HersenMagazine augustus 2016 Verandering by Hersenstichting

HersenMagazine

Jaargang 14 | nummer 3 | augustus 2016

Verandering Stamcelbehandeling voor

te vroeg geboren kinderen Beschadigde hersenen gebaat bij beweging Hoe veranderen verslaafde hersenen?

Prof. dr. Eric Vermetten:

â&#x20AC;&#x2DC;Trauma kan zichtbaar je hersenen veranderenâ&#x20AC;&#x2122;

HersenMagazine is een uitgave van:

Voortdurend in beweging

Inhoud themanummer Verandering

In de NRC las ik een artikel met de titel Waarom je (soms) spijt krijgt van dat ene kapsel en die tattoo. Hierin werd beeldend uitgelegd hoe onze smaak langzaam verandert door nieuwe en vertrouwde smaken, in combinatie met ervaringen die we tijdens ons leven opdoen. Onze smaak stellen we blijkbaar voortdurend bij.

Onze hersenen ontwikkelen zich in elke nieuwe levensfase, maar hersenen kunnen ook veranderen door hersenaandoeningen of het oplopen van een trauma. De Hersenstichting zet zich in om mensen met hersenletsel te helpen. In dit themanummer leest u over de hersenontwikkeling van baby tot oudere, over nieuwe onderzoekstechnieken zoals 3MDR en over beweging, hulpmiddel bij hersenaandoeningen.

Ook onze hersenen veranderen gedurende ons hele leven. In de eerste duizend dagen groeien ze explosief, na ons 25e levensjaar krimpen ze weer langzaam. Onze hersenen zijn voortdurend in beweging. Niet alleen door groei of veroudering, maar ook door ziekte, en, in positieve zin, omdat we sporten of omdat we nieuwe kennis opdoen en nieuwe vaardigheden leren.

Onze hersenen verwerken de meeste nare ervaringen zonder blijvende schade. Sommige gebeurtenissen zijn echter zo ingrijpend dat ze leiden tot een trauma. Eric Vermetten, gespecialiseerd in posttraumatische stressstoornis, kijkt hoe traumaâ&#x20AC;&#x2122;s beter te behandelen zijn.

Onze hersenen veranderen in allerlei opzichten, maar hebben ook hun eigenheid. Dat is bijzonder fascinerend. Mysterieus bijna, maar niet iets waar we elke dag bij stilstaan. Die eigenheid wordt pas waardevol als je getroffen wordt door een hersenaandoening. Dan blijkt die eigenheid ineens heel speciaal en iets om elke dag dankbaar voor te zijn.

Wat gebeurt er in de hersenen bij iemand die verslaafd is? Ingmar Franken vertelt over het beloningssysteem en het controlesysteem in onze hersenen.

Hoe komt het dat mensen met een hersenaandoening nauwelijks worden gestimuleerd om te bewegen? In gesprek met Anne Visser-Meily, hoogleraar revalidatiegeneeskunde.

Herman de Haan, Directeur Hersenstichting

Foto Ilco Kemmere

Zowel voor, tijdens als na de bevalling kan een baby zuurstoftekort oplopen. De hersenen kunnen daardoor ernstig beschadigd raken. Reint Jellema kijkt naar een oplossing met stamcellen.

En verder: 13 Vraag & antwoord 14 In beweging 18 Column Jan Mulder, ambassadeur Hersenstichting

‘Ik vervoer mij met mijn driewielerfiets, grotere afstanden leg ik in een aangepaste auto af.’

Siemon spreekt weer Negen jaar geleden was Siemon Vroom zelfstandig interim-manager. Zijn leven veranderde dramatisch toen een herseninfarct zijn rechterkant verlamde, waardoor hij zijn rechterledematen niet meer kon bewegen. Ook hield hij er afasie, een taalstoornis, aan over. ‘Mijn leven zag er hopeloos uit.’

Na zijn beroerte was Siemon lang afhankelijk van anderen. Ook raakte hij zijn werk kwijt. ‘Als interim-manager moet je het immers van praten hebben. En dat kon ik niet meer. Als je afasie hebt, blijft je intelligentieniveau gelijk, maar je kunt niet meer goed via taal communiceren. Aanvankelijk kon ik alleen “ja” en “nee” zeggen. Alleen een opmerkzame toehoorder begreep dat ik er soms veel meer mee bedoelde.’ Volgens Siemon, die nu bijna zonder enige verspreking praat, is afasie voor mensen die het niet kennen ‘alsof je naar China gaat en niemand spreekt er Engels. Niet twee vakantieweken lang, maar als vooruitzicht dat het altijd zo zal blijven.’

Accepteren Siemon accepteerde dat hij nooit meer als een kievit zou lopen en dat hij afhankelijk werd van één arm. ‘Waar je dan ook nog eens heel voorzichtig mee om moet gaan, want je hebt er nog maar één. Maar dat ik nooit meer zou spreken? Dat was voor mij ondenkbaar! Ik moest praten, praten, praten! En precies dat ben ik gaan doen.’ Met vrienden, familie, de buurvrouw, de winkelbediende en de onbekende op straat; met iedereen probeerde Siemon een praatje te maken. Door inzet, oefening en vooral geluk kwam hij op het punt waar hij nu is. Siemon spreekt. ‘Mogelijk heeft in mijn brein de ene hersencel de andere weer gevonden.’ Siemon geeft tegenwoordig lezingen voor verschillende organisaties, geeft interviews, schrijft blogs voor de Hersenstichting en beheert Weerhandig.nl, zijn website met onder andere zijn blogs, video’s en een webwinkel met ongeveer 250 producten die hij zelf heeft getest. Alle producten zijn speciaal ontwikkeld voor mensen

met beperkingen door hersenletsel, reuma of verlamming. ‘Het starten van Weerhandig.nl was en is een groot financieel avontuur, maar het geeft mij bevrediging.’ Rijkdom De gebeurtenissen tijdens en na zijn beroerte hebben Siemon veranderd. Vroeger stippelde hij zijn carrière uit, nu leeft hij van dag tot dag. ‘Ik heb oog voor het kleine geluk. De aanraking van iemand die mij lief is, de ooievaars die bij mij in het park druk zijn met het grootbrengen van hun kinderen. Misschien is er iets in mijn hersenen veranderd, dat weet ik niet. Ik heb vreselijk veel geluk gehad. De meeste rijkdom zit in mijn hoofd.’ http://weerhandig.nl

Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Ilco Kemmere

De levensloop Van onze geboorte tot aan onze dood ondergaan de hersenen nogal wat veranderingen. Welke ontwikkelingen zijn dit en wat zijn de gevolgen voor ons functioneren?

01 Voor de geboorte De ontwikkeling van de hersenen begint al ver voor de geboorte: de hersenen van een embryo hebben in het begin de vorm van een schijfje. Dit schijfje krult na een paar weken om en groeit uit tot een buis (de neurale buis). Het achterste deel van deze buis ontwikkelt zich tot het ruggenmerg, het voorste deel groeit uit tot de uiteindelijke hersenen. Na een aantal weken krijgen de verschillende delen van de hersenen specifieke functies. Tegelijkertijd beginnen de hersenen zich te splitsen in een aantal kwabben, en krijgt de buitenste hersenlaag (de hersenschors) een groter oppervlak. Aan het einde van de zwangerschap worden de zenuwvezels gevormd die de twee hersenhelften met elkaar verbinden.

