Hersen Magazine augustus 2013

Hersenstichting Nederland

Hersen Magazine

We eten meer als we alleen zijn Twaalf uur per dag poetsen? Dat kan minder met Deep Brain Stimulation Silvia hoopt dat mensen haar als persoon blijven zien

‘Touretters hebben nog steeds te maken met vooroordelen’ jaargang 11 | nummer 3 |augustus 2013

In dit nummer: Silvia Kools (34) heeft de ziekte van Huntington. Ze weet dat ze motorische problemen kan krijgen en vroeg kan dementeren. Hoe ervaart zij de ziekte?

3

Kan hersenschade na een ongeluk beperkt worden?

Dat onderzocht dr.

Valeria Ramaglia. 4

Hoe vaak eten we en wanneer? Prof. dr. Dries Kalsbeek, tevens spreker op de Publieksdag over de invloed van onze eetmomenten op het brein.

8

Op de cover: Wim Buis is voorzitter van de stichting Gilles de la Tourette.

Hij wil dat er meer aandacht komt voor de individuele benadering van patiënten.

11

‘DBS helpt bij dwangneuroses, depressie, eetstoornissen en verslavingen.’ In gesprek met psychiater en hoogleraar Damiaan Denys over diepe hersenstimulatie.

14

Music is the drug Het is wonderbaarlijk welke uitwerking muziek op mij heeft. Als ik na een drukke dag thuiskom, kan ik dringend behoefte hebben aan een mooi stuk muziek! Natuurlijk heb ik een lijst met favoriete muziek in mijn muzieksysteem. Een paar nummers uit die lijst en ik voel me al een stuk beter! Soms kan ik er geen genoeg van krijgen en zit ik een uur lang alleen maar muziek te draaien! Wat knapt een mens daar van op. Ik zit weer vol positieve energie.

Ik vroeg me af waarom muziek die uitwerking op mij heeft. Toen ik me er in verdiepte kwam ik al gauw bij het stofje ‘endorfine’ terecht. Endorfine is een lichaamseigen, kalmerend middel dat in chemisch opzicht lijkt op morfine.

Endorfine bindt zich ook aan dezelfde receptoren in de hersenen. Endorfine wordt door de hersenen gebruikt om de gevoeligheid voor pijn te verminderen en opent de weg naar een goed gevoel. Muziek zorgt er voor dat er endorfine in de hersenen vrijkomt. En dat levert dus dat goede gevoel op. Door muziek voel je je gelukkiger!

Aan het luisteren naar muziek worden nog meer goede eigenschappen toegeschreven. Zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat je door het luisteren naar klassieke muziek - en dan vooral naar complexe barokke symfonieën zoals die van Bach en Händel - beter gaat focussen én beter gaat analyseren.

De symfonieën van deze componisten zitten vol onverwachte wendingen. Die vormen een extra prikkel voor je brein. De onverwachte wendingen scherpen je brein, de gebieden die verantwoordelijk zijn voor aandacht en anticipatie worden erdoor geactiveerd. Dus, moet je focussen; zet een (barok) muziekje op. Verder kwam ik er achter dat muziek je ruimtelijk inzicht bevordert. Als je veel naar muziek luistert, stimuleer je het gebied in je hersenen voor ruimtelijk inzicht. Het schijnt dat hiervoor vooral de muziek van Mozart geschikt is vanwege de symmetrische opbouw van zijn composities. Luisteren naar deze muziek leert de hersenen te reageren op symmetrische vormen. Het effect hiervan is helaas maar enkele minuten te meten.

Misschien vindt u muziek vooral slaapverwekkend. Dat hangt natuurlijk wel af van het soort muziek dat u beluistert. Maar helemaal vreemd is het ook weer niet. Want uit onderzoek is gebleken dat muziek ervoor zorgt dat in onze hersenen melatonine vrijkomt, wat de slaap bevordert. Het zou wel verklaren waarom je tijdens een (klassiek) concert al heel snel links en rechts mensen ziet knikkebollen. Muziek is echt een drug!

Peter Schoof, directeur Hersenstichting Nederland.

2 | Hersen Magazine |augustus 2013

Silvia is drager van het huntington-gen ‘Ik wil zo lang mogelijk genieten van mijn dochters’

‘Mijn kinderen foto: mcmproductions.nl

weten natuurlijk niet echt wat Huntington betekent.’

Tien jaar geleden hoorde Silvia Kool (34) dat ze drager was van het

wilde kinderen, dat was mijn enige wens.’

huntington komt? Ik ben gestopt met werken, nadat ik een keer uitviel tegen een collega. In diezelfde periode had ik ook huwelijksproblemen, daar zou die uitbarsting ook mee te maken kunnen hebben.’

Tekst: Marjolein van Rest

Autootje

Silvia’s moeder had huntington, net als haar zus en haar opa. ‘Ik ben niet lang stil blijven staan bij wat me te wachten stond. Ik ben meteen begonnen met IVF/PGD (een bijzondere vorm van IVF, waarbij het embryo wordt onderzocht, voordat het in de baarmoeder wordt geplaatst, red.) Op die manier zouden mijn kinderen in ieder geval het gen niet erven.’ Wat haar echter als een zwaard van Damocles boven het hoofd hangt, weet Silvia maar al te goed: ‘Ik kan motorische problemen krijgen, vroeg dement worden of gedragsverandering ondergaan. Ik heb nog geen verschijnselen van huntington en ik weet ook niet welke specifieke klachten ik zal krijgen. Of wanneer ze beginnen. Mijn moeder bijvoorbeeld kon nog lang lopen, al ging het moeilijk.’ Bij de meeste dragers van het gen manifesteert de ziekte zich tussen de 35 en 45 jaar. Silvia heeft nog niet de ongecontroleerde, ‘dansende’ bewegingen die kenmerkend zijn voor huntington; wel is ze heel moe en snel prikkelbaar. ‘Maar of dat nou door

Twee keer per week gaat Silvia naar de dagbehandeling van de Kloosterhoeve, een zorgcomplex speciaal voor mensen met huntington. ‘Ik krijg alvast fysiotherapie. Als je er in een heel vroeg stadium bij bent, kunnen ze goed bijsturen. Ze houden mij goed in de gaten. Een keer per jaar word ik “gekeurd” door professor Roos van het LUMC. Dan voel ik me net een autootje dat weer door de APK-keuring is.’ Haar grootste wens is om zolang mogelijk voor haar inmiddels 7-jarige tweeling te >

huntington-gen. Huntington is een erfelijke ziekte, waarbij de zenuwcellen in bepaalde delen van de hersenen geleidelijk afsterven. ‘Ik hoefde niet allerlei toekomstplannen bij te stellen,’ vertelt ze. ‘Ik

Hersen Magazine |augustus 2013 | 3

kunnen blijven zorgen. ‘Ik wil lekker genieten van mijn meisjes. Ik hoef geen halve marathon te lopen, dat mogen andere mensen doen.

Misschien ga ik nog een keer naar Eurodisney, of op vakantie naar Italië.’

Kleinkinderen?

Het idee dat er gebeurtenissen zullen zijn in het leven van haar dochters, die ze waarschijnlijk niet zal meemaken, kan haar soms naar de keel vliegen. ‘Ik heb het ze vorige maand verteld, maar ze begrijpen natuurlijk niet echt wat huntington betekent.

Als ze vragen of ik later op hun kinderen ga passen, zeg ik maar ja. De kans dat ik hun huwelijk en hun kinderen zal meemaken is klein. Diep van binnen voel ik dat wel, dat vind ik heel moeilijk.’ Als het zover is en ze zichtbaar last heeft van huntington, hoopt Silvia dat mensen haar als persoon blijven zien. ‘Mijn moeder zwalkte. Mensen dachten dat ze dronken was en keken om. Ik ben er zelf heel open over. Ik hoop dat mensen niet alleen de ziekte zien, maar ook de persoon zelf. Want die is er nog. Onder een huntington-laagje.’ ■

De ziekte van Huntington is een redelijk zeldzame aandoening die bepaalde delen van de hersenen aantast, waardoor verschrompeling van de hersenen optreedt.

Huntington uit zich in voortgaande motorische problemen, dementie en veranderingen in het gedrag en de stemming. De ziekte is erfelijk.

Als één van de ouders het gen draagt, heeft elke zoon of dochter 50% kans de ziekte te erven. Bij een gendrager zal, als hij of zij lang genoeg leeft, de aandoening zich op middelbare leeftijd openbaren.

Zie ook www.hersenstichting.nl onder ‘Alles over hersenen’.

4 | Hersen Magazine | augustus 2013

Verminderen van hersenschade na ongeluk Door een ongeluk of bijvoorbeeld

Gaten in cellen

een harde klap kan het brein

hersenletsel kunnen verminderen.

Het complementsysteem ziet de beschadigde hersencellen ook als indringers en probeert ze op te ruimen. Het activeert onder meer het zogeheten Membane Attack Complex (MAC), dat letterlijk gaten in cellen prikt. Daardoor ontstaat grote extra schade in het zenuwstelsel; de patiënt raakt invalide. Zou het mogelijk zijn om dit MAC te blokkeren? Dat was de vraag die Ramaglia ging onderzoeken, mogelijk gemaakt door een Fellowship van de Hersenstichting. Ramaglia ontwierp een muismodel en testte daarmee drie stofjes die het MAC blokkeren. Als dat lukte, zou dat de secundaire hersenschade kunnen verminderen.

Tekst: Kees Vermeer

Optimale tijd

ernstige schade oplopen. Niet alleen door het voorval zelf, maar ook door de reactie van het lichaam daarna. Het natuurlijke afweersysteem ziet de schade namelijk als ‘vreemd’ en probeert die weg te krijgen. Maar dat proces veroorzaakt juist meer schade. Onderzoekster dr.

