Het zoekend hert ° The searching deer - Trimestrieel tijdschrift - Jaargang 2 - Nr 07

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT – JAARGANG 2 – NUMMER 7 – FEB-MAART-APRIL 2011

75,0(675,((/ 7,-'6&+5,)7

07

2 FOTOGRAFIE: Marc Schoeters

WELKOMWOORD AA N LEZE RS EN DENKE RS

Samen zoeken naar nieuwe perspectieven

‘A

ls we gewoon eens walsen speelden?’ De dichter die in het filosofiehuis de eerste Nieuwjaarslezing kwam verzorgen, had de dubbele essentie van ons project wonderwel begrepen: ‘Philosophy and Overnight sensations’. Uiteindelijk weerklonken op die tweede dag van het jaar niet enkel klassiekers van Johann Strauss I, Joseph Lanner en Johann Strauss II, onze gasten werden feestelijk verblijd met nachtelijke versies van de Schatz-Walzer, de Kaiser-Waltzer en Wein, Weib und Gesang door Arnold Schoenberg, Alban Berg en Anton Webern. Melancholische meesterwerken, uit de jaren twintig van vorige eeuw, die het denken aan het dansen kunnen brengen.

Zo beleven we wel vaker charmante momenten. Ons filosofiehuis bestond pas een paar maanden toen wij ons, in een moeilijke fase, door één mailtje onverwacht gesteund voelden. De boodschap eindigde aldus: ‘Er is goedheid en moed in de wereld, zij het schaars, het allerbeste gewenst voor 2010.’ De auteur van dit seintje publiceert nu een boek over het thema dat de focus vormt van ons filosofieproject: Het plezier van het zoeken. Dan is het waarlijk stimulerend dat zijn ‘filosofie tegen de angst’ officieel wordt voorgesteld in het huis dat rond het perspectivistische zoeken een kwaliteitsvolle werking wil ontplooien.

Intussen veranderen de tijden. Zelfs ernstige media zetten de kolommen open voor zelfvoldane dogmatici die graag ‘moderne middeleeuwen’ aankondigen – of voor ijskoude mystici die het einde van de wereld voorspellen, op 12/12/2012. Wij wensen verder te werken zonder waanbeelden en te reflecteren over nieuwe trajecten. Op zulke wegen willen we het gezelschap begroeten van klassieke dichters en denkers, maar ook van onverzoenlijke artiesten zoals de Amerikaan Robert Zimmerman. Met uw welbevinden willen we alvast aan de 70ste verjaardag van deze Bob Dylan met een muzikaal/filosofische lezing weerklank geven. Want welke wegen Het zoekend hert ook zal bewandelen, een poëtische lokroep, af en toe, verlicht het leven.

Eddy Strauven Gastheer en coördinator

Voor meer informatie: www.hetzoekendhert.be 3

DE NIEUWJAARSLEZING 2011 – BERNARD DEWULF

Aldus sprak de dichter, onder ons “Maar ik ben nog maar begonnen, wakker in een mistige nacht, of daar begint het al: is mist klein of groot? Is de populier, die nu oprijst als een immense suikerspin, klein of groot? Zijn de machtige zwermen trekvogels die ik de laatste dagen als hogere, huiveringwekkende voorboden van een schimmig onheil heb zien langsvliegen klein of groot? Ik vind mist groots, een populier ook en trekvogels al evenzeer. Toch kun je het bezwaarlijk 'grote' onderwerpen noemen. Iets kan dus groots zijn, maar niet groot. En we kunnen van iets zeggen dat het groots is, maar niet dat het kleins is. Nochtans, ik ken wel een paar kleinse mensen. Hoe het zij, ik ben mijn taal dankbaar voor het woord 'groots': het heeft een spanwijdte van een moedervlek tot een sterrennevel.”

“Ik lees dat ik een lezing zal geven over 'de toekomst van het kwetsbare'. Dan krijg ik al klamme handen. Ik kan het ook omdraaien: het kwetsbare van de toekomst. Met elk zogezegd zijden draadje dat in mijn omgeving knapt, vergroot het besef van kwetsbaarheid. En ze knappen steeds vaker, die draadjes. Een koor van knappende draden lijkt het soms. Ik ben in de leeftijd dat dat knappen een gruwelijk geluid maakt. Dof, klankloos.

Meestal staan die draden erg gespannen, van intens leven, als een elastiekje tussen twee vingers - de ene vinger hier, in de ademtocht van het volle bestaan, de andere in het niets. Iets, een blinde hand, speelt met die vingers. Die hand is de toekomst van het kwetsbare. En het kwetsbare van de toekomst is, dat de toekomst niet bestaat. De toekomst is de fantoompijn in de vinger van het heden.”

“Is het onmacht, mijn aandacht voor het zogenoemde kleine, voor het dichtbije? Soms overvalt die angst me: dat ik gewoon niet méér kan zien dan dat zogenoemde kleine. Of dat het niet meer dan een overlevingsstrategie is: om niet te verdwijnen in het grote, als een stofje in een stofzuiger.

Maar dan troost ik me al snel met de gedachte dat het verschil een kwestie van vorm is, van formulering, van retoriek.”

“Jaren heb ik geschreven tegen het vergeten: scènes uit het lopende leven. Waar ik niet bij stilgestaan heb: dat ik me zal herinneren wat ik opgeschreven heb. En wat ik opgeschreven heb is, door de natuur van het schrijven zelf, in wezen een verzinsel. Ik zal me niet het gebeurde herinneren, wel het geschrevene. Door het gebeurde op te schrijven, heb ik het weggeschreven. Waarom heb ik het dan opgeschreven?

Onverbiddelijke conclusie: tenzij men zijn dagen permanent uit alle hoeken filmt, en dan nog, houdt men over wat men er zelf van maakt.”

