "Holoceen" begint ons klimaat warmer te worden. De ondergrond ontdooide, de toendravegetatie verdween en maakte plaats voor bossen. In het begin van het Holoceen zou Engeland nog met het vasteland verbonden zijn geweest door een veenachtig landschap, dat nog op de bodem van de Noordzee op een diepte van 12 tot 16 meter teruggevonden wordt. In het binnenland deden zich in de beginfase van het Holoceen nog zandverstuivingen voor, waardoor landduinen ontstonden. Men heeft het Holoceen nog onderverdeeld in verschillende fasen. Tijdens het Atlanticum (5.000 1.000 jaar vóór Christus), had een merkelijke stijging van de zeespiegel plaats, waarbij zeeklei, zand, brak- en zoetwatersedimenten werden afgezet. In onze Scheldepolders drong toen het zoute water nog niet zo ver door en overheersten de zoetwaterafzettingen, waardoor waddengebieden ontstonden. Langs de kust kwam een duinengordel tot stand. In een latere fase van het Holoceen (van 300 jaar vóór Christus tot op heden) deden zich nog drie transgressies voor, die onder de naam van Duinkerkse transgressies I, II en III bekend zijn. Bij Duinkerken I (begin van onze tijdrekening) is de Schelde nog een tamelijk onbelangrijke rivier. Rond dat tijdstip begint de vegetatie af te sterven en moeten de eerste kleiafzettingen hebben plaatsgevonden. Door de stijging van het zeewater ontstaan landinwaarts gerichte trechtervormige inbraakgeulen, waarvan één, tussen Schouwen en Beveland, leidt tot de vorming van de Oosterschelde. HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
Tijdens de vierde eeuw doet zich de Duinkerken IItransgressie voor. De duinengordel wordt op tal van plaatsen doorbroken. Het binnendringende zilte water maakt in de waddengebieden de vegetatie overal onmogelijk. Sommige droog gebleven gebieden werden toen wellicht kortstondig bewoond. Na een periode van betrekkelijke rust, waarbij vruchtbare polders ontstonden door aanslibbing, treedt in de elfde eeuw de Duinkerken III-transgressie in. De polders worden met zeeklei overdekt en de Westerschelde wordt geopend. Het proces van de riviervorming duurt nog wel een drietal eeuwen voort, doch reeds van bij het begin van de nieuwe zeestijging grijpt de bevolking in en wordt begonnen met dijkenbouw. Hoogboom ligt op het "hoogland" en blijft een zanderig gebied. Vanaf het Hoogbooms Kruis, dat zich op een hoogtelijn van 7 meter bevindt, stijgt de bodem geleidelijk tot 18 meter in het meest noordelijke deel van het domein Oude Gracht (de Uitlegger). Aan de kerk van Hoogboom werd in april 1961 een hoogtemerk aangebracht aan de rechter steunbeer naast de hoofdingang van de kerk. Het geeft een hoogte van +12 meter aan. Om een idee te krijgen van het overstroomde poldergebied werd op bijgevoegd plannetje een hoogtelijn van +5m aangegeven. Na de aanleg van de dijken omstreeks 10de – 11de eeuw ontstond hier een vruchtbaar polderlandschap dat eeuwenlang nog vele veranderingen onderging. Ten gevolge van grote overstromingen werden dijken vernield, werden nieuwe kreken en wielen uitgewoeld en bleven de polders soms tientallen jaren onderhevig aan eb en vloed. Meermaals moesten nieuwe dijken gebouwd worden. Vooral tussen het einde van de 16de tot het midden van de 18de eeuw is het landschapsbeeld tussen Ekeren, Stabroek, Berendrecht en de Schelde aanzienlijk gewijzigd. Tot op het einde van de 19de eeuw werd al het water van onze wijk via het Schoon Schijn, de Grote Kreek, het Groot Gat en de Sluizen van Ordam en Kauwenstein naar de Schelde afgevoerd. Met de bouw en uitbreiding van de Antwerpse haven wijzigde de benedenloop van onze wateren zeer grondig De Grote Kreek is één van de zeldzame polderrelicten die binnen het havengebied werden bewaard. Zij is het restant van een uitgebreid kreken- en geulenstelsel dat ontstond in het begin van de 17de eeuw. Om militair strategische redenen werd omstreeks 1632 de Scheldedijk ter hoogte van het lang verdwenen polderdorpje Ordam (tussen Oorderen en Lillo) doorgestoken, waardoor het Scheldewater vrij spel kreeg in de polder van Oorderen. Via dit “Groot Gat” liep het Scheldewater richting Ekeren en Stabroek. HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
De meulenkreek, het Santvoortgat, het Schaepegat, de Kauwenstijnse Geul, de Grote Kreek of Grote Geul en de Noordkreek zijn toponiemen die verband houden met de getijdegeulen. Een eeuw later werden opnieuw dijken gebouwd en werden enkele diep uitgeschuurde geulen behouden en ingeschakeld in het afwateringssysteem. Het aangegeven overstromingsgebied komt ongeveer overeen met het huidige havengebied, een gebied dat in de jaren 60 werd opgespoten met baggerspecie. Het stukje polder met de getijdegeulen werd niet opgehoogd, het is eigendom van het Antwerpse Havenbedrijf en van de NMBS. De Grote Kreek, het natuurgebied de Kuifeend (moeraszone binnen het NMBS rangeerstation Antwerpen Noord) en de Verlegde Schijns werden op het gewestplan Antwerpen aangeduid als natuurreservaat. Door de aanleg van de A12 en de tunnel onder de sporen naar het rangeerstation was een gewone afloop niet meer mogelijk en er dienden pompen geplaatst te worden om onze wateren naar de Schelde te krijgen.