Valeria Ramaglia van het AMC in Amsterdam bestudeert of deze reactie geremd kan worden. Dat zou hersenschade na traumatisch

Ramaglia doet al zo’n tien jaar onderzoek naar zenuwschade, met name hoe het afweersysteem daarbij is betrokken. Het is inmiddels bekend dat de eerste ‘ongeluksschade’ een reactie oproept die ook is te zien bij ontstekingen in het lichaam. ‘Deze ontstekingsreactie veroorzaakt verdere, secundaire schade aan de hersenen,’ aldus Ramaglia. ‘Daarbij speelt het zogeheten complementsysteem een rol. Dat systeem is belangrijk, want het is het eerste en snelste verdedigingssysteem van het lichaam tegen indringers, zoals schadelijke bacteriën.

Het ruimt alles op wat niet in het lichaam thuishoort. Maar bij hersenschade kan het de zenuwcellen aanvallen.’

Het was een opwindend resultaat toen het MAC inderdaad werd geblokkeerd: de hersenschade werd minder en het herstel van de zenuwfunctie ging sneller. ‘We kunnen muizen met hersenschade sneller genezen,’ concludeert Ramaglia. ‘We hebben ook onderzocht hoe snel het middel gegeven moet worden na een ongeluk. De optimale tijd daarvoor is binnen vijftien tot dertig minuten na de eerste schade. Mocht dit middel in de toekomst bij mensen gebruikt gaan worden, dan zou het dus in ambulances aanwezig moeten zijn, zodat mensen het na een ongeluk op tijd kunnen krijgen.’

Door specifiek één onderdeel van het complementsysteem te blokkeren, blijft de hersenschade dus beperkt. Dat komt het herstel ten goede. Ramaglia noemt een bijkomend pluspunt: ‘Het complementsysteem wordt niet hele-

maal platgelegd. Alleen het laatste deel ervan wordt geblokkeerd. Precies dat deel dat de hersenschade veroorzaakt.

Verder behoudt het systeem de normale beschermende functie, zoals het tegengaan van infecties. Dat is voor hersen-

‘Het verdedigingssysteem ruimt alles op wat niet in het lichaam thuishoort.’

letselpatiënten extra belangrijk, want infecties zijn bij hen de belangrijkste oorzaak van overlijden.’

Ziekteproces vertragen Ramaglia’s onderzoek opent vele mogelijkheden, bijvoorbeeld voor mensen die een verhoogd risico lopen op hersenletsel: boksers, voetballers, militairen en andere specifieke risicogroepen. Misschien kunnen zij preventief het middel krijgen ter bescherming tegen secundaire hersenschade.

Ramaglia ziet nog meer toepassingen: ‘Er zijn andere ziekten waarbij het complementsysteem is betrokken bij zenuwschade. Denk aan Multiple Sclerose (MS) en lepra, wat ik nu onderzoek. Die ziekten ontstaan waarschijnlijk door een uit de hand gelopen reactie van het afweersysteem.

Misschien is het ook bij die ziektes mogelijk om het complementsysteem te remmen en het ziekteproces te vertragen.’ Ramaglia heeft hoge verwachtingen van de wetenschappelijke resultaten. Resultaten die misschien leiden tot nieuwe geneesmiddelen voor traumatisch hersenletsel. ‘Ons onderzoek schept mogelijkheden voor behandeling van patiënten na bijvoorbeeld een auto-ongeluk. Als deze patiënten daarna snel worden behandeld met een complementremmend middel, kan dat verdere hersenschade voorkomen.’ www.amc.nl

■

foto: mcmproductions.nl

Toekomstdroom Ramaglia vertelt op onze website over haar toekomstdroom m.b.t. het onderzoek naar het verminderen van hersenschade na een ongeluk: www.hersenstichting.nl/actueel/ hersen-magazine

Hersen Magazine |augustus 2013 | 5

onderzoek Dankzij uw steun kan de Hersenstichting steeds meer goed werk verrichten. Er zijn dit jaar al 21 Kleine subsidies en 5 Fellowships gehonoreerd voor wetenschappelijk hersenonderzoek. Hieronder een greep uit de recent gehonoreerde, recent afgeronde en nog lopende onderzoeksprojecten.

Botulinebehandeling bij chronische migraine Migraine is een invaliderende hersenziekte die 12% van de bevolking treft.

Jaarlijks krijgen 500.000 patiënten in Nederland chronische migraine, waarbij ze meer dan de helft van de dagen per maand hoofdpijn hebben.

De andere kant van depressie Stressvolle gebeurtenissen kunnen een mens uit zijn evenwicht brengen. Ze kunnen leiden tot depressieve klachten.

Tot nu toe richtte onderzoek zich op kwetsbaarheid voor stress, niet op veerkracht, de positieve kant van stress. Onderzoekers van het UMC Utrecht gaan zich nu focussen op mensen die géén depressie ontwikkelen na een traumatische gebeurtenis.

In het bijzonder kijken ze naar een specifiek eiwit, de zogenaamde mineralocorticoïde receptor. Het lijkt erop dat hoe meer dit eiwit in de hersenen aanwezig is, hoe beter iemand met een stressvolle gebeurtenis om kan gaan.

De resultaten worden gebruikt om te begrijpen hoe een depressie precies ontstaat en wie er het meeste risico loopt. Het onderzoek biedt nieuwe aanknopingspunten om depressie te behandelen door iemands veerkracht te vergroten.

Dr. Christiaan H. Vinkers

Dr. Gisela Terwindt en promovendi drs. Dennis Kies en drs. Mark Louter onderzochten het effect van botuline in de behandeling van chronische migraine. Terwindt en Kies oefenen op deze foto hoe en waar ze moeten prikken voor de CHARM Studie.

Bijna altijd is hierbij sprake van overgebruik van hoofdpijnmedicatie.

De huidige behandeling voor chronische migraine is stoppen met medicatie. Dit is voor patiënten echter niet eenvoudig vol te houden. Wetenschappers en neurologen van het Leids UMC doen nu, na eerder onderzoek in de VS, een studie naar het effect van botuline bij chronische migraine. Men kijkt vooral naar vermindering van hoofdpijndagen en verbetering van kwaliteit van leven tijdens de ontwenning.

6 | Hersen Magazine | augustus 2013

Botulinebehandeling bij dystonie

Drs. Cathérine Delnooz, neuroloog in opleiding onderzoeker en dr. Bart van de Warrenburg van het UMC St Radboud onderzochten botulinebehandeling bij cervicale dystonie.

Als je dystonie hebt is er iets mis met je spierspanning. Cervicale dystonie (CD) kun je herkennen aan abnormale bewegingen en houding van het hoofd en de nek. Wat de oorzaak van deze bewegingsstoornis is, is nog onbekend.

Onderzoekers en neurologen van het UMC St Radboud in Nijmegen hebben met de nieuwste MRI-technieken naar de hersenen van deze patiënten gekeken.

Ook het effect van botuline-injecties is onderzocht. Ze hebben ontdekt dat de hersenen van deze patiënten flink afwijken van gezonde hersenen. De hoeveelheid grijze stof en de samenwerking tussen verschillende hersengebieden zijn namelijk duidelijk anders. De veranderingen zijn deels oorzaak van de ziekte, maar zijn waarschijnlijk ook compensatiepogingen. De botulinebehandeling leidt tot gedeeltelijk herstel.

■

Hersenweetje zittend leven, Veel parkinsonpatiënten leiden een en geestelijke door hun lichamelijke beperkingen lichamelijke activiteit veranderingen. Het bevorderen van sheid, depressie en constipatie kan specifieke klachten, zoals slapeloo nen daarmee groter worden. verbeteren. De overlevingskansen kun de afbraak van zenuwcellen Uit proefdierexperimenten blijkt dat waarschijnlijk wordt tegengewerkt.

Britisch Medical Journal, 2013

interessant

Jij bent je brein

Dick Swaab en Jan Paul Schutten

Lombroso, Freud, Skinner en Laing.

Een boeiend verslag van een literaire reis tegen de achtergrond van ontwikkelingen in de psychiatrie.

Uitgeverij Nieuwezijds, 2013

Dit ongewone restaurant en zijn medewerkers worden geportretteerd in Je moet wel gek zijn als je hier niet gaat eten. Naast foto’s, verhalen én recepten wordt duidelijk dat de mensen die hier werken niet heel erg anders zijn.

ISBN: 978957122194, € 19,95 Uitgeverij Roads, 2013

Grip op je problemen

ISBN: 97894619000609, € 15

Reinout Wiers www.oudersnahkinderen.nl

Van Swaabs succesvolle boek Wij zijn ons brein, is nu een speciale kinderversie verschenen. In Jij bent je brein belicht Swaab in een mailwisseling tussen hem en twee leerlingen op een toegankelijke manier allerlei aspecten van de hersenen. Net als in de volwassen versie komen hier ook zaken als verschillen tussen jongens en meisjes, verslaving en geheugen aan bod. Wie de volwassen versie te moeilijk of te uitgebreid vond, kan met dit boek misschien beter uit de voeten.

De eenzaamheid van

Verslavingen, alledaagse verleidingen en angsten; we pakken ze gewoonlijk aan met medicijnen of een praatsessie.

Toch blijven we vaak in dergelijk probleemgedrag hangen. Grip op je problemen biedt een nieuwe omgang met gerichte mentale oefeningen. Een ‘training’ waarmee we verleidingen en angsten kunnen verhelpen en waarmee we de hersenprocessen die voor deze problemen zorgen direct kunnen beïnvloeden. Naast de nieuwste psychologische en neurowetenschappelijke inzichten veel praktische tips!

de waanzin

Uitgeverij Bert Bakker, 2013

Uitgeverij Atlas Contact, 2013 ISBN: 9789045023625, € 19,95

Ranne Hovius

Een website speciaal voor ouders en gemaakt door ouders van kinderen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH).

Op de site vindt u, naast informatie over NAH, tips en tools ingezonden door ouders. Er is speciale aandacht voor het onderwijs aan kinderen met NAH, met opnieuw veel tips. op het forum kan iedereen meepraten over een grote verscheidenheid aan onderwerpen.

www.dyslexion.nl

ISBN: 9789035136915, €18,95

Je moet wel gek zijn als je hier niet gaat eten

Henk Maassen/ Resia Bibo / Amke Ranne Hovius verbindt de ontwikkelingen in psychiatrie met literatuur. Ze geeft tal van schrijvers zoals Goethe, Dickens, Poe, Flaubert en Nabokov het woord. Ook schrijvers die over hun eigen ervaringen in waanzin vertellen, zoals Gerard de Nerval, Sylvia Plath en David Sedaris. Ze beschrijft de psychiatrische theorieën die aan hun werk ten grondslag liggen, waaronder die van

Freud is een restaurant en leerwerkbedrijf in Amsterdam. Ongeveer tachtig mensen met een psychiatrisch heden of verleden doen er werkervaring op.