“Soms denk ik dat ik de eenzaamheid al heel vroeg heb zien zitten. Achter een zonnebril, ook in de avonden, breiend aan mijn kleinere truien. Een prachtige vrouw die mij bij mijn voornaam noemde en dan naging of de mouwen van het breiwerk pasten. Die een tikkend geluid maakte, als een onverstoorbare metronoom. Die de breinaalden onder haar oksels hield als een dirigeerstok. Soms geloof ik dat zij, de eerste vrouw op mijn netvlies, mij met haar ondoorgrondelijke beeld in die stille avonden heeft verdoemd, besmet, maar ook voorbereid. Als een erfzonde.”

“Ik zie er voorlopig één uitweg uit, met twee parallelle stroken: verwondering en toewijding. Zoals de Engelse schilder Howard Hodgkin het heeft gedaan: met brede, trage borstels – als de wiekslag van vermoeide trekvogels – het kleinste, het geringste aanraken als gold het een verschijning. Maar dit alles uiteraard met mate.”

4

UIT: Nieuwjaarslezing Trekvogels in de mist - Bernard Dewulf - 02/01/2011

“Als een soort bezwering van het nieuwe jaar dat eraan komt, heb ik me, volkomen overmoedig, voorgenomen vanaf Allerheiligen, het feest van eeuwige martelaren en tijdelijke chrysanten, dagelijks een notitie te maken over 'het kleine'. Zo, immers, wordt datgene genoemd waarover ik jarenlang geschreven heb. Het kleine. Mij niet gelaten.”

Streven naar het ware leven

Wat is het ware leven? En hoe realiseer je zo’n waarachtig bestaan? Moet een waar leven geslaagd zijn – of zou bij uitstek een gehavend bestaan waarachtig zijn? Het zijn maar enkele van de vele vragen die een antwoord kunnen krijgen in de nieuwe lezingencyclus Streven naar het ware leven van filosofiehuis Het zoekend hert ° The searching deer, in Berchem-Antwerpen. Het thema van deze uitzonderlijke lezingencyclus heeft een meervoudige betekenis. Het ware leven kan gelezen worden in de betekenis van het ‘echte’ leven – het banale bestaan in de realiteit van elke dag. Maar ook in de betekenis van een waarachtig leven: een doordachte, eventueel contemplatieve levensloop op basis van hoge ethische standaarden, ofwel in de betekenis van een doorleefd bestaan waarin ook rekenschap wordt afgelegd aan anderen en de omgeving. Zeg maar: het volle leven, waarin het goede én het hedonistische, het genot én het beschouwen, de beheersing én de overgave, de rust én de verstrooiing in evenwicht zijn gebracht. Geef u alvast maar eens over aan een denkend bestaan, als een goed begin.

FILOSOFISCHE LEZINGENCYCLUS OVER ACTIEVE LEVENSKUNST 5

1 – HET LEVEN ALS KUNSTWERK, DOOR DE TIJD HEEN – Prof. Joep Dohmen | Zo 03-04-2011 | 11:00 | Prof. Joep Dohmen verzorgt de algemene inleiding van deze lezingencyclus over het ‘ware’ leven.

Daartoe verhaalt hij een bonte geschiedenis over het streven naar het volle leven door de eeuwen heen.

Onderweg verwijst hij naar de mooiste teksten en belangrijkste theorieën over de oude levensvragen. Zo passeert hij bij Plato en Montaigne, Erasmus en Schopenhauer, Rousseau en Nietzsche, Michel Foucault en Wilhelm Schmid. Levenskunst blijkt geen kunst en ook geen vak, maar een bepaalde praktijk. Zij heeft betrekking op zelfzorg en is daarmee een vorm van morele educatie. Ze is een vorm van leren omgaan met jezelf. Levenskunst is het antwoord op de vraag: hoe moet ik leven? Het antwoord op die vraag blijft persoonlijk van aard. Hoe hachelijk het leven als kunstwerk kan worden, blijkt wellicht nog het best op oudere leeftijd, of in situaties van gebrek, ziekte en andere ervaringen van gekwetst zijn. Een weerbare levenshouding komt nochtans niet bij toeval tot stand. In die zin is het zeker een kunst-werk.

Prof. Joep Dohmen (1949) is hoogleraar Wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Hij studeerde filosofie in Utrecht en Leuven. In 1994 promoveerde hij op de studie Nietzsche over de menselijke natuur. Vanaf 1992 was Joep Dohmen mede-oprichter en vervolgens adjunct-hoofdredacteur van Filosofie Magazine. In 1996 werd hij postdoc-onderzoeker van het project Foucaults notie van zorg voor zichzelf in relatie tot de zorgethiek. Nadien verschenen van zijn hand onder meer Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven (2002) en Tegen de onverschilligheid.

Pleidooi voor moderne levenskunst (2007). In 2010 publiceerde hij, samen met Prof. Jan Baars, de bloemlezing De kunst van het ouder worden.

2 – VERSLAAFD AAN LIEFDE – OVER HET ZOEKEN NAAR ZELFAANVAARDING – Jan Geurtz | Zo 17-04-2011 | 11:00 | Jan Geurtz beweert dat onze zoektocht naar liefde en erkenning voortkomt uit een fundamentele zelfafwijzing. Deze negatie trachten we te compenseren door het betrachten van waardering van anderen, en vooral door een succesvolle, pijnverzachtende liefdesrelatie. Maar deze aspiratie werkt vaak averechts: ze versterkt juist de fundamentele onzekerheid en afhankelijkheid. Zo ontstaat een vorm van verslaving aan liefde en erkenning, en aan de veiligheid van een relatie. De meeste liefdesrelaties lopen daardoor na een tijdje op de klippen, of – misschien nog erger – verzanden in een gezapig samenzijn zonder veel ruimte voor groei en geluk. Met humor en praktische voorbeelden toont Jan Geurtz een uitweg uit deze vicieuze cirkel. Eenmaal ontdaan van zelf-afwijzing blijken onze pijnlijke emoties en diepe verlangens naar liefde en seks niet langer een obstakel, maar juist de toegangspoort naar een staat van zijn die vrij is van beknelling en afhankelijkheid, en die - met of zonder relatie - vervuld is van liefde en helderheid.