BEHEERSPLAN BENEDEN SCHIJN In 2003 werd in Vlaanderen een nieuw waterbeleid opgestart met als doel de waterhuishouding te optimaliseren en de kritische punten, met betrekking tot het oppervlaktewater, tegen 2015 weg te werken. Deze doelstelling is een gevolg van Europese Kaderrichtlijnen. De internationale stroomgebieden werden onderverdeeld in bekkens en deelbekkens. Hoogboom behoort tot het deelbekken Beneden Schijn, dat deel uitmaakt van het Waterschap Schijn. Het Schijn ligt in het Benedenscheldebekken, dat op zich deel uitmaakt van het stroomgebied van de Schelde. Belangrijk in deze beheersplannen is het vasthouden of afvoeren van het oppervlaktewater. Zowel watertekort als wateroverlast zijn het gevolg van een onevenwichtige waterbalans, die historisch ontstaan is ten gevolge van een slechte waterbeheersing. Vele afwateringsgrachten werden gedempt bij verkavelingen, andere werden overwelfd. Het concept “vasthouden-bergen-afvoeren” moet ervoor zorgen dat wateroverlast niet wordt afgewenteld op stroomafwaarts gelegen gebieden. Het komt er op neer om het hemelwater, daar waar het valt, zo lang mogelijk vast te houden en voldoende mogelijkheden voor infiltratie te verzekeren. Door maximaal infiltreren van water wordt de afvoer ervan verminderd. In het plan is voorzien dat het teveel aan hemelwater bovenstrooms tegengehouden wordt in tijdelijke spaarbekkens.
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
BENAMINGEN VAN DE WATERLOPEN Als we alle oude en nieuwe plannen van onze streken naast elkaar leggen dan zien we dat de benamingen van onze waterlopen dikwijls van naam veranderden. Ook nu nog hebben de waterlopen niet altijd een eenduidige benaming, waardoor verwarringen kunnen ontstaan. Aan alle waterlopen werd in het verleden een categorie toegekend, die de belangrijkheid aangeeft en die tevens een richtlijn is om de verantwoordelijke aan te duiden: geklasseerde en niet geklasseerde waterlopen. Zo kennen we momenteel in de officiële atlas der waterlopen volgende categorieën: • • • •
Eerste categorie: valt onder de verantwoordelijkheid van het Gewest Tweede categorie: Provincies Derde categorie: Gemeenten Vierde categorie: oude waterlopen die nog terug te vinden zijn op oude atlassen maar waarvoor geen verantwoordelijken werden aangeduid.