01 Hersenweetje Reparerende astrocyten Astrocyten zijn bepaalde hersencellen die de werking van neuronen ondersteunen. Als uitlopers van neuronen, de axonen, schade oplopen vormen de astrocyten littekenweefsel rond de schadeplek. Lange tijd werd gedacht dat dit littekenweefsel het herstel van de uitlopers bemoeilijkte. Nieuw onderzoekt toont echter aan dat de astrocyten zorgen voor sneller herstel na zenuwschade. Mogelijk is deze ontdekking een aanknopingspunt voor het gericht herstellen van plaatselijke zenuwschade. Nature, 2016

02 02 Geboorte Bij de geboorte zijn de meeste hersencellen al aanwezig. Maar de hersencellen zijn onderling nog nauwelijks met elkaar verbonden. Pas na de geboorte ontstaan veel nieuwe verbindingen. Signaalstoffen (neurotransmitters) geven signalen van de ene naar de andere hersencel door. Hierdoor staan de hersencellen met elkaar in verbinding en kunnen zij met elkaar â&#x20AC;&#x2DC;communicerenâ&#x20AC;&#x2122;. Ook neemt het aantal steuncellen of gliacellen toe. Gliacellen zorgen voor een isolatielaagje om de verbindingen. Met deze isolatielaag worden de signalen tussen de hersencellen razendsnel doorgegeven!

van onze hersenen 05 Volwassene

03 Kindertijd Tijdens de kindertijd zijn de hersenen erg gevoelig voor een stimulerende, prikkelende omgeving. Het leren van nieuwe dingen zorgt ervoor dat de hersenen van kinderen nieuwe verbindingen maken. In eerste instantie gebeurt dat vooral op sensorisch (of zintuiglijk) vlak: kijken, luisteren, voelen en proeven. Ook op motorisch vlak (beweging) en in de taalgebieden vindt veel ontwikkeling plaats en worden er veel nieuwe verbindingen gemaakt. Tijdens de eerste paar jaren van hun leven groeien de hersenen van kinderen explosief!

Tussen de 20 en 25 jaar zijn de hersenen volgroeid. De hersenen van een volwassene wegen zo’n één tot anderhalve kilo en bevatten ongeveer 86 miljard hersencellen. Hoewel de hersenen van een volwassene volgroeid zijn, betekent dit niet dat ze niet meer kunnen veranderen. Door regelmatig nieuwe dingen te leren en uitdagingen aan te gaan, kunnen er tot op hoge leeftijd nieuwe verbindingen in de hersenen worden aangemaakt. Een volwassene kan dus nog steeds nieuwe dingen leren, al gaat dit minder snel dan tijdens de kindertijd.

04 04 Pubertijd en jongvolwassenheid Tijdens de jongvolwassenheid, waarvan de pubertijd een onderdeel is, krijgen de hersenverbindingen meer finesse door een ‘snoeiproces’. Nuttige verbindingen die we veel gebruiken blijven behouden, terwijl inactieve verbindingen verdwijnen. De communicatie in de hersenen verbetert. Die verbetering vindt echter niet overal tegelijkertijd plaats. De emotionele hersengebieden bijvoorbeeld, ontwikkelen zich in een ander tempo dan de rationele gebieden. De hersenen van pubers raken hierdoor tijdelijk uit balans, wat typisch pubergedrag veroorzaakt: moeite met plannen, snel afgeleid zijn of risicovol gedrag.

06 06 Senior Al vanaf ons dertigste levensjaar sterven onze hersencellen. De signalen tussen de hersencellen worden bovendien minder goed doorgegeven, want er zijn minder neurotransmitters. Ook de isolatielaag rondom de verbindingen van de zenuwen verdwijnt. De meeste ouderen denken daardoor trager. Het afsterven van hersencellen gebeurt vooral in gebieden die betrokken zijn bij het geheugen, planning en ruimtelijk inzicht. Wel kunnen ouderen door hun levenservaring en -wijsheid beter omgaan met emoties. Verder zijn ouderen nog steeds in staat om nieuwe dingen te leren. Ouder worden brengt dus niet alleen maar nadelen met zich mee!

Veelbelovende methode voor behandeling trauma’s 6

Schokkende gebeurtenissen in het leven kunnen letterlijk en figuurlijk littekens achterlaten in de hersenen. Prof. dr. Eric Vermetten, gespecialiseerd in posttraumatische stressstoornis (PTSS) bij militairen, onderzoekt de gevolgen van traumatische gebeurtenissen. Ook kijkt hij naar manieren om trauma’s beter te kunnen behandelen.

Onze hersenen kunnen de meeste ervaringen gelukkig verwerken zonder dat die blijvende sporen achterlaten. Maar sommige gebeurtenissen zijn zo ingrijpend dat ze leiden tot een trauma. ‘Het leven is dan niet meer goed in balans,’ vertelt Vermetten, hoogleraar Medisch-biologische en Psychiatrische aspecten van Psychotrauma’s en werkzaam bij Ministerie van Defensie, het LUMC en Stichting Arq. ‘Het vermijden van de herinnering aan de traumatische

ervaring levert veel stress op. De klachten zijn onder meer: slecht slapen met nachtmerries, overmatige gevoelens van angst, prikkelbaarheid, schuld en schaamte. Door bijvoorbeeld geluiden of een geur kunnen de herinneringen in een reflex weer naar boven komen.’

Toekomstdroom Eric Vermetten denkt dat psychotherapie zich enorm kan verrijken door therapieën die door de computer worden ondersteund. ‘En ook door meer beweging en interactie. Dus: uit de behandelstoel! 3MDR is nog maar een begin van de (r)evolutie van psychotherapie!’

Klap opvangen Een trauma kan bovendien een zichtbare verandering veroorzaken in de hersenen: een specifiek hersengebiedje, de hippocampus genaamd, kan op den duur van structuur veranderen en kleiner worden. De hippocampus heeft een rol in het stress-systeem van het lichaam. Bij veel stress, bijvoorbeeld door een trauma, moet de hippocampus iedere keer als het ware een klap opvangen waardoor die uiteindelijk zichzelf beschadigt. ‘Bij PTSS is er continu grote druk op het stressverwerkende systeem,’ aldus Vermetten. ‘De hartslag is vaak hoger dan normaal, ook ’s nachts. Dat is een grote belasting voor hart en bloedvaten. Daardoor kan hoge bloeddruk ontstaan, wat ook risico’s heeft voor de hersenen. En omdat de hippocampus normaal gesproken betrokken is bij het opslaan van nieuwe herinneringen, kan een traumatische ervaring tevens geheugenproblemen veroorzaken.’

‘Tijdens het gesprek met de behandelaar loopt de persoon met een trauma op een loopband. Lopen stimuleert de creativiteit en zorgt dat de persoon meer open staat voor indrukken. Intussen laten we op een beeldscherm foto’s zien en muziek horen die beide te maken hebben met de traumatische gebeurtenis. De hersenen worden zo maximaal betrokken bij de herinnering. Vaak ontwijken mensen met PTSS hun traumatische ervaring, maar nu lopen ze er als het ware naar toe, terwijl ze er tegelijk over praten. Dat geeft een gevoel van overwinning.’

