Studiegids najaar 15 1definitief by HovoSeniorenAcademieGroningenFrieslandDrenthe

Studiegids

najaar 2015

HOVO in Noord Nederland

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Senioren Academie

Over de cursussen en praktische informatie

Coördinator Jacqueline Kampman

Bestuur

HOVO-cursussen De eerste HOVO-cursus werd in 1986 aangeboden aan de Rijksuniversiteit Groningen. HOVO is bedoeld voor mensen van vijftig jaar en ouder en is zoveel mogelijk afgestemd op de interesse, leefervaring en leerbehoeften van ouderen.

Prof. dr. E. Bleumink, voorzitter Mw. H.M. Hijmans, vice-voorzitter Dhr. T. Jensma, penningmeester Mw. mr. A. van Weelden, lid namens Stenden Hogeschool Drs. J. van der Vinne, lid namens Hanzehogeschool Dhr. W. ter Laak, lid namens de Vrienden van de Senioren Academie

Senioren Academie De Senioren Academie biedt HOVO aan in Groningen, Friesland en Drenthe en is een stichting, gelieerd aan drie instellingen voor hoger onderwijs in deze provincies, de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanze hogeschool Groningen en Stenden Hogeschool. De administratie wordt verzorgd in Groningen.

Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin van Rooyen-Kist Inge Vonhof

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Sluitingen Zomersluiting Vanaf maandag 6 juli t/m vrijdag 28 augustus 2015 is het secretariaat van de Senioren Academie beperkt geopend: van maandag tot en met woensdag tussen 10.00 en 12.00 uur. Inschrijving voor de cursussen (via internet of per post) is in deze periode gewoon mogelijk.

Locaties De cursussen van de Senioren Academie worden gegeven in Groningen, Leeuwarden, Hoogeveen en een enkele cursus in Emmen. Er wordt van verschillende cursuslocaties gebruik gemaakt. Informatie over de exacte leslocatie ontvangt u uiterlijk één week voor aanvang van de cursus in de definitieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus. Meer informatie over de inschrijfprocedure vindt u achter in deze gids.

Website (www.seniorenacademie.nl) U kunt zich via de website van de Senioren Academie inschrijven voor een cursus of lezing (of u kunt gebruik maken van het inschrijfformulier achterin deze gids). Cursusmateriaal op website Als de cursussen zijn begonnen, bestaat in veel gevallen de mogelijkheid om het tijdens het college getoonde materiaal nogmaals na te kijken op de website van de Senioren Academie. U ontvangt hiervoor een inlogcode van de Senioren Academie die u kunt vinden in de definitieve deelnamebevestiging. Het materiaal wordt zo snel mogelijk op de website geplaatst, indien mogelijk binnen een week na het college. Het cursusmateriaal blijft tot minimaal twee weken na afloop van de desbetreffende cursus op de website staan.

Cursusmateriaal In veel gevallen wordt bij de colleges gebruik gemaakt van hand-outs. Tenzij anders vermeld zijn deze inbegrepen in de bij de cursus vermelde cursusprijs. Bij een aantal cursussen wordt een aparte syllabus gemaakt of worden de hand-outs door de docent ter beschikking gesteld. De kosten voor het cursusmateriaal staan in deze gevallen apart vermeld bij de cursus en deze komen dan bovenop de vermelde cursusprijs. Deze kosten voor het cursusmateriaal worden ofwel door de docent, ofwel door de Senioren Academie geïnd. Indien gebruik wordt gemaakt van externe literatuur, dient u deze zelf aan te schaffen. Ook dit staat bij de desbetreffende cursus aangegeven.

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl

Studiegids najaar 2015 • 2

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Algemene informatie 2 Voorwoord 5

Programma Groningen 15NG00L 15NG01L 15NG02 15NG03 15NG04

15NG05+15NG05w 15NG06 15NG07+15NG07w 15NG08+15NG08w

Algemeen/multidisciplinair Opening Studiejaar 2015 Duurzaamheid in de 21ste eeuw, noodzaak en uitdaging van een innovatieve circulaire economie 7 23ste Nederlandse cultuurlezing Adel in woelige tijden 8 Grenzkontakte - Een cursus voor Nederlanders en Duitsers 9 Paradoxen en hun betekenis 10 De impact van natuurwetenschappen en technologie op de maatschappij - De energie van de toekomst 11 Filosofie De menselijke activiteit vanuit filosofisch perspectief; wie zijn we en wat doen we? - De menselijke conditie Verbeelding van de samenleving - denken, dromen en doen na de verzorgingsstaat Waarom zou je volwassen worden? BoĂŤthius - De vertroosting van de filosofie

12 13 14

15NG09 15NG10 15NG11 15NG12 15NG13 15NG14 15NG15 15NG16

Geschiedenis en archeologie 15 Inleiding in de cultuur van het Oude Egypte - Leven langs de oevers van de Nijl 16 De Kelten - Opkomst en ondergang van een geheimzinnige cultuur 17 De groei van het Romeinse rijk in de oudheid Rome - Van stad tot wereldrijk 18 Joodse geschiedenis in Midden-Europa - Een reis langs Midden-Europese hoofdsteden 19 De Koude oorlog - Hoe kapitalisme en communisme de wereld in een nucleaire wurggreep hielden 20 De onbekende jaren van de Sovjet-Unie 1937-1942 - De vergeten jaren van de Sovjet-geschiedenis 21 Dood en begraven in Groningen - Religieuze cultuur en spiegel van de samenleving 22 Langs de stenen archieven - Joodse begraafplaatsen in Stad en Ommeland 23

15NG17 15NG18 15NG19 15NG20 15NG21

Kunstgeschiedenis Beeldende kunst en onze hersenen Topmusea van de wereld - Vervolgcursus Succes en failliet van de avantgarde tussen 1870 en 1970 De gevarieerde architectuur van de 19e eeuw - De eeuw van de Revoluties Overzichtscursus kunstgeschiedenis - Beeldende kunst van West-Europa (1400 - 1800)

24 25 26 27 28

15NG22 15NG23 15NG24 15NG25

Mens en maatschappij Een verkenning van West China - Periferie of frontier Frankrijk in de 20e en aan het begin van de 21e eeuw - Sociale en culturele aspecten Leeskamer - Goed leven, goed sterven Ontwikkelingspsychopathologie - Ontwikkelingsstoornissen in een bio-neuropsychologisch perspectief

29 30 31 32

15NG26 15NG27

Muziek en theater Die Ermittlung - een Oratorium in 11 gezangen Claudio Monteverdi en het ontstaan van de opera

33 34

15NG28 15NG29 15NG30

Natuurwetenschappen Astronomie en Astrofysica - Van zonnestelsel tot ontstaan heelal - Beginnerscursus Evolutie van vogels en zoogdieren - Van dino tot mus en muis Introductie in de geologie (3) - Van de oerknal tot heden

35 36 37

Studiegids najaar 2015 â&#x20AC;˘ 3

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Programma Groningen vervolg 15NG31 15NG32 15NG33 15NG34 15NG35 15NG36 15NG37 15NG38