Het “Deelbekkenbeheerplan” heeft zich o.a. tot doel gesteld om hierin ook enige duidelijkheid te brengen door alle waterlopen, die momenteel ook opgenomen zijn in de “Vlaams Hydrografische Atlas” (VHA-Atlas - laatst bijgewerkt eind 2004), opnieuw te bekijken. - Alle waterlopen krijgen een eenduidige naam van bron tot monding. - Ter informatie voor de bevolking worden naamborden geplaatst. - De belangrijkheid van de waterlopen wordt opnieuw geëvalueerd, sommige niet geklasseerde waterlopen hebben aan belang gewonnen en zouden beter geklasseerd worden, andere worden al dan niet opnieuw geklasseerd. In Hoogboom vinden we volgende officiële waterlopen volgens de VHA-Atlas: -
S.04. S.04.1 S.04.2 S.04.21 S.04.3 S.04.4 S.04.41 S.04.5
Schoon Schijn / Kaartse Beek Zwarte Beek / Essenhoutse Beek Bunderbeek Haasdonkse Beek / Hoogboomse Beek Voetbeek Nieuwe Beek Oude Mishagenbeek Pluimbeek
1937 – 1939 INVLOED VAN DE ANTITANKGRACHT OP ONZE WATERLOPEN Tijdens de Eerste Wereldoorlog was al duidelijk geworden dat de dubbele fortengordel met vele forten, aangelegd in de 19de en begin 20ste eeuw, niet effectief was om een zwaar bewapende vijand tegen te houden. Even voor de Tweede Wereldoorlog ontstond het idee van een “Antitankgracht” aansluitend op de buitenste fortengordel. Het was de bedoeling een droge gracht te graven, 3 meter diep, 18 meter breed en met steile oevers. Men was natuurlijk vergeten dat het grondwater zou opborrelen en het plan van een droge gracht werd vervangen door een natte gracht. De gracht heeft een lengte van 33 km en is minstens 6 meter breed. Ze vertrekt aan de Schelde ter hoogte van Berendrecht en loopt tot het Albertkanaal in Oelegem in een kwart cirkel om Antwerpen.. Ze heeft een zaagvormig verloop met rechte stukken van enkele honderden meters lengte. Op elke HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
hoek werden geschutsbunkers gebouwd. In totaal is de gracht verdeeld in 45 vakken, gescheiden door duikers en sluisbunkers. Ten gevolge van de reliëfverschillen moest het water een hoogteverschil van meer dan 13m overbruggen, 3m in de Scheldepolder en 16,5m in Brasschaat en Sint-Job-in-‘t-Goor. De Antitankgracht wordt gevoed door het water uit het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten ter hoogte van Sint-Job-in-‘t-Goor en vandaar stroomt het in twee richtingen. Sluisbunkers houden het water op peil. Op het laagste punt, in de buurt van het Kanaaldok wordt het water momenteel overgepompt in de Schelde via het gemaal “Omgelegde Schijn”, bekend als het pompgemaal “Twaalf Sluiskens”. De afdeling Maas en Albertkanaal van de administratie Waterwegen en Zeewezen staat in voor het beheer en onderhoud van de Antitankgracht. Door het graven van deze Antitankgracht – ten onrechte dikwijls ook Antitankkanaal genoemd – werden verschillende waterlopen doorgesneden in hun oorsprongsgebied.
WATERLOPEN IN HOOGBOOM Voor het bepalen van de Hoogboomse waterlopen zijn we vertrokken van de verschillende plannen die we voor dit gebied voorhanden hadden: • • • • • •
Kaart van Kapellen van 1901 Kaart van Kapellen van omstreeks 1930 Gemeenteplannen van 1947 - Ekeren en Brasschaat Stafkaart van 1971 – deel 7-8 - Kapellen Stafkaart van 1990 – deel 7-8 – Kapellen Plan “Deelbekken Beneden Schijn DB 04-05” – Provincie Antwerpen
Omdat er nog geen duidelijkheid te vinden was op het gebied van de benamingen van onze waterlopen hebben we op bijgevoegd overzichtsplan gebruik gemaakt van de algemeen gekende hedendaagse benamingen. Voor de volgorde bij de behandeling van onze waterlopen zijn we vertrokken aan de Schelde en zo opgeklommen naar de verschillende bronnen. Nadien werden de zijarmen aangevat.
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
A. Grote Kreek, het natuurgebied de Kuifeend (moeraszone binnen het NMBS
rangeerstation Antwerpen Noord) en de Verlegde Schijns
Aan viaduct Edisonstraat Leugenberg – A12 overgang spoor rangeerstation Antwerpen Noord: Natuurgebied “de Kuifeend”
Verlegde Schijn
B. Schoon Schijn – S.04 De bovenloop van het Schoon Schijn wordt in de Vloeiende gevormd door de samenvloeiing van de Hoogboomse Beek en de Kaartse Beek. Ter hoogte van de Leugenberg komt de Pluimbeek, die aan het Klein Heiken ontspringt, in het Schoon Schijn. Schoon Schijn aan Leugenberg
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
Schoon Schijn aan de Puihoek
C. Pluimbeek – S.04.5
De Pluimbeek aan de Bredestraat / Klein Heiken
Schoon Schijn, gevormd door Kaartse Beek en Hoogboomse Beek in de Vloeiende
D. Zwarte Beek – S.04.1 De Zwarte Beek, die het water opvangt van de Kleine Zwarte Beek en de Essenhoutse Beek ter hoogte van de Veldstraat, mondt uit in het Schoon Schijn aan de Puihoek.
