bulletin
j u l i
2 0 1 2
dordrechts museum
n o g
n o o i t
Bulletin 2-2012_7.indd 1
z 贸
v e e l ,
z 贸
m o o i
e n
z 贸
s p a n n e n d 09-07-12 09:38
coloFon redActie:
Henriette Fuhri Snethlage FotogrAFie:
Marco de Nood, Richard Boonstra, Huib Kooijker, Mascha Joustra e.a. vormgeving:
4 A.P. schotel
8 PirosmAni
Jantijn van den Heuvel, Made druk:
Drukkerij Romein Etten-Leur oPlAge:
2000 uitgAve:
Dordrechts Museum © 2012 issn:
1384-332x
10 cuYP & cuYP
14 AAnwinst
17 Porselein
20 kunstgreeP
2 2 deze zomer
24 AgendA
Dordrechts Museum Museumstraat 32 3311 xp Dordrecht bezoekAdres:
Museumstraat 40 internet:
www.dordrechtsmuseum.nl Telefoon (078) 7708 708 Fax (078) 6319 783 omslAg:
willem de zwArt Aan het strand, 1886 paneel, 27,5 x 23,5 cm Dordrechts Museum
Deze uitgave wordt mogelijk gemaakt door een substantiële bijdrage van de Vereniging Dordrechts Museum.
Al meer dAn 1100 leden! Vereniging & Dordrechts Museum: historisch verbonden Lid worden of meer informatie: www.verenigingdordrechtsmuseum.nl
m u s e u m s t r A At 4 0 , d o r d r e c h t ( 0 78 ) 7 7 0 8 7 0 8
dordrechts museum
volg ons ook oP FAcebook , Flickr , t witter en Youtube Bulletin 2-2012_7.indd 2
09-07-12 09:38
E e n b ij z o n d e r m o m e n t . . . T a p ij t e n z a a l h e r o p e n d Op 23 mei heeft professor mr. Pieter van Vollenhoven, voorzitter van het Nationaal Restauratiefonds, de gerestaureerde tapijtenzaal in Huis Van Gijn heropend. De zaal met 18de-eeuwse tapijten – de oudste tapijtenzaal in een Nederlands woonhuis die bewaard is gebleven – heeft in 2011 een uitgebreide opknapbeurt ondergaan en is nu weer in volle glorie te zien. Na een uitgebreid kleuro nderzoek is de zaal weer in de oorspronkelijke groentinten geschilderd. De wandtapijten met scènes uit het herdersspel Il pastor fido, bij de bouw van het huis omstreeks 1830 speciaal voor deze ruimte gemaakt, zijn door het icat restauratieatelier in Cruquius gerestaureerd en schoongemaakt. Over de tapijten, het restauratieproces en de geschiedenis van de zaal valt veel te vertellen. De restauratie was dan ook dé gelegenheid om een nieuw informatieprogramma voor het publiek te ontwikkelen. Via twee touch screens is informatie in de vorm van foto’s, filmpjes en tekst voortaan permanent beschikbaar in de zaal. Zonder de financiële steun van derden was dit alles niet mogelijk geweest. Het hele project kon worden gerealiseerd dankzij bijdragen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentenzorg, het Lindenweijfonds van het Prins Bernard Cultuurfonds, Stichting De Gijselaar-Hintzenfonds, het Van der Mandele Fonds en Randstad. Prof. Mr. Pieter van Vollenhoven spreekt de aanwezigen toe in de Tapijtenzaal
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 3
3
09-07-12 09:38
DE WERELD VA N HET WATER A . P. S c h o t e l 1 8 9 0 -1 9 5 8
Water, lucht en schepen – in alle seizoenen, bij wisselend weer en steeds in een ander licht. De Dordtse schilder Anthonie Pieter Schotel was er zijn leven lang door gefascineerd. Een gedreven kunstenaar die de sfeer van het moment wonderlijk goed kon treffen. Succesvol ook, zelfs in de crisis jaren dertig. In het Dordrechts Museum is tot en met 14 oktober 2012 een keuze uit zijn werk te zien.
Marleen Dominicusvan Soest
1. Schepen op stroom voor Dordrecht, 1920 doek, 80 x 100 cm particuliere collectie
Anton Schotel (1890-1958) wilde al vroeg schilder worden. Niet vreemd in het Dordrecht van zijn jeugd, waar veel kunstenaars uit binnenen buitenland te vinden waren. Schilderen zat bovendien in zijn genen. De bekende 19deeeuwse Dordtse zeeschilders J.C. en P.J. Schotel waren verre familieleden. Anton was elf toen hij in 1901 van de Dordtse impressionist Herman Gunneweg (1846-1904) schilderles kreeg. Deze leerde hem buiten te schilderen, direct naar de natuur. Observeren en wat het oog registreert – veranderend weer of licht effecten – direct vastleggen op doek of paneel. Met altijd iets op de voorgrond, een meerpaal of een kadewand. De lesperiode duurde amper drie jaar, maar was cruciaal. Schotel was een voornamelijk self made man, ontvankelijk voor trends en adviezen. Hij werd een rasechte ‘plein air’ schilder, werkend in de stijl van de Dordtse impressionisten.
H e t o o g v a n e e n f o t o g r aaf In 1914, 24 jaar oud, werd Schotel werkend lid van het Dordtse tekengenootschap Pictura. Zo kon hij deelnemen aan (verkoop)exposities. Een jaar later verruilde hij zijn kantoorbaan voor het kunstenaarschap. Hij huurde een etage met atelier op de Bomkade 4 aan de Maas. Water en schepen voor de deur: de motieven lagen voor het oprapen. Schotel was nu full time schilder. Hij ging experimenteren met gedurfde formaten, overmoedig groot soms, maakte gewaagde afsnijdingen of zoomde in op details. Geïnspireerd door de fotografie? Ongetwijfeld. Hij was een verwoed fotograaf én filmer. En dat hij opnames gebruikte bij het schilderen ligt voor de hand. Ook schilders als Willem Witsen (1860-1923) en George Breitner (1857-1923) maakten gebruik van foto’s. Schotel deed zelfs meer: hij kéék met de ogen van een fotograaf. Zoals hij water en reflecties weergaf valt niet te fotograferen of filmen. Zeker niet in een tijd die alleen zwart-wit opnames kende. Schepen op stroom voor Dordrecht uit 1920 (afb. 1) lijkt wel een still uit een film. Het is een simpel motief: boten liggen klaar voor vertrek. Maar de echte blikvanger is het water, met zijn reflecties van de wolkenlucht in een geraffineerd tegenlicht. Bruingrijzen, blauwtinten, wit-roze accenten: het is een loodgrijze winterdag in de vroege avond. Het ging Schotel om het weergeven van de sfeer van het moment. Daarin was hij een meester. D o r d r e c h t Belangrijk voor Schotels ontwikkeling was de vriendschap met de Vlaamse schilder Maurice Sijs die hij in 1919 had leren kennen. De grijsen bruintinten van de Dordtse impressionisten maakten plaats voor een genuanceerder en geraffineerder palet. Neem Gezicht op de Bomkade (afb. 2) uit 1921. Het is een stukje
4
Bulletin 2-2012_7.indd 4
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:38
2. Gezicht op de Bomkade, 1921 doek, 100 x 140 cm Kunsthandel Mark Smit, Ommen
Dordrecht dat op zijn netvlies stond geschreven. Hij koos een moment laat op de dag. Er is nog wat bedrijvigheid: bootjes meren af, zeilen worden gestreken. De zon is bijna onder, de lucht kleurt lila-roze en in tegenlicht is pakhuis Vredenburg nog net geen silhouet. Met vlotte, stevige toetsen schilderde Schotel een betoverend sfeerbeeld. Het clubgebouw van de Koninklijke Dordtse Roei- en Zeilvereniging (afb.3) uit 1922 heeft
iets van een snapshot. Schotel heeft het reilen en zeilen bij het botenhuis ook gefilmd. Maar het expressieve beeld op doek is veel sprekender. Het plezier spat ervan af. Opnieuw is Sijs’ invloed aanwijsbaar. Van hem leerde Schotel ook werken met tempera, een verfsoort met eidooier als bindm iddel. Ideaal voor buitens tudies, want temperaverf droogt snel en kleuren vervloeien niet. In deze techniek schilderde hij zittend op de kade de Lombardbrug (afb. 4) met spiege3. Jachthaven met clubhuis van de Koninklijke Dordrechtse Roei- en Zeilvereniging, 1922 doek, 59,5 x 68,5 cm particuliere collectie
4. Gezicht op de Lombardbrug te Dordrecht, 1924 tempera, 45,5 x 55 cm Dordrechts Museum
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 5
5
09-07-12 09:38
5. Nieuwe Haven in winter met Grote Kerk, 1925 doek, 80 x 100 cm particuliere collectie
6. Waschdag, 1921 doek, 41,5 x 53,5 cm Zuiderzeemuseum, Enkhuizen
7. Uitvarende Volendamse vloot doek, 80 x 100 cm collectie Lieveland, De Rijp
6
Bulletin 2-2012_7.indd 6
lingen in het water, door het zonlicht feestelijk gekleurd. Schotel maakte een spannende uitsnede. Misschien had hij een verw ante compositie van Willem Witsen voor ogen. Tentoongesteld bij Pictura in 1924, oogstte dit werk veel lof. Al in zijn Dordtse jaren zocht Schotel inspiratie buiten Dordrecht. Hij was inmiddels in 1920 getrouwd met Elisabeth Goedvolk en met haar trok hij eropuit. Aanvankelijk zocht hij het dichtbij, in Rotterdam en Volendam. Vanaf 1923 gingen ze ook naar het buitenland: Brugge, de Belgische kust, Londen en de Franse Rivièra, met de auto, via Parijs en Bretagne. Het bracht verandering in Schotels werk. Zijn schilderstijl werd dun en diffuus, de kleuren zacht en ijl. De losse toetsen en lichte tinten van de Franse impressionisten moeten eyeopeners zijn geweest. In Nieuwe Haven in winter met Grote Kerk (afb. 5) is dat te zien.