Taal en literatuur Denkbeelden over de dood in de wereld van de Klassieken - na de Styx: voortdurende nacht of reunie? Tussen revolutie en reactie - Literatuur en theater tijdens de Republiek van Weimar De grootste Romeinse dichter Vergilius en zijn Aeneïs: een heldendicht en zijn geschiedenis Latijn - Vervolgcursus Het biografisch project – Geschiedenis en theorie van de auto/biografie Gedachten over geloof en ongeloof - Waarom geloven wij (of niet)? Schrijfcursus - Autobiografisch schrijven Schrijfcursus - Korte verhalen schrijven

38 39 40 41 42 43 44 44

Programma Friesland 15NF01 15NF02 15NF03 15NF04 15NF05 15NF06 15NF07 15NF08 15NF09 15NF10 15NF11 15NF12 15NF13 15NF14 15NF15

De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied - Wonen op terpen en wierden 45 Schrijfcursus - Reisverhalen schrijven 46 Kunst in Venetië 47 Eén Europa, vele geschiedenissen - Historische portretten van landen en volkeren in Midden- en Oost-Europa 48 Levensfilosofische vraagstukken 49 Oan ’e râne fan ’e wrâld - Hoe ’t de Noardsee ús foarme 50 Een inleiding in de culturele antropologie - In de ban van de betekenis 51 Berlijn, de lange schaduw van de val van de Muur 52 Leeskamer - Goed leven, goed sterven 53 Verbeelding van de samenleving - Denken, dromen en doen na de verzorgingsstaat 54 Wadbiologie 55 Thomas Piketty en het kapitaal van de 21ste eeuw 56 Opera: Spiegel Historiael in verleden, heden en toekomst 57 De wetenschappelijke studie naar de cognitie van dieren - Van slimme vogels en knappe apen 58 Topmusea van de wereld 59

Programma Drenthe 15ND01 15ND02 15ND03 15ND04 15ND05 15ND06 15ND07

Ethiek/moraal filosofie - Over waarden, vrije wil en zingeving De opkomst van het modernisme in Nederland - Architectuur voor de nieuwe mensch! Aan de rand van de wereld - Hoe de Noordzee ons vormde Zinnestrelend: muziek en beeld in de kerk Vrouwelijke kunstenaars uit de schaduw - De eik en de cypres Een oud verhaal – maar nog steeds modern - Orpheus en Eurydice of: de zoektocht naar de verloren eenheid Berlijn, de lange schaduw van de val van de Muur

60 61 62 63 64 65 66

Overzicht cursussen per dagdeel in de week

Inschrijfformulier 70 Inschrijfprocedure en colofon 71

Studiegids najaar 2015 • 4

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Voorwoord Dit najaar staat de Senioren Academie aan de vooravond van haar dertigjarig bestaan, dat in het najaar 2016 gevierd zal worden. En, om het op zijn Gronings te zeggen, “we zijn niet ontevreden”. In het afgelopen jaar hebben velen de Senioren Academie weten te vinden en opnieuw waren dat er meer dan in het voorafgaande jaar. We tellen bijna 3000 cursusinschrijvingen in 2014 en ook voor de lezingen was grote belangstelling. We hebben niet te klagen; de Senioren Academie is een van de grootste instellingen voor HOVO in Nederland en dat zullen we, naar het zich laat aanzien, voorlopig ook blijven. Het jaarverslag over het jaar 2014, waarop deze gegevens zijn gebaseerd, kunt u vinden op de website van de Senioren Academie onder het kopje 'Senioren Academie'. Dit betekent niet dat we met de armen over elkaar kunnen blijven zitten. Onze doelgroep is in de loop van de afgelopen bijna 30 jaar veranderd en zal blijven veranderen. We richten ons nog steeds op 50-plussers, maar zijn die hetzelfde als in 1986? Of hebben de 50-plussers van nu andere wensen en behoeften dan toen? Ook in andere opzichten is de wereld rondom de Senioren Academie veranderd. Zo heeft de relatie met de Rijksuniversiteit Groningen een andere inhoud gekregen sinds we in het jaar 2001 een aparte Stichting zijn geworden en sinds 2010 bieden we ook in Friesland HOVO-cursussen aan, in samenwerking met de Stenden hogeschool. En natuurlijk heeft ook de Senioren Academie te maken met de grote veranderingen die het gebruik van computer en digitale communicatie teweeg hebben gebracht. Door het bestuur van de Senioren Academie is dan ook besloten om onze cursisten te bevragen naar hun wensen, ervaringen en gedachten betreffende de Senioren Academie. De via de e-mail (!) verzonden enquête is tot onze blijdschap door een groot aantal cursisten ingevuld. Mede op basis van het rapport zal door het bestuur worden bepaald of er in de nabije of verdere toekomst beleidswijzigingen zullen moeten worden ingezet en zo ja, welke. De resultuaten van de enquete vindt u te zijner tijd terug op de website van de Senioren Academie onder het kopje 'Senioren Academie'.

23ste Nederlandse Cultuurlezing zondag 4 oktober Martinuskerk Middelbert Lezing door Ileen Montijn: "Adel in woelige tijden"

Een verandering die in ieder geval nog dit jaar zal ingaan is de bestuurlijke vernieuwing. Al in 2013 heeft de heer Teunis Jensma de heer Peter van der Burg als penningmeester opgevolgd. In het afgelopen jaar is mevrouw Hermine Heijmans aangetreden als vicevoorzitter, als opvolger van Henk Huizenga. Dit jaar zal de heer Jaap van der Vinne als vertegenwoordiger van de Hanzehogeschool worden opgevolgd door de heer Chris Fictoor. Voorzitter prof. Eric Bleumink zal tenslotte per 1 september 2015 afscheid nemen en worden opgevolgd door prof. Doeko Bosscher. De voorzitter van de Stichting Senioren Academie wordt benoemd door de Rijksuniversiteit Groningen, evenals de vicevoorzitter en de penningmeester. Het studiejaar 2015-2016 zal worden geopend op 3 september met de gebruikelijke openings lezing. De middag zal dit jaar een bijzonder karakter dragen, aangezien op deze middag ook afscheid zal worden genomen van professor Bleumink als voorzitter van de Senioren Academie. In de nu voor u liggende gids vindt u ook dit seizoen groot aantal cursussen op uiteenlopende vakgebieden aan, in Groningen, Friesland en Drenthe. We hopen dat u ook dit keer weer een cursus naar uw smaak en belangstelling zult vinden in ons cursusaanbod.

Bestuur en medewerkers van de Senioren Academie wensen u een goed studiejaar toe.