Functie terugkrijgen Maar de schade aan de hippocampus kan worden hersteld, laat Vermetten weten. ‘Het is het enige onderdeel van de hersenen dat weer kan groeien en de oude functie kan terugkrijgen. Dat is dus een biologische basis voor behan-

Patiënten herbeleven zo hun ervaring, met alle emoties die daarbij spelen. Maar er gebeurt nog meer: op verschillende momenten verschijnt van links naar rechts een bal in beeld met een getal. De persoon op de loopband moet dat getal opnoemen. Dat is voor

Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

‘Bij PTSS is er continu grote druk op het stressverwerkende systeem’ deling.’ Die behandeling bestaat vooral uit psychotherapie, met als doel de emoties rond de traumatische ervaring opnieuw te verkennen. De nieuwste ontwikkeling in de therapie is zogeheten 3MDR (Multi-modular Motionassisted Memory Desensitization & Reconsolidation; 3M staat voor drie keer M – red). Vermetten legt uit:

de hersenen ineens een abstracte activiteit. ‘Dat zorgt voor afleiding en trekt de persoon los van de emoties,’ zegt Vermetten. ‘Het is een manier om de emoties te ontkoppelen van de herinnering.’

Veelbelovend 3MDR is een veelbelovende methode om PTSS te behandelen. Het is een nieuwe vorm van psychotherapie die effectief klachten vermindert en weer zelfvertrouwen geeft. ‘Bovendien komen ook positieve herinneringen aan de periode terug. De beleving is dus niet meer alleen traumatisch. Onderzocht wordt in hoeverre de methode ook werkt bij politiemensen en andere geüniformeerden. En misschien, met een speelsere variant, ook bij kinderen. De methode wordt nu grootschalig onderzocht, in een internationale studie met vijf landen. Het litteken in de hersenen blijft, maar de overmatige emoties zijn weggewandeld.’

Eric Vermetten is een van de sprekers op de jaarlijkse Publieksdag van de Hersenstichting op 13 oktober in Utrecht. Het thema is dit jaar Hersenen in verandering. Tien hersenondezoekers vertellen over hun actuele onderzoek. In de pauzes kunt u de informatiemarkt en het belevenisplein bezoeken. U kunt zich inschrijven met de inschrijfkaart uit bijgesloten folder of via de website: www.hersenstichting.nl > Activiteiten > Publieksdag.

Tekst: Kees Vermeer Fotografie: Ilco Kemmere (Toekomstdroom) en HH | John Peters

Interessant Ons geniale geheugen Hannah Monyer & Martin Gessmann Hoe kun je je geheugen het beste trainen? En waarom is de rol van dromen bij het leerproces zo belangrijk? Volgens neurobioloog Monyer en filosoof Gessmann is ons geheugen van cruciaal belang bij essentiële zaken als houden van je geliefden en onmisbaar bij het nemen van kleine en grote beslissingen. Ons geheugen levert een wezenlijke bijdrage aan ons levensgeluk. De Bezige Bij, 2016. ISBN: 978-90-234-9974-9

Kunst-Zinnig-Brein. Door Kunst weer perspectief Voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) verandert de wereld drastisch. In dit kleurrijke boek vertellen kunstenaars met NAH aan de hand van hun schilderij hun (levens)verhaal. Ook mensen uit de naaste omgeving komen aan het woord. Door kunst hebben de schilders en vertellers ondanks de beperkingen weer perspectief. Een boek vol beelden en verhalen, met een voorwoord van Annet Wielemaker, Hoofd Patiëntenzorg Hersenstichting. Uitgeverij Edicola Publishing bv, 2016. ISBN: 978-94-92199- 89-8

Kunst-Zinnig-Brein is een boek vol beelden en verhale n, gemaakt door kunstenaars die allen Niet Aangeboren Hersenl etsel hebben. Het is daardoor een boek voor alle mensen die zelf of in hunomgeving met Niet Aangeboren Hersenletsel te maken krijgen.

De schilderijen en verhalen maken Niet Aangeboren Hersenletsel zichtbaar. Ze laten zien wat de schilders en vertelle rs beperkingen kunnen ondanks de bereiken: door kunst weer perspec tief.

18,99

Door kunst weer perspe

Voor mensen die Niet Aangeboren Hersenletsel oplopen , verandert de wereld rigoureus. Bij velen is sprake van een breuk in de levenslijn. Hoe krijg je je leven weer op de rit? Niet alleen de persoon zelf, de directe en indirect maar ook e krijgt te maken met omgeving de en onzichtbare gevolgezichtbare n van hersenletsel. Juist die beperkingen leveren onzichtbare vaak het grootste probleem op. eerste instantie niet Want wat in zichtbaar is, geeft vaak onbegr ip bij de ander.

ctief

Kwetsbare kinderen, de groei van professionele zorg voor de jeugd Nelleke Bakker Volgens UNICEF zijn Nederlandse kinderen de gelukkigste kinderen ter wereld. Toch lijden zij meer dan ooit aan ADHD en dyslexie. Bakker, universitair hoofddocent historische pedagogiek, zoomt in op epidemische aandoeningen zoals tbc, maar ook op leer- en opvoedingsmoeilijkheden en ADHD. Ze geeft inzicht in het ontstaan van deze tegenstelling. Van Gorcum, 2016. ISBN: 978-90-232-5465-2

12,50

Kunst-Zinnig-Brein

39,95

19,99

Kunst-Zinnig-Brein Door kunst weer perspe

ctief

Kijken in het brein. Mythen en mogelijkheden Meike Grol, Nienke van Atteveldt & Sandra van Aalderen-Smeets Vernieuwde hersenscans leveren een enorme schat aan kennis over de werking van de hersenen. Regelmatig levert dat spectaculaire berichten op: ‘Hersenscanners vertellen of je liever Coca-Cola of Pepsi koopt’ of ‘Hersenonderzoek verandert ons strafrecht’. Kijken in het brein neemt de lezer mee in de wereld van de hersenscans. Wat kun je eigenlijk écht onderzoeken met hersenscans? En wat is slechts een mythe? Uitgeverij Querido, 2016. ISBN: 978-90-214-5756-7

www.werkenmethersenletsel.nl Werknemers met hersenletsel worden bij hun terugkeer naar werk vaak overschat, omdat er aan de buitenkant niets te zien is. Dat blijkt uit gegevens van de Hersenstichting. Dit leidt tot onbegrip voor de situatie van de patiënt. Speciaal voor werknemers met hersenletsel, hun werkgevers en professionals heeft de Hersenstichting de website www.werkenmethersenletsel.nl ontwikkeld, een platform met informatie voor een optimale re-integratie.

Concerten voor mensen met hersenletsel Fotografie: Marcel van der Voet

Youri Lentjes & Thailo van Ree

Het platform moet zorgen voor meer begrip en een betere beoordeling door (bedrijfs)artsen, jobcoaches en het UWV. Het is belangrijk voor patiënten om mogelijkheden naar werk te verkennen, zodat zij toekomstperspectief houden. Het platform draagt daar aanzienlijk aan bij. Ook voor jongeren met hersenletsel die willen starten met werken is deze website een uitkomst.

Hersenweetje Genen of omgeving?

Friends Meet (disabled) Friends (FMdF) Music Events organiseert aangepaste concerten voor mensen met hersenletsel. Zij kampen vaak met oververmoeidheid en zijn gevoelig voor licht, geluid en grote massa’s mensen. De late aanvangstijden van gewone concerten zijn voor mensen met hersenletsel ondoenlijk! FMdF Music Events past de

concerten aan op de beperkingen. De optredens vinden overdag plaats, zijn toegankelijk en gemakkelijk bereikbaar. Het zijn intieme voorstellingen met statisch licht en zacht geluid, een stilteruimte in de pauze en voor iedereen is er een zitplaats. Kijk voor meer informatie en concerten op www.fmdfmusicevents.nl.