V o o r d e w i n d In 1925 verhuisden de Schotels naar Volendam, het kleurrijke vissersdorpje aan de Zuiderzee dat veel kunstenaars aantrok. Ze waren er al vaker geweest. Houten huisjes, haven, oude buurtjes, mensen in klederdracht: schildersm otieven in overvloed. Schotel nam deze onderwerpen ook wel eens ter hand (afb. 6), maar zijn ware passie lag bij de botter, de stoere vissersboot met zijn bruinrode zeilen. Die wilde hij ‘volkomen in zijn macht krijgen’. Alles registreerde hij. Het uitvaren van de botters, hun aankomst, de boten in de haven of op het weidse water van de Zuiderzee. Zomer en winter, bij regen en sneeuw. En altijd is er dat samenspel van schepen, water, lucht en licht. In de Uitvarende Volendamse vloot is dat prachtig te zien (afb. 7). Soms lijkt het alsof Schotel zelf op een schip zat en alles van dichtbij vastlegde. Toch stond hij gezien zijn watervrees ook dit keer op de steiger. In 1927 was het tijd voor iets nieuws. Na wat omzwervingen werd het in 1929 Laren, het trendy kunstenaarsdorp in het Gooi. Van hieruit werden Zuiderzeedorpen bezocht en buitenlandse reizen ondernomen. Nu naar Normandië en Bretagne, waar vooral de kustplaatsjes trokken. Eén van de favoriete was Concarneau, de thuishaven van de tonijn- en sardinevissers (afb. 8). Het ging Schotel voor de wind. Hij was lid van diverse kunstenaarsverenigingen, ook in Amsterdam. Op tentoonstellingen, aan huis en via de kunsthandel werd goed verkocht. Schotels werk sprak een groot publiek aan. Bewonderd werden de ‘paarlmoerige nuanceering’ – verkregen door vage contourlijnen – en het zinderend licht, gesuggereerd met pasteltoetsen op effen ondergrond. Na 1927 dateerde Schotel zijn werk niet meer. Wanneer een schilderij d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:38
8. Concarneau, Bretagne, 1935 doek, 100 x 100 cm particuliere collectie
ontstond is soms moeilijk te zeggen. Zijn onderwerpskeuze vormt geen aanknopingspunt; succesvolle thema’s werden herhaald.
110 mm
235 mm
20 mm
10. Muiden, aan de Vecht doek, 80 x 100 cm particuliere collectie
Bij uitgeverij thoth is een uitgebreide monografie verschenen, geschreven door Carole Denninger. Tijdens de tentoonstelling € 29,90, daarna € 34,95.
235 mm
110 mm
A.P. Schotel 1 8 9 0 -1 9 5 8
De werelD vA n h e t wAt e r
Robin Lutz maakte een film over het leven en werk van A.P. Schotel. Deze film is gedurende de tentoonstelling doorlopend te zien in De Zaal. 286 mm
De werelD vA n h e t wAt e r
Anthonie Pieter Schotel (1890–1958), een van oorsprong Dordrechtse schilder, beperkte zich tot vrijwel één motief: het water. Daarmee zette hij niet alleen de traditie voort van zijn illustere naamgenoten, de zeeschilders J.C. Schotel (1787–1838) en P.J. Schotel (1808–1865), maar ook van belangrijke binnen- en buitenlandse schilders die in het Dordrecht van de negentiende eeuw hun inspiratie vonden, zoals Jongkind, Turner, Whistler en Witsen. Vanuit zijn opeenvolgende woonplaatsen (Dordrecht, Volendam, Vlissingen, Rotterdam en Laren) bestudeerde hij het water en de schepen. Hij was verknocht aan de stoere botters op de Zuiderzee die hij onder een steeds wisselende hemel de Volendamse haven zag binnenkomen en verlaten. Door de aanleg van de Afsluitdijk (1932) verdween een groot deel van de machtige houten vissersvloot en legde Schotel zich meer toe op de pleziervaart in Loosdrecht en Muiden. De oorlog vormde in zijn leven een in alle opzichten pijnlijke periode die hij, ook artistiek gezien, maar moeizaam overleefde. Over succes had Schotel tijdens zijn leven niet te klagen. Critici noemden hem lovend ‘de Mesdag van de Zuiderzee’ en ‘Aquarius’ van de Gooise schilders. Het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen bezit een fraaie collectie van zijn werk. Deze verzameling Schotels vormt nu een historisch document van de Zuiderzee.
A.P. Schotel
lAAtste jAren Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog gingen de zaken goed. Schotels realistische impressies pasten bij het ‘volkseigen’ kunstideaal van de bezetter. Hij deed mee aan verkoopexposities in Laren, Amsterdam en Den Haag. En zelfs in Duitsland. Maar in het laatste oorlogsjaar was het gedaan met de voorspoed. In september 1944 vluchtten de Schotels naar Duitsland, bang voor wat de op handen zijnde bevrijding zou brengen. Een tijd van honger, ziektes en weinig werklust volgde. Juni 1946 waren de Schotels in Laren terug, ziek en berooid. Maar in de jaren daarna ontstonden geleidelijk nieuwe schilderijen. Minder gedurfd dan vroeger: de dromerige sfeer had plaats ge maakt voor een realistischer beeld. En lag vroeger het accent op schepen en water, nu richtte Schotel de blik omhoog. Haven van Rotterdam, zomer 1958 (afb. 9) is een imposant voorbeeld. Driekwart van het doek is met wolkenformaties gevuld, zoals bij de Hollandse meesters van de Gouden Eeuw. ‘Eerlijk-nederlands’ meende een recensent, die het op Schotels laatste expositie in 1958 zag. Weer had Schotel succes. Kort erop overleed hij.
9. Haven van Rotterdam, zomer 1958 doek, 90 x 130 cm particuliere collectie
w w w . th oth . n l
Tentoonstelling, boek en film zijn tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de Elisabeth Goedvolk Stichting.
Gezicht op de Bomkade, 1921 olieverf op doek, 100 x 140 cm
Mark Smit Kunsthandel,
Carole Denninger
Ommen
Op 19 augustus 2012 vindt in het museum een concert plaats met impressionistische muziek uit de tijd van A.P. Schotel, de voorstelling Debussy Poétique van Duo+. Duo+ is opgericht door harpiste Sabien Canton en fluitist Wouter van Breugel. Zij ontwikkelen muzikale voorstellingen waarbij zij samenwerking zoeken met beeldend kunstenaars, componisten, dichters, filmmakers en choreografen. Ter gelegenheid van Debussy’s 150ste verjaardag ontwikkelde Duo+ met mezzosopraan Ellen van Beek de voorstelling Debussy Poétique over componist Claude Debussy en de dichters die hem inspireerden. Meer informatie en aanmelden, zie www.dordrechtsmuseum.nl.
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 7
7
09-07-12 09:39
k l e u r r ij k e o p e n i n g
p i r o s m a n i n o g t/ m 3 0 s e p t e m b e r t e z i e n Op 5 mei jongstleden opende Sandra Roelofs, de First Lady van Georgië, de tentoonstelling Op zoek naar Pirosmani. Het werk van de Georgische kunstenaar Niko Pirosmani was tot nu toe vrij onbekend in Nederland. Maar het mag een echte ontdekking genoemd worden. De naïeve schilderijen blinken uit in zeggingskracht en ontroeren tegelijkertijd.
Niko Pirosmani Giraf doek, 138 x 112 cm Tbilisi, Georgisch Nationaal Museum
De recensies zijn lovend. Hilda Bouma bijvoorbeeld schrijft in het Financieele Dagblad: ‘Wat de schilderijen gemeen hebben is hun grote beeldende kracht en het nagenoeg ontbreken van een boodschap. En dat ontroert. Zo’n giraf die Pirosmani uit zijn hoofd heeft geschilderd en die meer lijkt op een schimmel met een lange nek is een geweldig grappig schilderij. (…) Een hert kijkt je loensend aan in een berglandschap. Moet je hier nu om lachen of niet? Dat mag best, want iets kan tegen kitsch aanschurken en tegelijkertijd overtuigend zijn.’
Meerstemmige zang tijdens de opening
D e o p e n i n g De opening van de tentoonstelling was bijzonder feestelijk, geheel in de Georgische traditie. Het begon met een officieel deel dat plaatsvond in de Augustijnenkerk in aanwezigheid van Minister Rosenthal en veel Georgische en andere bijzondere internationale gasten. Er werd behalve door Sandra Roelofs, gesproken door David Lordkipanidze, directeur van het Georgisch Nationaal Museum en door Peter Schoon, directeur van het Dordrechts Museum.