Studiegids najaar 2015 • 5

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Afscheid voorzitter Eric Bleumink Op 3 september 2015 neemt prof. dr. Eric Bleumink afscheid als voorzitter van het bestuur van de Stichting Senioren Academie HOVO Groningen-Friesland-Drenthe. Professor Bleumink wordt als voorzitter opgevolgd door prof. dr. Doeko Bosscher. Professor Bleumink was tot mei 2000 voorzitter van het College van Bestuur van de Rijksuniversiteit Groningen en daarvoor onder meer Rector Magnificus en secretaris van het bestuur van de medische faculteit. In de tijd dat hij lid was van het bestuur van de Bleumink tijdens het lustrum van 2011 met sprekers Swaab en Aleman universiteit gaf hij blijk van een grote maatschappelijke betrokkenheid. Als Collegevoorzitter toonde hij zich al zeer Academie Groningen-Friesland-Drenthe met vaste geïnteresseerd in Life Long Learning en in het hand geleid. Ook op landelijk niveau, als voorzitter van Hoger onderwijs voor Ouderen (HOVO). HOVO Nederland, hield hij zich intensief bezig met de toekomst van HOVO in Nederland. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij, kort na zijn afscheid als collegevoorzitter, werd gevraagd om zijn Op 3 september begint het 29ste studiejaar van de grote bestuurlijke ervaring in te zetten ten behoeve Senioren Academie, die gedurende de helft van haar van de Senioren Academie, die in Groningen HOVO bestaan onder voorzitterschap van Eric Bleumink vormgeeft. Na enig aandringen (het was misschien heeft gestaan. Na de openingslezing zal kort worden tijd voor een iets rustiger bestuurlijk bestaan) was hij stilgestaan bij het voorzitterschap van Eric Bleumink. tenslotte toch bereid om het voorzitterschap van de Na afloop van deze bijeenkomst wordt u een drankje Senioren Academie op zich te nemen. aangeboden door de Senioren Academie. Bij deze gelegenheid kunt u ook persoonlijk afscheid nemen In de afgelopen 15 jaar heeft Eric Bleumink de Senioren van Eric Bleumink.

Help opa en oma de vakantie door! In de kerstvakantie van 2015 komt de Rijksuniversiteit Groningen, in samenwerking met de Senioren Academie, met een aantal bijzondere colleges: ‘help opa en oma de vakantie door’.

Meer informatie over deze colleges en de manier waarop u zich hiervoor kunt inschrijven, vindt u vanaf de herfstvakantie (19 oktober) op onze website onder de rubriek ‘Nieuws’.

De colleges kunnen worden bezocht door opa’s en oma’s, maar alléén als zij in gezelschap zijn van kleinkinderen.

Cursisten zullen hierover (indien uw mailadres bij ons bekend is en u de Nieuwsbrief wilt ontvangen) een mail ontvangen.

Studiegids najaar 2015 • 6

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Opening Studiejaar 2015

Duurzaamheid in de 21ste eeuw, noodzaak en uitdaging van een innovatieve circulaire economie Cursusnummer: 15NG00L Op 3 september wordt het 29ste nieuwe studiejaar van de Senioren Academie geopend. Deze opening is dit keer nog meer dan anders een bijzondere gebeurtenis, omdat bij deze gelegenheid onze voorzitter prof. Eric Bleumink na vele jaren afscheid zal nemen. Hij zal als voorzitter worden opgevolgd door prof. dr. Doeko Bosscher. Op bijzonder verzoek van Eric Bleumink zal de openingslezing het begrip ‘duurzaamheid’ tot onderwerp hebben. Tot onze vreugde hebben we prof. Louise Vet bereid gevonden om de lezing op deze bijzondere middag te verzorgen. Na de lezing is het moment om enige woorden te richten tot aftredend voorzitter Bleumink.

Over de spreker Louise E.M.Vet is directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO) van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en hoogleraar evolutionaire ecologie aan de Wageningen Universiteit. Zij verwierf internationale bekendheid met haar onderzoek aan multitrofe interacties, kennis die van belang is voor de verduurzaming van agro-ecosystemen. Daarnaast ziet zij het als haar missie het belang van de ecologie uit te dragen naar het brede publiek (columns, lezingen, media) en is zij actief in het publieke debat. Zo staat zij bekend als fervent voorstander van een duurzame circulaire economie die gebaseerd is op ecologische principes. Deze integrale duurzaamheidsprincipes brengt zij in praktijk bij het nieuwe NIOO laboratorium-kantorencomplex te Wageningen (www.nioo.knaw.nl/gebouw), waarvoor zij in 2012 de Gouden Piramide, de Rijksprijs voor inspirerend opdrachtgeverschap in de architectuur kreeg. Louise E.M. Vet promoveerde als ecoloog in Leiden en verrichtte onderzoek aan universiteiten in Riverside (Californië), Vancouver en Toronto. Van 1984-1999 was zij werkzaam bij de Wageningen Universiteit, o.a. als hoogleraar Evolutionaire Ecologie. Sinds 1999 bekleedt zij de functie van directeur van het NIOO-KNAW en bleef verbonden aan Wageningen Universiteit als buitengewoon hoogleraar. In 2004 werd zij benoemd tot lid van de KNAW en in 2005 ontving zij samen met twee Wageningse collegae als eerste Nederlanders de Engelse Rank Prize for Nutrition. Ze beweegt zich actief in het onderzoeksveld en heeft meer dan 200 publicaties in internationale tijdschriften op haar naam staan. Haar bestuurlijke nevenfuncties zijn divers. Vet is voorzitter van het Netherlands Ecological Research Network en lid van verschillende Raden van Toezicht en besturen, onder meer Raad van Toezicht BE-Basic Foundation, de Raad voor Aard- en Levenswetenschappen (KNAW), Stichting Circle Economy en de Environment Steering Panel van de European Academies Science Advisory Council.

Spreker Prof. dr. Louise Vet Datum Donderdag 3 september 2015 Aanvang lezing 14.00 uur Prijs Vrij toegang Bijzonderheden Deze lezing is vrij toegankelijk. Gezien de verwachte belang steling verzoeken wij u wel in te schrijven. Na inschrijving ontvangt u een ontvangstbewijs. Dit is tevens uw bewijs van toegang. Na afloop van de lezing wordt u door de Senioren Academie een drankje aangeboden. Bij deze gelegenheid kunt u ook persoonlijk afscheid nemen van Eric Bleumink.

Studiegids najaar 2015 • 7

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

23ste Nederlandse cultuurlezing

Adel in woelige tijden Adel? Ach, die heeft in Nederland toch nooit veel voorgesteld. Het is een bekend cliché, geliefd omdat het past bij het zelfbeeld van de Nederlanders als een nuchter volk met egalitaire neigingen. Het is ontstaan in de tijd van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog, toen een nieuw, modern tijdperk leek te zijn aangebroken. Aangeboren onderscheid tussen mensen was alleen nog maar ouderwets en onzinnig. Die ideeën werden teruggeprojecteerd op de geschiedenis. Maar ze kloppen niet. Ook in de Republiek der Verenigde Nederlanden speelde de adel een prominente - en controversiële - rol in samenleving en politiek. Dat kan ook worden afgeleid uit anti-adellijke geschriften uit de achttiende eeuw, waarin aristocratische arrogantie, hebzucht en verdorvenheid aan de kaak werden gesteld. Vaderlandse historici hebben zulke geschriften steevast genegeerd of verkeerd opgevat. Ook in de negentiende en twintigste eeuw bleef de adel een absoluut bevoorrechte klasse, zichtbaar en invloedrijk genoeg om heel wat tegenstand op te roepen. In haar lezing Adel in woelige tijden vertelt Ileen Montijn over anti-adellijke geluiden in politiek en literatuur van de achttiende eeuw tot heden: van patriotse schotschriften tot de boosheid op een moderne bonusbaron.