Mensen met dyslexie hebben vaak moeite met lezen doordat ze de letters gespiegeld of omgedraaid zien, of met elkaar verwisselen. Een speciaal ontworpen lettertype maakt het lezen voor de meeste mensen met dyslexie makkelijker. Uitgeverij Dyslexion geeft (bestaande) boeken uit in dit speciale lettertype. Naast de boeken bevat de site ook informatie over dyslexie zelf.

■

Hersen Magazine |augustus 2013 | 7

Voeding, hersenen en ritme Een dynamisch trio Een perfect menu kan hij nog niet samenstellen. ‘De invloed van wat we eten op het brein is nog te onduidelijk.’ Wel onderzoekt prof. dr. Andries Kalsbeek waarom we soms te veel eten en of de samenstelling van het voedsel en de momenten waarop we eten en drinken onze hersenen beïnvloeden.

Tekst: Johan van Leipsig

Aan het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam is de afdeling Endocrinologie en Metabolisme in de ban van eten. ‘Sinds mijn studie biologie vind ik energiehuishouding al interessant,’ zegt Andries Kalsbeek. Hij doet onderzoek dat type 2 diabetespatiënten en mensen met overgewicht zou kunnen helpen. Eén van de vragen

Omgekeerd is er ook een verstoring tussen brein en lichaam bij mensen die te weinig eten. ‘Bij anorexia krijgen mensen wel hersenprikkels dat ze moeten eten, maar toch doen ze het niet. Ook zij schakelen dat regulatiesysteem dus uit. Hoe? Dat weten we niet.’ Bekend is wel dat in onze hersenen de hypothalamus feedback uit het lichaam ontvangt via hormonen, zoals insuline en het vethormoon leptine. Die geven aan of er meer of minder energie en voeding nodig zijn.

‘Maar blijkbaar kan deze informatie genegeerd worden. We denken dat het limbisch systeem in onze hersenen hierbij een rol speelt. Dat bevat onder andere een beloningscentrum en regelt onze emoties.’

Biologische klokken Behalve naar de hoeveelheid voeding, keek Kalsbeek naar de invloed van eetmomenten op het brein. Hoe vaak eten we en wanneer? Belangrijk hierbij

‘We eten meer dan nodig en schakelen het regulatiesysteem uit.’ die Kalsbeek wil beantwoorden is waarom het brein niet ziet wanneer we te veel eten en dus te veel energie opnemen. Het brein regelt immers het eetgedrag. ‘Ons interne regulatiesysteem in de hersenen dat bepaalt wanneer we genoeg hebben gegeten, kan blijkbaar worden uitgeschakeld.’

Negeren Uit onderzoek is gebleken dat wanneer we met een grote groep een maaltijd nuttigen, we meer eten dan in ons eentje. We eten meer dan nodig en schakelen het regulatiesysteem uit.

8 | Hersen Magazine |augustus 2013

is de biologische klok. Of eigenlijk: klokken. Want iedereen heeft behalve een centrale klok in het brein, ook afzonderlijke klokken in zijn organen, zoals in de lever of alvleesklier. Eén van de problemen bij patiënten met diabetes type 2 en mensen met overgewicht kan zijn dat de centrale klok in het brein en de klokken in de organen niet meer gelijk lopen.

Overvloed aan energie Volgens Kalsbeek eten en drinken we niet meer volgens het ritme van de zon.

‘We hebben televisie en verlichting in

huis. Ook gaan we later naar bed, eten ’s avonds laat nog iets of slaan het ontbijt over. De centrale breinklok werkt op zonlicht en stelt bijvoorbeeld vast dat het tijd is om te gaan slapen en geen honger meer te hebben; de leverklok “ziet” iets anders als we snacken voor de tv. Dat komt doordat de klokken in onze organen niet werken op licht, maar op energie. Zij stellen vast dat er de hele dag energie aangevoerd wordt, ook ’s avonds laat nog. De centrale breinklok geeft vervolgens aan dat de organen energie moeten vrijmaken, want de persoon hoort immers te slapen. Onze gedachte is nu dat dit proces zorgt dat de overvloed aan energie verkeerd wordt verwerkt, wat kan bijdragen aan overgewicht of type 2 diabetes.’ Concreet is die

De Hersenstichting gaat over op IBAN

foto: Ilco Kemmere

‘De interne klokken van mensen met overgewicht lopen vaak niet synchroon.’

In Europa wordt binnenkort het betalingsverkeer gestandaardiseerd.

Op 1 februari 2014 moet iedereen in Nederland over zijn op IBAN. De Hersenstichting maakt vanaf nu al gebruik van de langere IBAN-bankrekeningnummers. Uw IBAN-bankrekeningnummer bestaat uit uw huidige bankrekeningnummer met een aantal toevoegingen. Alle bankrekeningnummers in Nederland hebben dan 18 posities. Voor de Hersenstichting betekent dit dat ons ING-nummer 860 omgezet wordt naar NL18 INGB 0000 000 860.

In de bijgevoegde mailing bij dit Hersen Magazine maken wij gebruik van de nieuwe IBAN-acceptgiro. Hier kan dus alleen het langere IBAN-bankrekeningnummer op ingevuld worden. Wij hebben uw rekeningnummer alvast voor u omgezet naar IBAN. U hoeft hiervoor verder niets te doen. U zet uw handtekening en verstuurt de acceptgiro naar uw bank.

bevinding terug te zien bij mensen die in ploegendienst werken. Zij hebben vaker overgewicht of diabetes type 2.

‘Hun interne klokken lopen niet synchroon. Daar hopen we onder andere iets aan te kunnen doen met aanpassing van eetpatronen.’ www.kalsbeekgroup.nl/ popular-press-dutch.html

Toekomstdroom Kalsbeek vertelt op onze website over zijn toekomstdroom m.b.t. het onderzoek naar de invloed van voeding op onze hersenen: www.hersenstichting.nl/actueel/ hersen-magazine

■

Publieksdag Gezonde hersenen?

Voor de 21e keer organiseert de Hersenstichting de populaire Publieksdag.

Op 10 oktober 2013 vertellen diverse wetenschappers over hun onderzoek, met als thema Gezonde Hersenen? In zijn lezing Voeding, brein en ritme vertelt Andries Kalsbeek over de verschillende biologische klokken en de invloed van hormonen, zoals insuline op het brein. In de folder bij dit magazine vindt u het volledige programma en informatie over hoe u zich kunt inschrijven voor deze dag.

Maakt u gebruik van internetbankieren, dan kunt u zowel uw/ons oude rekeningnummer gebruiken als het nieuwe IBAN-bankrekeningnummer.

■ Kijk ook op www.overopiban.nl.

Hersenweetje Patiënten vertellen soms na een operatie dat ze pijn en immobiliteit ondervonden tijdens de narcose. Zij blijken dan, zonder dat de chirurg het merkte, toch bij bewustzijn te zijn gekomen. Onderzoek wijst uit dat dit te signaleren is met bepaalde EEGsignalen tijdens de narcose. Door die signalen tijdens de ingreep te registreren en in de gaten te houden, kunnen dergelijke pijnlijke gebeurtenissen voorkomen worden. www.sciencenow.org, 2013

Hersen Magazine |augustus 2013 | 9

Breng uw stem uit voor de Hersenbokaal Drie genomineerden maken kans op een prijs van € 35.000. Eén van hen verdient de Hersenbokaal 2013 voor een project dat binnen twee jaar te realiseren is en waarvan de uitkomst direct ten goede komt aan de patiënt.

Een beter leven met golf kan worden bijgehouden wat de cliënt prettig vindt en wat niet. De cliënt is eigenaar van het logboek en kan het meenemen naar de verschillende zorgverleners. Er wordt gewerkt aan een papieren en een digitale versie. Zo is er voor iedereen een bruikbaar logboek.

De Werk App

Lotte Spruit

Meer vitaliteit, meer kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH)? Dat kan heel goed met golf. Zowel invalide als valide mensen kunnen met en tegen elkaar spelen. Golf nodigt uit tot bewegen, het verleggen van grenzen en het opbouwen van sociale contacten. In dit project worden mensen met NAH opgeleid, zodat zij hun golfvaardigheidsbewijs kunnen halen.

Met alle ervaringen wordt een handboek voor golfinstructeurs opgesteld, zodat mensen met NAH overal in Nederland opgeleid kunnen worden.

Persoonlijk logboek Het persoonlijk logboek, bedoeld voor mensen met NAH, vormt een belangrijke geheugensteun in een periode waarin veel gebeurt. Het wordt volledig op maat gemaakt. Er staat alleen informatie die voor de desbetreffende cliënt belangrijk is: een overzicht met bijvoorbeeld de behandelaars, de behandelafspraken en de gegevens van de hulpverleners. Ook

Vincent de Boer

Jonge mensen met niet-aangeboren hersenletsel hebben grote moeite om een baan te vinden die aansluit bij hun capaciteiten.

Ze ondervinden vaak problemen bij het uitvoeren van (neven) taken op het werk, en bij het vinden van balans in hun dagelijks leven. De Werk App is een toepassing voor iPhone en iPad die mensen helpt om hun werk en dagelijks leven te structureren. Het prototype van de Werk App richt zich op alle ondersteunende informatie die bijvoorbeeld nodig is voor onderweg. De app geeft aan wanneer de gebruiker naar zijn werk moet; geeft de juiste route voor bus of tram en zorgt ervoor dat de huissleutel niet vergeten wordt. Een onopvallend, ■ maar handig hulpmiddel.