Maaike van de Wiel
Daarna volgde een optreden van het Georgische Theatraluris Kvarteti, die specifieke meer stemmige zang uit Georgië ten gehore bracht. Het meest bijzondere waren wel de acteurs, die uitgedost waren als de figuren uit Pirosmani’s schilderijen. Ze leken zo uit de schilderijen te zijn weggelopen. Overigens zijn deze karakters nog eens te zien; ze treden ook op tijdens het Georgisch Cultureel weekend dat het Dordrechts Museum organiseert in het weekend van 30 augustus tot en met 2 september. D e G e o r g i s c h e V i n c e n t v a n G o g h In haar openingsspeech trok Sandra Roelofs diverse parallellen tussen Pirosmani en Van Gogh. Niet alleen zijn zij tijdgenoten en zijn ze allebei qua stijl hun tijd ver vooruit, ze hebben ook tijdens
8
Bulletin 2-2012_7.indd 8
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:39
hun leven geen erkenning gekregen. Ze hadden het geen van beiden breed en leidden een vrij moeizaam en eenzaam kunstenaarsb estaan. Een groot verschil is dat Vincent van Gogh alle nieuwe ontwikkelingen in de kunst in de tweede helft van de 19de eeuw adopteerde en op die manier probeerde een eigen stijl te ontwikkelen. Terwijl de moderne stromingen juist volledig voorbijgingen aan Pirosmani.
Na hun dood, en dat is de laatste parallel die Sandra Roelofs trekt, hebben beiden weten door te dringen tot in de huiskamer van de gewone man. Zoals Van Gogh hier in Nederland een nationale bekendheid is, is Pirosmani dat in Georgië. Iedereen kent hem en zijn belangrijkste personages worden overal op afgebeeld, van fraaie reproducties tot wijnflesetiketten en koelkastmagneten.
De drukbezochte opening werd verricht door Sandra Roelofs foto mascha joustra
Op zoek naar Pirosmani is een overzichtst entoonstelling van de Georgische schilder Niko Pirosmani (1862-1918). Het werk is aangevuld met foto’s van tijdg enoot en documentair fotograaf Dimitri Ermakov die een prachtig beeld geven van het Georgië rond 1900. Een belangrijk ander onderdeel is de hommage aan Pirosmani die Rein Dool schilderde. Zijn fascinatie voor deze kunstenaar vormde namelijk de aanleiding voor deze expositie. De catalogus is in de museumwinkel te koop voor € 19,95. Bekijk daar ook het kookboek Georgisch Tafelen, de sleutelhangers en de set koelkastmagneten. Tijdens de tentoonstelling vinden er diverse activiteiten plaats en tijdens het Georgisch Cultureel Weekend van 30 augustus t/m 2 september wordt er aandacht besteed aan de Georgische eet- en drinkcultuur en is er een wijnproeverij. Ook zijn er lezingen, films en theater. De Pirosmani karakters zullen dit weekend nogmaals optreden en een ander hoogtepunt is het optreden van het Groningse koor Caucasica. Caucasica is het enige koor in Nederland waarin liederen en melodieën in de eeuwenoude traditie van Georgische meers temmigheid, Armeense verfijndheid en Russische melancholie elkaar ontmoeten. Het repertoire varieert van dans-, drink- en treurliederen tot wiegeliedjes en liturgische muziek.
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 9
9
09-07-12 09:39
M e e s t e r s u i t h e t Ma u r i t s h u i s in het Dordrechts Museum Acht schilderijen uit het Mauritshuis zijn nu te gast in het Dordrechts Museum: werken van Dordtse meesters zoals Aelbert Cuyp, Nicolaes Maes en Arent de Gelder, maar ook een vroeg stadsgezicht van Dordrecht door Jan van Goyen en een monumentaal portret van koning-stadhouder Willem iii door Godfried Schalcken. In een reeks Ontmoetingen wordt telkens één schilderij uit het Mauritshuis samen tentoongesteld met een schilderij uit Dordrecht. Door te kijken en te vergelijken leert het publiek de gecombineerde schilderijen uit beide musea op een andere manier kennen.
Liesbeth van N o o r t w ij k
In juni is het Mauritshuis van start gegaan met een ambitieus uitbreidings- en renovatieproject, dat volgens planning medio 2014 zal zijn voltooid. Het Haagse museum wordt uitgebreid met het pand aan de overkant van de straat, dat via een ondergrondse foyer (ontworpen door architect Hans van Heeswijk) wordt verbonden met het Mauritshuis. Ariane van Suchtelen, conservator van het Mauritshuis, over de verbouwing: ‘Het oppervlak verdubbelt zodat er meer ruimte komt voor tentoonstellingen, educatie en andere voorzieningen. Gelijktijdig met de uitbreiding wordt het 17de-eeuwse Mauritshuis zelf gerenoveerd. Dit betekent dat alle schilderijen tijdelijk elders zijn ondergebracht. Een selectie van ruim honderd topstukken is in het Haagse
Gemeentemuseum te bezichtigen. Zo’n 150 schilderijen zijn permanent tentoongesteld in Galerij Prins Willem v, de dependance van het Mauritshuis aan het Buitenhof in Den Haag. Een tentoonstelling van ongeveer vijftig werken maakt een tournee door Japan en Amerika. Ten slotte zijn samenhangende ensembles van schilderijen uitgeleend aan acht musea in Nederland en België, waarbij in onderling overleg is getracht de selectie zo goed mogelijk aan te laten sluiten bij de collecties van de ontvangende musea. Zo blijft de collectie van het Mauritshuis tijdens het bouwproject zoveel mogelijk toegankelijk voor het publiek.’ Voor het Dordrechts Museum zijn de schilderijen uit het Mauritshuis welkome gasten.
Impressie van het Mauritshuis met de nieuwe uitbreiding
10
Bulletin 2-2012_7.indd 10
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:39
N i c o l a e s Ma e s Portret van Jacob Trip (c. 1576-1661), 1665? doek, 121,8 x 100,5 cm Mauritshuis, Den Haag
N i c o l a e s Ma e s Portret van Margaretha de Geer doek, 117 x 87 cm aankoop met steun van Vereniging Rembrandt en Stichting Vrienden van het Dordrechts Museum, 1997
Conserv ator Sander Paarlberg vertelt hierover: ‘We hebben er voor gekozen de werken niet als tentoonstelling apart te presenteren of gemengd met de eigen collectie, maar als een reeks ‘ontmoetingen’ tussen de beide collecties. Een prachtig portret van de koopman Jacob Trip, geschilderd door Nicolaes Maes, wordt voor even herenigd met het portret van zijn vrouw Margaretha de Geer, eveneens van de hand van
Maes. Ons eigen late Gezicht op Dordrecht van Jan van Goyen tonen we samen met de fraaie Van Goyen uit het Mauritshuis, het vroegst bekende landschap met een gezicht op Dordrecht op de achtergrond. Woelig water in 1633 tegenover windstilte en verstilling in 1651. En zo zijn er nog veel meer interessante combinaties te maken. We beginnen spectaculair, met twee meesterwerken van niemand minder dan Aelbert Cuyp.’
Ja n v a n g o y e n Gezicht op Dordrecht vanuit Papendrecht, 1633 paneel, 46,8 x 73 cm Mauritshuis, Den Haag
Ja n v a n g o y e n Gezicht op Dordrecht, 1651 paneel, 67,2 x 97,7 cm aankoop met steun van Vereniging Rembrandt,
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 11
Mondriaan Stichting, VSB, Nationaal Aankoopfonds, Stichting Vrienden van de Dordtse Musea en vele andere fondsen, bedrijven en particulieren, 2008
11
09-07-12 09:39
A e l b e r t C u yp Rustende ruiters in een landschap doek, 116 x 168 cm Dordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging Rembrandt
t w e e s c h i l d e r ij e n v a n C u yp Op Cuyps schilderij uit het Mauritshuis (afb. p. 13) kijkt Pieter de Roovere, hoog op zijn paard, ons aan, terwijl hij met zijn rijzweepje wijst op een grote zalm, die hem door een in lieslaarzen gestoken visser wordt aangeboden. Hij was ambachtsheer van Hardinxveld (nabij Dordrecht), waar de zalmv isserij in de 17de eeuw de belang rijkste inkomstenbron was. De Roovere draagt een fluwelen Poolse of Hongaarse ‘rock’ met tressen en een muts met een zwierige veer. Op het voorhoofd van het paard hangt een schildje met zijn familiewapen. Oren en neusgaten van het dier zijn volgens de toenmalige mode gecoupeerd. Op de achtergrond beziet een heer (waarschijnlijk wederom de Roovere) hoe visnetten worden binneng ehaald, terwijl een stalknecht komt aansnellen met zijn paard. Het schilderij uit het Mauritshuis is een vroeg voorbeeld van een ruiterportret door Aelbert Cuyp, het dateert van kort na 1650. Het schilderij uit het Dordrechts Museum, uit de late jaren 1650, stelt eveneens een landschap met ruiter voor. Op beide stukken dragen de ruiters
12
Bulletin 2-2012_7.indd 12
Oost-Europese kostuums. Ook de opbouw is hetzelfde: de figuren groot op de voorgrond, op het middenplan nog een paar mensen en dieren en dan een blik op de horizon. Het licht in beide schilderijen is vergelijkbaar. Cuyps specialiteit was het schilderen van landschappen die zijn overgoten door een gouden zonlicht. Hoewel hij nooit in Italië was geweest, wist hij de mediterrane sfeer mooi te treffen. Hij liet zich daarbij inspireren door schilderijen van collega’s die de reis wel hadden gemaakt. Toch is er ook een essentieel verschil. Van het Haagse schilderij weten we zeker dat het om een portret gaat: van Dordtenaar Pieter de Roovere; van hem hangt ook een portret in de regentenkamer van het Arend Maartenshofje, vlakbij het museum. De ruiters op het Dordtse schilderij zijn geen portretten, maar algemene ‘genrefiguren’ waarmee de rijke klanten van Cuyp in Dordrecht zich makkelijk konden identificeren. Waar het in het Haagse stuk draait om de opdracht – het goed weergeven van Pieter de Roovere en de zalmvisserij – gaat het Dordtse schilderij over licht en de lome sfeer van een warme namiddag. d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:39
A e l b e r t C u yp Portret van Pieter de Roovere (1602-1652), ca. 1650 doek, 123,5 x 154 cm Mauritshuis, Den Haag
j an e ij ke l b oom
Hoog in het luchtruim geboetseerd kijkt op zijn paard de man naar voren maar wijst intussen naar de zalm die onder hem wordt vastgehouden door ’t knechtje dat daar staat en naar hem opziet. Het tilt van de zojuist gevangen vis een kieuw omhoog zodat de heer, indien hij keek, een vurig rood zou zien, als van het mutsje dat de jongen dekt. Zelf draagt de heer een hoed met pluim van een verfijnder, meer bestorven rood. De connaisseur roemt het fluweel van zijn voorname jas. Mijn oog komt niet tot rust, het reist tussen de ruiter en de jongen, van de verlopen, nog hautaine maar dodelijk vermoeide blik naar dat wijdopene, een schuchter en toch eindeloos vrij kijken. Tegen een strook van karig licht onder het oordeel van de wolken daagt eindelijk het besef: van beiden ben ik de gelijke.