Cursusnummer: 15NG01L Spreker Ileen Montijn Datum Zondag 4 oktober 2015 Tijd 14.00 uur Locatie Martinuskerk in Middelbert Prijs € 7,50 Bijzonderheden Gratis voor donateurs van de Stichting Oude Groninger Kerken en donateurs van de Senioren Academie. Donateurschap graag vermelden bij uw opgave voor deze lezing. Uiterste inschrijfdatum 20 september 2015

Over de spreker Ileen Montijn, geboren in Den Haag, studeerde geschiedenis in Leiden. Zij was lang als columniste verbonden aan NRC Handelsblad. In 1998 verscheen haar boek Leven op stand 1890-1940, een boek over het huiselijk leven van de Nederlandse bovenlaag. Andere boeken zijn Naar buiten, landelijk wonen in de 19de en 20ste eeuw, waarvan in 2013 een vernieuwde editie verscheen en daarvoor, in 2012, Hoog geboren, 250 jaar adellijk leven in Nederland (uitgeverij Contact). Dit boek beleefde vier drukken. In 2014 was Ileen Montijn mede-auteur van Romantische Mode, het boek bij de gelijknamige tentoonstelling in het Gemeentemuseum Den Haag. Voor meer informatie en haar ilog: ileenmontijn.nl

Studiegids najaar 2015 • 8

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Grenzkontakte

Een cursus voor Nederlanders en Duitsers In het kader van de samenwerking tussen de Rijksuniversiteit Groningen en de Carl von Ossietzky Universität Oldenburg worden al meer dan twintig jaar activiteiten voor senioren aan beide universiteiten georganiseerd. Vanaf 1999 is er zelfs een gemeenschappelijke cursus: ’Grenzkontakte’. ‘Grenzkontakte’ is een cursus met thema’s uit verschillende vakgebieden. De voertaal is Duits. De cursus vindt plaats op vijf dinsdagen: een dag aan de universiteit van Oldenburg, een in Groningen en drie keer in het sfeervolle Leer. Tussen de middag is er genoeg tijd om met elkaar van gedachten te wisselen.

Cursusnummer: 15NG02

Een werkgroep, bestaande uit Ettine Beyrau, Nanke Harms, Peter Stol en Gerhard Vedder, organiseert of coördineert elk voorjaar meerdere eendaagse excursies. Alle Grenzkontaktedeelnemers kunnen excursiebestemmingen voorstellen en vervolgens i.s.m. de werkgroep organiseren.

Cursusvorm Vijf verschillende bijeenkomsten in Oldenburg, Groningen en Leer

Programma Dinsdag 6 oktober 2015 (Oldenburg) 10.30 - 12.00 uur Prof. Dr. Andrea Strübind, Mythos, Erbe, Ärgernis - das Reformations jubiläum 2017 als Herausforderung für Kirchen und Zivilgesellschaft 14.00 - 15.30 uur Dr. Christine Zunke, Sterbehilfe - zwischen freiheitlicher Selbst bestimmung und normativer Wertsetzung Dinsdag 20 oktober 2015 (Groningen) 10.30 - 12.00 uur Dr. Dr. Marianne Vogel, Erinnerungsorte in Berlin an Hand des Krimis ‘Gedeelde stad, geheelde stad’ 14.00 - 15.30 uur Dr. Hanco Jürgens, Wechselbeziehungen zwischen den Niederlanden, Deutschland und der EU Dinsdag 10 november 2015 (Leer) 10.30 - 12.00 uur Dr. Joachim Tautz, Museen im Nationalsozialismus 14.00 - 15.30 uur Dr. Marijn Molema, Wirtschaftspolitik in der Ems Dollart Region nach 1945

Coördinatie Drs. Anja van Berkum

Data Dinsdag 6 en 20 oktober, 10 en 24 november, 8 december 2015 Tijd 10.30-12.00 uur en 14.00-15.30 uur Cursusprijs € 107,Uiterste inschrijfdatum 22 september 2015 Bijzonderheden De voertaal van deze cursus is Duits. Meer informatie vindt u onder deze cursus op de website van de Senioren Academie.

Dinsdag 24 november 2015 (Leer) 10.30 - 12.00 uur Dr. Johann Bölts, Demografischer Wandel und kulturelles Lernen 14.00 - 15.30 uur Bas Nabers MA, Einsamkeit und Freundschaft Dinsdag 8 december 2015 (Leer) 10.30 - 12.00 uur Karsten Schmidt MA, Wer hat denn nun die Macht - die Sprache oder der Sprecher? 14.00 - 15.30 uur Dr. Peter Groenewold, Das Reich der Kokosnuss in Deutsch-Neuguinea. Christian Krachts Roman ‘Imperium’ und seine Hintergründe. Weihnachtsfeier

Studiegids najaar 2015 • 9

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Paradoxen en hun betekenis

Het vermogen om verhalen te vertellen is van enorme betekenis. Een paradox is een onverwachte schijnbare of echte tegenspraak waarop de verhalenverteller stuit. Er zijn talloze paradoxen, varierend van relatief simpele puzzels tot diepe paradoxen waarvan de oplossing tot nieuwe wetenschappelijke inzichten leidt. Sommigen zijn van mening dat paradoxen ook naar transcendente aspecten van de realiteit kunnen verwijzen. Cursusnummer: 15NG03 We gebruiken het begrip verhaal in een zeer brede zin. Sprookjes, raadsels, theoretische verhandelingen, definities, we zullen ze allemaal als verhalen beschouwen. Door middel van geluid of schrifttekens wordt naar denkbeeldige of reele situaties verwezen. Een paradoxaal verhaal leidt altijd tot een verrassing. Iets wat onmogelijk lijkt blijkt toch te kunnen, soms moet een hele theorie op de schop. Naast vele relatief simpele paradoxale verhaaltjes of voorbeelden van wetenschap pelijke resultaten die in strijd zijn met onze aanvankelijke intutitie zijn er vele beroemde paradoxen. We bespreken onder meer de Leugenaar, de paradoxen van Zeno, omnipotentieparadoxen, de paradoxen uit het wiskundig grondslagenonderzoek zoals de paradoxen van Berry en die van Russell of de paradox van de onverwachte ophanging. Over al die paradoxen is een enorme literatuur waarin soms weinig consensus is te vinden. Dan gaan we verder met paradoxen binnen het Zenboeddisme en de rol van tegenspraken in het denken van de laatmiddeleeuwse kardinaal Cusanus. We geven ook enige aandacht aan de zogenaamde pragmatische paradoxen: Wees spontaan!

Docent Dr. Teun Koetsier Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 6 oktober t/m 17 november 2015, 20 oktober vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 120,-

Tenslotte kijken we naar het verschijnsel humor waarbinnen de onverwachte tegenspraak ook een rol speelt.

Cursusmateriaal Hand-outs

Voorkennis: Enig analytisch vermogen en belangstelling voor logica. Huiswerk: elke week krijgt u een paradox mee om over na te denken.