Jan Geurtz (1950) studeerde Nederlands, orthopedagogiek, onderwijskunde en wetenschapsfilosofie. Hij laat zich vooral inspireren door het boeddhisme.

Hij schreef eerder de bestsellers De opluchting (1998), De verslaving voorbij (1999) en Het einde van de opvoeding (2004). In juni 2009 verscheen het meest recente boek van deze populaire verslavingsexpert: Verslaafd aan liefde. De weg naar zelfacceptatie en geluk in relaties.

6

3 – OP ZOEK NAAR ‘ECHTE’ VRIENDEN – Stine Jensen | Zo 15-05-2011 | 11:00 | Stine Jensen schreef zopas het essay voor de Maand van de filosofie, dat via de boekhandels wordt verspreid. Dit essay heet Echte vrienden. De filosofe en schrijfster brengt ware vriendschap in contrast met fenomenen uit ons hypertechnologische tijdperk. Mensen lijken obsessief op zoek naar wat ‘echt’ is. Tv-programma’s waarin het echte leven van gewone of beroemde mensen centraal staat, zijn zeer populair. Via het internet zijn velen op zoek naar vrienden en volgers. Kunnen deze contacten ook ‘echte’ vrienden worden? Filosofe Stine Jensen heeft aan het internet haar man en een kind te danken!

Dr. Stine Jensen (1972) werd geboren in Hillerød (Denemarken), als de helft van een eeneiige tweeling, maar groeide op in Nederland. Ze studeerde filosofie en literatuurwetenschap aan de Rijksuniversiteit in Groningen waarna ze verder ging aan de universiteit van Maastricht en promoveerde op Waarom vrouwen van apen houden. Een liefdesgeschiedenis in cultuur en wetenschap, over vrouwen en apen in film, literatuur, verhalen, reclames en wetenschap, van Tarzan tot King Kong. Tegenwoordig werkt Stine Jensen als criticus en columniste voor NRC Handelsblad. Ze schreef onder meer het succesvolle Turkse vlinders. Liefde tussen twee culturen (2005), Dokter Jazz (2009) en Dus ik ben. Een zoektocht naar identiteit (2010) – dit laatste samen met filosoof Rob Wijnberg, intussen hoofdredacteur van dagblad nrc.next. In de bundel Stervensuur (2010) liet ze een literaire thriller publiceren. Binnen het thema van de Maand van de Filosofie in 2006, ‘Niets dan de waarheid’, schreef ze over haar passie voor leugenaars.

4 – WAAROM WE ONS ‘ECHTE’ ZELF ZOEKEN, MAAR NIET VINDEN – Coen Simon | Zo 19-06-2011 | 11:00 | Filosoof en publicist Coen Simon toont aan waarom we onszelf zoeken, maar niet vinden. Wie ben ik?

Wat kan ik? Wat voel ik? De tijdschriften- en boekenindustrie tiert welig op deze vragen, Maar het opstellen van lijstjes over jezelf kan in het oneindige doorgaan, want jezelf zul je niet vinden, meent Coen Simon. In zijn essaybundel Waarom we onszelf zoeken maar niet vinden maakt deze jonge, oorspronkelijke denker korte metten met de heersende zelfhulpcultuur, die zich tot in alle uithoeken van de samenleving heeft genesteld. Coen Simon analyseert niet enkel scherp hoe egocultuur leidt tot massacultuur en veel levenskunst tot schaamteloosheid, hij pretendeert ook een uitweg te kunnen tonen: geef je over aan het ritme van de wereld en word wie je bent! Zijn zoektocht langs de randen van het denken geeft zo'n onverwachte kijk op geheugen, tijd, geluk, vriendschap, gevoel, droom en magie, dat niemand nog verlangt naar een andere werkelijkheid dan de eigen.

Coen Simon (1972) is filosoof en publicist. Zijn essays in NRC Handelsblad, nrc.next en Trouw zijn spraakmakend in het publieke debat. In boekvorm verschenen van hem Kijk de mens (2006), Met Kant aan het strand (2006), Lachen om niets (2007) en Sartre en De Beauvoir in een twijfelaar (2008). Hij kwam definitief onder de aandacht van het brede publiek met het succesvolle Waarom we onszelf zoeken maar niet vinden – zelfhulp voor denkers, tobbers en narcisten (2008), en het literaire Zo begint iedere ziener (2010 – herdruk in maart 2011). Het Nederlandse weekblad HP/De Tijd riep Coen Simon uit tot ‘nieuwe ster aan het filosofenfirmament’. In Filosofie Magazine heeft hij een column en is hij ook vaste expert in een vragenrubriek over actuele thema’s.

7

5 – WERKEN AAN ONS ‘EIGEN’ VREEMDE LICHAAM – Jenny Slatman | Zo 25-09-2011 | 11:00 | Met de inzichten van klassieke en hedendaagse denkers laat de Nederlandse filosofe en fysiotherapeute Jenny Slatman zien dat wat wij vandaag ons ‘eigen’ lichaam noemen ook iets vreemds heeft. En juist omdat er altijd iets vreemds in onszelf aanwezig is, kunnen we ons aanpassen aan extreme lichamelijke veranderingen. Onze cultuur staat in het teken van het perfectioneren van het menselijke lichaam door middel van technologisch ingrijpen. Mensen laten tegenwoordig hun gezicht gladstrijken met botox. Als hun hart niet meer functioneert, kunnen ze het hart van een ander individu laten implanteren. Als ze door een ongeluk een lichaamsdeel moeten missen, kan dat vaak vervangen worden door een prothese.