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 13
13
09-07-12 09:39
N i e u w e aa n w i n s t:
Aan het strand Het Dordrechts Museum is een bijzonder schilderij rijker: Aan het strand van Willem de Zwart. Dit kleine paneel heeft alles in zich om net zo beeldbepalend voor de collectie te worden als Te Noorden bij Nieuwkoop van Jan Hendrik Weissenbruch. Het is een opvallend schilderij dat in 1886 werd gemaakt en dat voor zijn tijd verrassend modern oogt. De aankoop werd mogelijk gemaakt dankzij een legaat van de heer en mevrouw Rinkes-Hellweg en steun van de Vereniging Rembrandt. Gerrit Willems
1. Willem de Zwart Aan het strand, 1886 paneel, 27,5 x 23,5 cm Dordrechts Museum, aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt en dankzij een legaat van de heer en mevrouw Rinkes-Hellwig
Carel Blotkamp tijdens de opening van What’s Up!
14
Bulletin 2-2012_7.indd 14
Willem de Zwart (1862-1931) wordt gerekend tot de jongste generatie schilders van de Haagse School. Deze kunstenaars gelden als de grote vernieuwers van de Nederlandse schilderkunst in de 19de eeuw, maar wat De Zwart in Aan het strand (afb. 1) deed is wel erg gewaagd. Hij durfde het aan om het schip links resoluut af te snijden en om de twee bruine paarden te doorsnijden met de figuur van de vrouw. Wel meer schilders pasten dergelijke afsnijdingen toe en overtraden daarmee de gangbare compositie-
regels, maar hij moet toch wel behoorlijk lef hebben gehad om ook nog eens de vrouw met parasol, zo radicaal als een zwart silhouet op de voorgrond af te beelden. Wat heeft hem zo aangetrokken in de vormeloze achterkant van een dame aan het strand? Het is net alsof De Zwart vlug een foto heeft gemaakt om dit moment vast te leggen, zonder zich te veel te bekommeren om een uitgebalanceerde compositie. Het harde licht van de Hollandse zomer heeft hij weergegeven door de verf in vlakken en in heldere kleuren scherp tegen elkaar te zetten: zwart, blauw en bruin. Toch kun je Willem de Zwart niet radicaal of modern noemen. Het is zeker zo dat dit kleine meesterwerk tot stand kwam in een periode waarin het gistte en kiemde in de kunst. In de jaren tachtig van de 19de eeuw accelereerde de vernieuwing en maakte de Nederlandse schilderkunst veranderingen door, die een aanzet vormden voor het ontstaan van de moderne kunst. De Zwart zal hier ongetwijfeld iets van hebben meegekregen, maar hij was daarin zelf geen factor. Aan het strand is binnen het oeuvre van De Zwart uitzonderlijk. Er zijn bovendien geen getuigenissen of kritieken uit die tijd bekend, die het schilderij als vernieuwend kwalificeren. Ook in dit opzicht dringt zich een vergelijking op met Te Noorden bij Nieuwkoop (1901). Dit kleine schilderij (afb. 2) is eveneens bijna fotografisch door de gedurfde beelddoorsnijdingen, dwars door zeilen en schepen heen. Ook hier een donker silhouet – van een dam en een huis in een haakse hoek – resoluut en prominent op de voorgrond. En ook dit schilderij werd niet vanuit een modernistische visie geschilderd en toch is het wonderlijk modern. Hedendaagse Nederlandse schilders zien in Weissenbruch een d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:39
2. Ja n H e n d r i k Weissenbruch Te Noorden bij Nieuwkoop, 1901 doek, 33 x 41 cm Dordrechts Museum, bruikleen rce (collectie Van Bilderbeek)
verre geestverwant en dit schilderij als iconisch voor de weergave van het Hollandse licht. Wie weet wordt Aan het strand ook zo’n icoon. W i l l e m d e Z w a r t Willem de Zwart was een neerslachtig mens en dat vormde een belemmering voor zijn carrière. Naarmate hij ouder werd, leed zijn werk meer en meer onder zijn mentale inzinkingen. In 1906/07 liet hij zich behandelen voor zijn wanen, maar veel hielp dat niet. In brieven bleef hij klagen over de teruglopende kwaliteit van zijn werk. In 1924 beeldde hij zijn angsten af in een drieluik dat hij als titel De kwelgeesten meegaf. Hij schonk het aan het Haags Gemeentemuseum, opdat de hele kunstwereld zou weten wat de oorzaak van zijn terugval was. Zijn sterkste werken schilderde De Zwart in zijn vroege jaren. De tijd tussen 1880 en 1895 wordt gezien als de meest vruchtbare periode van zijn kunstenaarschap. Hij volgde van 1876 tot 1880 tekenlessen aan de Haagse kunst academie en in 1877 nam Jacob Maris hem als leerling aan. Hij schilderde stillevens, dierstudies en landschappen in de trant van de Haagse School. In de jaren 1884 en 1885 trok hij op met George Breitner, hun werk had toen enige verwantschap, al zijn de schilderijen van De Zwart kleiner en intiemer. In 1889 vestigde hij zich aan de Beeklaan in Den Haag, waar meer kunstenaars in een kolonie bij elkaar woonden. Zijn werk veranderde daar van thematiek en bewoog zich in de richting van het stedelijk impressionisme dat we vooral kennen van de Amsterdamse schilders uit die tijd. Hij schilderde een serie figuurstukken, stadsgezichten en onderwerpen zoals wegarbeiders en wachtende d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 15
3. Willem de Zwart Meisje met Japanse parasol, ca. 1891 doek, 83 x 51,5 cm Gemeentemuseum Den Haag
koetsiers. Een mooi voorbeeld van zijn kunnen uit deze tijd is Meisje met Japanse parasol (1891), net als Aan het strand gedurfd van opzet en uitbundig van kleur, maar veel rauwer geschilderd (afb. 3). In 1885 had De Zwart zich aangesloten bij de Nederlandse Etsclub. Hij was tot ongeveer 1890 zeer actief als etser, daarna maakte hij nog zelden een ets (afb. 4).
4. Willem de Zwart Havengezicht, ca. 1886 ets, 160 x 206 mm Dordrechts Museum, bruikleen Teekengenootschap Pictura, Dordrecht
15
09-07-12 09:40
5. Ja n T o o r o p Portret van de heer E. Ahn en mevrouw Annie Toorop-Hall, 1886 doek, 44,3 x 58,2 cm Dordrechts Museum
6. floris verster Dode kraai, 1907 doek, 55,5 x 37,3 cm Dordrechts Museum, schenking 1958
De Zwart werkte en woonde op verschillende plaatsen in Nederland, in Het Gooi (1895-1900), in Amsterdam (1900-1905), Bloemendaal, Scheveningen en Leidschendam (1907-1917). De laatste periode tot zijn dood in 1931 woonde hij weer in Den Haag. In Het Gooi werd zijn werk lichter van kleur dan in zijn Haagse periode. Hij schilderde voornamelijk landschappen en het landelijke leven, pittoresk en anekdotisch. Hij kreeg commercieel meer succes doordat hij zich had verbonden aan de kunsthandel Van Wisselingh. Dit contract werd in 1910 weer verbroken en vanaf die tijd verging het hem steeds slechter. Men zag hem tegen het einde van zijn leven soms verward door de stad schuifelen, nog altijd wel met de schilderskist onder de arm. Van zijn laatste werk zijn de studies en tekeningen van vogels in de Haagse dierentuin nog het beste.
schilderde. Ernst Ahn heeft zijn collectie grotendeels tijdens zijn leven weer verkocht op twee tentoonstellingen bij Van Wisselingh in 1903 en 1911. Een van de directeuren van de kunsthandel, P.C. Eilers, heeft in 1903 het werk voor zichzelf gekocht en het is sindsdien in de familie gebleven. Het werk kwam in 2001 in een particuliere collectie terecht en daaruit is het nu door het museum aangekocht. Aan het strand werd al eerder in het Dordrechts Museum getoond. Het schilderij werd toegevoegd aan de tentoonstelling De 19de eeuw op zijn mooist (2004-2006) en toen was goed te zien dat dit bijzondere werk uitstekend past in de collectie van het museum. Het Dordrechts Museum bezit een sterke collectie 19de-eeuwse schilderkunst. Het schilderij sluit goed aan bij stukken van de Haagse School en is ook een aanvulling op werken van belangrijke kunstenaar van de generatie van de Tachtigers, zoals Floris Verster (afb. 6), Jan Veth, George Breitner en Isaac IsraĂŤls. Maar bovenal is dit bijzondere schilderij op zijn plaats in een collectie die alom gewaardeerd wordt vanwege de vele verrassende, vaak wat kleinere schilderijen van hoge kwaliteit.