Zwarte Beek aan de Puihoek
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
E. Kleine Zwarte Beek Veldstraat / Frans De Peuterstraat. Hier komt de Kleine Zwarte Beek in de Zwarte Beek. Vanaf hier krijgt de Zwarte Beek de naam Essenhoutse Beek (tot aan Antwerpse Steenweg). Althans volgens oudere plannen. (foto rechts)
F. Essenhoutse Beek – S.04.1 Onder links:
Essenhoutse Beek aan de Frans De Peuterstraat
Onder rechts: Essenhoutse Beek aan parking Gamma
G. Zwarte Beek - S.04.1 Onder punt D hebben we reeds kennis gemaakt met het deel Zwarte Beek dat op de Puihoek samenvloeit met het Schoon Schijn. Waarom de Essenhoutse Beek terug van naam verandert aan de Antwerpse Steenweg hebben we niet kunnen achterhalen. Tussen Antwerpse Steenweg en Rubensheide is de Beek open, maar vanaf Rubensheide werd deze beek overwelfd en loopt via de Rubensheide, naast de spoorweg tot Koning Albertlei en via de hovingen van de villa’s in de Prinsendreef tot aan de militaire spoorweg. Daar is opnieuw een stukje open tot aan de Fortsteenweg. Vanaf het kruispunt Fortsteenweg – Helmstraat is de Zwarte Beek opnieuw overwelfd. Ze loopt nu via de Helmstraat en Heidestraat tot aan het rondpunt aan de Bosdreef. Vanaf hier is de beek terug open en loopt verder naast het domein Wolvenbos via Heidestraat Noord. Ergens voorbij de Lievenskapel zou de Zwarte Beek ontspringen in het Wolvenbos.
Zwarte Beek aan Fortsteenweg
HOBONIA – Hoogboom
Zwarte Beek aan Rubensheide
Waterlopen
H. Kaartse Beek – S.04 De Kaartsebeek, die tot aan de Hoogstraat de grens met Brasschaat uitmaakt, ontvangt het water van de Voetbeek aan de Sterre, ter hoogte van het voormalige zwemdok en het water van de Nieuwebeek en de Oudegrachtse Beek aan de Holleweg. Over de benaming bestaat er enige discussie. De benedenloop wordt Schoon Schijn genoemd, maar waar de grens juist ligt tussen Kaartse Beek en Schoon Schijn is een heikel punt; volgens het Vlaams Gewest is de benaming Schoon Schijn de enig correcte benaming voor de volledig loop van de Kaartse Beek. De inwoners van Kapellen en Ekeren zijn er van overtuigd dat Kaartse Beek de enige correcte naam is voor de bovenloop en dat het Schoon Schijnt begint daar waar de Zwarte Beek in de Kaartse Beek vloeit. Weer anderen noemen deze waterloop Schoon Schijn vanaf de samenvloeïng van Kaartse Beek en Hoogboomse Beek. Zo ook in dit artikel.
Luchtfoto aan spoorlijn 12
Achter hovingen Maria-Theresialei
Antwerpse Steenweg
Aan de Antwerpse Steenweg werd reeds een bord “Schoon Schijn” geplaatst, alhoewel iedereen deze beek hier kent als Kaartse Beek.
Kaartse Beek aan de Jagersdreef
Kaartse Beek aan de “Hoogboomse Zuidwaarts akkers” Kaartse Beek aan de “Hoogboomse Zuidwaarts akkers” De Kaartse Beek ontspringt in Brasschaat, niet ver van het militair domein Klein Schietveld, maar wordt even onderbroken door de Antitankgracht.