Maar wat doet dat ‘vreemde’ met het beeld dat je van jezelf hebt? Kan een individu zich nog identificeren met zichzelf als hij of zij er door chirurgische ingrepen totaal anders uitziet – of zich niet meer ‘echt’ zichzelf voelt? Is een prothese alleen een handig verlengstuk van het lichaam of kan het toch beschouwd worden als een wezenlijk, authentiek en waarachtig deel van ons zelf?

Dr. Jenny Slatman (1969) studeerde filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en de Université Paris XII, fysiotherapie in Deventer. Zij promoveerde in 2001 op het proefschrift L’expression au-delà de la représentation. Sur l’aisthêsis et l’esthétique chez Merleau-Ponty, in 2003 uigegeven bij Vrin (Paris), en verzorgde de vertaling en inleiding van Merleau-Ponty’s boek De wereld waarnemen (2003, herdrukt in 2006 en 2008). In 2008 verscheen Vreemd Lichaam. Over medisch ingrijpen en persoonlijke identiteit, dat werd genomineerd voor de Socrates Wisselbeker 2009. Jenny Slatman is docent aan het departement Health, Ethics and Society binnen Maastricht University Medical Center. In 2010 ontving zij een prestigieuze NWO-VIDI beurs voor haar onderzoeksproject Bodily Integrity in Blemished Bodies, waarmee ze een filosofische onderzoekslijn ontwikkelt in de wereld van de gezondheidszorg.

6 – HET ZOMPIGE MOERAS VAN MOEDERLIJKE GEVOELENS – Judith Uyterlinde | Zo 16-10-2011 | 11:00 | Judith Uyterlinde verhaalt over het soms allesoverheersende verlangen van een kinderwens en andere, soms generatieoverschrijdende ‘triggers’ die een individu kunnen meeslepen en domineren. Ze vertelt zowel over haar persoonlijke wedervaren als over haar bewogen familieverhaal waarin wonderlijke overeenkomsten de tijd overstijgen. Van hieruit maakt ze duidelijk hoe het vertellen haar als zoekende enkeling op nieuwe paden en tot andere inzichten heeft gebracht. Hoe is het vandaag gesteld met die jonge vrouw die ooit ‘alles’ wilde? Heeft ze nog grote dromen in het hoofd? Of heeft de nuchtere houding die ze door omstandigheden moest aannemen, haar temperament uiteindelijk toch getemperd?

Judith Uyterlinde (1962) begon als vertaalster en redactrice. Vandaag is ze schrijfster, journaliste en programmamaakster voor literaire festivals. Tot eind 2007 werkte ze als redactrice en uitgeefster bij De Bezige Bij en Uitgeverij J.M. Meulenhoff. Haar eerste boek Eisprong (2001) werd een internationale bestseller – het werd in meer dan twintig landen vertaald. De vrouw die zegt dat ze mijn moeder is (2010) is een slechts ogenschijnlijk conventionele autobiografische roman waarin onder meer de ethische pijnpunten van adoptie aan de oppervlakte komen.

8

7 – HET WARE LEVEN IS NIET VOOR BANGE MENSEN – Sebastien Valkenberg | Zo 20-11-2011 | 11:00 | Risico’s. Het leven is ermee doordesemd. Maar bijna automatisch deinzen moderne mensen er voor terug – zeker sinds de mondiale kredietcrisis, die tenslotte mee is veroorzaakt door bankiers die zich masters of the universe waanden. Filosoof en columnist Sebastien Valkenberg beschouwt een wegwerpgebaar, hoe begrijpelijk ook, als prematuur. Roekeloosheid is geen deugd, en zeker geen bron van het ware leven, maar het gaat te ver om elk risico af te wijzen. Het is, met andere woorden, tijd voor een rehabilitatie van het waagstuk. Bij het ware leven, zoals de Griekse filosoof Aristoteles dit definieert, hoort dat het individu hoog inzet – en ja, dan is de mogelijkheid, het risico, altijd aanwezig dat men een blauwtje loopt, of erger. Natuurlijk blijft het raadzaam om de kans op mislukking te minimaliseren. Maar pas op, dit lukt niet door elk gevaar uit de weg te gaan. Risicovermijding is weliswaar veilig, maar het ware leven brengen we zo in geen geval tot stand. Welke weg we dan wél kunnen bewandelen? Tijd voor een even filosofisch als eigenzinnig onderzoek.

Sebastien Valkenberg (1978) studeerde filosofie en Nederlands. Hij schrijft polemische columns voor dagblad Trouw en Filosofie Magazine. In 2006 debuteerde hij met Het laboratorium in je hoofd, dat werd genomineerd voor zowel de Socrates Wisselbeker 2007 als de Eurekaprijs 2007. In Geluksvogels.

Of waarom we het nog nooit zo goed hadden (2010) onderzoekt hij verschillende verworvenheden van de moderne tijd.

8 – DE ZOEKTOCHT NAAR EEN EXCUUS OM TE FALEN – David Mulder | Zo 18-12-2011 | 11:00 | David Mulder schreef met Pooldrift een indringende en ontregelende debuutroman. Met zijn krachtige beelden en poëtische zinnen sleurt hij de lezer mee in de tragische en bij vlagen herkenbare wereld van de jonge westerling die vruchteloos zoekt naar een ideaal om voor te vechten. De hoofdpersoon brengt zijn gemoed het liefst in een sluimertoestand. Hij slijt zijn dagen op een eiland, ver weg van de verantwoordelijkheden die hem in zijn thuisland te veel werden. Pogingen tot zelfanalyse verzanden in beschuldigingen aan het adres van anderen, die hij verantwoordelijk houdt voor zijn waterige persoonlijkheid. Als hij met zijn Afrikaanse vriend een reis door de binnenlanden van het eiland onderneemt, op zoek naar een verlichte meester, blijkt hoezeer hij daadkracht mist. Zijn zoektocht naar antwoorden leidt tot een schokkende ontknoping. Maar wat wil de jonge schrijver ons hiermee diets maken? Zoeken wij niet allemaal graag een excuus om te falen?