H e r k o m s t e n aa n k o o p Aan het strand werd gekocht door de Haagse verzamelaar Ernst Ahn (1838-1918), een hoge ambtenaar bij de marine en een kennis van de vader van Jan Toorop. In zijn memoires vertelt Toorop hoe belangrijk Ahn voor hem is geweest. Hij herkende als eerste zijn talent, zorgde er voor dat hij naar de kunstacademie kon en bracht hem met veel Haagse kunstenaars in contact. Het Dordrechts Museum bezit een prachtig dubbelportret van Toorop waarop hij zijn oudere vriend samen met zijn vrouw Annie Toorop-Hall heeft afgebeeld (afb. 5). Het werd geschilderd in 1886, het jaar waarin De Zwart Aan het strand
16
Bulletin 2-2012_7.indd 16
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:40
Porselein i n H u i s Va n G ij n Huis Van Gijn bezit een omvangrijke verzameling Chinees en Japans porselein, voor het grootste gedeelte afkomstig uit de nalatenschappen van Simon van Gijn (1836-1922), diens neef S.M. Hugo van Gijn (1848-1937) en mevrouw M.A. Loffelt-de Groot (1846-1827), een zeer goede kennis van de Van Gijns. Tot en met 28 oktober is een keuze uit deze verzameling tentoongesteld in Huis Van Gijn: Het witte goud. Chris de Bruyn
1. Constantijn Muysken Interieur van de ‘Oud-Hollandsche’ studeerkamer van S. van Gijn, uitvoering 1886 Huis Van Gijn, Dordrecht foto marco de nood
Geen van drieën, noch Simon van Gijn, noch zijn neef of mevrouw Loffelt-de Groot, heeft de bedoeling gehad om een gespecialiseerde porseleinverzameling aan te leggen. Ze gebruikten porselein als aankleding van hun interieurs, zo blijkt uit oude interieurfoto’s en een boedelinventaris. Geheel volgens de mode. Voor de inrichting van een kamer in Oud-Hollandse stijl, populair aan het eind van de 19de eeuw, was porselein onontbeerlijk. Het contrasteerde helder en fris met de eikenhouten kamerbetimmeringen en meubels. Het droeg bovendien bij aan het pittoreske, dat men toen nastreefde in het interieur (afb. 1). C h i n a e n Japa Japa Japa Japa n Van oorsprong kwam porselein uit China. Vanouds exporteerde China naar India en het Midden-Oosten. Toen in de 16de eeuw de Portugezen de zeeroute naar China hadden
ontdekt, werd ook West-Europa een afzet gebied. Porselein was exotisch en bijzonder en om die reden werd het geliefd bij de rijke Europeanen.
Porselein bestaat uit een mengsel van kaolien (porseleinaarde), veldspaat en kwarts. Onder hoge temperaturen, tussen 1250 en 1350 graden, versmelt de porseleinmassa tot een fijn door schijnend baksel. Als een voorwerp in klei was gevormd werd het, voor het bakken, eerst een jaar lang gedroogd. Dan werd het biscuit, dat wil zeggen voor de eerste keer en zonder glazuur, gebakken. Vervolgens bracht men een decoratie aan in een kobalt-blauwe, koperrode of ijzer-bruine kleurstof. Na een nieuwe droogperiode werd het glazuur opgebracht. Daarna werd het opnieuw gebakken.
2. Vaas of puntfles, decor met een draak, China, eerste helft 18de eeuw porselein, h. 25,5 cm Huis Van Gijn, Dordrecht
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 17
17
09-07-12 09:40
3. Geschulpte schotel, met een leeuw in het plat China, circa 1690 porselein, diameter 27 cm Huis Van Gijn, Dordrecht
4. Schotel van een kom en schotel, met een decoratie met zagende mannen, in navolging van Meissner porselein uit circa 1725 China, circa 1735 porselein, diameter 11,5 cm Huis Van Gijn, Dordrecht
5. Bord, in Imari kleuren China, 18de eeuw porselein, diameter 22,8 cm Huis Van Gijn, Dordrecht
18
Bulletin 2-2012_7.indd 18
Het centrum van de porseleinindustrie in China was Jingdezhen, een stad midden in een grote kaolienafzetting. Hier werd porselein geproduceerd voor de Chinese overheid en voor de export. Aanvankelijk was het porselein gedecoreerd met één kleur: blauw, rood of bruin (zie kader). Vanaf het eind van de 17de eeuw werd ook polychroom (meer kleurig) porselein gemaakt; de exporthaven Guangzhou (Kanton) was het centrum voor deze productie. Hier werd porselein uit Jingdezhen gedecoreerd met emailglazuren en nogmaals gebakken bij ongeveer 750 graden. Vaak werkte men naar Europese prenten en ontwerpen (afb.4). Ook werd er porselein voor de Europese markt speciaal op bestelling gemaakt; dat porselein wordt Chine de Commande genoemd.
I m p o r t e n i n n o v a t i e In de 16de eeuw waren de Portugezen de eersten die met schepen porselein importeerden. De Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie nam deze porseleinimport over. De invoer bestond naast sierporselein uit grote hoeveelheden gebruiksgoed: serviesgoed voor de nieuwe dranken thee, koffie en chocolade. Tussen 1644 en ongeveer 1680 stond de Chinese porseleinexport vrijwel stil door een burgeroorlog. Jingdezhen en omgeving werden zwaar getroffen. De voc ging noodgedwongen porselein uit Japan importeren. Nieuw was toen het zogenoemde Imari porselein, met Japanse decors in blauw, rood en goud, dat onmiddellijk razend populair werd in Europa. Toen na 1683 China weer kon produceren, ging men dan ook het Japanse Imari namaken (afb. 5).
Door de porseleinimport werden WestEuropese pottenbakkerijen gedwongen tot innovatie. In de Delft leidde dit tot het beroemde Delfts blauw. Als alternatief voor het kostbare Chinese porselein werd dit aardewerk commercieel een groot succes. Zelf porselein maken, dat lukte de Europeanen pas in 1709. Na jaren van systematisch onderzoek in Saksen vond men kaolien, het belangrijkste bestanddeel van porselein. De eerste verkoop van in Europa gemaakt porselein vond plaats in Meissen in 1713. Vanuit Meissen verspreidde de kunst van het porseleinbakken zich over West-Europa. d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:40
Porselein in het interieur Porselein verzamelen werd in de 17de eeuw een rage. Amalia van Solms (1602-1675), echtgenote van stadhouder Frederik Hendrik, speelde hierin een hoofdrol. Zij en haar dochters lieten exotische kamers inrichten met Chinese lakpanelen en veel porselein: porseleinkabinetten. Deze hobby werd overgenomen door rijke dames, die zich graag spiegelden aan koninklijk gedrag. Door de huwelijken van de dochters van Amalia verspreidde deze mode zich in Duitse gebieden. Maria Henriëtte Stuart (1662-1695), die trouwde met de kleinzoon van Amalia, stadhouder-koning Willem iii, zette deze traditie voort. Zij liet in paleis Honsel aarsdijk een vertrek inrichten voor haar collectie. De schoorsteenbetimmering in deze kamer was van onder tot boven voorzien van kleine consoles voor porselein. Ook in de andere paleizen van Willem en Maria werden in haar appartementen porseleinkabinetten ingericht. Hun hofdecorateur en architect Daniël Marot (1661-1752) leverde de ontwerpen. Marot, opgeleid in Parijs, had door zijn positie aan het hof veel invloed op de vormgeving in Nederland. Hij gaf in 1703 een bundel ontwerpprenten uit, zodat iedereen kennis kon nemen van zijn stijlidioom (afb.6).
de getuigen; deze kamers staan vol met porselein. De porseleinkast kreeg concurrentie van een grote variatie aan vitrinekasten zoals te zien is in de Vriesendorpsalon en in de tuinkamer. Na de Tweede Wereldoorlog paste, algemeen gesproken, het oude porselein niet meer zo goed in eigentijdse interieurs. Veel familieporselein werd verkocht. Een tegenbeweging kwam op gang: puntg aaf porselein werd opgekocht door Japanners en Chinezen – terug naar het land van herkomst.
