“Heterotopias and the History of Spaces” From Georges Teyssot et al., Il dispositivo Foucault (Venice: Libreria Editrice, 1977); revised in A 1 U 121 (October 1980), trans. David Stewart
TMHMA ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Σύγχρονες Θεωρίες και Κριτική της Αρχιτεκτονικής Υπ. Καθηγητης Λ. Παπαδόπουλος Ομάδα εργασίας Καπρούλια Χάιδω, Μαρακάκης Εμμανουήλ Εξάμηνο 7ο Ακ. έτος 2014 - 2015
Ο Michel Paul Foucault (1926-1984) υπήρξε από τους μεγαλύτερους δομιστές κοινωνικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα, γνωστός κυρίως για τις μελέτες του ως προς τις ένννοιες και τους κώδικες μέσω των οποίων λειτουργούν οι κοινωνίες, και ιδιαίτερα ως προς τις "αρχές του αποκλεισμού", με τις οποίες "αποκαθαίρεται" η κοινωνία -όπως για παράδειγμα οι διακρίσεις ανάμεσα στους έμφρονες και τους παράφρονες ή τους νομιμόφρονες και τους παραβατικούς.
ετεροτοπία < έτερος και τόπος
Οι “Ετεροτοπίες”, σύμφωνα με τον Φουκώ, “και αυτό ίσως συμβαίνει σε κάθε κουλτούρα, σε κάθε πολιτισμό”, είναι “πραγματικοί τόποι, τόποι λειτουργικοί, τόποι που έχουν σχεδιαστεί εντός του θεσμού ακόμη και της ίδιας της κοινωνίας, και οι οποίοι αποτελούν κάποιο είδος αντιθέσεων, είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη, εντός των οποίων οι πραγματικές θέσεις, όλες οι υπόλοιπες πραγματικές θέσεις που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας αντιπροσωπεύονται ταυτόχρονα, αμφισβητούνται και ανατρέπονται. Υπάρχουν είδη τόπων που βρίσκονται έξω από όλους τους τόπους, ακόμη και αν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η τοποθεσία τους”
Οι ετεροτοπικοί χώροι ή ετεροτοπίες αποτελούν πραγματικούς ή πνευματικούς χώρους που δρουν ως χώροι ετερότητας παράλληλα με υπάρχοντους τόπους. Ο Foucault προέβη στην ανάλυση 6 αρχών για να επεξηγήσει την έννοια της ετεροτοπίας.
Οι 6 αρχές για την ανάλυση της ετεροτοπίας
• Οι
ετεροτοπικοί χώροι είναι χώροι στους οποίους οι νόρμες συμπεριφοράς αναστέλλονται.
• Μέσα
από την καθορισμένη λειτουργία τους αντανακλούν την κοινωνία μέσα στην οποία βρίσκονται. Ο Foucault έδωσε ως πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα το νεκροταφείο στη δυτική κουλτούρα.
• Έχουν
τη δυνατότητα να αντιπαραθέτουν σε πραγματικούς τόπους πολλούς χώρους ταυτοχρόνως.
• Συνδέονται
με τμήματα του χρόνου, και λειτουργούν όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε απόλυτη ρήξη με τον παραδοσιακό χρόνο τους - οι ετεροτοπίες του χρόνου μποορούν να συσσορεύονται στο άπειρο (μουσεία, βιβλιοθήκες) ή να είναι εφήμερες- γιορτές, πανυγήρια.
• Οι
ετεροτοπικοί χώροι λειτουργούν ως συστήματατα ανοίγματος και κλεισίματος και δεν είναι τόσο ελέυθερα προσπελάσιμοι - απαιτούν για την είσοδο σε αυτούς τον εξαναγκασμό, μια ειδική άδεια ή μια ιεροτελεστία.
• Οι
ετεροτοπίες επιτελούν ένα ρόλο σε συνάρτηση με άλλους χώρους με τους οποίους συνυπάρουν. Είναι οι χώροι της ψευδαίσθησης (οίκοι ανοχής) ή οι ετεροτοπίες της αντιστάθμισης.
Μπορεί ένας αρχιτέκτονας να δημιουργήσει ετεροτοπίες;
Στην εργασία που μελετάται ο Georges Teyssot επεξεργάζεται τη θεωρία του Foucault για την ετεροτοπία, παρέχοντας παραδείγματα για την εμφανισή της στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Αν ο χώρος έχει όντως καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των σχέσεων με τις οποίες λειτουργεί μια ετεροτοπία, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε εφικτή τη δημιουργία ετεροτοπιών από αρχιτέκτονες. Ψάχνοντας το νόημα στην εφαρμογή των παραπάνω στην αρχιτεκτονική καλούμαστε να απαντήσουμε στο αν μπορεί ειπωθεί ότι η αρχιτεκτονική βασίζεται στην επιστήμη που χαρακτηρίζει μια συγκεκριμένη περίοδο και στο ποιες είναι οι «διαλεκτικές πρακτικές» της. Καταλήγουμε έτσι σε τρεις διακριτές προσεγγίσεις.
•Η
αρχιτεκτονική συντελεί μια πρακτική. Αυτή αποκαλύπτεται στο «συνθετικό» επίπεδο (το οποίο είναι, ο σχεδιασμός) η οποία συνίσταται στον χειρισμό των πρότυπων συμπεριφοράς ή την οργάνωση ενός τόπου εγκαταστάσεων παραγωγής ή η κατανομή των δραστηριοτήτων ή η ονομασία των μορφών.
•Η
αρχιτεκτονική είναι, από μόνη της, μια μορφή παραγωγής υλικού το οποίο περιλαμβάνει την δημιουργία σχεδίων και μοντέλων: σε αυτή τη διαδικασία αναπαράστασης θα μπορούσε να βασιστεί η επιστημονική ανάλυση.
• Ώστε
να μην ξεχαστεί, η αρχιτεκτονική ανήκει στον τομέα της οικονομικής δραστηριότητας (η κατασκευαστική βιομηχανία με συνδυασμό με το πεδίο της κερδοσκοπίας) που αξίζει μελέτης ως αυτοσκοπό.
Μέσα από το πέρασμα του χρόνου και την μελέτη διαφόρων παραδειγμάτων ετεροτοπιών από την εποχή του μεσαίωνα μέχρι και σήμερα, μπορούμε να διαπιστώσουμε σε αρκετά παραδείγματα των καταμερισμό του χώρου ως μέσο επιβολής του ελέγχου στις ανθρώπινες σχέσεις. Η οργάνωση του χώρου συμβάλλει στην επιβολή τάξης και στον καθορισμό των σχέσεων. Ο χώρος όμως σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι αδιάφορος καθώς η ετεροτοπία μπορεί να υφίσταται περισσότερο σε χρονικά πλαίσια και παρά σε χωρικά. Μπορεί λοιπόν ο χώρος να μην είναι πρωταρχική αξία για αυτού του είδους τις ετεροτοπίες, αλλά πάντα θα υπάρχει ως αναπόσπαστο κομμάτι τους. Η δημιουργία ετεροτοπιών είναι εφικτή σε μεγάλο βαθμό από τους αρχιτέκτονες και μπορεί μια ετεροτοπία να υφίσταται μόνο χωρικά, αφού οι κοινωνικές σχέσεις μπορούν να μεταβάλονται στο χώρο εξαιτίας της δομής του.