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
J. Hoogboomse Beek – S.04.21 De Hoogboomse Beek, die ingebuisd is van aan de Vloeiende tot aan Den Haasdam, volgt de Hoogboomsteenweg. Ter hoogte van Hoogboomsteenweg nummer 18 vloeit het water van de Haasdonkbeek samen met dat van de Bunderbeek. Via een grote collector onder Hoogboomsteenweg vloeit de Bunderbeek in de Hoogboomse Beek. Deze collector is zo gebouwd, dat in geval van overvloedige aanvoer van oppervlaktewater, een gedeelte kan overvloeien in de riolering. Op oude plannen vinden we vaak de benaming Haasdonkse Beek i.p.v. Hoogboomse Beek,
Aan kerkplein
Naast taverne “Bob’s Place”
Hoogboomse Beek in de Vloeiende aan spoorlijn 12
Hoogboomse Beek op oude postkaarten
Hoogboomse Beek onder Hoogboomsteenweg
Aan Hoogbooms Kruis
Hoogboomse Beek achter rusthuis Eikendal
K. Bunderbeek – S.04.2
Monding van de Bunderbeek
HOBONIA – Hoogboom
Bunderbeek in Bunderbeeklaan
Bunderbeek in Zinnialaan
Waterlopen
Aan Bernard De Vadderlaan
Aan Fort van Kapellen
Aan Uitlegger
L. Haasdonkbeek (niet verwarren met Haasdonkse Beek zoals Hoogboomse Beek ook genoemd werd) Op oudere plannen van Hoogboom is deze beek nog terug te vinden, maar op vele plaatsen werd ze gedempt of overwelfd en dus is er niet veel meer van te zien. Enkel in de Koningin Astridlaan, naast het domein Jagerhof, zien we de Haasdonkbeek nog lopen. Op Hoogboomsteenweg werd de Haasdonkbeek overwelfd van aan nr. 60 tot aan nr. 18, de monding in de Bunderbeek/Hoogboomse Beek.
In de nieuwste verkaveling, op het einde van de Zinnialaan zijn er ook nog enkele delen van de Haasdonkbeek te zien.
M. Oude Grachtse Beek De Oude Grachtse Beek loopt van aan de Antitankgracht tot aan de monding in de Hoogboomse Beek naast de Oude Grachtse baan. In Oude Gracht heeft Edouard Bunge, bij het graven van de vijvers, enkele duikers aangelegd om de loop van deze beek te verzekeren. Op het kerkplein loopt de Oude Grachtse Beek zelfs onder het oude Kloostergebouw (nr. 284).
Samenvloeiing met Hoogboomse Beek
HOBONIA – Hoogboom
Oude Grachtse Beek loopt onder nr. 284
Duiker onder brug van vijver Oude Gracht
Waterlopen
Aan de grens Kapellen – Brasschaat
Antitankgracht
P. Voetbeek – S.04.3 De Voetbeek ontspringt ergens achter de huizen van de Leeuw Van Vlaanderenlaan, in het gebied dat “Achter Den Haasdam” genoemd wordt. De beek loopt zuid-westwaarts naar De Sterre en is goed te volgen in de verschillende straten. Ze mondt uit in de Kaartse Beek, enkele meters voor de Antwerpse Steenweg.
Monding in Kaartse Beek
Aan Valkenlaan – De Sterre
In Jagersdreef
Aan Vinusakker
In het veld achter wijk Bauwin
Aan Leeuw van Vlaanderenlaan
Q. Nieuwe Beek – S.04.4 De Nieuwe Beek ontspringt ten noorden van Oude Gracht; is ook onderbroken door de Antitankgracht en loopt voor een groot deel parallel met de Oude Grachtse Beek. Aan de grote vijver met “botenhuisje” buigt de beek af om naast “De Torenkens” de Hoogboomsteenweg te dwarsen. In de Holleweg, aan de Hoogstraat, neemt ze het water van de Oude Mishagenbeek op en loopt dan verder om uit te monden in de Kaartse Beek nabij De Romboutweg. HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
Aan Den Uitlegger
In Holleweg / Hoogstraat
R. Oude Mishagenbeek – S.04.41 De Oude Mishagenbeek ontspringt in het domein Oude Gracht in de omgeving van de oude zomerstallen, nu eigendom van de familie Dam. Aan Hoogboomsteenweg bemerken we momenteel twee waterlopen met de aanduiding “Oude Mishagenbeek”; één ter hoogte van Holleweg en één 100 meter verder richting Brasschaat. Volgens de oude plannen was deze laatste de “officiële” loop van deze beek.
Aan Hoogboomsteenweg / Holleweg
“Officiële” loop van de Oude Mishagenbeek
Bronnen: -
Van Heidegrond tot Parkgemeente Portret van Ekeren - Frans Bresseleers en Hendrik Kanora Geschiedenis van Hoogboom Archief van de kerkfabriek Sint-Jozef Hoogboom - bundel 24H Grote Kreek - Natuurpunt Antwerpen Noord - www.antwerpennoord.be Deelbekkenbeheerplan Beneden Schijn - oktober 2007 Google Earth Vlaams Parlement - Vragen en Antwoorden Nr. 4 - 4 december 1998 Wikipedia, “de vrije encyclopedie” GRS Kapellen - juni 2005 - dossier KAP502
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen
HOBONIA – Hoogboom
Waterlopen