David Mulder (1970) werkt als freelance journalist, schrijver en schrijfdocent. Graag laat hij zich inhuren als zogenaamde ‘sneldichter’: ‘brutaal, lyrisch of humoristisch – maar altijd vervreemdend’. David Mulder schreef Bruiloften en partijen (2003), Hexum (2007), Aartsrivalen (2008) en Pooldrift (2010). Met het kunstproject Turf Turf, dat van 1 januari tot 31 december 2011 duurt, wil hij al zijn dagelijkse handelingen turven. Iedere dag. De hele dag. Hoe lang hij slaapt, wat hij eet, wie hij bezoekt. Of hij werkt… Begin 2012 volgt een tentoonstelling met een grote hoeveelheid statistieken. Allemaal over zijn leven.

9

9 – HET WARE LEVEN, TUSSEN UTOPIE EN REALITEIT – Hans Achterhuis | Zo 22-01-2012 | 11:00 | Hans Achterhuis houdt een pleidooi voor een individueel en toch sociaal bestaan, dat als een filosofische zoektocht wordt uitgewerkt. Hij vertrekt vanuit verschillende perspectieven en refereert naar vele denkers om nieuwe inzichten te ontvouwen. Hans Achterhuis beschouwt ‘het streven naar het ware leven’ als een utopische betrachting en onderwerpt het wezen van utopieën aan een nader onderzoek. Daarvoor vertrekt hij van de menselijke natuur en van onze evolutionaire erfenis om de mogelijkheid van een vrij en vredevol bestaan te evalueren. Hans Achterhuis denkt dat geen enkele maatschappij het zonder utopische denkbeelden kan stellen, maar waarschuwt voor de verblindende kracht van hoopvolle waanbeelden. Utopieën waar het individu of gemeenschappen werkelijk iets aan kunnen hebben, moeten altijd gezien worden in het licht van de dagelijkse werkelijkheid.

Prof. Em. Hans Achterhuis (1942) is een van de toonaangevende Nederlandse filosofen. Hij studeerde theologie en filosofie in Utrecht en Straatsburg en promoveerde met een proefschrift over Albert Camus. Lange tijd combineerde hij zijn wetenschappelijke werk met functies in maatschappelijke organisaties. Als docent sociale filosofie was hij actief aan de Universiteit van Amsterdam. In 1988 werd hij bijzonder hoogleraar milieufilosofie aan de Universiteit van Wageningen. Van 1990 tot zijn emeritaat in 2007 bekleedde hij de leerstoel Wijsbegeerte aan de Universiteit Twente. Hans Achterhuis ontving in 2003 de Pierre Bayle prijs voor de cultuurkritiek, in 2009 de Socrates-wisselbeker voor Met alle geweld. Hij schreef essentiële werken, zoals De markt van welzijn en geluk (1979), De maat van de techniek (1992) en Het rijk van de schaarste (1988), De erfenis van de utopie (1998) en Utopie (2006). In Lof en troost van de filosofie (2007), blikt hij terug op een filosofisch traject van meer dan veertig jaar: ‘Wie schrijft als filosoof, schrijve persoonlijk of schrijve niet. (…) Hebben filosofen dwingende antwoorden te bieden? Wat zij nastreven is verheldering, wat ikzelf vooral probeerde te bereiken, was het begrijpen van een – vaak maatschappelijke – problematiek.’ Recent publiceerde Hans Achterhuis nog Met alle geweld: Een filosofische zoektocht (2008) en De utopie van de vrije markt (2010). In deze fase werkt hij aan een boek over de actualiteit van Hannah Arendt (werktitel: Ik wil begrijpen), waarvan de tekst waarschijnlijk af is wanneer hij in Het zoekend hert zijn lezing komt houden.

Prijs per lezing: €7 - Prijs voor de cyclus: €49 – Informatie: www.hetzoekendhert.be - Reserveringen: hetzoekendhert@gmail.com

Streven naar het ware leven IS EEN PROJECT VAN HET Z0EKEND HERT IN HECHTE SAMENWERKING MET

THE SEARCHING DEER

EN STEUN VAN ONZE PARTNERS

HET VLAAMS-NEDERLANDS HUIS deBUREN www.deburen.eu 10

| HET DOORGEDREVEN DENKEN VAN DESCARTES – VERSLAG VAN EEN CYCLUS |

Het theoretische eerherstel van een onderzoeker Het cogito, ergo sum (ik denk, dus ik ben) van de Franse filosoof René Descartes was de eerste formulering van het moderne zelfbewustzijn. Toch, of net daardoor, staan zijn persoon en werk tot vandaag stevig ter discussie. Uitgeverij Boom in Amsterdam publiceert voor het eerst het verzameld werk van ‘de vader van het moderne denken’ in Nederlandse vertaling. Acht banden, met vrijwel het complete wijsgerige en wetenschappelijke werk in chronologische volgorde en een selectie van de correspondentie worden in de loop van de volgende jaren op kwaliteitsvolle wijze uitgegeven.

De protagonisten van dit project zijn de internationale Descartes-experts Han van Ruler (Erasmus Universiteit Rotterdam) en Erik-Jan Bos (Universiteit Utrecht), hiertoe gestimuleerd door de fondsredacteur filosofie van Uitgeverij Boom, Laurens ten Kate. Deze drie gespecialiseerde maar toch wereldwijze filosofen kwamen het denken en werk van René Descartes in Het zoekend hert ° The searching deer omstandig toelichten, in vraag stellen, en toch grotendeels herbevestigen. Wie bijgaande verslagen leest, komt behoorlijk wat te weten, maar zal ook veel missen: belangrijke deelaspecten, nuances, verwijzingen naar het toenmalige tijdsklimaat en pittige anekdotes, maar ook de sfeer tijdens de lezingen, de humor van de sprekers, de vragen, probleemstellingen en andere sterke interventies vanuit het publiek, die van deze cyclus een essentiële ervaring maakten.

Desalniettemin wensen wij u graag veel lees- en denkgenot.