Genen hebben invloed op de hersenstructuur en -functie. Omgevingsfactoren kunnen de genetische functie veranderen en hebben daardoor ook invloed op de hersenen. Uit onderzoek blijkt dat een heleboel tegenslagen zorgen voor een verandering in het aflezen van de genen. Hierdoor is de amygdala, een bepaald hersengebied, actiever en heeft een depressie meer kans. Molecular Psychiatry, 2016

Informatiebijeenkomst nalaten Foto: Elske Oosterbroek

Hoe bereidt u zich voor op een bezoek aan de notaris? Hoe neemt u een goed doel als erfgenaam op in uw testament? Wat doet een executeur? En wat is een legaat? Op 21 september 2016 kunt al deze vragen tijdens een besloten lunchbijeenkomst in Den Haag voorleggen aan Henk de Graaf, directeur van Centrum Nalatenschappen en adviseur op het gebied van nalaten aan goede doelen. Meer informatie vindt u op www.hersenstichting.nl > Steun ons > Nalaten. U kunt zich aanmelden door contact op te nemen met Henriëtte Hindriks via hhindriks@hersenstichting.nl of op telefoonnummer: 070 - 302 47 40.

Actief op zoek naar Verslaving is zo oud als de mens zelf. Maar pas de laatste jaren wordt steeds duidelijker wat er in de hersenen gebeurt bij iemand die verslaafd is. Prof. Ingmar Franken doet er onderzoek naar aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

Vanaf het begin van zijn loopbaan is Franken al gefascineerd door het onderwerp verslaving. ‘De rol van de hersenen wordt daarbij steeds duidelijker.’ In zijn onderzoek bekijkt Franken wat er bij verslaafden mis gaat in de hersenen. Het is vooral het beloningssysteem dat een centrale rol speelt. ‘Het beloningssysteem wordt actief als we iets zien of aan iets denken wat we graag willen. Het systeem geeft dan dopamine af, waardoor we ons prettig gaan voelen. Het systeem zorgt er echter ook voor dat mensen actief op zoek gaan naar beloningen, omdat die zo fijn voelen. In die zin stuurt het beloningssysteem ons handelen. Als je controlesysteem elders in de hersenen minder goed werkt, kan verslaving een gevolg zijn.’ Vicieuze cirkel Bij verslaafden lijkt het erop dat het beloningssysteem niet helemaal goed is ontwikkeld. ‘Hun beloningssysteem lijkt meer prikkels nodig te hebben om te functioneren. De middelen die iemand neemt geven die prikkels, maar nemen tegelijkertijd het beloningssysteem als het ware over. Het systeem wordt dan uitsluitend nog geactiveerd door

bijvoorbeeld een sigaret, cocaïne of alcohol. Een lekkere cappuccino doet niet meer zo veel.’ De middelen zorgen ervoor dat de hersenen zich gaan instellen op een verhoogde dopamineafgifte. De persoon zal dan op zoek blijven gaan naar dit gevoel, waardoor hij de middelen zal blijven gebruiken. ‘Tegelijkertijd is er steeds meer van een middel nodig om het gewenste gevoel te bereiken. De negatieve lichamelijke gevolgen, zoals een kater, worden alleen maar opgeheven door het middel te gebruiken. Het is een vicieuze cirkel.’ Het beloningssysteem is niet alleen bij verslaving belangrijk, maar ook bij aandoeningen als depressie, waarbij een verminderde gevoeligheid voor beloning optreedt.

Een verslaafde kenmerkt zich volgens Franken door een bepaalde zucht naar zaken, gecombineerd met een verminderde controle op zijn eigen gedrag. ‘Je wilt dus iets, maar de rem om het niet te willen is weg.’ Een ander belangrijk kenmerk van verslaving is dat iemand ondanks de negatieve gevolgen doorgaat met zijn gedrag.

beloning Pubers Verslaving kan bij iedere leeftijdsgroep optreden. ‘Hersenen in ontwikkeling, zoals bij pubers, zijn extra gevoelig voor de gevolgen, maar niet gevoeliger om verslaafd te raken. Het risico is niet groter dan bij andere groepen,’ legt Franken uit. Erfelijkheid als risicofactor speelt een grotere rol. ‘Dat verklaart ongeveer de helft. De andere helft bestaat uit sociale factoren; zit iemand vaak in een café of heeft hij drinkende ouders, dan is het risico extra groot.’ Stoppen Uit onderzoek blijkt dat sommige gevolgen van verslaving, zoals slechte concentratie of gebrekkig kortetermijngeheugen, deels worden opgelost door het stoppen met een middel. ‘Maar er treedt vaak ook permanente schade op. Uit MRI-onderzoek is gebleken dat alcoholisten die in hun leven lang en veel hebben gedronken kleinere hersenvolumes hadden, dan een controlegroep. Het blijft dus uitkijken. Voorlichting kan een belangrijke rol spelen in het voorkomen van verslaving.’

Toekomstdroom Ingmar Franken hoopt over vijftien jaar meer te begrijpen van de hersenen en verslaving te verklaren. ‘We zullen dan op langere termijn betere behandelingen kunnen doorvoeren en betere diagnoses kunnen stellen.’ Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

Tekst: Johan van Leipsig Fotografie: Ilco Kemmere Illustratie: 123rf | Zhanna Millionnaya

Hersenweetje Roken tijdens zwangerschap

dat het beloningssysteem

Nicotine uit sigarettenrook bereikt via de placenta de ongeboren baby en beïnvloedt de hersenontwikkeling. Dat kan leiden tot verschillende aangeboren afwijkingen. Bovendien blijkt uit nieuw onderzoek dat roken tijdens de zwangerschap een verhoogde kans geeft op het ontwikkelen van schizofrenie op latere leeftijd.

niet helemaal goed is ontwikkeld.

The American Journal of Psychiatry, 2016

Bij verslaafden lijkt het erop

‘Mensen met een hersenaandoening hebben baat bij meer bewegen’ Artsen weten nog te weinig over de positieve effecten van bewegen bij het voorkomen en behandelen van hersenaandoeningen. Daardoor worden mensen met een hersenaandoening onvoldoende gestimuleerd om te bewegen, terwijl ze daar wel veel voordeel van kunnen hebben.

Tekst: Annemaret Bouwman

Bewegen is belangrijk voor ieder mens. Wie een aantal keren in de week – matig – intensief beweegt, verlaagt zijn bloeddruk en loopt daardoor minder risico op hersenaandoeningen, zoals een beroerte en dementie. Ook is bewegen goed voor hart en bloedvaten; bewegen zorgt voor betere doorbloeding van de hersenen en zorgt dat de aanmaak van nieuwe hersencellen en verbindingen wordt gestimuleerd. Voor mensen met vaatlijden, zoals mensen die een beroerte hebben gehad, is bewegen dus extra belangrijk. Volgens Anne Visser-Meily, hoogleraar revalidatiegeneeskunde in het UMC Utrecht

en hoofd van het Kenniscentrum Revalidatiegeneeskunde Utrecht, bewegen de meeste mensen met een hersenaandoening echter te weinig. ‘Ze zijn vaak en snel moe en somber, zitten veel thuis en hebben daardoor vaak weinig sociale contacten. Ook hun omgeving stimuleert hen soms te weinig om lichamelijk actief te zijn. Dat is jammer, want juist voor deze mensen is beweging van belang. Beweging bevordert niet alleen hun lichamelijke en geestelijke gezondheid, maar geeft ook structuur aan hun dag of week. Bovendien biedt het de mogelijkheid om met andere mensen in contact te komen.’ Beweegadvies Uit onderzoek blijkt dat bewegen belangrijk is bij het voorkomen en behandelen van hersenaandoeningen. Toch geven zorgverleners nog te weinig beweegadvies aan mensen met een hersenaandoening. Visser-Meily: ‘Dat komt omdat er in de opleiding van de artsen onvoldoende aandacht is voor het belang van lichamelijke activiteit. Ook de risico’s van te weinig bewegen komen nauwelijks aan bod. Daardoor kunnen artsen hun patiënten niet juist informeren en motiveren en grijpen zij nog te snel naar medicijnen. Zonde! Beweging biedt veel voordelen, niet alleen bij revalidatie, maar ook daarna. Artsen zouden dit veel vaker moeten voorschrijven.’