6. Da n i ë l Ma r o t Ontwerp voor een porseleinkabinet in Paleis Het Loo ets, voor 1703 Huis Van Gijn, Dordrecht
7. J.H.Tollens Interieur van de eetkamer in genre renaissancestijl Ontwerp: C. Muysken, 1886 Foto, 1904 Huis Van Gijn, Dordrecht
I n d e k a s t , u i t d e k a s t Rond 1700 was het aanbrengen van consoles voor porselein in kamerbetimmeringen ingeburgerd. Een bescheiden voorbeeld hiervan is de schouw in de velouté-slaapkamer in Huis Van Gijn. Na 1725-1730 raakte dit weer uit de mode. De porseleinkast deed haar nu haar intrede in het interieur: een kostbaar meubel in de vorm van een kabinet maar met glasd euren. Pas in de 19de eeuw kwam de porseleinkast algemener voor. Veel 18deeeuwse kabinetten zijn toen ‘omgebouwd’ tot porseleinkasten om aan de vraag te voldoen. Het porseleinkastje op de eerste verdieping in Huis Van Gijn is zo’n verbouwd meubel. Porselein kwam weer uit de kast in de late 19de eeuw. Toen greep men in het interieur weer terug op de 17de-eeuwse renaissancestijl. Dat bood mogelijkh eden om te pronken met porselein. Ook Van Gijn ging mee met de mode. De bibliotheek, de studeerkamer en de eetkamer in Huis Van Gijn zijn daarvan d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 19
19
09-07-12 09:40
KUNSTGREE P
In Kunstgreep vindt u een verrassende greep uit de collectie van het D o r d r e c h t s M u s e u m : e e n b i j z o n d e r v e r h aa l o v e r e e n v a n d e k u n s t w e r k e n of een wonderlijk detail dat wordt uitgelicht. Rond tal van werken is e e n o p m e r k e l i j k , o n v e r w a c h t v e r h aa l t e v e r t e l l e n . I n d i t j u l i n u m m e r
d e Laf e n i s v a n Ma n c i n i , e e n z o m e r s s c h i l d e r i j w aa r d e s c h i l d e r a l s h e t ware zijn tanden inzette.
E e n k i n d e r ta n d j e i n d e v e r f ? Toen in 1899 het werk van de Italiaanse schilder Antonio Mancini (1852-1930) voor het eerst in Dordrecht tentoongesteld werd, maakte het grote indruk. Vooral de warme kleurenpracht en zonnige uitstraling van het werk van deze eigenzinnige, in Rome werkende kunstenaar vielen op. Minstens zo opvallend is zijn manier van werken. Hij bracht de verf vaak in dikke lagen aan. Op de zomerse Lafenis (afb. 1) in het Dordrechts Museum is ook een ruitjespatroon te zien en iets dat in de natte verf is gedrukt.
Sander Paarlberg
1. A n t o n i o Ma n c i n i De lafenis, vóór 1899 doek, 99,8 x 60,2 cm Dordrechts Museum, bruikleen rce (collectie Van Bilderbeek)
20
Bulletin 2-2012_7.indd 20
De kunstkritiek was lovend over de tentoonstelling van Antonio Mancini in het Teekengenootschap Pictura in 1899. In de Dordrechtsche Courant werd de hoop uitgesproken ‘dat in ons grijze Dordt een deel van den in deze kunst weer gegeven zonneschijn mocht achterblijven.’ Die wens kwam uit. Het Dordrechts Museum kocht
al tijdens de tentoonstelling de Vruchten verkoopster. Twee andere schilderijen, De Lafenis en In de speelgoedwinkel (afb. 2), zouden later ook in het museum terechtkomen, dankzij de verzamelaar Willem Hendrik van Bilderbeek (1855-1918). De Lafenis behoort nu nog steeds tot de meest opvallende schilderijen in de vaste opstelling. Het intrigerende schilderij toont twee vrouwen die het beeld uitkijken. De vrouw rechts met de hoed houdt een glazen fles vast die op een tafel, stoelleuning of balustrade voor haar staat. Haar linkerhand heeft zij met gespreide vingers tegen haar borst gezet. Kleding en voorgrond zijn breed geschilderd met een dikke laag verf. De gezichten en handen van de figuren lijken nog het fijnst uitgewerkt, maar geven toch een wazige indruk. Mancini vond dat je een schilderij op afstand moest bekijken. Tijdens het schilderen gebruikte hij zelfs een omgekeerde verrekijker als hulpmiddel om model en schilderij vanuit de verte te kunnen bestuderen. Ook liep hij vaak heen en weer naar een vast punt ver van het doek. De Lafenis laat bovendien goed zien dat Mancini een raster gebruikte. Vóór zijn model en vóór het schilderij spande de kunstenaar een patroon van horizontale en verticale lijnen in dezelfde verhoudingen. Zo kon hij het model levensgroot en zo natuurgetrouw mogelijk weergeven. Hij schilderde wild over de draden heen en trok het raster na afloop van het doek af, of liet het gewoon zitten. Kennelijk was hij gecharmeerd door de aldus ontstane structuur van vakjes. Het zal geen verwondering wekken dat het vooral ook collega-kunstenaars waren die d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
09-07-12 09:40
Mancini’s schilderijen met hun bijzondere techniek waardeerden. De zeeschilder Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) was een groot bewonderaar, hoewel hij de zichtbare vier kantjes van het raster eigenlijk hinderlijk vond. Hij steunde Mancini financieel en introduceerde zijn werk in Nederland. Hij kocht en verkocht vele schilderijen van Mancini. De Lafenis is waarschijnlijk via Mesdag in het bezit gekomen van de schilder Jacob Maris (1837-1899) voordat Van Bilderbeek het in 1904 kocht. Maar er is nog iets vreemds aan de hand met het schilderij. In de catalogus van de in 1987 in het Dordrechts Museum georganiseerde tentoonstelling Antonio Mancini en Nederland staat bij de beschrijving van De Lafenis: ‘In het midden is een kindertandje in de verf gedrukt.’ Deze informatie blijkt afkomstig te zijn van de toenmalige restaurator van het Dordrechts Museum. Het schilderij is in 1978 gerestaureerd, maar nergens in het verslag wordt van een kindertandje gerept. Wanneer we het schilderij goed bekijken is inderdaad rechts van de fles, iets onder het midden van het schilderij een d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 21
pasteus gedeelte te zien met een klein wit stukje erin (afb. 3). Het lijkt inderdaad de vorm van een klein tandje te hebben. Maar waarom deed Mancini dat dan? Van Mancini is bekend dat hij regelmatig stukjes glas, spiegel, blik, munten en (zilver) papier in de dikke, natte verf drukte. Met deze glinsterende materialen trachtte hij een bijzondere lichtwerking te bewerkstelligen, een fonkelende uitstraling. Net als het raster was dit in zijn ogen een middel om il vero, de werkelijkheid, beter te benaderen. Om met licht en kleur gevoelens en stemmingen natuurgetrouw uit te beelden. Doordat de in de verf gedrukte materialen in de loop der tijd dof zijn geworden is het effect tegenwoordig niet meer zo sterk. In het verfoppervlak van de Lafenis zijn verder geen andere spiegelende stukjes gevonden, maar het witte tandje en de pasteuze verf blijven het licht fraai weerkaatsen. Of er werkelijk een melktandje in de verf zit, is nog maar de vraag. Het zit deels verstopt in de verf. Het meet ongeveer 8 x 6 x 3 mm. Het lijkt weliswaar een platte onderkant en scherp randje aan de bovenkant te hebben, maar is toch onregelmatiger van vorm dan een tand. Zou het niet een opgedroogd kloddertje witte verf kunnen zijn, dat Mancini van zijn palet heeft gekrabd? Een röntgenopname zou mogelijk meer kunnen vertellen. Wellicht moet er dan ook een tandarts aan te pas komen.
2. A n t o n i o Ma n c i n i In de speelgoed winkel, vóór 1897 doek, 100,2 x 75 cm Dordrechts Museum, bruikleen rce (verzameling Van Bilderbeek)
literatuur Hanna Pennock, Antonio Mancini en Nederland, tent. cat. Dordrecht, Dordrechts Museum 1987
3. Detail (macro opname) van De lafenis met het witte ‘melktandje foto lidwien speleers
21
09-07-12 09:40
zomer in de dordtse museA v o o r i e d e r e e n w At t e d o e n
Kom deze zomer naar de Dordtse musea en neem deel aan het uitgebreide activiteitenprogramma. Kijk, doe en ontdek. Voor iedereen is er altijd wat te doen. Er zijn leuke rondleidingen met diverse thema’s, workshops voor kinderen, de Cultuursafari, heuse colleges voor kinderen, een stads wandeling bij de tentoonstelling over Schotel, een feestelijk Georgisch weekend en nog veel meer (familie)activiteiten. elsa van arkel
4 5
2. BE LL
Bo om
DO RD RE MU SE CH TS UM
E
INFO
KE RK La ng e Ge lde rse ka De Gr de 2 ote Ke rk va is ve el n Do ter ug rdr ec te zie sch ild ht n op eri Zij n va jen va n A. P. Sc de r wa de ke s er org ho tel . rk be an ist vin dt va n de . In zic h he be roe t gra f md e J.C . Sc ze ho tel , ve rre esc hil de r en lic hte nd fam ilie vo orb A. P. ee ld Sc ho vo or tel .
DO RD
6. GE BO
OR
TE HU Sc hu IS ite nm ak ers str aat De va 4 de r va n Sc ho ste en ho uw tel is er. Ee wa ar n be roe An tho p nie nie vo elt . He t ts vo or hu is va Sc ho n de tel s en de wo rde n in 19 ste en ho uw 19 en ko eri j rt da aro ve rko ch t Al s he p ge slo rin ne rin g aa op t. ple k sch ild n de ze erd 19 30 M’ n ge e Sc ho tel in bo ort eh uis .
RE CH
7. LO MB
AR DB Sta dh RU G uis ple in In 19 24 sch ild Lo mb ert Sc ard ho tel de he t we bru g. Hi j ex po rk da see rt tze lfd de led e jaa en va n Pic ten too ns tel r op lin g tur a. Cr itic lof ov i zij n er vo l roe me zij n sch ild eri jen n Sc ho en wa aro tel om p hij de ma de we va n kle nie r ers pie ure n ge in he we et t wa ter lin g va st te leg ge n.