Vanaf 30 augustus zijn op www.hersenstichting.nl drie films over deze projecten te zien. De jury heeft de projecten inmiddels beoordeeld, maar uw stem is nog bepalend! De winnaar wordt bekend gemaakt op de Publieksdag op 10 oktober.

Marco de Vries 10 | Hersen Magazine |augustus 2013

‘Nog steeds veel vooroordelen over Touretters’ Er is nog veel onbekend over het syndroom van Gilles de la Tourette. Daardoor krijgen patiënten met deze aandoening vaak een verkeerde behandeling. Wim Buisman, voorzitter van de stichting Gilles de la Tourette, pleit voor meer maatwerk en begrip.

Tekst: John Ekkelboom

Wim Buisman (63) heeft zelf inmiddels vijftig jaar het syndroom van Gilles. ‘In ernstige mate met zowel bewegingsals geluidstics,’ voegt hij toe. Dat hij die onvrijwillige handelingen onder controle weet te houden, blijkt tijdens het gesprek. ‘Maar dat lukt niet altijd, hoor! Ik ken goede en slechtere perioden. Dat heeft te maken met het grillige verloop van de ziekte, met als waarschijnlijke oorzaak een ontregeld dopaminesysteem. Daardoor ben je minder in staat bewegingen in bedwang te houden.’

Individuele benadering Volgens Buisman is geen enkele persoon met het syndroom van Gilles de la Tourette hetzelfde. Het syndroom kent vele uitingen, variërend van enkelvoudige en meervoudige ticstoornissen tot bijkomende aandoeningen, zoals ADHD. Buisman: ‘Helaas worden “Touretters” vaak over één kam geschoren, met als risico dat ze een verkeerde behandeling krijgen. De stichting Gilles de la Tourette wil dat er meer aandacht komt voor de individuele benadering van patiënten.

Als eerste keus adviseren wij voor gedragstherapie tegen tics. Helpt het aangeleerde “prikkelmanagement” onvoldoende, dan is een combinatie met medicijnen een mogelijkheid. Maar medicatie kan weer bijwerkingen geven. One size fits all geldt zeker niet voor tourettepatiënten .’

Buisman vindt pestgedrag volstrekt onacceptabel.

we Touretters en familieleden met elkaar in contact op de drukbezochte regionale bijeenkomsten en de jaarlijkse landelijke contactdagen.’ Buisman vindt het belangrijk dat patiënten elkaar kunnen ontmoeten. ‘Jongeren zien dan dat zij niet de enige zijn met deze aan-doening. Vaak is het een feest van her- en erkenning. Volwassenen met tourette gaan dikwijls met veel humor door het leven. Touretters zijn geen zielige mensen.’ Wel hebben Touretters volgens Buisman nog steeds te maken met vooroordelen.

Hardnekkig Het hardnekkige beeld blijft bestaan dat het bij tourette om mensen gaat die dwangmatig vloeken en schuttingtaal uitslaan. Dat beeld komt voor bij circa 10% van de patiënten.

Als ander vooroordeel noemt Buisman dat patiënten vanwege hun aandoening niet goed zouden kunnen functioneren en daardoor geen baan krijgen. Zelf heeft hij zijn ambities volledig kunnen waarmaken, al heeft ook hij ooit ervaren dat tourette kan leiden tot een afwijzing van een sollicitatie.

Zielige mensen?

Estafettestokje

Gilles de la Tourette ontstaat doorgaans op jonge leeftijd.

Vaak worden de jeugdige patiënten gepest, wat kan leiden tot depressieve klachten. Buisman vindt pestgedrag volstrekt onacceptabel. ‘Als stichting willen we dat goed begeleiden.

We geven adviezen aan ouders én leerkrachten en bieden brochures aan met uitgebreide informatie. Verder brengen

Op dit moment telt de stichting ongeveer duizend donateurs.

Buisman is blij dat dit aantal, ondanks de economische recessie, de afgelopen jaren stabiel is gebleven.

Deze belangstelling stimuleert de stichting die inmiddels 31 jaar bestaat, om met volle kracht verder te gaan. Zo komt er binnenkort een vernieuwde website en wordt geprobeerd > Hersen Magazine |augustus 2013 | 11

jongeren nog meer te betrekken.

Buisman: ‘We zijn begonnen met het organiseren van een Tourette-café. De locatie, waarbij we een gedeelte van een bestaand café huren, wordt bepaald via Facebook. Jonge Touretters ontmoeten elkaar en communiceren op Facebook verder over de thema’s die tijdens de bijeenkomsten aan de orde kwamen. Dat is belangrijk, want de jonge Touretters moeten op den duur het estafette-stokje van ons ■ overnemen.’

Bijzondere breintjes Ook in de afgelopen maanden blonken de acties voor de Hersenstichting weer uit in inventiviteit. Een kleine greep uit alle giften. Alle gulle gevers: heel hartelijk dank voor uw steun!

Per brommer naar Santiago de Compostella

www.tourette.nl

Het syndroom van Gilles de la Tourette is een neurologische aandoening die wordt gekenmerkt door één of meerdere motorische en/of geluidstic(s). Voorbeelden daarvan zijn veelvuldig knipperen, schouderschokken, trekken met de neus of mond, keelschrapen en heel soms het roepen van ongepaste woorden. In enkele gevallen gaat dit gepaard met gedachtentics, zoals het dwangmatig tellen en het doen van mentale spelletjes. Stress of opwinding kunnen deze problemen verergeren. Naar schatting heeft bijna 1% van de bevolking een vorm van tourette.

Mariet van Zoggel vertrok in mei samen met twee vriendinnen op de brommer naar Santiago de Compostella.

In haar familie komt de erfelijke ziekte van Huntington voor. Wat dat voor het gezin van Mariet betekent laat zich raden; lees het interview met Silvia Kools op pagina 3. Wij vinden het hartverwarmend dat Mariet aan haar reis naar Santiago een sponsoractie voor de Hersenstichting gekoppeld heeft. Met haar actie haalde ze tot nu toe maar liefst € 1716 op!

Marathon op skates

Hersenweetje Het eten van chocolade gaat gepaard met een meetbare verandering in de doorbloeding van de hersenen, zo toont onderzoek aan. Dit effect kan een bijdrage leveren aan de eerder gevonden samenhang tussen regelmatige chocoladeconsumptie en een verminderde kans op een beroerte.Dit moet nog verder onderzocht worden.

Neurology, 2013

12 | Hersen Magazine |augustus 2013

Sophie van Kilsdonk legde op 9 juni de Maasdijk Marathon af op skates. De 42 kilometer langs de Maas legde ze af ter nagedachtenis aan een goede vriend die ze verloor aan zwaar hersenletsel als gevolg van een ongeval. Met haar actie wilde ze graag haar steentje bijdragen. Ze haalde € 772 op. Een prachtig bedrag. Sophie hoopt dat anderen in de toekomst beter en sneller zullen herstellen na het oplopen van hersenletsel.

Benefietdiner aan het Texelse strand Heerlijk eten aan zee met als insteek ‘een gezonde geest in een gezond lichaam’. Dat gebeurde op 26 april dankzij het Body en Brein kennisinstituut. Menno Siebinga, de man achter het jaarlijkse Body en Brein Festival, zamelde er geld mee in voor de Hersenstichting. Ditmaal mochten we een schitterend bedrag van € 1050 in ontvangst nemen!

■ Alle antwoorden over nalaten Misschien heeft u al eens overwogen om een goed doel in uw testament op te nemen, misschien heeft u daarbij aan de Hersenstichting gedacht. Op 15 oktober kunt u tijdens een lunchbijeenkomst al uw vragen stellen over nalaten. Vragen zoals: Hoe bereid ik mij voor op een bezoek aan de notaris?; Wat is een legaat?; Hoe wijs ik goede doelen aan in mijn testament als erfgenaam?; Wat doet een executeur?. Ze komen allemaal aan bod. Henriëtte Hindriks, werkzaam bij de Hersenstichting en Henk de Graaf, expert op het gebied van nalaten, gaan graag met u hierover in gesprek.

Mariënhof, Amersfoort van 11:00 uur tot 14:30 uur.

Aanmelden of meer informatie: Henriëtte Hindriks (070 - 302 47 40) ■ of www.hersenstichting.nl

het verhaal achter de gift

Anoeschka loopt met haar paard bijna 500 kilometer ‘De Hersenstichting mag meer bekendheid krijgen’ Al jaren riep Anoeschka dat ze wilde wandelen met haar Fjordenpaard Ullah. Een plan dat pas vorm kreeg toen ze een half jaar geleden depressief raakte. Ze verbond haar wandelidee aan de Hersenstichting als goed doel en de Hersentocht was geboren. ‘Voor mij had de tocht een dubbele betekenis,’ vertelt ze. ‘Bij mij is acht jaar geleden ADHD gediagnosticeerd. Ik raakte daardoor geïnteresseerd in de aan-doening en alles wat met het brein te maken heeft. Zo raakte ik bekend met de Hersenstichting die veel meer naam mag krijgen. Het menselijk brein is namelijk complex en nog altijd een moeilijk te behandelen orgaan.’

Op 18 mei werd gestart in Mesch bij Maastricht, op 22 juni geëindigd in Purmerend. Voor Anoeschka viel de tocht ondanks bijna 500 kilometer mee.

Anoeschka en Ullah liepen de ene dag zeven kilometer, de andere dag bijvoorbeeld 27. ‘Ullah is al een wat ouder paard en moest regelmatig rusten. We overnachtten bij maneges, op campings, bij particuliere adressen. Ik liep met Ullah, omdat zij de beste therapeut voor mij is. Als je openstaat voor de reactie van een dier, kun je beter op jezelf reflecteren.’

Zo onderging de loopster vlak voor Den Bosch - precies op de helft van haar tocht - een heftig moment. ‘De band die de zak met bagage bijeenhield knapte ineens.

De hele inhoud viel op de grond. Zelf kon ik de band niet repareren, en er was niemand in de buurt om me te helpen. Ik werd onrustig, en Ullah daardoor ook.

Dat zijn momenten waarin ik leer om mezelf toe te spreken en kalmer te worden.