In deze lezingencyclus kwam ook de grote belangstelling van René Descartes voor de muziek uitdrukkelijk aan bod. Uit de collecties van Pierre Attaignant (1494-1552) weerklonken erotische danceries en dubbelzinnige liederen zoals Que je chatouille ta fossette. Le consert des Consorts van Pièrre Guédron (1570-1620) verwees naar ‘de muziek der hemelse sferen’, zoals gereveleerd door Descartes’ uitgever, de jezuïet Marin Mersenne. De muziektheorie van Peter Sloterdijk en diens onderscheid tussen ‘het weten van het zien’ en het auditieve beleven van het sfeervolle werd geïllustreerd met het minimalistische meesterwerk The Photographer van de Amerikaanse componist Philip Glass (°1937).

REFERATEN & MUZIEK BIJ HET VERSCHIJNEN VAN DE BIBLIOTHEEK DESCARTES 11

HET DOORGEDREVEN DENKEN VAN DESCARTES (1) Dr. Erik-Jan Bos – Wie was René Descartes?

Overleden aan een zware longontsteking - of door vergiftigde hosties?

Als internationaal Descartes-onderzoeker presenteert dr. Erik-Jan Bos uitvoerig het werk én de persoon van René Descartes. Wie was deze merkwaardige denker? En wat maakte hem zo uitzonderlijk?

René Descartes wordt in 1596 geboren in La Haye en Touraine, een dorpje dat zich sinds de 19de eeuw ‘Descartes’ laat noemen. De filosoof stamt uit een adellijke familie maar kiest voor een avontuurlijk bestaan. Hij wil uitdrukkelijk geen advocaat worden – wat in zijn familie gebruikelijk is. Liefst presenteert Descartes zich als een bescheiden man, maar een sterke zelfverzekerdheid in zijn houding roept geregeld weerstand op. Uit getuigenissen blijkt de gespleten receptie van Descartes: hij is ofwel geliefd, ofwel gehaat.

Als kind heeft Descartes een zwakke gezondheid en brengt veel tijd door in bed. Later omschrijft hij lezen als een plaag voor de geest en houdt hij een pleidooi voor het langslapen. Mediteren en rationeel onderzoeken, dat is de opdracht van een filosoof.

Als wiskundige en fysicus is Descartes bezeten door het experimenteren. Zijn ‘twijfelexperiment’ brengt hem tot een fundamentele vraag: kunnen we aan de twijfel ontsnappen en zijn we niet gedwongen in twijfel te blijven hangen?

In de Verenigde Provinciën, met zijn nieuwe manier van oorlogvoeren, is Descartes een graag geziene gast. In het militaire hoofdkwartier te Breda kan hij zijn wiskundige inzichten in de praktijk omzetten en andere wiskundigen ontmoeten. Descartes woont twintig jaar in Nederland waar hij zijn belangrijkste werken schrijft maar ook heel vaak verhuist. Dat Descartes een teruggetrokken leven leidt en omzichtig moet omgaan met zijn woorden, is duidelijk. Erik-Jan Bos ontdekte vorig jaar een gestolen brief van Descartes in het Haverford College in Pennsylvania. Deze brief van 27 mei 1641 toont aan hoe hij de opzet van zijn Meditationes de prima philosophia (1641) ingrijpend wijzigde. Descartes vraagt aan Marin Mersenne, de Franse wiskundige en theoloog die het drukwerk superviseert, drie teksten te verwijderen: een Latijnse vertaling van het vierde deel van zijn Discours de la Méthode (1637), het voorwoord op de Meditationes, en een inleiding op de tegenwerpingen die hij ontving. Ter vervanging stuurt de rusteloze denker een nieuw voorwoord mee – de tekst die we nu kennen. Uit de brief blijkt ook de reden voor deze aanpak: Descartes wilde een criticus heftig van repliek dienen, maar een gast uit Frankrijk wist zijn misnoegen zo te verzachten, dat Descartes hier van af ziet.

Maar misschien waren er andere motieven voor Descartes’ omzichtigheid. Zijn dood, aan het hof van Christina van Zweden, roept nog altijd vraagtekens op. Algemeen wordt aangenomen dat de noordelijke kou en een longontsteking hem fataal werden. Maar bepaalde hypotheses gewagen van een moord door de huiskapelaan van de Franse ambassadeur, met vergiftigde hosties. Hoe dan ook heeft de filosoof van de systematische twijfel bij de eigenzinnige Koningin Christina afkeer gewekt – zo blijkt uit haar mémoires: ‘Het lijdt geen twijfel dat Descartes zijn goede kanten had, maar het is ook waar dat hij zeer met zichzelf was ingenomen, en deze zelfingenomenheid liet hem de rest van de wereld verachten. Eenmaal ging hij in mijn aanwezigheid er prat op dat hij alleen de waarheid kende die aan de rest van de sterfelijken onbekend was; wat mij betreft, dit was werkelijk onverteerbaar voor mijn zwakke maag’. • 12

HET DOORGEDREVEN DENKEN VAN DESCARTES (2) Prof. Han van Ruler – De actualiteit van Descartes

Verheerlijkt, verguisd, maar niet vergeten – een vaderfiguur gelijk Het dualistische mensbeeld van René Descartes is ook voor moderne discussies nog zeer relevant, aldus Han van Ruler, professor filosofie, eminent Descartes-expert en mederedacteur van de Bibliotheek Descartes.

Voor Han van Ruler is het dualistische denken van de vader van de moderne filosofie zeker niet dood. Meer nog, het kan een heilzaam alternatief bieden voor het tegenwoordige, gevaarlijke monisme. Het heersende monisme is namelijk een samenhangend wereldbeeld, gekarakteriseerd door persoonlijke vrijheden, democratie, tolerantie, raciale en seksuele gelijkheid, vrijheid van meningsuiting, seksuele emancipatie, het universele recht op kennis en verlichting – kortom, alles wat goed is aan het Westen. Gelijkgesteld aan materialisme en atheïsme, zoals dit het geval is bij populaire wetenschappers zoals historicus Jonathan Israel, kan het monisme evenwel tot een verkrampt Verlichtingsfundamentalisme leiden. ‘Liever een dualisme dat niet overal een antwoord op heeft, dan een intolerant monisme dat het monopolie op de waarheid opeist en alles en iedereen aan zich wil onderwerpen’, meent Han van Ruler.