ELD D E W E R W AT E R T E VA N H
H OTE C S . P . A 189
ERS OEK
TE
Kindergids
ove r het e een film e z ma akt ote l. Dez Rob in Lut A.P . Sch we rk van nst elli ng lev en en de ten too ts ure nde Do rdr ech film is ged van het De Zaa l in n te zie OTEL A.P. SCH Mu seu m.
In het Georgische weekend eind augustus/ BO EK begin september wordt er veel aandacht besteed aan de cultuur uit dit bijzondere land. Tijdens dit weekend kunt u op verschillende SPEL manieren kennismaken met de Georgische BOTEN cultuur: door middel van een lezing, films, loo pt kom
je ook
958
ELD D E W E R T WAT E R VA N H E
CAROL
NI E DEN
.................................................................................................................
> Wat is jouw lievelingsdier en waarom?
Heb jij dit schilderij ook gezien in de tentoonstelling?
...........................................................................
Pirosmani_9
DEF CMYK
HR.indd
23-04-12
07:51
1
NGER
Aan het einde van de zomer gaat de MuseumjeugdUniversiteit van start in De Zaal van het Dordrechts Museum. Nieuwsgierige kinderen van 8-12 jaar krijgen echte colleges!
rdrech t doo r Do nne er je varen? boten. Wa ille nde het water l ver sch en of op ens ligg l zie je vee in de hav . Sch ote van A.P en zie jij n bot rije ilde ers taa nde Op de sch van ond en. We lk boten teg alle rlei
22
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12 zijn lica tie en pub th ling , film Elis abe oon stel met de De tent erk ing n. sam enw d gek ome in nau we g tot stan lk Stic htin Goe dvo
DE
Bulletin 2-2012_7.indd 22
.................................................................................................................
3
theater, rondleidingen, een wijnproeverij en Georgische muziek. Vanaf half juli verandert op vrijdagavonden de museumtuin in een buitenbioscoop. In samenwerking met The Movies vertoont het Dordrechts Museums elke week een andere film. Het programma vindt u op de website. Vanaf september is er weer iedere laatste vrijdag museumavond in het Dordrechts Museum. Iedere maand staat er een ander thema centraal en verzorgen museummedewerkers thematische rondleidingen langs schilderijen. Ook zijn er bijzondere muzikale optredens in de lounge. De avonden zijn gratis te bezoeken tussen 17.00-22.00.
FI LM
1 8 9 0 -1
.................................................................................................................
2
...........................................................................
De nummers van de vragen in je boekje horen bij de genummerde ballonnen naast de schilderijen. Volg de ballonnetjes. Begin bij nr. 1.
DOO
2 in het
ng too nst elli Bij de ten ebr eid e een uitg ver sch ijnt ach t e uitg ebr mo nog rafi th. tho rij de eve ng kos t doo r uitg too nst elli ten 95. de rna € 34, Tijd ens 29, -, daa € tie pub lica
1
ANI P I R OR SG EMO R G I Ë
L
r 201 14 oktobe 27 me i t/m m. ts Mu seu Do rdrech
> Zie je de verschillen tussen mijn giraf en die op deze foto?
MET OP REIS
G E L I N A N D A D S W T G S TE LL IN NT OO NS 0-1958
L SC HO TE PI ET ER TH ON IE T LD ER AN RD RE CH DE SC HI 90 IN DO 18 R BE HAVE NS SE PT EM IS OP 5 PE N EN ER , SC HE N. W AT GE BO RE SS IE . PA E GR OT 8. DE DO RD EN ZI JN TE VA W ijn U L AN GS AR > W AR bru g ron dva 3 BR EN GT art Ho ew el Sc DE LI NG ho tel AD DI E lev en zij n he ZE W AN sch ep le DE IN DE ST en he en ge EN eft ge tek en NT sch ild T d, du va nu erd rfd e it ee n IS CH E PU hij nie EN HE EF bo otj we rke tHI ST OR e te ga LD ER IJ n, HI an SC we l de zo als co lle ga -sc de n. Sc ho hil de OP ZIJN zw em tel ko rs me HO TE L n nie he t wa n. Jam me t SC r, wa ter be nt lee f je ee n he va na f de sta el an LE GD . de re d op W el ma nie va ren VA ST GE r. ? Va ve
TS MU Mu seu SE UM ms tra at 40 Dinsda , 331 1 g - zo na f de xp Do rtr ek ndag t rdr 11.oo De Do ron dv aa rtb W ijn bru g - 17.oo ec ht, tel . (0 Vo lw rdt ev oo t 78 ) 77 uur ass en aa r. 08 70 en Kin de 8 ren tot HO TE L BE LL 13- 18 en me jaa r t 12 jaa Bo om EV UE str aat Gr oe r pe n va 37, 331 1 tc Do na f 10 cjp , cu € 10 ,00 pe rso rdr Be ltu urk ec ht, lle vu ne n (p aa rt, Mu seu e Gr oo tel . (0 gra tis .p. ) stu de On ze mk aa 78 ) 63 nte n rt, ico res tau tho ofd ho 32 50 € 5,0 (> 18 tel cu ran ts m, Ve 0 0 jaa r) lin air he bb ren igi Re sta € 9,0 is elk en ve ng Re ur an t 0 e da g rsc hil mb ran Bla nc lu nc len de ge op HU IS € 6,0 dt h: en d. op en VA N 0 ing sti GIJ N dagelijk Ni eu gra tis jde n. we Ha s 12.00 ve din er Dinsda n 29 -30 - 14.00 : g - zo uur , 331 1 dagelijk ndag ap Do rdr 11.oo s 18.00 ec ht, - 17.oo hig h Vo lw tel . (0 te a op - 21.30 uu uur ass en 78 ) 77 r en 12.00 zo nd Kin de 08 70 - 14.00 ag : ren tot 9 uur 13- 18 en me Br ass jaa r, t 12 jaa eri e Be cjp Gr oe r lle vu pe n va , Do ce nte Dage e lijks 10. np as na f 10 Mu seu € 7,0 00 - 24 pe rso (keuk mk aa 0 ne n (p en 11. .00 uu rt, ico gra tis 00 - 22 .p. ) r m, Ve .00 ren igi uur) € 4,0 ng Re AA NB 0 mb ran IE DI NG € 6,0 dt Op ve HO TE 0 rto L BE LL gra tis va n he on va n uw EV UE t Do rdr en tre ek aar pro sec ec hts t Mu seu co me t ee n m on am us tva ng e vo or t u ko ffi e me de sp ec ial e t ge ba pri js k of va n € 5,5 0.
BEZ
Met vragen en opdrachten ontdek je van alles over mijn schilderijen. Je kunt het samen met je begeleider doen.
2
1
5. GR OT
Het land is bijna twee keer zo groot als Nederland. Ik heb veel door Georgië gereisd en veel gezien. Ga je met me mee op ontdekkingstocht naar de mensen, dieren en landschappen in Georgië?
3
8
1
Moet je deze giraf zien! Ik heb hem in de dierentuin van Tbilisi ontmoet. Dit is de hoofdstad van Georgië. Na het bezoek heb een portret van de giraf gemaakt.
GIË
Hou je een beetje van avontuur? Mijn naam is Niko Pirosmani. Ik ben een schilder. Meer dan 150 jaar geleden woonde ik in Georgië. Op de wereldballon zie je waar het ligt. Ook sta ik op het bankbiljet van Georgië, leuk hè?
EV UE
7
GEOR
Wat leuk dat je er bent!
> ho rec str aat a-a an 37 bie din Hi er g bij Be 3. HU lle vu Sc ho IS VA e sto tel va N nd Ni eu ak in te sch we Ha GIJ N de op ild ere ve n 29 en luc Te ge n, do or ht no ve zij n ler aa ng em oe 4. WO r Hu is de jac dig d aa r Gu ON HU Ho tel Va n Gi hth IS EN nn ew Be lle Bo mk jn lag vu e we eg . va n de aven en he AT EL ad e 4 be zo en IER t clubg ch t do rd ve Ko nin Al s zij el ebou or ku Ze il ve kli jke bu ite w n ou de ns ten Ro eiren igi n de aa sta d, Do rdr rs in ng . Sc en er in Sc ho 19 15 die ne rs va n ec ht 19 22 ho tel tel de uit ve rtr t als ee n sch ma ak Sc ho Ho lla Ba nk ek ke ge zic te tel ild eri nd se ier en n, zij n ka hte n j va n. ha ve ve rza te ze wi lde Sim on nto orb be slu it So ms ngg en me laa n va stl va aa na m en ful n Gi jn n op r eg ge sch ild Sc ho in dit de sto ltim e wo on n. tel va er te hu is. als om bo de toe na f hie ga an Zij n wo hu urt ee n mu ot na wa ar n we rke r ee ar Ro on hu de seu m n. Hi tte rda is is nu me t ate n eig en wo int eri j me t his nó g dru ha ve n nó g on eu rs lie tor isc gro ter m, kk er wa ari me t mo r op de Bo rui mt e ho e we he wa s. en mk ad oi uit lge ste n je ku nt e, zic ht ha ve zie n he t be lde bu n. In op de gin va rge rs 19 20 me t de n de in lee fde tro uw 20 ste tie n jaa n. t Sc ho ee uw Eli sab tel eth Go r jon ge re ed bli jve n ze op vo lk. To t 19 25 wo ne de Bo n. mk ad e
6
D
rein dool
RA
Zoek deze giraf NEDE RLAN
foto rob doolaard/izp
1. PIC TU
Vo ors tra at 190 -19 Te ek 2 en ge no ots Pic tur ch ap a is in 174 4 als on op ge tm ten too oe tin gs - en ric ht ns tel lin gs ku ns ple k ten aa vo or rs, en no g ste ed s. He is da t nu u nu t pa nd vo or wa ar sta at, 19 00 wo rdt do or sin Pic tur Sc ho a ge bru ds tel wo rdt in ikt . Hi j zie 19 14 t dit lid lid . als be ma ats ve sti ch ap gin g pro fes va n zij sio na n lite it ku ns als ten aa r.