Uiteindelijk besloot ik om langer in Den Bosch te blijven, zodat ik voldoende tijd had een nieuwe band te bestellen en alles weer op te kunnen binden. Ik heb mooie contacten opgedaan. Ik droeg een shirt met het logo van de Hersenstichting. Als je samen met een paard loopt, vorm je toch een soort attractie.

Als ik geen tijd had om mensen te woord te staan, gaf ik een foldertje mee.’

Voor meer foto’s en een overzicht met reisverslag kijkt u op facebook.com/Hersentocht.

■

Kom in actie voor de Hersenstichting!

Een sponsoractie organiseren via onze website is sinds kort erg eenvoudig.

Op www.hersenstichting.nl onder Steun ons > Sponsoracties kunt u uw eigen actiepagina aanmaken.

Vervolgens kunt u daarmee uw vrienden en familie uitnodigen om online te doneren. U heeft de mogelijkheid om een eigen logboek bij te houden, foto’s en video’s te plaatsen en als u wilt, kunt u alles delen via social media. Natuurlijk kunt u uw donatie ook koppelen aan iemand die al voor de Hersenstichting in actie komt. Neem een kijkje onder ‘Steun ons’ en klik op ‘Sponsoracties’. De sponsoractie gaat verder waar de Bijzondere Breintjes ophouden. Vanaf nu vindt u alle sponsoracties voor de Hersenstichting terug op de homepage.

■

Merrie Ullah, 14 jaar, draagt alle bagage. Van Anoeschka’s tent, dekens, kleding, laptop en toilet-artikelen tot en met de paardenborstels en -ketting.

foto: Ilco Kemmere

Hersenweetje gevoel van welOnderzoek wijst uit dat het weer ons gevoeliger bevinden beïnvloedt. Vrouwen zijn daar n verhogen het gevoel voor dan mannen. Lagere temperature sgevoelens en stress. Hogere van geluk en verlagen vermoeidheid k. Wel moet gezegd worden dat temperaturen verminderen het gelu uden. het onderzoek in de zomer werd geho Journal of Happiness Studies, 2013

Hersen Magazine |augustus 2013 | 13

Twaalf uur poetsen per dag terug naar een kwartier dankzij DBS dertig jaar met succes toegepast bij de ziekte van Parkinson. Ook bij essentiële tremor (hevig beven zonder aanwijsbare oorzaak), dystonie (overmatige spiercontracties die leiden tot abnormale standen en bewegingen) en epilepsie worden goede resultaten behaald. Sinds tien jaar wordt DBS ook in de psychiatrie toegepast. Vooral bij patiënten met dwangstoornissen en depressie, maar ook bij het syndroom van Gilles de la Tourette, eetstoornissen en verslaving.

Hoe werkt DBS?

Damiaan Denys

‘Wij hebben een vrouw behandeld met een ernstige dwangstoornis. Ze was twaalf uur per dag aan het poetsen en kwam de deur niet meer uit. Door Deep Brain Stimulation (DBS) is dat poetsen teruggebracht tot een kwartier per dag en heeft zij haar leven terug gekregen,’ vertelt Damiaan Denys, psychiater in het AMC en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Hij behandelt jaarlijks tien patiënten met deze techniek.

Tekst: Annemaret Bouwman

Bij DBS wordt een neurostimulator (soort pacemaker) geïmplanteerd die elektrische impulsen uitzendt naar specifieke delen van de hersenen. Hierdoor kunnen spierverstijving, traagheid, trillen en andere symptomen van bewegingsstoornissen verminderen. De methode wordt al 14 | Hersen Magazine | augustus 2013

DBS werkt doordat het de communicatie tussen hersengebieden verstoort. Aangezien er bij neurologische of psychiatrische stoornissen meerdere hersengebieden betrokken zijn, kan een verstoring van de communicatie ertoe leiden dat symptomen verminderen of verdwijnen. Om DBS mogelijk te maken, plaatst de neurochirurg één of twee elektroden in de zogenaamde 'basale kernen' van de hersenen. Eén in de rechter- en één in de linkerhersenhelft. Daarna plaatst hij onder het sleutelbeen of in de buikwand van de patiënt een neurostimulator: een soort pacemaker voor de hersenen. Die verbindt hij tot slot via geleidingsdraden onder de huid met de elektroden. De operatie duurt enkele uren en begint met het boren van twee gaatjes in de schedel. Dat gebeurt onder plaatselijke of algemene verdoving. Een patiënt die volledig bij bewustzijn is, ervaart geen pijn, maar hoort en voelt wel dat er geboord wordt. Geen prettige ervaring dus.

Van buitenaf bediend Na de operatie is de psychiater of neuroloog aan zet. Hij moet de elektrische activiteit van de elektrode afstemmen op de patiënt. Dat doet hij door de stimulator met een soort iPad te bedienen.

Er zijn meerdere sessies nodig om het gewenste effect te bereiken. Hoeveel hangt af van de stoornis. Bij dwangstoornissen duurt het gemiddeld vier tot zes maanden voordat de patiënt ‘ingeregeld’ is, bij depressie zes tot acht maanden. Bij de ziekte van Parkinson, waar het effect van DBS direct zichtbaar is, kan het sneller. Denys: ‘Patiënten vinden het in eerste instantie geen

column prettig idee dat een deel van hun brein van buitenaf bediend wordt. Toch zie ik dat patiënten snel gewend zijn.

“Sta ik uit of aan, dokter?” zeggen ze dan.’

Effecten Diepe hersenstimulatie is - zoals elke operatie - niet zonder risico’s. Zo is er een kans van 1% op een bloeding of infectie.

Ook kunnen er bijwerkingen optreden. Klachten als hoofdpijn en een trekkend gevoel in het hoofd gaan meestal vanzelf weg. Geheugenstoornissen, een grotere belangstelling voor seksualiteit en een verhoogde impulsiviteit duren langer, maar verdwijnen zodra de stimulator op de juiste wijze is afgesteld. Helpt DBS bij alle psychiatrische patiënten die ermee behandeld worden? Denys: ‘Nee, de resultaten wisselen nog al. Bij dwangstoornissen heeft de behandeling effect bij ongeveer 75% van de patiënten. Bij depressie is dat 50%.’ Door nóg nauwkeuriger te bepalen waar de elektroden geplaatst moeten worden of de stroomvoorziening beter te sturen, kunnen de resultaten verbeterd worden.

Daarom doet men daar ook onderzoek naar. Ook kijkt men of DBS breder kan worden toegepast. Bijvoorbeeld voor het vertragen van de ziekte van Alzheimer.

Denys verwacht dat het aantal psychiatrische behandelingen met DBS iets zal toenemen als zorgverzekeraars besluiten de behandeling voor dwangstoornissen te vergoeden. ‘Maar de behandeling zal altijd op kleine schaal worden toegepast, en alleen als andere behandelingen niet helpen.’

■

Avontuur en hersencellen Dwalen door een onbekend stadje, op vakantie kan ik daar zo van genieten. Omzwerven langs smalle steegjes en verscholen pleintjes. Een trap die je omhoog voert en dan ineens een uitzicht over de daken. Kijk! Daar liepen wij! In Amsterdam, waar ik woon en werk, beweeg ik mij heel anders. Ik volg er vaste routes van A naar B en terug naar A. Heel efficiënt natuurlijk, maar misschien ook een gemiste kans. Recent Duits onderzoek stemt tot nadenken.

Onderzoekers uit Dresden, Münster en Berlijn bouwden een uitgestrekt muizenhok vol gangetjes en pleinen, waar de proefdieren naar hartelust in konden rondscharrelen. Ze hadden allemaal een kleine antenne, waarmee de onderzoekers drie maanden lang hun bewegingen konden volgen.

De muizen waren genetisch identiek. Ze hadden dus allemaal precies dezelfde aanleg om slimme vitale hersenen te ontwikkelen. Aanvankelijk waren er dan ook weinig verschillen te meten. Maar dat veranderde in de loop van het experiment.

De ene muis kreeg er talloze hersencellen bij, de andere niet. Van invloed was hoeveel de muis bewoog, en dat is geen verrassing want beweging stimuleert de neurogenese, de groei van nieuwe cellen.

De onderzoekers kwamen nóg een bepalende factor op het spoor. Hoe de muizen bewogen was nog belangrijker dan hoeveel ze bewogen. Muizen die overal in het hok rondsnuffelden ontwikkelden meer hersencellen in hun geheugencentrum (hippocampus), dan soortgenoten die steeds vaste routes volgden: van A naar B en terug naar A. Dwalen, de nieuwsgierige snorharen achterna, prikkelt het muizenbrein kennelijk om extra hersencellen aan te maken. Avontuur stimuleert het geheugencentrum om te groeien.

Het is vast net zo voor mensen als voor muizen. Hoe meer we meemaken, hoe meer we de hersenen stimuleren. En dat is ook niet zo gek misschien, want waarom heb je je geheugen anders dan om rijke ervaringen in op te bergen?

Mevrouw Loontjens werd sinds jaren geteisterd door trillingen,

vooral in haar armen. Een kopje koffie inschenken, tandenpoetsen of zichzelf opmaken waren voor haar onmogelijke taken. In het Maastricht Universitair Medisch Centrum onderging mevrouw Loontjens Deep Brain Stimulation. Een succesvolle ingreep, want haar trillingen zijn enorm verminderd.

■

Mark Mieras is wetenschapsjournalist en gespecialiseerd in hersenonderzoek. Hij is auteur van drie boeken over de hersenen: Heftige hersens! Ben ik dat? en Liefde.

Hersen Magazine |augustus 2013 | 15

vraag en antwoord

Dementie en dan?

Is er een relatie tussen epilepsie en dementie?

Kijken naar de mens áchter de ziekte Dementie is de schrik van veel mensen. We hopen dat we het niet krijgen en dat het ook onze naaste familie bespaard blijft. De campagne DementieEnDan (20-29 september a.s.) belicht hoopgevende ontwikkelingen voor mensen met dementie, zoals internationaal wetenschappelijk onderzoek naar diagnostiek en bewegingsonderzoek. Ook dicht bij huis zijn er laagdrempelige ontwikkelingen. Ontmoetingscentra, muziek als bron van herinneringen, helder licht en goede voeding kunnen een dementiepatiënt weer vreugde geven.