Uiterste inschrijfdatum 22 september 2015

Over de docent Teun Koetsier is filosoof en historicus van de wiskunde. Hij studeerde in Delft, in Nijmegen en aan de Stanford Universiteit in California. Hij promoveerde op de filosofie van de wiskunde van Imre Lakatos. Hij is verbonden aan de afdeling Wiskunde van de Faculteit der Exacte Wetenschappen aan de VU.

Studiegids najaar 2015 • 10

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

De impact van natuurwetenschappen en technologie op de maatschappij

De energie van de toekomst Er bestaat een wijdverspreide bezorgdheid over de toekomst van de aarde in verband met de aanwezige en toenemende klimaatsverandering. In deze cursus gaan we na of er realistische oplossingen voor dit probleem zijn die tijdig kunnen worden ingevoerd. Onderwerpen: verschillende mogelijkheden en ontwikkelingen op het gebied van beschikbare energiebronnen en hun mondiale toepasbaarheid - zonne-energie, windenergie, biomassa,problematiek van opslag. Kernenergie gegenereerd met de veelbelovende ‘gesmolten zout’ kernreactor lijkt, in combinatie met andere duurzame bronnen, een oplossing te bieden voor de beheersing van milieu verontreiniging (CO₂, kernafval, water). Deze centrales produceren een fractie aan langlevend kernafval en annihileren bestaand langlevend afval. Er lijkt voldoende brandstof aanwezig voor de komende millennia. De energie zal goedkoper zijn dan energie opgewekt met fossiele brandstoffen en andere thans gebruikte energiebronnen. Deze reactoren zullen veel eerder beschikbaar zijn dan reactoren gebaseerd op kernfusie. Hoe deze mogelijkheden op grote schaal operationeel te maken is een ander probleem, met name in de grote groep laagste inkomenslanden. Welke basis infrastructuren zijn daarvoor nodig en hoe kan de kennisoverdracht het beste vorm worden gegeven?

Programma 1. 30 oktober – Moderne energiebronnen: zonnecellen, batterijen en andere opslag van energie. Prof. dr. Kees J.C. Hummelen, hoogleraar chemie van moleculaire (bio)organische materialen, RUG 2. 6 november – Kerncentrales, historie, principe van werking, wat ging er mis. Hoe veilig zijn de huidige kerncentrales. Wat doen we met het radioactieve afval? Is in de toekomst kernfusie eenalternatief? Prof. dr. Dik O. Boerma, em. hoogleraar experimentele natuurkunde, RUG 3. 13 november – Kerncentrales van de toekomst: “Molten Salt Reactors” die kernafval of Thorium als brandstof gebruiken. De reactoren zijn passief veilig. Wat betekent dit? Uitleg, voordelen, resterende afvalproblemen, inspanningen van verschillende ondernemingen/landen, tijdschema, inpassing in huidige energiesysteem. Prof. dr. Dik O. Boerma, em. hoogleraar experimentele natuurkunde, RUG 4. 20 november – Klimaatproblematiek, IPCC bevindingen en aanbevelingen: een energierevolutie is noodzaak. Wat zijn de mogelijkheden? Hoe zijn de verschillende technieken zoals biomassa, zonne- en windenergie inzetbaar? Prof. dr. André P.C. Faaij, hoogleraar, Directeur Energy Academy Europe, RUG 5. 27 november – Forum – ‘Hoe ziet de wereld eruit als er goedkope en veilige energie in overvloed is.’ – Worden de gevolgen van de klimaatsverandering voor waterproductie, landbouw, welvaart teruggedrongen? Wat is de impact van het niet meer afhankelijk zijn van de invoer van fossiele brandstoffen en het massaal produceren van schoon water op de internationale politieke verhoudingen? Wat is de impact op de derde wereld?

Cursusnummer: 15NG04 Docent Zie programma Cursusvorm 4 colleges, afsluiting met een forumbijeenkomst Data Vrijdag 30 oktober t/m 27 november 2015 Tijd 14.00-16.00/16.30 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 16 oktober 2015 Bijzonderheden Deze cursus is voorbereid door de discussiegroep Impact van natuurwetenschappen en technologie op de maatschappij, Senioren Academie Faculteit. Het is de bedoeling een tweede cursus te houden over de toepassingsmogelijkheden van nieuwe natuurwetenschappelijke en technologische ontwikkelingen in de gezondheidszorg.

Forumleden o.m.: Dr. Kees Lepair (moderator), fysicus, oud directeur FOM en STW Prof. dr. Machiel Mulder, hoogleraar regulering van energiemarkten, RUG Prof. dr. Ton Schoot Uiterkamp, honorair hoogleraar energie en milieukunde, RUG Prof. dr. Cees Th. Smit Sibinga, em. hoogleraar internationale ontwikkeling van tranfusiegeneeskunde

Studiegids najaar 2015 • 11

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

De menselijke activiteit vanuit filosofisch perspectief; wie zijn we en wat doen we?

De menselijke conditie ‘De menselijke conditie’, in eerdere drukken ook wel de ‘vita activa’ genoemd, wordt over het algemeen gezien als het hoofdwerk van Hannah Arendt. Vanuit haar onderzoek naar de oorsprong van totalitaire systemen kwam ze op de gedachte dat er onderzoek nodig was naar wat wij mensen doen. Het nadenken over wat mensen doen is volgens haar naar de achtergrond gedrongen doordat we ons in religie en filosofie hebben toegelegd op het onderzoeken van het denken. Arendt ‘s werk wordt vaak benaderd als een politieke stellingname, maar wij zullen ons juist richten op het filosofische aspect van de ‘vita activa’. De oorspronkelijke vraag van de filosofie is de vraag naar een goed leven en het verwerven van vrijheid. Als wij nadenken over het goede leven in vrijheid, dan is de vraag naar wat wij doen een belangrijk onderdeel daarvan. Arendt wil met haar analyse van arbeid, werk en handelen de menselijk conditie beschrijven vanuit wat wij doen. Maar ze heeft ook een ander doel: ze wil laten zien dat de zwaar bevochten ruimte van een wereld waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten als een uniek individu op het spel gezet wordt wanneer wij alles alleen benaderen vanuit het economische nut. In de wereld van het nut en de arbeid is er een voortdurende druk op productie en consumptie, waardoor werkelijke ontmoetingen steeds moeilijker worden. In de wereld van handelen en spreken kunnen wij onszelf als mens onthullen op een wijze die binnen het arbeiden en werken niet mogelijk is, meent Arendt. We werken of arbeiden en Arendt maakt zich zorgen over wat wij kwijt raken als we allen slechts als werkende arbeiders gaan functioneren met de daar tegenoverstaande toename van consumptie als pijnstiller. Er moet meer zijn in het leven van een mens. Immers je verlaat de functie(s) die je je hele leven hebt vervuld, maar wie ben je na en naast deze functies. Arendt zoekt een antwoord in de klassieke wereld, waar het goede leven bestond uit de omgang met de vrijheid. Hiermee heeft ze een mogelijke sleutel voor hele generaties die na en naast werk en arbeid vorm zullen moeten geven aan de menselijke conditie.