Tijdens de Zomerjungle vinden in het Dordrechts Museum vier (volks)dans- en theaterworkshops plaats, georganiseerd in samenwerking met de Stichting ToBe. De workshops, op 25 en 26 juli, worden gecombineerd met een kennismaking met het museum. De kinderen krijgen eerst een actieve rondleiding door de tentoonstelling Op zoek naar Pirosmani en gaan vervolgens dansen en toneelspelen. Dit alles onder begeleiding van twee enthousiaste museum docenten. De kinderen die niet van dansen en acteren houden kunnen gedurende de hele periode van de tentoonstelling aan de hand een speciaal gemaakte kindergids, Op zoek naar Pirosmani, zelf op ontdekkingsreis. Op 29 juli kunt u deelnemen aan een bijzondere stadswandeling met Ans Koning. Zij is een kenner van het leven en werk van A.P. Schotel en geeft een rondleiding door de binnenstad van Dordrecht, onder meer langs de plekken waar Schotel heeft gewoond en gewerkt. Tevens is er een A.P. Schotel stadswandeling als folder gratis verkrijgbaar.
LD DE WE RE
R T WA TE VA N HE
H OT A .P. S C 1890-1
958
OKTOB T/ M 1 4 27 MEI
EL
2 ER 201
09-07-12 09:40
Wetenschappers en experts geven uitleg over spannende, grappige en opmerkelijke onderwerpen die gerelateerd zijn aan de Dordtse collecties. Op zondag 2 september wordt de aftrap gegeven met het college Hoe overleef ik zonder koelkast?. Assistent conservator Wyke Sybesma, laat zien hoe het leven er in de 19de eeuw uitzag. In de volgende colleges komen vragen als Wie is er bang voor water?, Wat is mooie en lelijke kunst? en Weggooien of verzamelen? aan bod. Gastdocenten zijn respectievelijk Ellen Kelder, projectcoördinator Water bij de gemeente Dordrecht, kunstcriticus Hans den Hartog Jager en museumdirecteur Peter Schoon. Tijdens de colleges kunnen kinderen naar hartenlust vragen stellen en soms zelfs echte museumstukken van dichtbij bekijken. Inschrijven kan vanaf nu via www.museumjeugduniversiteit.nl. De lezingen worden gehouden op zondagochtend van 11.30-12.30 uur in het Dordrechts Museum.
Meer w eten d an j e M e e st er of j uf ?
m u s e u m v A n g ij n Tijdens de tentoonstelling Het witte goud is er een speciale porseleinroute door het huis; de route is af te halen bij de balie. Speciaal voor de hele familie organiseren we tijdens de zomervakantie in Huis Van Gijn de activiteit ‘Kom je buiten spelen’. De familie Van Gijn komt terug van vakantie en de dienstmeiden en jongens hebben zich heerlijk vermaakt. Ze hebben veel spelletjes gespeeld zowel in het huis als in de tuin, en lekker gegeten, maar nu moet alles spic en span zijn. Een zomerschoonmaak: de bezoekers gaan zelf ramenwassen, matten kloppen, wassen etc. Tijdens de workshop in Huis Van Gijn op woensdag 15 augustus kan je samen met de gehele familie ervaren hoe het leven was in de 19de eeuw en het huis weer helemaal schoonmaken voor de herfst! nieuwe mode in de GanG
begane grond
Van Gijn hield van historische interieurstijlen, maar de gang richtte hij in volgens de laatste mode van zijn eigen tijd: de wanden volledig behangen met bordenrekken, porselein, aardewerk en historische voorwerpen. Met een combinatie van deze voorwerpen werden decoratieve patronen op de wanden gemaakt.
Deze mode verdween pas na de Tweede Wereldoorlog. De gangen in Nederlandse huizen werden toen weer massaal van borden en tegels ontdaan. Slechts een enkele barometer of kapstok sierde voortaan de lege gang.
tot in de slaapkamer
[1]
Vanaf de eerste porseleinveilingen (begin 17de eeuw) zijn Nederlanders porseleinen schotels, borden en kommen gaan gebruiken als interieurdecoratie. Zelfs in de slaapkamers werden speciale plateautjes aangebracht voor porselein [1].
De rijk versierde schoorsteenbetimmering, met daarop porselein, laat duidelijk de invloed zien van Daniël Marot. Deze van oorsprong Franse architect was de hofontwerper van stadhouderkoning Willem iii. Hij ontwierp de interieurs van veel paleizen en huizen in Nederland. Marot’s interieurontwerpprenten tonen zijn voorkeur voor het gebruik van porselein [2].
M us euM j eu g u n iv e r s d it e it D o e je m e e?
vo or me er inf orm at ie: ww w. museu mj eu gd un ive rsi tei t.n l
d o r d r e c hts m u s e u m | b u l l et i n 2 20 12
Bulletin 2-2012_7.indd 23
eerst e v erdieping
Het witte goud porseleinroute door H u i s Va n G ij n
t weede v erdieping
[2]
23
09-07-12 09:40
Dordrechts Museum
C u yp & C u yp Mauritshuis ontmoet Dordrechts Museum
Op Z o e k n aa r P i r o s m a n i ( 1 8 6 2 - 1 9 1 8 )
t o t m e dio se p t e m be r 20 12
t/ m 30 s e pt em b er 2 01 2
Schilderijen uit het Mauritshuis zijn tijdelijk te
Unieke overzichtstentoonstelling van de naïeve
gast in Dordrecht. In een reeks kleine presentaties
Georgische schilder Niko Pirosmani, aangevuld
ontmoeten werken uit beide collecties elkaar.
met foto’s van Dimitri Ermakov en een hommage
Als eerste het Portret van Pieter de Roovere en
van Rein Dool.
Rustende ruiters van Aelbert Cuyp.
Activiteiten rondom Pirosmani Zomerjungle Cultuursafari
h u i s v a n g ij n
Vier workshops (volks)dans en theater voor
Het witte goud Porselein in het interieur
kinderen.
t / m 28 o k t o be r 20 12
25 + 26 j u li 201 2
Georgisch Cultureel Weekend
Huis Van Gijn bezit een bijzondere collectie Chinees
30 a u gu s tu s t / m 2 s e p t em b er 2 01 2
en Japans porselein. Dit ‘witte goud’ deed in de 16de
Vier dagen lang Georgische film, theater, lezingen,
eeuw zijn intrede in Europa en was meteen zeer
muziek en een wijnproeverij.
geliefd. Simon van Gijn was ook een groot liefhebber.
Rondleiding door Clara Oscura
Overige Activiteiten
30 s e pt e mb e r 2 01 2 , 1 4 . 3 0 uur Het Dordtse duo Clara Oscura geeft een
in gesprek met
bijzondere muzikale rondleiding.
15 juli 20 12, 14. 30 uur
De wereld van het water, A.P. Schotel (1890-1958)
Restaurator Lidwien Speleers over het plafondstuk met vogels van Abraham Busschop.
‘Kom je buiten spelen’
t/ m 1 4 o k to ber 2 01 2
15 august us 20 12, 14. 30 uur
Schilderijen en aquarellen van de Dordtse impressionist Anthonie Pieter Schotel. Water,
Familieactiviteit in Huis Van Gijn:
schepen en bedrijvigheid langs de kades hebben
Leven en spelen zoals vroeger.
M u s e u mJ e u gdU n i v e r s i t e i t
hem zijn hele leven geïnspireerd.
2 se p t e m be r 20 12, 11. 30 uur
Activiteiten rondom A.P. Schotel Stadswandeling met Ans Koning
College voor nieuwsgierige kinderen 8-12 jaar: Hoe overleef ik... zonder koelkast (niet gratis).
Bach festivaL
29 j u li 20 1 2, 1 4 . 3 0 uur
15 se p t e m be r 20 12, 12. 0 0 uur
Ans Koning, kenner van het leven en werk van
Familieactiviteit:
A.P. Schotel, geeft een rondleiding door de
Open podium amateurmusici van 8 tot 80 jaar.
Dordtse binnenstad.
Film in de museumtuin juli / augustus 2012
Debussy Poetique van Duo+ 1 9 a u gu s tu s 2 01 2 , 1 4 . 3 0 uur Impressionistische muziek uit de tijd van
Film op vrijdagavond in de tuin van het
A.P. Schotel.
Dordrechts Museum, i.s.m. The Movies. Voor
Familierondleiding
het programma zie www.dordrechtsmuseum.nl
26 a u gu s tu s 2 01 2 , 1 4 . 3 0 uur
Elk weekend is er in de musea wel iets te doen. Kijk op de websites voor meer informatie en meld je aan voor onze nieuwsbrief, om op de hoogte te blijven.
De wereld van het water - A.P. Schotel
* Activiteiten zijn gratis, tenzij anders vermeld. Entree voor het museum moet wel betaald worden. Aanmelden voor de activiteiten via www.dordrechtsmuseum.nl
www.dordrechtsmuseum.nl
Bulletin 2-2012_7.indd 24
www.huisvangijn.nl
agenda 09-07-12 09:40