Aanjager van de campagneweek DementieEnDan is documentairemaakster Irene van Ditshuyzen. Ook zij werd geconfronteerd met dementie in haar familie en maakte in de jaren negentig een drieluik over de ziekte. Zij zet zich nu in om meerdere partijen om tafel te krijgen. In de week van 20-29 september, de Week van de Dementie, zullen allerlei initiatieven gelanceerd worden om het omgaan met dementie aan te pakken. Nu al bekijken zorgopleidingen op hbo- en mbo-niveau hoe ze tijdens de opleiding de omgang met dementerenden kunnen verbeteren. Overheids-

en mantelzorgorganisaties, fondsen, wetenschappers en financieel adviseurs van banken zijn door Van Ditshuyzen benaderd. Haar insteek: ‘Hoe kunnen deze organisaties bijdragen aan betere zorg voor dementerende mensen?’

Van Ditshuyzen wil aantonen dat het mogelijk is om het leven van een dementiepatiënt aangenaam te maken.

Eenvoudig door te kijken naar de mens áchter de ziekte. Door dementerenden op hun passie aan te spreken, kan er weer contact ontstaan en vreugde in hun leven komen. In een nieuwe documentaire over mensen met beginnende dementie laat de documentairemaakster daar prachtige voorbeelden van zien. Van Ditshuyzen volgde een aantal families voor de documentaire, die in een tweeluik wordt uitgezonden op 23 en 24 september om 21.00 uur door de AVRO op Ned. 2.

De Hersenstichting heeft aan dit project meegewerkt. Van 20-29 september zal er via de website extra aandacht voor dementie zijn op de website van de Hersenstichting. Kijk ook op www.dementieendan.nl.

■

Ja. Dementie is een syndroom dat door meerdere ziektes veroorzaakt kan worden.

Dementie wordt onder meer gekenmerkt door ernstig geheugenverlies, het verlies van intellectuele functies (bijvoorbeeld taalbegrip) en desoriëntatie. Het stellen van een diagnose bij ouderen is echter gecompliceerd, doordat er meerdere problemen tegelijk kunnen spelen. Bepaalde klachten, zoals het moeilijk vinden van woorden of tijdelijke verwardheid, hoeven niet altijd te duiden op dementie. Ze kunnen ook een aanwijzing zijn voor epilepsie. Andersom kunnen epileptische aanvallen ook voorkomen bij de ziekte van Alzheimer, een vorm van dementie.

Bij epilepsie is er sprake van een tijdelijke, verstoorde prikkeloverdracht tussen hersencellen. Dit uit zich in aanvallen.

Net als dementie kent epilepsie meerdere oorzaken. Bij ouderen is de oorzaak relatief vaak een hersenaandoening, zoals een tumor of een beroerte; beschadigde hersencellen werken anders dan normaal.

Wetenschappelijk onderzoek moet uitwijzen welke factoren samenhangen met verlies van intellectuele functies bij sommige vormen van epilepsie.

Met dank aan mevrouw dr. H.J.M. Majoie, neurologe bij Kempenhaeghe, expertisecentrum voor epileptologie, slaapgeneeskunde en neurocognitie.

Hersenweetje

■

Gedurende het eerste levensjaar ontwikkelt het menselijk brein zich enorm.

Van totaal onbewust zijn van de omgeving tot er helemaal bij betrokken zijn.

De zenuwcellen van baby’s zijn namelijk nog niet helemaal omgeven met een isolerende laag. Deze laag is nodig voor een snelle en efficiënte informatieoverdracht door de uitlopers van zenuwcellen.

Dit zou gedeeltelijk de vertraagde reacties Jan van Damme is één van de geportretteerden in de documentaire DementieEnDan.

16 | Hersen Magazine |augustus 2013

van baby’s verklaren.

New Scientist, 2013

Achter de schermen

Collectecoördinator haalt altijd geld op

‘Rustig aan doen is zo tegenstrijdig met wie ik ben’ ‘Namen onthouden is tegenwoordig een ramp,’ zegt Lèneke van der Velde-Nijssen, collectecoördinator voor de Hersenstichting. Sinds haar hersenletsel moet ze iedere dag rusten. Hoewel haar leven behoorlijk is veranderd, zet ze zich actief in voor mensen met een hersenaandoening.

Tekst: Anja Bemelen

Rouwproces Afscheid nemen van haar werk was het moeilijkste. Lèneke was wiskundelerares op een havo/vwo – later ook adjunctdirecteur, brugklascoördinator en vertrouwenspersoon.

Drie jaar na de val werd Lèneke volledig en blijvend afgekeurd. Ze vergat veel en kon de drukte niet meer aan. ‘Ik moest door een rouwproces. Ik had het gevoel dat ik alleen maar inleverde en dat er niets voor terugkwam. Wiskunde is een vak dat uit oplossen bestaat, maar oplossingen zag ik pas toen ik eraan toe was.’

Actief blijven Op internet zocht Lèneke naar de betekenis van ‘epiduraal hematoom’ en kwam uit op de website van de Hersenstichting. Ze werd nieuwsgierig. ‘Ik wilde iets doen, wilde geld doneren, want ik vond en vind de Hersenstichting een mooie organisatie. Omdat ik méér wilde betekenen, werd ik een jaar later collectant.’ Lèneke doet tegenwoordig veel vrijwilligerswerk, ook voor Zorgbelang Brabant, de Consumentengroep Brabant, de klankbordgroep NAH van regio Eindhoven en het Gehandicapten Platform Best.

‘Ook heb ik me aangemeld als jongerencoach om jongeren te stimuleren in werk en scholing. En ik geef wiskundebijles foto: Elske Oosterbroek

Acht jaar geleden was Lèneke samen Lèneke van der Velde-Nijssen met haar man Jannes bij vrienden. in het kort: Ze sneed zich flink aan een glasscherf. ‘Vroeger viel ik flauw als ik Getrouwd met: Jannes bloed zag, dus Jannes vroeg steeds Leeftijd: 62 aan me of het wel goed ging. Op weg Kinderen: drie naar de auto viel ik flauw.’ Lèneke Kleinkinderen: zes lag bewusteloos op de grond, bloed Beroep: wiskundelerares liep uit haar oor. Een CT-scan wees Werkt voor de Hersenstichting uit dat ze door de val een epiduraal sinds: 2006 hematoom had opgelopen. Bij een Als: collectecoördinator epiduraal hematoom komt er bloed Hersenletsel: traumatisch hersenletsel vrij buiten het hersenvlies. ‘Ik had door een epiduraal hematoom in 2005 een schedelbasisfractuur en een bot- Oorzaak: ongelukkig flauwvallen splinter had één van de slagaders in mijn hoofd doorgeprikt. Daardoor op vrijwillige had ik een ernstige bloedopeenhoping die mijn hersenen basis. Ik wil actief inklemde en dus beschadigde. Ik werd meteen geopereerd.’ blijven. Rustig Moeizaam herstel aan doen is zo tegenstrijdig met wie ik ben.’

De eerste jaren na de operatie en het herstel waren moeiCollectebussen op tafel zaam. ‘Thuis heb je geen hulpverleners. Ik wist niets over In Oirschot, Lèneke’s woonplaats, was nog nooit voor lotgenotencontact of patiëntenverenigingen. Dat heb ik de Hersenstichting gecollecteerd. Ze ging op zoek naar zelf moeten uitzoeken.’ Lèneke mocht en kon niet meer collectanten. En dat lukte. ‘Inmiddels hebben we achttien autorijden, een etentje met een groep mensen ging evencollectanten in Oirschot en de Beerzen! Ik ben collectemin. Ook lezen, één van haar grote hobby’s, ging niet coördinator en houd bij wie er waar collecteert. Ik vind het meer zoals voorheen. Scherp licht en te veel geluidsprikkels geweldig als we in februari weer de volle collectebussen op eisten hun tol. Om alle prikkels uit te sluiten, rust ze drie à tafel zetten. Want ondanks de crisis geven mensen bijna vier maal per dag een half uur. ‘Doe ik dat niet, dan word ik altijd een bijdrage!’ duizelig en krijg ik hoofdpijn.’

■ Hersen Magazine |augustus 2013 | 17

Agenda Een bijgewerkte (congres)agenda vindt u ook op www.hersenstichting.nl > Actueel.

Breinfestijn Deventer Zaterdag 14 september 2013

Het breinfestijn is een nieuw, bruisend festival in Deventer. Een waanzinnig feest voor jong en oud, waarbij ons 'brein' centraal staat en alles gericht is op beleving. Het programma biedt een bijzondere mix van muziek ('t klinkende brein), theater ('t expressieve brein), kunst ('t creatieve brein), dans, beweging en spel ( 't swingende brein).

Plaats: Deventer Organisatie: Stichting Breinfestijn Informatie en aanmelden: www.breinfestijn.eu

Publieksdag Hersenstichting

is de tentoonstelling ‘Het Brein' te zien en er is een speurtocht door het hele museum, waarbij je de hersenen van allerlei dieren tegenkomt. Je zult zien dat er grote verschillen zijn. Dagelijks is er een uitgebreid programma met lezingen en workshops over de hersenen.

De Hersenstichting is tijdens de Hersenvakantie ook aanwezig met een informatiestand.

Donderdag 10 oktober 2013

Campagne Dementie en Dan 20 t/m 29 september 2013

De Campagne DementieEnDan belicht hoopgevende ontwikkelingen voor dementie. De campagne bundelt de krachten van diverse partners: muziektheater, filmvertoningen in 200 Alzheimercafés, presentatie van mma in de Expozaal Plaats les-materiaal op scholen en ing universitei Verenig van Huntington ende organisaties zijn gevraagd met een stand Jaarbeurs Utrecht, Beatrixgebouw, Verenig ing voor Addison Beatrix Theater. en Cushin g ig te zijn op de informatiemarkt: Een plattegrond/rNatuurmuseum Plaats en organisatie: ten, debat met zorgverzekeraars, specioutebeschrijv ing wordt u van Verenig ing voor Manisc h Depressieven en tevoren toegest uurd.