Ten aanzien van Descartes’ dualisme doet zich het gekke effect voor dat Descartes’ notie van ‘geest’ de jongste eeuwen sterk onder druk is komen te staan. Vatten we de moderne tijd op als een periode waarin de scheiding die werd ingevoerd tussen lichaam en geest uiteindelijk tot de conclusie zou leiden dat het lichaam wel, maar de geest niet bestaat, dan bemerken we hoe deze moderne tijd in feite is blijven vasthouden aan concepten die buiten het wereldbeeld van Descartes niet meer zinvol zijn. Nochtans denkt men Descartes te hebben overstegen.

In Descartes’ laatste boek, De passies van de ziel, functioneert zijn dualisme overigens niet meer zozeer als een dualisme van lichaam en ziel. Het beeld dat Descartes hier geeft van mentale conflicten is een strijd tussen een primair reactief apparaat en het ‘geestelijke’ proces. Dit proces bestaat uit de bewuste wens niet toe te geven aan datgene waartoe onze primaire neigingen aanleiding geven. René Descartes formuleerde in dit werk niet enkel een aanzet tot een nieuwe moraalfilosofie. Zijn dualistische model bood een psychodynamische mix die een stap vooruit was op weg naar een betere kennis van de mens.

Het laatste boek van René Descartes kan tevens worden beschouwd als het begin van de neuropsychologie, bij uitstek het vakgebied van de beroemde Descartes’ criticus Antonio Damasio. In De vergissing van Descartes (1994) levert de Portugees-Amerikaanse neuroloog scherpe kritiek op het gedachtegoed van Descartes, maar tegelijk herhaalt hij één na één al diens essentiële uitvindingen.

De Amerikaanse kinderpsycholoog Paul Bloom van zijn kant verdedigt in Descartes’ baby (2004) de stelling dat we allemaal geboren zijn met een dualistische visie op mens en natuur. De vader van de moderne filosofie blijft dus zijn stempel drukken op het westerse denken. Hoe de nieuwe eeuw met zijn werk zal omgaan, is onvoorspelbaar. Maar het is zeker niet ondenkbaar, meent Han van Ruler, dat het grote aantal publicaties over Descartes blijft toenemen, vooral ook door de groeiende belangstelling voor een combinatie van kentheoretische en evolutionair biologische kwesties. ‘In elk geval kan de enorme creativiteit van Descartes ons blijven inspireren.’ • 13

Naar een deconstructie van de verhouding tussen mens en werkelijkheid Tijdens de derde en laatste lezing in deze cyclus ging dr. Laurens ten Kate in op de receptie van Descartes in de actuele tijd – en in het bijzonder op het werk van de populaire Duitse filosoof Peter Sloterdijk (°1947).

Het rationalisme, de scheiding tussen lichaam en geest, en het autonome subject dat natuur en wereld aan zich onderwerpt, fungeren al meerdere eeuwen als mikpunt van kritiek op Descartes’ filosofie. Zijn bepaalde kritieken op het statische cartesiaanse dualisme deels terecht, toch meent Laurens ten Kate dat men het gedachtegoed van Descartes onrecht aandoet door het uit zijn context te rukken. Juister lijkt het hem, net zoals Peter Sloterdijk het voorstelt in zijn Filosofische temperamenten (2010), terug te kijken naar de problemen waarmee René Descartes destijds werd geconfronteerd. Met het middeleeuwse, scholastieke, deels op Aristoteles’ gefundeerde wereldbeeld konden Descartes en andere scherpzinnige tijdgenoten geen genoegen meer nemen.

In het scholastieke wereldbeeld vielen mensen en werkelijkheid samen, omdat de mens zich spiegelend in de werkelijkheid – in de dingen – projecteert. In de plaats daarvan ontwerpt Descartes zijn eigen mechanische wereldbeeld: de dingen en ook het menselijke lichaam zijn ‘machines’. Anders dan in de aristotelische speculaties bestaat in dit wereldbeeld tussen geest en lichaam geen harmonie meer; het denkende ik staat en bestaat buiten het lichaam. Laurens ten Kate relativeert de overvloedige kritiek op Descartes’ subject als centrum van de realiteit: omdat het ik buiten de werkelijkheid staat, kan het er weinig van kennen. Het denken van Descartes is allereerst een pleidooi voor bescheidenheid. Denken is twijfelen. Het cartesiaanse subject is in eerste instantie een twijfelend, onderzoekend ik.

Descartes’ rationalisme moet worden opgevat als een weloverwogen methode om de wereld wetenschappelijk te verkennen.

Door de problematisering van de verhouding mens-werkelijkheid uit de context van een wetenschappelijke methode te halen en die in een existentieel fenomenologisch onderzoek onder te brengen, radicaliseert Peter Sloterdijk Descartes’ gedachtegoed. In zijn magnum opus Sferen (2004/2009) stelt de Duitse filosoof dat de mens niet als essentie, als ‘wat’ moet worden gedacht, maar als plaats. Dus niet: ‘wat is de mens?’. Maar wel: ‘waar is de mens?’. De mens is deze plaats nog voor hij identiteit, subject is. Hij schept de plaats en wordt er tegelijk door geschapen. Zo’n plaats – een huis, een relatie, een internetcommunity, de wereld – noemt Sloterdijk een sfeer die de mens beschermt tegen de werkelijkheid, maar hem ook, doordat de wanden van de sfeer kwetsbaar en oncontroleerbaar zijn, blootstelt aan de realiteit en aan de andere mens. De plaats die de mens is, is permanent in beweging, en daarmee de verhouding tussen mens en werkelijkheid. Peter Sloterdijk verwoordt dit treffend in Sferen, Band1 bij het beschrijven van J.E. Millais’ schilderij De bellenblazer: ‘Het kind, dat zijn zeepbellen op hun reis vergezelt, is geen cartesiaans subject dat vastzit in zijn dimensieloos denkpunt van waaruit het een ding mét dimensies op zijn baan door de ruimte observeert. Vol geestdrift en solidair met zijn iriserende bollen stort de experimenterende speler zich in de open ruimte en verandert het gebied tussen oog en voorwerp in een bezielde sfeer’. •