Vraag & antwoord De medewerkers van de Infolijn beantwoorden vragen over de hersenen en (gevolgen van) hersenaandoeningen. Een voorbeeld uit de praktijk.

‘Beweging biedt veel voordelen, niet alleen bij revalidatie, maar ook daarna.’

Samen bewegen Gelukkig zijn er wel initiatieven om bewegen voor mensen met een hersenaandoening te stimuleren. Een voorbeeld waarin Visser-Meily een adviserende rol heeft gespeeld, is Meet me @ the Gym*, waarbij sportscholen zich kunnen certificeren voor de sportbegeleiding van mensen met hersenletsel. Visser-Meily: ‘Inmiddels zijn er 97 sportscholen gecertificeerd. De instructeurs

* Meet me @ the gym (MM@TG) is een project van de Hersenstichting en de Edwin van der Sar Foundation om mensen met hersenletsel meer te laten bewegen. In samenwerking met Fit!vak zijn inmiddels 97 beweegcentra goedgekeurd als sportcentrum voor mensen met een hersenaandoening. MM@TG werd mogelijk gemaakt door een subsidie van de Vriendenloterij. www.meet-me-at-the-gym.nl

weten bijvoorbeeld dat sommige mensen de volgorde van oefenen niet zelf kunnen onthouden, dat mensen eerder prikkelbaar kunnen zijn of dat de muziek en het licht gedempt moeten worden. In principe kan iedereen met hersenletsel bij dit soort sportscholen terecht, maar mensen kunnen natuurlijk ook op andere manieren meer bewegen.’ Visser-Meily benadrukt daarbij de rol van de omgeving, zoals de partner, familieleden en buren. ‘Door bijvoorbeeld samen een wandelingetje te maken of samen een stukje te fietsen, help je de ander zijn gezondheid te verbeteren. En ben je zelf ook goed bezig.’

‘Waarom gaat iemand met vasculaire dementie sprongsgewijs achteruit?’ Vasculaire dementie is, na alzheimer, de meest voorkomende vorm van dementie. Het wordt veroorzaakt door meerdere kleine infarcten als gevolg van slagaderverkalking of door één groot infarct. Door slagaderverkalking of atherosclerose ontstaan bloedstolsels die de kleinere hersenvaten verstoppen. Men spreekt dan van een TIA of herseninfarct. Hierdoor beschadigt het omringende hersenweefsel. De gevolgen hiervan variëren, afhankelijk van de plek van het herseninfarct en de grootte ervan. De symptomen nemen toe bij elk nieuw herseninfarct. Hierdoor is het verloop van vasculaire dementie tamelijk sprongsgewijs, vergeleken met de meer geleidelijke achteruitgang van andere vormen van dementie. Vaak hebben patiënten met vasculaire dementie al langer last van hart- en vaatziekten, een verhoogde bloeddruk, diabetes, hartritmestoornissen, nachtelijke onrust, een depressieve stemming of emotionele labiliteit. De eerste symptomen bij vasculaire dementie zijn trager handelen en spreken, meestal gevolgd door concentratieproblemen, stemmingswisselingen, afasie en spierzwakte. De persoonlijkheid van de patiënt blijft vaak wel nog lang intact. Pas in een later stadium is er sprake van geheugenverlies, uitvalsverschijnselen, slikproblemen en ongepast gedrag. De diagnose kan worden gesteld met een EEG, CT-scan of MRI-scan (voor het vaststellen van kleinere infarcten). Behandeling is gericht op het voorkómen van hernieuwde infarcten door medicatie en een gezonde leefstijl. Meer informatie op www.vasculairedementie.com. De Infolijn is op werkdagen bereikbaar van 9.30-12.00 uur. Bel 070-209 22 22 of mail infolijn@hersenstichting.nl. 13

In beweging Steeds meer mensen komen in beweging om geld in te zamelen voor de Hersenstichting. Zij zamelen geld in en brengen het werk van de Hersenstichting op een positieve manier onder de aandacht. Alle donateurs: hartelijk dank!

Op haar 15e kreeg Anne-Lie Boom een hersentumor. Nu maakt ze ansichtkaarten die ze verkoopt voor de Hersenstichting. ‘Ik heb nu een bedrag van € 151 binnen. Bij aankoop van een setje met negen gefotografeerde kaarten voor € 4,99 (+ verzendkosten) steunen mensen de Hersenstichting.’

De Slachtemarathon in Friesland is een wandeltocht met 14.000 deelnemers over de Slachtedijk. De tante van Huub Fischer, Len, zou dit jaar meedoen, maar kreeg een hersenbloeding. Huub heeft nu de tocht gelopen, samen met zijn broers en zoon Berend (midden). Huubs actie leverde € 426 op.

Jasmijn Tosseram heeft niet-aangeboren hersenletsel (NAH). Tijdens de verjaardag van haar grootvader gaf ze er een presentatie over. ‘In plaats van cadeaus wilde mijn opa graag geld voor de Hersenstichting.’ Een bedrag van € 516 is bestemd voor onderzoek naar NAH bij jongeren. Jelle Haan zwemt elk jaar met zwemvereniging de Vikings de Caspar de Robles zeezwemtocht (5 km). De zwemvereniging laat zich sponsoren en doneert ook het

inschrijfgeld. ‘Een clubgenoot kreeg een hersenbloeding, wat de keuze voor de Hersenstichting voor ons niet zo moeilijk maakte.’ De tussenstand is op dit moment € 500.

Ook in beweging komen? Kijk op www.hersenstichting.nl > Steun ons > Kom in actie 14

Carola (linksboven) en Debbie (tweede zittend links), samen met andere Vierdaagselopers voor de Hersenstichting.

Verhaal achter de gift

Uit de rolstoel, over de finish Carola van den Barselaar kreeg dertien jaar geleden een hersenstamontsteking (encefalitis*). Een zwarte periode voor haar familie en gezin. ‘Ik lag eerst in coma, daarna kon ik lang fysiek niets meer. Alles moest ik opnieuw leren! Van praten en zelfstandig naar het toilet gaan tot lopen.’ Toch loopt Carola weer. En niet alleen dat; samen met haar zus Debbie ging ze over de finish op de Via Gladiola van de 100 ste Vierdaagse in Nijmegen. Na langdurige revalidatie en na afhankelijk te zijn geweest van een rolstoel, later van een scootmobiel, kreeg Carola het in 2016 voor elkaar om samen met Debbie zeven maanden lang te trainen. De zussen wilden vier dagen lang veertig kilometer lopen en zo mensen steunen die, net als Carola, niet-aangeboren hersenletsel (NAH) hebben. ‘Debbie en ik hebben beiden een druk gezinsleven en een baan,’ vertelt Carola, ‘maar we

hebben toch elke week op maandag en donderdag anderhalf uur getraind. We begonnen met tien kilometer, voerden het aantal kilometers steeds verder op. In het weekend konden we vaak aansluiten bij georganiseerde wandeltochten van de Koninklijke Wandelbond.’ Via www.devierdaagsesponsorloop. nl kon iedereen Carola en Debbie sponsoren. ‘Er waren 120 goede doelen bij aangesloten,’ vertelt Debbie. ‘Het geld dat wij bij elkaar hebben gelopen gaat in ieder geval rechtstreeks naar de Hersenstichting, die het wat ons betreft vrijelijk mag besteden.’ Het doel van Carola en Debbie was in eerste instantie één euro per persoon per gelopen kilometer. ‘Dat komt neer op een bedrag van € 320, wat we ruimschoots hebben gehaald. En elke bijdrage is nog welkom.’