Literatuur: Hannah Arendt, De menselijke conditie, Boom Amsterdam, 2009. Overig cursusmateriaal zal ongeveer een week voor aanvang van de cursus te vinden zijn op: http://www.maieutiek.nl/downloads/cm_hovo_gro.shtml

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk. De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Cursusnummer: 15NG05 Werkcollege: 15NG05w Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege Data en tijd Dinsdag 29 september t/m 8 december 2015, 20 oktober vervalt College: 13.15-15.00 uur Werkcollege: 15.00-16.00 uur, volgend op het hoorcollege Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Uiterste inschrijfdatum 15 september 2015 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoor colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 15NG05 en 15NG05w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege. Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Studiegids najaar 2015 • 12

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Verbeelding van de samenleving - denken, dromen en doen na de verzorgingsstaat Sinds de troonrede van 2013 is ‘participatiesamenleving’ een gevleugelde term geworden, die uitdrukking moet geven aan het idee dat onze maatschappij zich in een transitie bevindt van een verzorgingsstaat naar een samenleving gebaseerd op nieuwe uitgangspunten en nieuwe idealen. Aangezien er (nog) geen definitie van is, wordt het begrip door diverse overheden en burgers op verschillende manieren ingevuld, variërend van meritocratie en doe-democratie tot communitarianisme en neo-utopisme. In vele opzichten is de na-oorlogse verzorgingsstaat (t.o.v. voorgaande eeuwen) een gerealiseerde utopie: verlichtingsidealen als de emancipatie van het individu, alsmede technologische en maatschappelijke vooruitgang, hebben de burger vrij en mondig gemaakt, en gezorgd voor meer (kans)gelijkheid en ongekende welvaart. Met de economische krimp van de jaren ‘80 ontstaat er een ander beeld: de ‘stagnerende verzorgingstaat’ is onbetaalbaar en haar betutteling smoort ondernemingszin en creëert zo afhankelijke en calculerende burgers. Met het ‘Reagan/Thatcher-tijdperk’ en de ‘val van het communisme’ draait de politieke wind en leidt het neo-liberalisme tot deregulering en privatiseringen. De ‘wetten’ van de economie zijn een uitdrukking van de logica volgens welke onze samenleving functioneert, zo is de overtuiging. De liberaal-democratie belichaamt daarom het einde van de sociale ideologieën en daarmee ‘het einde van de geschiedenis’. Niet de ‘Grote Verhalen’ van idealisten, maar de wetenschap leidt ons de weg. De politiek lijkt dit te reflecteren: wetenschappelijke instanties als het CBS, het CPB, de SER, en de WRR bepalen tot op grote hoogte het regeringsbeleid alsmede de partijprogramma’s. En ook op andere terreinen (onderwijs, zorg, cultuur) lijken niet ideeën, maar (productie)cijfers de agenda te bepalen.

Cursusnummer: 15NG06 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 22 september t/m 1 december 2015, 20 oktober vervalt Tijd 10.30-12.30 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Cursusmateriaal en secundaire literatuur is t.z.t te downloaden van https://zorgenparticipatie.wordpress.com

Uiterste inschrijfdatum 8 september 2015

Doel van deze cursus is om aan de hand van filosofische theorieën uit de 20e en 21e eeuw, na te denken over thema’s binnen het huidige debat over de participatiesamenleving, zoals zorg, welzijn, vrijheid, democratie, verantwoordelijkheid, verbondenheid, natuur en milieu, etc. Enkele namen die de revue zullen passeren: Alexis de Tocqueville, Ayn Rand, Aldous Huxley, Karl Popper, Hannah Arendt, Jürgen Habermas, Michel Foucault, Peter Sloterdijk, Hans Achterhuis, Willem Schinkel, Paul Frissen, e.a.

Over de docent Drs. Edward van der Tuuk studeerde Sociale filosofie, wetenschap en samenleving, en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn docentschap is hij werkzaam als onafhankelijk documentairemaker.

Studiegids najaar 2015 • 13

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Waarom zou je volwassen worden?

Durven denken lijkt synoniem met het ontmaskeren van idealen en waarheden. Voort schrijdend inzicht lijkt noodzakelijkerwijs gepaard te gaan met het verlies aan geloof in idealen en optimisme. Of zoals Oscar Wilde zei: “Ik ben volstrekt niet cynisch, ik heb alleen ervaring.” Ooit was volwassen-zijn begerenswaardig en maakten jonge mannen hun bakkebaarden grijs om er volwassener uit te zien. Wat is er sinds die tijd met onze opvatting over volwassenheid gebeurd en waarom staat volwassen worden nu in zo’n kwaad daglicht? Steeds meer zien we het als ideaal om eeuwig jong te blijven en dit verschijnsel lijkt steeds sterker te worden. Het volwassen worden werd weliswaar ooit door Peter Pan afgewezen, maar alle normale mensen verloren hun wilde haren en werden toch na enige tijd volwassen. Dat lijkt nu te veranderen; jong en oud lijken niet alleen jong van geest te willen blijven maar wijzen min of meer expliciet het volwassen worden van de hand. Volwassenen zijn saai, stellen regels en kunnen niet meer spelen. Waardoor is dit negatieve beeld van de volwassenheid ontstaan? Susan Neiman schrijft daarover in haar boek dat zich bezig houdt met deze vraag “Omdat het ons niet is gelukt een maatschappij te creëren waarin onze jongeren willen opgroeien, idealiseren we de stadia van de jeugd. (...) Doordat we het leven beschrijven als een neergang, zeggen we jonge mensen eigenlijk dat ze er niet teveel van moeten verwachten- en eisen. (...) Ik zal betogen dat volwassen zijn op zichzelf een ideaal is. Het wordt wellicht zelden helemaal verwezenlijkt, maar dat maakt het des te meer de moeite waard om ernaar te streven.” “Volwassen worden vergt moed, De moed om, met de rede als metgezel, iets van waarde te creëren en te doen wat je kunt om de wereld meer te laten lijken op hoe ze zou moeten zijn - zonder uit het oog te verliezen hoe ze in realiteit is.”

Literatuur: Susan Neiman, Waarom zou je volwassen worden?, Ambo/Atlas 2014 (zelf aanschaffen). Overig cursusmateriaal zal ongeveer een week voor aanvang van de cursus te vinden zijn op: http://www.maieutiek.nl/downloads/cm_hovo_gro.shtml

Cursusnummer: 15NG07 Werkcollege: 15NG07w Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege Data en tijd Woensdag 30 september t/m 9 december 2015, 21 oktober vervalt College: 10.15-12.00 uur Werkcollege: 12.15-13.00 uur Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Uiterste inschrijfdatum 16 september 2015 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoor colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 15NG07 en 15NG07w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege. Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Studiegids najaar 2015 • 14