Betrokkenen A Vereniging (ataxie) Fryslan, Leeuwarden ale stageweken, koplopers weten Vereniguit ing Spierzi ekten Nederland imer Nederland Kosten Verenig ing Woortblind (volwas senen met , Dwang en Fobiestichting dyslexie) Het inschrijfgeld bedraagt ` 35,00 inclusi Informatie: schap en zorg en bijzondere aandachtand ef lunch of Whiplash Stichting Nederl Leertrajecten ` 17,50 exclusief lunch.

Ypsilon (oudervereniging schizof sis (schizofreniepatiënten Koffie en thee in de pauzes zijn bij de in )landelijke en regionale media. Op 23 renie) www.natuurmuseumfryslan.nl prijs inbegrepen. uvereniging Organisatiecommissie Deelname (motorisch gehandicapten en en24hunseptember zendt de AVRO op ouders) Dr. H.J. Krugers, Neurofederatie Het maximum aantal deelnemers is 1250. ssievereniging Sluitingsdatum Mw. ir. H.A.M. van Nies, Hersenstichtin Uitreiking voor Hersenbokaal inschrijving is maandag 30 september. g Nederland Ned. 2 het documentairetweeluik sie Vereniging Nederl and Mw. W.H. Munneke MSc, Hersenstichtin

* Heeft u geen e-mailadres? Dan ontvangt

uw inschrijving langer onderweg zijn.

18 | Hersen Magazine |augustus 2013

Hersenstichting

Nederland

Publieksdag 2013 Gezonde hersenen?

g Nederland

Inschrijven mogelijk De admini stratie ve organis atie is in handenDonderdag 10 oktober 2013 DementieEnDan uit. Zie ook het artikel van Boerhaave Congres Service te Leiden via www.hersenst ichting . .nl óf door het invulle In 2013 wordt voor het neerst de op pagina 16. en verzend en van de inschrijfkaart Vermeld in alle gevallen het aantal gewenste toegangskaarten en lunchbonnen. uitgereikt vernieuwde Hersenbokaal Plaats: heel Nederland LET OP: Betalen via machti tijdens de Publieksdag.

De HersenInformatie: www.dementieendan.nl ging is niet meer mogelijk.

Na verwerking van deze inschrijfkaart ontvangt u per bokaal is eene-mail* prijseenvan factuur€ met35.000, de betaalgegevens van Hersenstichting Boerhaave Congres Service. U dient het inschrijfgeld Nederla nd Hersenvakantie bedoeld voorzelfeen dat mensen over teproject maken. Pas als de factuur betaald is, worden de © Hersenstichting Nederland kaarten opgest NatuurmuseumPostbu s 191, 2501 met een hersenaandoeninguurd. kan helpen CD Den Haag Annuleringsvoorwaarden 070-360 48 16 Tot 12 t/m 27 oktober 2013 in hun dagelijkse leven.

Meer over en met 30 september kunt u uw www.hersenstichting.nl inschride jving kosteloos annuleren. Bij annulering ING: 860 na deze datum De herfstvakantie wordt in het drie genomineerden leest u elders in zijn wij helaas genood zaakt de volledige inschrijfIBAN: NL18 INGB 0000 000 860 kosten (toegang en lunch) in rekenin Natuurmuseum in Leeuwarden omgedit magazine. De winnaar wordtg te brengen.

Inlichtingen doopt tot Hersenvakantie! Het atrium bepaald door een combinatie het Inlicht ingen over inschrijving en van deelname: Tubereuze Sclerosis Nederland Boerhaave Congres Service, Postbu s 9600, 2300 RC juryoordeelLeiden en de publieksstemming.

Whiplash de Baas staat vol proefjes en spelletjes, waar. Telefoo n 071-526 85 00 (tijdens kantooruren) ng HCHWA-D Fax 071-526 82 55 mee klein en groot spelenderwijs alles Vanaf vrijdag 30 augustus u op ng OPS (organo-psycho syndroom) E-mail: Boerhaavecongress-skunt ervice@lumc.nl kunnen leren over ons ingewikkelde onze website stemmen op uw favoriete besturingssysteem. Blikvanger is het project.

Megabrein: uitvergrote hersenen waar Plaats: Beatrixtheater, Utrecht je doorheen kunt lopen! Ook in de rest Organisatie: Hersenstichting Nederland van het museum is veel te beleven. Zo Informatie: www.hersenstichting.nl u de factuur per post. Hierdoor zal

Fotografie omslag: © Nationale Beeldban k

ichting (foetaal alcoholsyndroom) nletselteams (volwassenen met ADHD) eniging (multiple sclerose) tichting andse Hersenbank andse Hypofyse Stichting andse Meningitis Stichting andse Rett Syndroom Vereniging ndse Vereniging van Dystoniepatië nten ndse Vereniging van Hoofdpijnpati ënten ndse Vereniging voor Autisme ndse Vereniging voor Narcolepsie ndse Vereniging voor Neurologie bromatose Vereniging on Vereniging onals in NAH erkende Hersenletsel Verenigingen etsel.nl ) g HersenletselOrganisaties Nederland

Het thema van de 21e Publieksdag van de Hersenstichting is Gezonde hersenen?. Twaalf wetenschappers vertellen over hun onderzoek naar gezonde hersenen en de verschillende zaken die van invloed zijn op de ontwikkeling van onze hersenen. Thema’s die aan bod komen zijn onder andere de vroege ontwikkeling, autisme en dyslexie, het tienerbrein en het seniorenbrein, en het geheugen. In de folder bijgevoegd bij dit magazine leest u het volledige programma. U kunt zich inschrijven voor deze dag met de inschrijfkaart uit de folder of online via onze website. Toegang € 17,50 en lunch € 17,50. Wees er snel bij, want vol=vol!

Plaats: Beatrixtheater, Utrecht Organisatie: Hersenstichting Nederland Informatie: www.hersenstichting.nl ■

Donderdag 10 oktober 2013 Jaarbeurs Utrecht

Hersen Magazine is een uitgave voor donateurs en relaties van Hersenstichting Nederland Postbus 191 2501 CD Den Haag tel. 070-360 48 16

Deze kruiswoordpuzzel is voor u ingevuld, maar bijna alle paarse scheidingsblokjes ontbreken. Nu zijn er letters geplaatst. De omschrijvingen zijn niet genummerd, maar staan wel in de goede volgorde.

Zoek de bijpassende woorden bij de omschrijving en streep die in de puzzel door. Tip: gebruik een kleurtje. U houdt 29 niet-gebruikte let-

www.hersenstichting.nl

ters over. Van links naar rechts en regel voor regel vindt u de oplos-

ISSN 1570-8519

sing. Vijf winnaars maken kans op het boek Jij bent je brein van Dick

ING 860, Den Haag IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 11e jaargang, nummer 3

Redactie: Anja Bemelen (eindredacteur), Martin van der Eijk, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Marcel Vergeer.

Met dank aan: Ad Anceaux, Ria Davis, Ton Ederveen, Barbara Ellens, Riekie van Nies, Annet Wielemaker.

Omslag Wim Buis, voorzitter van de Stichting Gilles de la Tourette, pagina 10.

Opmaak

Swaab van www.uitgeverijatlascontact.nl. De oplossing stuurt u vóór 12 oktober 2013 naar postbus 191, 2501 CD Den Haag.

Horizontaal: • In de buurt van • Nevel • Meisjesnaam • Lage temperatuur • Ontkenning • Snijwond • Vogel • Nerveus persoon • Slotwoord • Top • Fatsoenlijk • Langs • Grasland • Lidwoord • Niks • Namelijk (afk.)

• Poos • Nageslacht • Reeds

Laressamulder.nl, Den Haag

Druk Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting wil actief bijdragen aan

1 7

R U

14

gezonde hersenen in Nederland. Daarom initiëren we nieuwe kennisontwikkeling vanuit maatschappelijke relevantie en vertalen we bestaande kennis naar praktische toepassingen.

Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van ca. 32.000 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting Nederland.

Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: Hersen Magazine jrg. 11, nr. 3, augustus 2013. Toezending van twee bewijsexemplaren stelt de redactie zeer op prijs.

N

L

18

A

I 10

S

N 19

M

21

N D

M 31

A

36

C

40

H T

N 49

N

• Achtergrond • Jij • Rolkraag • Eenheid van weer stand • Snauw • Losse overtrek • Bedwelmend genotmiddel.

• Sportvereniging • Deel van het gehemelte • Hoofd van een moskee • Bijwoord • Bulgaarse munt • Speelkaart • Dus • Verharde huid 2

A A N

15

Z E

E

25

E S 32

L

O O N 46

H

O 52

E

Verticaal • Muurholte • Begin • Toetsen aan de gestelde eisen • Afgestompt • Neerslag • Waarmerken • Lidwoord • Oppervlakte (afk.)

• Legeronderdeel • Verbond • Ouderwetse naam voor wc • Erbij • Beeldband • Deel van een

molecuul • Kwaadheid

T N 29

T

E 37

L

E 43

S

U U R

B R 11

E E

N E

3 8

IJ K E N B

D

N 41

S

K I E G

W

N I E

O A

44

I

G 50

L

O

U 12

R

R

I O

P

A

I

C

H I C B E N

O M N 45 47

L I

V 53

E

6

T

N

E

E

K

P 20

E E 17

E

E

U

N

T

E

I

24

W

27

S

I

I

R

O

34

9

S

O

23

T

5

13

30

D E

M

U W

I

38

4

16

V

N IJ

O

22

26

33

V

• Engelse titel • Naam van een bos • Elegant • Mantel • Deel van een

schooldag • Herrie • Lange sneeuwschaats • Tevreden zijn • IJshut • Niet van een

opname • Bijwoord • Dof

R

28

N

L

G

L

35

J

E

K

A

T

H

A

S

J

U

B

M 42

M I E

E

S

39

A 51

A L

E 48

M

E 1

A T

R S

1

Hersen Magazine |augustus 2013 | 19

Oplossing puzzel HM 2 - 1023: dementieonderzoek. De winnaars: dhr. J.P.J. Kleuters, Brunssum; Mw. M.F.G. Slik, De Koog Texel.