* Encefalitis is een ontsteking in het hersenweefsel, veroorzaakt door een virus of door een bacterie. Bij een ernstige ontsteking kunnen hersenfuncties uitvallen, waardoor bijvoorbeeld persoonlijkheidsveranderingen optreden, maar ook taalproblemen, bewustzijnsverlies en verlamming.

Reint Jellema, kinderarts in opleiding, wil te vroeg geboren kinderen een kans geven op een volwaardig bestaan

Tekst: John Ekkelboom Fotografie: MCM productions

Hersenschade beperken met stamcellen Jaarlijks lopen enkele honderden vroeggeboren baby’s in ons land hersenschade op door zuurstoftekort. Onderzoekers in Maastricht kijken of stamcellen* die schade kunnen beperken. De eerste experimenten zijn veelbelovend. Zowel voor, tijdens als na de geboorte kan een baby te kampen krijgen met zuurstoftekort. Hersencellen kunnen hierdoor afsterven, waarop het afweersysteem heftig kan reageren. Die reactie verloopt soms zo hevig, dat de hersenen extra schade oplopen. De gevolgen kunnen volgens Reint Jellema, kinderarts in opleiding in het Maastricht UMC+, zeer ernstig zijn. ‘De schade kan leiden tot spasticiteit, epilepsie en leer- en gedragsproblemen. Voor het kind, het gezin en de maatschappij een levenslange consequentie.’ Koelen Bij baby’s die zijn voldragen is het mogelijk de hersenschade te beperken door hen vlak na de geboorte drie dagen te koelen tot 34 graden Celsius. Hierdoor daalt de stofwisseling en komt ook het afweersysteem op een lager pitje te staan. Maar voor een te vroeg geboren baby – vóór 37 weken van de zwangerschap – is afkoelen niet mogelijk, legt Jellema uit. ‘Die kinderen moeten juist in een warme couveuse liggen. Door koeling krijgen ze extra complicaties. Daarom willen wij voor deze te vroeg geboren kinderen een alternatieve behandeling ontwikkelen.’ Afweersysteem in balans Samen met zijn collega’s van het laboratorium Kindergeneeskunde ontwikkelde Jellema eerst een diermodel dat de situatie van zuurstoftekort en hersenschade nabootst. Daarop konden zij een nieuwe therapie, gericht op de reactie van het afweersysteem,

Toekomstdroom Hersenschade heeft een enorme impact op zowel het kind, de ouders als de rest van de familie. ‘We willen die kinderen een kans geven op een meer volwaardig bestaan met weinig en het liefst helemaal geen beperkingen en handicaps.’ Lees de hele toekomstdroom op www.hersenstichting.nl > Actueel > HersenMagazine

uittesten. Zij richtten hun pijlen op zogenaamde mesenchymale stamcellen, afkomstig uit het beenmerg van gezonde donoren. Deze stamcellen zijn nog zo primitief, dat het afweersysteem van de ontvanger ze niet als bedreigend

stamcellen toe te dienen die verantwoordelijk zijn voor de therapeutische werking. Jellema: ‘Het is een heel gedoe om stamcellen in goede conditie te bewaren en klaar te maken voor toediening. Het zou veel handiger zijn wanneer

‘Voor te vroeg geboren kinderen willen we een alternatieve behandeling ontwikkelen.’ ervaart. Bovendien zijn die stamcellen in staat het afweersysteem in balans te brengen. Via het diermodel hebben de onderzoekers aangetoond dat deze stamcellen een gunstig effect hebben. De schade in het door zuurstoftekort bedreigde brein werd beperkt. Met steun van de Hersenstichting hebben de Maastrichtse wetenschappers gekeken of het misschien voldoende is om alleen fragmenten van die

* Een stamcel is een cel waaruit nog allerlei cellen gevormd kunnen worden. Deze kan zich specialiseren tot bijvoorbeeld een bloedcel, een huidcel, etc.

je die fragmenten kant-en-klaar op de plank hebt liggen en direct kunt inzetten na de geboorte.’ Uit proeven bleken de deeltjes echter iets minder te werken dan de volledige stamcellen, vertelt de kinderarts in opleiding. ‘Vooralsnog lijken de cellen het meest effectief. Bovendien weten we ook uit onderzoek bij volwassenen met een herseninfarct dat de stamcellen veilig zijn en goed werken. Onze volgende stap is om de stamcellen te testen bij vroeggeboren baby’s met hersenschade. Het is belangrijk dat we zo snel mogelijk een therapie kunnen inzetten om de risico’s van zuurstoftekort tot een minimum te beperken.’ 17

tgerust enneer en vernen

Gevolgen slecht slape n Zowel op de korte termijn als op de lange termijn heeft een slechte of versto orde slaap een negat ieve invloed op de gezondheid. Op de bewegingkorte termijn kan slecht leiden slape Soorten ppersn tot conce nscha Wete ntrati en. evormgenproblem enegeheu at in talloz en. Op Bewe deging langebesta termijn heeft en beweging: e slaap een negatieven. iden drie soortslecht invloe ondedrsche op het afweegen; om u te verplaatse rsyste em eld bedo en leidt bewe l het ionee tot een n of verho • Funct ogd risico op onde wandelen, fietse rbeel r ander e dangst en depressie, nder vallen bijvoo diabeHiero tes type 2, obesitas, hart- en vaatziekten en pen. dementie. traplo Wann een wandeling of eer u langer danrbeel driedmaanden tenm atief bewegen; bijvoo drie•dagen Recreper inste week slaapp r. men heeft en hierv nen of cht in de natuuroble hinder fietsto an ondervind t in hetbewe om gezondheidsrede dagelgen ijks funct ioneren, raadpleeg intensief dan •uwSport huisaen; rts en schakel event r. ueel specialistische voor het plezie hoein. elkaar inhulp ging verschillen van Deze soorten bewe ert. intensief u ze uitvo vaak, hoe lang en hoe dagelijks een het erover eens dat Wetenschappers zijn beweging de oten matig intensieve half uur aaneengesl ‘Matig . komt e goed ten algehele gezondheid og gaat n dat de hartslag omho intensief ’ wil zegge t tijdens de dieper en sneller word moet en de ademhaling zo dat u elke dag hevig niet dus is Het beweging. en; nen gezond te houd sporten om uw herse elen of flink wand stevig dagelijks een half uurtje meest heel effectief zijn. De doorfietsen kan al ies te uw cognitieve funct efficiënte manier om als intensieve beweging matig door is , verbeteren te combineren met n fietse en en stevig doorwandel oefeningen. spier versterkende

voor iedereen Beweging is goed bewegen. om te beginnen met Het is nooit te laat ging een ssen waardoor bewe De biologische proce , werken namelijk bij de hersenen heeft positieve invloed op n dat u tijdens uw oede nschappers verm alle leeftijden. Wete verbindingen de en de sterkte van jeugd de hoeveelheid dingen bieden n opbouwt. Die verbin tussen de hersencelle van hersenfuncties. ng ruitga achte bescherming tegen sterker en Hoe ve’. reser ‘cognitieve Dit noemen zij de hoe groter de n in de hersenen zijn, talrijker de verbindinge erming. Een klein en hoe beter de besch ve reser tieve rlinge cogni n, maar met veel onde ncelle herse g weini brein met brein met veel t beter dan een groot verbindingen werk en. hebb n dinge g verbin hersencellen die weini de opbouw t beweging bij aan Op jonge leeftijd draag

Hersenstichting

Jan Mulder, voetbalcommentator en voormalig Nederlands voetballer, is ambassadeur voor de Hersenstichting. Afgewisseld met ambassadeur Bart Chabot verzorgt Jan een column.

kunnen u hierover

adviseren.