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Boëthius

De vertroosting van de filosofie Een van de beroemdste traktaten uit de vroege Middeleeuwen werd geschreven in onfortuinlijke omstandigheden. De auteur, Ancius Manlius Torquatus Severinus Boëthius (480-525 A.D.), verbleef in de gevangenis, in afwachting van de voltrekking van het doodvonnis, wegens samenzwering met de Byzantijnse keizer over hem geveld, toen hij zijn 'De consolatione philosophiae' vervaardigde. In dit boek probeert hij troost te ontlenen aan gesprekken met Vrouwe Filosofie, die hem bijstaat in zijn penibele situatie en hem inzicht verschaft in grote levensvragen, zoals de verhouding tussen voorspoed en tegenslag, de aard van het hoogste goed, de status van de vrije wil en het bestaan van God. Het werk, een mengvorm van proza en poëzie, vormt een hoogtepunt van laat-antiek denken en schrijverschap, en vestigde een omvangrijke middeleeuwse commentaartraditie. Ook nu nog putten velen inspiratie uit deze intrigerende tekst. Boëthius leefde in een overgangsperiode en geldt als belangwekkende schakel tussen Klassieke Oudheid en Middeleeuwen. Hij wordt wel omschreven als ‘de laatste Romein en de eerste scholasticus’. Voor zijn val bekleedde hij een hoog ambt aan het hof van de Oost-Gotische koning Theodorik te Ravenna. Daarnaast stond hij bekend om zijn interesse in de klassieke wijsgerige traditie, die hij probeerde te verenigen met zijn christelijke geloofsovertuiging. Hoewel hij het plan had opgevat om alle werken van Plato en Aristoteles in het Latijn te vertalen, slaagde hij daar vanwege zijn vroegtijdige dood slechts ten dele in. Zijn vertalingen en commentaren vormden echter de route waarlangs, alsook de vorm waarin, de klassieke wijsgerige erfenis de Middeleeuwen bereikte.

Cursusmateriaal Boëthius, De vertroosting van de filosofie, Ambo 2010 (zelf aanschaffen).

Over de docent Drs. Arend Klaas Jagersma (1970) studeerde filosofie in Amsterdam en was als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit te Groningen. Daarnaast is hij werkzaam als zelfstandig onderzoeker en docent filosofie en verbonden aan meerdere HOVO-instellingen.

Cursusnummer: 15NG08 Werkcollege: 15NG08w Docent Drs. Arend Klaas Jagersma Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege Data en tijd Vrijdag 25 september t/m 4 december 2015, 23 oktober vervalt College: 14.15-16.00 uur Werkcollege: 16.15-17.00 uur Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Uiterste inschrijfdatum 11 september 2015 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoor colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 15NG08 en 15NG08w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege. Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Studiegids najaar 2015 • 15

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Inleiding in de cultuur van het Oude Egypte

Leven langs de oevers van de Nijl Deze cursus biedt u een uitgebreide inleiding tot de fascinerende wereld van de Oude Egyptenaren. Bij Egypte denkt iedereen meteen aan pyramiden en mummies en soms lijkt het alsof de Egyptenaren aan niets anders dachten dan aan het leven na de dood. Maar was dat ook echt zo? In deze cursus wordt een overzicht gegeven van 3000 jaar geschiedenis, kunst en religie van de Egyptenaren. Ook aan de maatschappelijke organisatie en aan het dagelijks leven wordt aandacht besteed: geboorte, levensloop, ambachten en beroepen, rangen en standen, de voorbereidingen voor het leven na de dood en het sterven en begraven worden. De materiële cultuur, de grondstoffen en waar die vandaan kwamen, tempels, pyramiden en graven, beelden, reliëfs en schilderkunst komen uitgebreid aan de orde, evenals de taal en het hiërogliefenschrift (en de ontcijfering ervan) en de literatuur die ermee werd geschreven. Naast de traditionele godenwereld en de rituelen in tempels en graven en andere aspekten van de Egyptische religie wordt ook stilgestaan bij de zgn. Amarna-periode, waarin een godsdienstige revolutie plaatsvond die leidde tot de eerste monotheïstische religie van de mensheid. Ten slotte besteden we aandacht aan opgravingen in Egypte, die een constante bron van nieuwe kennis over deze oude cultuur vormen.

Cursusnummer: 15NG09

Deze cursus biedt een ideale achtergrond voor het bezoeken van Egyptische musea overal ter wereld (in Nederland in Leiden en Amsterdam), en natuurlijk ook voor een bezoek aan Egypte zelf.

Tijd 13.15-15.00 uur

Programma 1. Het Egyptische wereldbeeld 2. Overzicht van de geschiedenis 3. Dagelijks leven 4. Goden en tempels 5. Mummificatie en leven na de dood 6. De Amarna-Periode 7. Beeldende kunst 8. Architectuur 9. Lezen en schrijven 10. Opgravingen

Docent Dr. Julia C. Harvey j.harvey@home.nl Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 16 september t/m 25 november 2015, 21 oktober vervalt

Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Bijzonderheden In overleg met de docente is het mogelijk een bezoek aan een Europees museum met een Egyptologische collectie te organiseren

Aanbevolen literatuur: M. Seidl en R. Schulz, Egypte; het land van de farao’s. Köln 1988. (verkrijgbaar via internet en soms in de ramsj); J. Baines en J. Malek, Atlas van het Oude Egypte, Elsevier 1981 (of in het Engels: Atlas of Ancient Egypt); I. Shaw, Ancient Egypt. A very short introduction, Oxford University Press; I. Shaw ed., The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford University Press. Voor de cursus is het niet noodzakelijk deze werken te lezen.

Over de docent Julia Harvey is hoofd van de vertaaldienst van de RUG. Zij studeerde Egyptologie in Durham, Heidelberg en London, waar ze promoveerde in 1994 met een studie over houten beelden uit het Oude Rijk. Zij geeft sinds 1986 les aan senioren, eerst in Engeland en sinds 2000 voor de Seniorenacademie. Zij leidt ook reizen naar Egypte voor mensen die wat meer willen zien dan alleen de hoogtepunten (zie www.juliaharvey.nl).

Studiegids najaar 2015 • 16

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De Kelten

Opkomst en ondergang van een geheimzinnige cultuur Rond 500 voor het begin van onze jaartelling duiken de Kelten op in de Griekse geschied schrijving, bij Hekataios van Milete en Herodotus. Op dat moment in de prehistorie van Europa wonen de Kelten vooral in centraal Europa ten noorden en westen van de Alpen. De Oude Grieken menen echter dat er Kelten wonen in zowel het brongebied van de Donau als in het achterland van Massilia (Marseille) en zelfs in Iberia en zuidelijk Portugal. Door de eeuwen heen komen de Kelten voor in Griekse en Romeinse geschriften als keltoi, galli en celtae. Met deze namen werden de verschillende Keltische stammen benoemd die destijds in grote delen van Europa te vinden waren. Maar noch in etnisch, noch in politiek opzicht vormden zij eenheid. Toch blijkt uit de materiële nalatenschap van de Kelten een gemeenschappelijke identiteit: een verwantschap die zich uitdrukt in het bouwen van heuvelforten, het smelten en bewerken van metaal, het controleren van lange afstandshandel. Er zijn grote overeenkomsten in kunst en handwerk, taal en religie. De basis voor hun economische activiteiten lag in de winning van zout, en later ijzererts. Traditioneel worden de Hallstatt en Latène kulturen onderscheiden. De cursus geeft een overzicht vanaf het moment dat de Kelten in de Europese geschiedenis opduiken, van het eerste millennium voor Christus tot het begin van onze jaartelling. Behandeld worden de bekende perioden van Hallstatt en La Tène, de periode van de heuvelforten en handelsroutes in Duitsland en Frankrijk, en tot slot de Kelten in Ierland.