Colofon

Hersenkraker

Bestellijst

rsenstichting Nederland

Zo kan de hersentumor vermoeidheid veroorzaken, maar ook karakterveranderingen en uitvalsverschijnrsenstichting helpt hersenaandoeningen voor-(problemen met spreken, lezen of selen zoals afasie Opzetten van en wil ervoor zorgen n en genezen dat patiënten begrijpen van taal), hemianopsie (uitval van één helft het masker vooro volwaardig mogelijk leven kunnen van het leiden. gezichtsveld) of hemiparese (uitval van de afgaand aan etbestraling. zij door te investeren in wetenschappelijk motorische functies van één lichaamshelft). nonderzoek, voorlichting te geven over gezonde nen en hersenaandoeningen,Een en de samenwerbekende bijwerking van radiotherapie is het e bevorderen tussen organisaties die actief zijn optreden van vermoeidheid en futloosheid. Ook rsengebied. Breinbrekend Werk! vochtophoping rond de plaats van de tumor komt voor, wat (extra) drukverhoging in de schedel kan veroorzaken. Vaak kan dit laatste met medicijnen rs en brochures opgelost worden, maar die hebben meestal ook weer bijwerkingen.

Op langere termijn kunnen geheugenHersenstichting zijn de volgende uitgaven over n(aandoening)en verkrijgbaar:en concentratieproblemen een gevolg zijn van de radiotherapie. der Hersenen en bewegen der de tumor Hersenen al te en voeding Bij een glioom komt de tumor na behandeling vroeger kgwijzer radiotherapie Geheugen later altijd oor een volledig overzicht vanofuitgaven op terug. Er kunnen dan klachten optreden die er eerder niet waren. Een nieuwe operatie of nog.hersenstichting.nl. maals bestraling of chemotherapie kan dan nodig zijn. toegediend. kunt u doen? snel delende naamde cytot de Hersenstichting steunen Prognose door donateur of Over de meer toekomstverwachting van iemand met een el minder of maar er zijn nog tant te worden, veel mogehersentumor valt weinig in algemene zin te zeggen: el minder te meer informatie den.

Kijk voor op www.hersendeze verschilt van patiënt tot patiënt en is onder nwoordig ing.nl > help mee. afhankelijk waadaardige rsenstichting Nederland is in andere het bezit van het van de leeftijd van de patiënt, soort en mate van agressiviteit van de tumor en standaardbemerk van het Centraal Bureau de Fondsenwerving de toegepaste behandeling. Dit aspect kan het best Het garandeert een zorgvuldige en professionele worden besproken met de behandelend arts. ding van uw donatie.

bloed door een barrière (de bloed-hersenbarrière).

Deze barrière kan echter belemmeren dat medicijnen voldoende bij alle tumorcellen in de hersenen komen.

Wetenschappers zijn volop bezig om hersentumoren beter te leren begrijpen en tegelijk nieuwe manieren te vinden om de kwaadaardige cellen aan te vallen en daarbij de gezonde hersencellen intact te laten.

nstichting ndeling ervan Nederland

Fotografie omslag: Hes van Huizen, foto’s binnenwerk: © Nationale Beeldbank

In de etalage

Hersenen en training

Wetenschappelijke ontwikkelingen

Deze Er zijn helaas spatiënt.

191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16 nog geen behandelingen die gliomen oor de plaats hersenstichting.nl, Giro 860 kunnen genezen. Voor de ontwikkeling van een derlheid hersengelijke behandeling moeten nog een heel aantal hine behandeling dernissen worden genomen. Zo worden de hersenen normaal beschermd tegen schadelijke stoffen in het

Hersenstichting Nederland De Hersenstichting helpt hersenaandoeningen voorkómen en genezen en wil ervoor zorgen dat mensen met een hersenaandoening zoveel mogelijk zichzelf kunnen blijven.

Dit doet zij door te investeren in wetenschappelijk hersenonderzoek, voorlichting te geven over hersenen en hersenaandoeningen, en de samenwerking te bevorderen tussen organisaties die zich bezighouden met behandeling, zorg en ondersteuning van mensen met een hersenaandoening.

Hersenstichting

Hersenen

Hersentumor

Folders en brochures Precisiebestraling van een hersentumor met maximale sparing van gezond hersenweefsel.

Leren van lotgenoten Cerebraal

www.cerebraal.nl Helpdesk: 030 - 296 44 69 (ma, di, do, 10-13 uur)

Monique Weiland | René Prop

Bij de Hersenstichting zijn de volgende uitgaven over hersen(aandoening)en verkrijgbaar: Folder Coma en vegetatieve toestand Folder Hersenen en slaap Zorgwijzer Vermoeidheid Kijk voor een volledig overzicht van uitgaven op www.hersenstichting.nl.

ISBN 90-80297356 NUR 860 Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag | Telefoon 070-360 48 16 Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl

Afasie Vereniging Nederland

www.afasie.nl 026 - 351 25 12 Nederlandse Hypofyse Stichting

www.hypofyse.nl 06 - 2325 7840

Wat kunt u doen?

U kunt de Hersenstichting steunen door donateur of collectant te worden, maar er zijn nog veel meer mogelijkheden. Kijk voor meer informatie op www.hersenstichting.nl > help mee.

De Hersenstichting Nederland is in het bezit van het Keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Het garandeert een zorgvuldige en professionele besteding van uw donatie.

gratis

Met dank aan prof. dr. J.J. Heimans, neuroloog in het VU Medisch Centrum te Amsterdam, en prof. dr. P. Wesseling, neuropatholoog in het UMC St Radboud en het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis te Nijmegen en het VU Medisch Centrum te Amsterdam, die aan de totstandkoming van deze folder hebben meegewerkt.

Met dank aan het VUmc afdeling radiotherapie voor het beschikbaar stellen van de foto’s.

Zorgwijzer Hersenaandoeningen en seksualiteit Nederland

Over seksualiteit wordt in het algemeen wat ongemakkelijk gesproken. Net als over hersenaandoeningen. Wanneer de seksualiteit verandert als gevolg van een hersenaandoening, lijkt het taboe wel dubbel zo groot. Toch hebben veel mensen hiermee te maken; gaandeweg komen ze erachter dat een hersenaandoening hun wereld op z’n kop heeft gezet, en daarmee ook de seksualiteit. Niets is meer vanzelfsprekend.

In deze Zorgwijzer wordt uitgelegd wat de rol van de hersenen bij seksualiteit is, welke invloed een hersenaandoening daarop kan hebben, welke problemen er kunnen ontstaan en: wat je eraan kunt doen!

Anatomie

Functies

gratis

€ 2,00

€ 5,00

stuks

stuks

Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl, Giro 860

stuks

stuks

Hersenstichting Nederland

Breinbrekend Werk

Folders

Aantal

Zorgwijzers

ADHD en Gilles de la Tourette

stuks

Vermoeidheid

€ 5,00

stuks

Angststoornissen

stuks

Geheugen

€ 5,00

stuks

Autismespectrumstoornissen

stuks

Karakterveranderingen

€ 5,00

stuks

Beroerte

stuks

Seksualiteit

€ 5,00

stuks

Coma en vegetatieve toestand

stuks

Partners

€ 5,00

stuks

Dementie

stuks

Depressie

stuks

Brochures

Hersenen en beweging

stuks

Puberhersenen in ontwikkeling

€ 2,00

stuks

Hersenen en kinderen in de groei

stuks

Beroerte

€ 2,00

stuks

Hersenen en slaap

stuks

Hersenbeschadiging rond de geboorte

€ 2,00

stuks

Hersenen en training

stuks

Aan het werk met hersenletsel

€ 2,00

stuks

Hersenen en voeding

stuks

Zet je hersenen aan het werk! (v.a. 10 jaar)

€ 2,00

Hersenontsteking/encefalitis

stuks

Schenken en nalaten

stuks stuks

Hersenscantechnieken

stuks

Dyslexie: Letters op de snelweg

stuks

Hersenschudding en hersenkneuzing

stuks

Neglect en hemianopsie

€ 2,00

stuks

Hersenstichting Nederland

stuks

Samenvattingen Lezingen Publieksdag 2012

€ 2,00

stuks

Hersentumor

stuks

(2013 verkrijgbaar vanaf 11 oktober)

Hersenvliesontsteking

stuks

Korsakov

stuks

Overige uitgaven

Leven na een beroerte

stuks

Kaartje Werken met hersenletsel

stuks

Migraine

stuks

Kaartje Partners

stuks

Kaartje Vermoeidheid

stuks

Geheugenkaartje (Vergeetachtig? Wat te doen?)

stuks

Boeken

Aantal

Aantal

Aantal

Aantal

Kookboek Brainfood

€ 15,95

stuks

Pincodekaartje

stuks

Breinbrekend onderzoek in 12 portretten

€ 15,00

stuks

Hersen Magazine; kwartaalblad Hersenstichting

stuks

Het Brein van A tot Z (woordenboek)

€ 6,00

stuks

Poster van de hersenen (gevouwen)

€ 2,00

stuks

Poster van de hersenen (koker)

€ 6,50

stuks

Kaartenset

€ 5,00

stuks

stuks

stuks

Mag ik ook ff? (Hoe is het om een broer of zus met NAH te hebben?)

€ 7,50

stuks

Kaartje Eerste Hulp Bij Hersenschudding Poster Eerste Hulp Bij Hersenschudding Uitgaven worden met een acceptgiro toegestuurd; genoemde prijzen zijn exclusief porto- en administratiekosten.

De bestellijst kunt u sturen naar: Hersenstichting Nederland, Postbus 191, 2501 CD Den Haag Verder zijn de uitgaven via www.hersenstichting.nl te bestellen.

augustus 2013

Naam/Instellingsnaam (t.a.v.)

(Afdeling)

Adres Postcode

Woonplaats

E-mailadres

Telefoonnummer

20 | Hersen Magazine |augustus 2013

(m/v)