Met dank aan prof. dr. E.J.W. van Some ren, hoofd afdeling Slaap en Cognitie bij het Nederlands Instit uut voor Neurowete nschappen en de Vrije Universitei t Amsterdam, en dr. A.W. de Weerd, als neuroloog verbo nden aan slaapcentr um SEIN, die aan de totsta ndkoming van deze folder hebben meegewerk t.

Meer informatie sport.nl www.kenniscentrum sport en beweging overnstich Steun Alles de Herse ting op www.hersenstic hting.nl

Geef om je hersenen

Hersenstichting

Op 22 maart van het Jaar des Heeren 2016 stond ik op, maakte een kop koffie, las de krant – alles in mijn hoofd ging z’n gewone gangetje –, zette de televisie aan en las op teletekst: ‘Johan Cruijff overleden.’ Op hetzelfde moment begon mijn telefoon sms te piepen. Dertig keer achter elkaar. Ik heb ook gevoetbald, zelfs met Johan; mij werd om gedachten gevraagd. De Volkskrant moest een groot stuk hebben, Humo belde, radioprogramma’s meldden zich. De Wereld Draait Door wijdde het hele uur aan Cruijff: of ik wilde komen. Na alle gedenkartikelen te hebben geschreven, reed ik naar Amsterdam, ging naar de schmink, stond op uit die stoel, begon te wankelen en te zweten, te braken en ongearticuleerd te brabbelen. Waren we op weg naar de grote uitgang? Een ambulance bracht me naar het VU, waar een TIA in de hersenen werd geconstateerd. Een uur later was er niets meer van te merken, drie dagen later waren we weer thuis. Het gaat voortreffelijk. Scans hadden aangetoond dat mijn hersenen niet zijn veranderd en zelfs het kleinste litteken er niet is. Geliefden en vrienden hebben het moeilijker. Ze vertrouwen het zaakje niet. Jan moet veel rusten en in de gaten gehouden worden. ‘Hoe is het met je?’ Heel vaak. ‘Voel je je wel goed?’ Nog vaker. ‘Je werkt te hard.’ Alsmaar door.

hersenen zet alles op alles om De Hersenstichting te genezen en hersenaandoeningen gezond te houden, dit te bereiken laten Om . teren verbe patiëntenzorg te g en voeren we , geven we voorlichtin we onderzoek doen cten uit. vernieuwende proje hures Folders en broc en over zijn de volgende uitgav Bij de Hersenstichting verkrijgbaar: hersen(aandoening)en en training • Folder Hersenen en slaap • Folder Hersenen ugen • Zorgwijzer Gehe te bestellen. om deze uitgaven direct Vul de bestelbon in

Nederland Hersenstichting 60 48 16 CD Den Haag, 070-3 Postbus 191, 2501 .nl www.hersenstichting 0000 000 860 IBAN: NL18 INGB hting.nl

ting op www.hersenstic

Steun de Hersenstich

Geef om je hersenen

Vernieuwde folders Slapen doet iedereen. Maar wat is slaap eigenlijk? In Hersenen en slaap, onze folder in een nieuw jasje, leest u alles over hoe onze hersenen slaap reguleren, en hoe we een gezond slaappatroon ontwikkelen. En natuurlijk alles over wat slaap met de hersenen te maken heeft. Ook Hersenen en beweging heeft een vernieuwd uiterlijk. In de folder vindt u antwoorden waarom hersenen nodig zijn om te bewegen. Of hoe beweging het functioneren van de hersenen op allerlei manieren positief beïnvloedt. Met handige tips over hoe u door te bewegen zelf uw hersenen in conditie kunt houden. Hersenen en beweging en Hersenen en slaap zijn vanaf nu te bestellen tegen verzend- en administratiekosten via www.hersenstichting.nl.

Hersenweetje Antioxidanten tegen parkinson Bepaalde moleculen, de zogenoemde oxidanten, kunnen hersencellen aantasten. Bij de ziekte van Parkinson bijvoorbeeld zijn vooral dopaminecellen in de hersenen beschadigd. Een nieuwe studie toont aan dat de beschadigde dopaminecellen bij parkinsonpatiënten herstellen, als ze antioxidanten krijgen toegediend. Ook de symptomen van parkinson verminderen dan. Plos One, 2016

Hersenen en beweging

ng. Door een zijn van levensbela n Gezonde hersenen kwijt. Lopen, prate raak je vaak jezelf zomaar hersenaandoening lfsprekend lijkt, kan vanze zo wat alles en denken, ooit in zijn leven te krijgt een ieder el voorbij zijn.Vrijw moet stoppen. naandoening. Dat maken met een herse

en Erik Scherder (VU) Met dank aan prof. (RUG), ke van Heuvelen Zee en dr. Marie prof. Eddy van der folder hebben ndkoming van deze die aan de totsta meegewerkt.

Veranderende hersenen

Sinds 22 maart werken hun hersenen anders.

Hersenen en slaap

Gezonde hersenen zijn van levensbela ng. Door een hersenaandoening raak je vaak jezelf kwijt. Lopen, prate en denken, alles wat n zo vanzelfsprekend lijkt, kan zomaar voorbij zijn.Vrijwel iedereen krijgt ooit in zijn leven te maken met een herse naandoening. Dat moet stoppen. De Hersenstichting zet alles op alles om herse gezon Tipsd te houden, herse te en nen naand dertig minut te perio niet lukt om dagelijksoeningen re genezdes patië hetorg en en ntenz • Als te verbeteren korte metdit . Om u beginnen te bereikenislaten gen, kunt we onde bewerzoek ging doen, gevenminut bewe Alle en. rbeeld tien we voorlichting en voeren we vernivan bijvoo euwe nde proje cten uit. mooi meegenomen. want n, te make ren om bewegen leuk manie Fold er Zoeken • ers brochures werkt niet goed. Probe tegen uw zin doen Bij de Herse dingennstich met een vriend of ting zijn gen, de volge en same nde nuitgav te bewe enr over ieerding)en hersen(aan gevardoen motiveren. elkaa kunt verkr u en lig r: ; dat is gezelijgbaa groep • Foldeeen r Hers enen en training e routines in uw leven, beweging aan ander el enen • Folde of • Kopp r Hers en voed boodschappen op de fiets rbeeld door uw ing • Zorgwijze bijvoo en als r Gehe ugen eerder uit te stapp halte een , doen d te Vul de beste lopen lbon in om deze of een wandeling te pauze uw uitgav in en direct te bestellen. u met de bus reist maken. stappen per rbeeld om 10.000 enteller • Stel doelen, bijvoo u meten met een stapp kunt Dit n. zette te Hersensticht dag ing telefoon. ele mobi uw op Postbus 191, een app of2501 CD Den Haag, 070-3 60 48 16 www.hersenstichting .nl IBAN: NL18 INGB 0000 000 860

Beeldbank. Foto’s: (c) Nationale

kan ook k niet dtypes: sen. tijdelijk weer.