14

VERSLAGGEVING: Agnès Van Emelen - Josephine Van Otten • FOTOGRAFIE: Warner Berckmans - Marc Schoeters

HET DOORGEDREVEN DENKEN VAN DESCARTES (3) Dr. Laurens ten Kate – Het antwoord van Peter Sloterdijk

KERNTEAM HZH/TSD: EDDY STRAUVEN - CHRISTEL KERSEMANS - AGNES VAN EMELEN - HELLA VAN DEN ELSHOUT

OP BEZOEK – DE STADSGIDSEN VAN ‘ANTWERPEN AVERECHTS’ Het zoekend hert ontwikkelt gaandeweg ook filosofische wandelingen in Antwerpen. De eerste wandeling, in de nabijgelegen modernistische woonwijk, kwam tot stand door de expertise van Antwerpen Averechts. Zowat 35 stadsgidsen kregen midden januari van hun organisatie een attractieve nieuwjaarsreceptie in en om Het zoekend hert. Samen liepen zij het parcours dat vorige zomer door hun leidinggevers, Vic Mees en Lieve Van Duyse, is uitgestippeld. Dit traject wordt in de loop van het jaar nog verder uitgewerkt.

Maar Antwerpen Averechts heeft nog veel zwaardere actiepunten op het jaarprogramma: de opening van het Museum aan de Stroom (MAS) én die van het Red Star Line museum.

Voor meer informatie: www.antwerpenaverechts.be – info@antwerpenaverechts.be.

BOEKPRESENTATIE – ‘HET PLEZIER VAN HET ZOEKEN’ – PROF. RIK PINXTEN We leven in een wereld van tegenstellingen: godsdienst tegenover secularisme, milieu tegenover economie, gelijkheid tegenover verschillen, wereldburgerschap tegenover lokale identiteit, nihilisme tegenover basisvertrouwen. Voor Prof. Rik Pinxten zijn al deze tegenstellingen een keurslijf dat ons gevangen houdt. We zijn bang voor elkaar. Verkrampt om onze menselijke creativiteit volop in te zetten. Rik Pinxten ontwikkelt een aantal ideeën in een nieuw boek: ‘Het plezier van het zoeken. Filosofie tegen de angst’. Het is een positief boek: ‘Het richt zich tot de talloze actieve burgers die willen samenwerken om de aarde en de mensheid leefbaar en kwaliteitsvol te houden’. Geen wonder dat zo’n werk officieel wordt voorgesteld in Het zoekend hert.

Prof. Rik Pinxten (1947) is hoogleraar culturele antropologie en studie van religies aan de Universiteit Gent. Hij is ook directeur van het Centrum Interculturele Communicatie en Interactie. Naast wetenschappelijke werken publiceerde hij Culturen sterven langzaam (1999) en De strepen van de zebra (2007).

Zondag 27/02/2011 om 11u. In samenwerking met Uitgeverij Houtekiet / Linkeroever uitgevers. Voor genodigden.

FILOSOFISCH THEATER – ‘AANTEKENINGEN UIT HET ONDERGRONDSE’

(DOSTOJEVSKI)

Via Het zoekend hert kunt u weldra weer naar filosofisch theater van formaat: Aantekeningen uit het ondergrondse van F.M. Dostojevski. Uw kortingprijs: €9. Met een nabespreking, speciaal voor u.

In Aantekeningen uit het Ondergrondse doet het hoofdpersonage niets anders dan denken. Zozeer zelfs dat hij niet meer tot handelen in staat is. Maar op de zompige bodem van zijn redeneringen komt hij altijd hetzelfde tegen: het verlangen om door een liefdevol iemand te worden gered. Clara van den Broek bewerkte Dostojevski’s novelle tot een pakkende voorstelling.

Weldra te beleven in Rataplan in Borgerhout. Muziek en spel: Harald Austbø. Productie: Skagen i.s.m. DeTijd.

Donderdag 12/05/2011, 20.30u. Inkom: €9. Reserveren verplicht: hetzoekendhert@gmail.com.

15

– SKAG EN

Al gem ene r edac ti e + v era ntw oord eli j ke uitg ever : Eddy S tr auv en, G em eent es traa t 237, B-3 010 K ess el- Lo | Tel ef oon: + 32 ( 0)4 73 68 66 65 | Ma ilad res: het zoekend her t@ gm ail .c om | Websi te : www . h et zo e ke nd h er t.b e |

P910603

REDACTIE & bereikbaarheid

BC 31257

Het zoekend hert ° The searching deer is het tijdschrift van het gelijknamige filosofiehuis, waar denkende enkelingen welkom zijn voor zingevende ontmoetingen. Onze programma’s besteden aandacht aan tradities en nieuwe ontwikkelingen in de filosofische levenshouding en aan kruisverbanden met artistieke disciplines. De 70ste verjaardag van de Amerikaanse troubadour, componist, dichter, denker en levenskunstenaar Bob Dylan, op 24 mei 2011, krijgt daarom zeker aandacht. Zie weldra: www.hetzoekendhert.be.

HET Z0EKEND HERT

THE SEARCHING DEER

Philosophy & overnight sensations – Koninklijkelaan 43, B-2600 Berchem (Antwerp) 16