Column Jan Mulder

Foto: Tom Verbruggen | HH

efte oefte. r per nacht. nacht omen of uisteren melijk en van fact, leeftijd, g en hun ssenen. ouder e slaap.

Tips voor gezo nde slaap • Zorg voor voldo ende blootstelling aan natuurlijk daglicht overd ag, vooral ’s morgens; • Spor t intensief zo’n drie-vier uur voor u wilt slapen, maar niet dichter bij uw bedtijd; • Vermijd dutjes overd ag; • Onderneem een uur voor het slape n gaan alleen nog maar ontspannen de activiteiten; • Vermijd alcoholof cafeïnehoudend e dranken en nuttig geen zware maaltijd in de uren voor het slapen gaan; • Zorg voor een rustig beschermt beweging endaarn donkaere slaapkamer ; tieve reser ve,een Laatcogni van• de smar tphones/tab lets/la ng. ptops en tv’s tieve achteruitga weg uit de cogni slaapk tegen amer ; eren • Probeer een regelm g kunnen ook profit atige tijd oenin voor het opstaan een hersenaand met te en Mens houd rderen. aan en, ook in het week bevo kan el herst end. het t van beweging, omda en letten. grenz hun op mensen extra Wel moeten deze eiding te aan om onder begel doen. Wetenschappers raden sche controles te laten en regelmatig medi Mee gen rma r info bewe tie www.slaapregister.nl er ook negatieve dat een ieder geldt voor Meed oenslotte Ten aan slaapo het risico op vallen nderzoek om zoals te an,meer leren over uw eigen en van beweging besta effectslaap ’s wegen lang niet op res. Maar deze risico wwwof blessu .lichtv oorla ter.nl effecten van beweging. eve positi eren Tips om de tegen uw omgeving beter gingsprogramma select bewe te verlic een hten beste www.nswo . U kunt .nldus het am kunt opbouwen past en dat u langza Nederland dat bij tscholen, se uveren Spor en! iginguw grenz voor rlijke Slaap natuu - en Waak Onderzoek Blijf altijd binnen scentra (SMA) sportmedische advie revalidatiecentra en

Foto’s: (c) Nationale Beeldbank.

onregelmatige bedti jden uw biologische klok ontregelen. Lang uitslapen op vrije dagen kan het slaapw aakritme verstoren omdat de klok zich dan constant moet aanpassen, of omdat u ’s avond s niet genoeg slaapd ruk heeft opgebouwd. Ook alcoh ol heeft een negatieve invloed op slaap. Het inslapen gebeu rt misschien snelle r, maar u wordt later in de nacht vaker wakk er. Verder kunnen cafeïn ehoudende dranken en etensware n het signaal van de opgebouwde slaapdruk verstoren. Cafeïne voorkomt het slaapverwekkende effect van adeno sine en heeft daard oor een activerende werking.

functie n lichamelijk ebben op den wat we laap helpt bij de slaap lijken urt’ te krijgen. de slaap, taat oeld en

Hersenstichting Postbus 191 2501 CD Den Haag Telefoon: 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519 IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 14e jaargang, nummer 3 Redactie Anja Bemelen (eindredacteur), Irene Broer, Martin van der Eijk, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Dirk-Jan Saaltink, Laura Smit-Rigter, Marcel Vergeer. Met dank aan Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Heleen Geubbels, Sandra Oosterveen, Elise Turk, Tarquínia Zeegers. Omslag Professor Eric Vermetten Fotografie: Ilco Kemmere Grafische vormgeving Jannie de Groot, Hilversum Infographic (pagina 4-5) Zijlstra & ten Hove Druk Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting zet alles op alles om hersenen gezond te houden, hersenaandoeningen te genezen en patiëntenzorg te verbeteren. Om dit te bereiken laten we onderzoek doen, geven we voorlichting en voeren we vernieuwende projecten uit. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van 72.600 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: HersenMagazine jrg. 14, nr. 3, augustus 2016. Voor overname van hele artikelen en/of fotografie neemt u contact op met: abemelen@hersenstichting.nl.

Hersenkraker Vul de kruiswoordpuzzel in. De cijfers in de oplossingsbalk komen overeen met de cijfers in de puzzel. De letters bij deze cijfers vormen de oplossing die u vóór 15 oktober 2016 kunt sturen naar: Hersenstichting, Postbus 191, 2501 CD Den Haag. Of u stuurt een e-mail naar: hersenkraker@hersenstichting.nl. U maakt kans op één van de vijf exemplaren van Ons geniale geheugen van Hannah Monyer & Martin Gessmann | Uitgeverij De Bezige Bij, 2016.

16 18

17 19

24 25 30

35 38

37 41

Horizontaal: 1. Bevlieging 4. Hoge berg 7. Hemellichaam 11. Wees gegroet 12. Schoeisel 14. Ik 15. Eerste optreden 16. Opplakbriefje 17. Vlaktemaat 18. Bladgroente 19. Hetzelfde 22. Waterdeeltje 24. Ontzag 26. Vulkaan op Sicilië

29 33

De puzzeloplossing in HersenMagazine 2 – 2016 luidt ‘Radiotechnicus’. Hersenstormen van Jon Palfreman | Uitgeverij Balans, gaat naar: R.T. Kooistra-de Grave, Doorwerth; B. Cuperi, Groningen; J.P. Donselaar, De Bilt; J.M.A. Franse, Oosterhout; Th. C. Bouwman, Den Haag.

Het HersenMagazine is een uitgave voor donateurs en relaties van:

Verticaal: 27. Afgestoken graszode 30. Optreden 32. Profeet 34. Octrooi 36. Voor altijd 37. Plaats in Gelderland 38. Mode 40. Roem 41. Bladader 42. Engels bier 43. Mest

1. Navigatiemiddel 2. Nakomeling 3. Bede 4. Wilde haver 5. Bergplaats 6. Voor 8. Geschrift 9. Insecteneter 10. Palmriet 12. Legerrang 13. Slaapplaats 20. Een weinig 21. Bid (Latijn) 22. Sneu

23. Gravin van Holland 25. Geeuwen 26. Wondvocht 28. Vertakte horens 29. Rivier in Afrika 31. Kledingstuk 33. Voormalige Italiaanse munt 35. Brandgang 36. Een zekere 39. Oude lengte maat

Keurmerk hersenletsel voor 97 beweegcentra

De Hersenstichting zet zich in voor alle mensen met een hersenaandoening. Ook proberen we er alles aan te doen om hersenziekten te voorkomen. Veel mensen die hersenletsel oplopen krijgen te maken met gevolgen die hun leven op zijn kop zetten. Sport en bewegen is dan essentieel voor het herstel. Dat is de reden waarom we sport en beweging bij hersenletsel ondersteunen. Bijvoorbeeld door Meet Me @ The Gym, een project dat we samen met de Edwin van der Sar Foundation en brancheorganisatie Fit!vak in 2012 hebben opgezet.

deskundige begeleiding rustige sportomgeving persoonlijke aandacht

www.hersenstichting.nl

PREVENTIECENTRUM

Geef om je hersenen

Inmiddels zijn er in heel Nederland 97 sporten beweegcentra die een licentie hebben om mensen met hersenletsel deskundig te kunnen begeleiden. Een resultaat waar we trots op zijn! Het project Meet me @ the Gym is mede mogelijk gemaakt door de Vriendenloterij.