Programma 1. Bronstijd- IJzertijd - Keltentijd - algemene inleiding en achtergronden 2. Hallstatt cultuur 3. La Tène - Kelten in Frankrijk 4. Keltische heiligdommen en religie 5. Mythologie 6. De samenleving; tradities, volksgebruiken, de kalender, feestdagen

Cursusnummer: 15NG10 Docent Dr. Tineke Looijenga j.h.looijenga@rug.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 3 november t/m 8 december 2015 Tijd 15.15-17.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 20 oktober 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Tineke Looijenga studeerde Oude Germaanse Talen en Culturen aan de RUG en promoveerde in 1997 op de oudste runeninscripties van Europa. Haar onderzoek heeft zich later meer gericht op de archeologie en op de oudere geschiedenis van Europa. In 2003 kwam de handelseditie uit van het proefschrift Texts and Contexts of the Older Runic Inscriptions, bij Brill Academic Publishers. Als onafhankelijk onderzoeker richt ze zich op Kelten en Germanen en monumentale inscripties in heel Europa. De focus is op de ijzertijd, Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen.

Studiegids najaar 2015 • 17

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De groei van het Romeinse rijk in de oudheid

Rome - van stad tot wereldrijk Het Romeinse Rijk spreekt nog steeds tot de verbeelding. Hoe lukte het de stad Rome om binnen enkele honderden jaren een enorm uitgestrekt gebied te veroveren en te besturen, met grenzen die zo ver uiteen lagen als Schotland, de Rijn en de Donau, de Eufraat en Tigris, de Sahara en de Atlantische Oceaan? We volgen in acht colleges de Romeinse verovering van Italië, Griekenland, Turkije, het Midden-Oosten, Noord-Afrika en West- en Midden-Europa. Deze machtsuitbreiding vond in fases plaats tussen de 5de eeuw v.Chr. (Italië) en het midden van de 1ste eeuw n.Chr. (Groot-Brittannië en de Lage Landen). Overal bekijken we de sporen die de Romeinen er achterlieten, zoals steden, wegenaanleg, watervoorziening en woonhuizen. We staan eerst stil bij de oudere culturen die de veroveraar in de klassieke Griekse en Oriëntaalse wereld aantrof. Dat belemmerde hem echter niet om deze gebieden op grote schaal leeg te roven. Vreemde religies en goden, maar ook nieuwe architectuurvormen en de enorm toegenomen rijkdom hadden op hun beurt sterke invloed op de Romeinen. In Frankrijk en Spanje maakte een grote inheemse cultuur als die van de Kelten de verovering moeizaam, ook al stonden de legioenen onder bevel van Julius Caesar. NoordAfrika werd na de verovering opgedeeld in rijke Romeinse provincies met welvarende steden. De luxueuze villa’s waren er tot laat in de oudheid befaamd vanwege hun fraaie mozaïeken. Het Romeinse leger was een factor van belang en we staan dus ook stil bij de carrière en uitrusting van de legioensoldaat. De confrontatie met Rome verliep in Noord-Europa en Duitsland anders. De Germaanse stammen brachten de Romeinen enkele zware nederlagen toe en in Rome zag men in dat er grenzen aan de groei waren. Romes buitenlandpolitiek werd herzien en het gevolg was dat Duitsland grotendeels buiten het Rijk bleef. Dat ging niet op voor Groot-Brittannië, België en Nederland, die tot de laatst veroverde gebieden behoorden.

Programma 1. Inleiding. Rome en Italië. Rome wordt heer en meester in Italië en Sicilië. 2. Rome en Griekenland. Confrontatie, en plundering van de Griekse wereld. 3. Rome en oude culturen. Het contact met Klein-Azië en het Midden-Oosten. ‘Barokke’ architectuur en vreemde religies. 4. Rome in Gallië en Hispania. De Provence en Frankrijk, Spanje en Portugal in Romeinse handen. 5. Rome en Noord-Afrika. De Romeinen in Marokko, Algerije, Tunesië en Libië. Het nieuwe Carthago. 6. Het Romeinse leger aan de Rijngrens. De Romeinen in Duitsland en Zwitserland, België. 7. Rome op een eiland. De Romeinen veroveren Groot-Brittannië. 8. Grenzen aan de groei. Rome en de Lage landen, België en Nederland.

Cursusnummer: 15NG11 Docent Dr. Thea L. Heres Cursusvorm 8 colleges Data Donderdag 24 september t/m 19 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs. Een digitale syllabus wordt voor aanvang van de cursus naar uw e-mail adres gestuurd. Wilt u deze geprint (zwart/wit) ontvangen dan zijn de kosten € 8,00. U kunt dit aangeven op uw inschrijfformulier. Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015

Over de docent Thea Heres studeerde archeologie in Leiden en promoveerde aan de Vrije Universiteit. Zij deed veel onderzoek in Ostia, Rome en Pompeii en was staflid van het Nederlands Instituut in Rome. Tegenwoordig verzorgt zij als zelfstandig archeoloog colleges, cursussen en publicaties.

Studiegids najaar 2015 • 18

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Joodse geschiedenis in Midden-Europa

Een reis langs Midden-Europese hoofdsteden In zijn essay ‘De tragedie van Midden-Europa’ stelt Milan Kundera dat de Joodse aanwezig heid geen deel van de wereld zo sterk heeft beïnvloed als Midden-Europa. De Joden vormden er in zijn ogen het enige ware kosmopolitische, integrerende element. Met de shoah is niet alleen het Joodse leven ten onder gegaan, maar eigenlijk ook de MiddenEuropese cultuur. Tegelijkertijd moeten we constateren dat de acceptatie van deze Joodse medeburgers destijds op grote weerstand stuitte. Midden-Europa bleek niet alleen een regio waar Joden zich in hoge mate konden ontplooien – cultureel, wetenschappelijk, economisch– maar waar hun aanwezigheid ook voortdurend ter discussie werd gesteld. De regio gold als de bakermat van antisemitisme. Aan de hand van een zestal MiddenEuropese hoofdsteden onderzoeken de docenten het Joodse leven van weleer. Hoe zag De Wereld van Gisteren (Stefan Zweig) er destijds uit? Hoe wisten de Joden een zo belangrijke rol in de samenleving te bemachtigen? Hoe bepaalden zij hun positie in deze regio vol kansen en gevaren? De sprekers staan tevens stil bij de vraag op welke wijze in de desbetreffende landen na de oorlog werd omgesprongen met de Joodse erfenis. Programma 1. Introductie in de regio en thematiek – Van der Poel/Renner 2. Joods leven in Berlijn – Van Bekkum 3. Joods leven in Wenen – Van der Poel 4. Joods leven in Warschau – Renner 5. Joods leven in Praag – Renner 6. Joods leven in Boedapest – Van der Poel 7. Joods leven in Bratislava – Renner 8. Afsluitend college in Folkingestraat-synagoge. Joodse vluchtelingen uit Midden-Europa in Nederland – Van der Poel

Cursusnummer: 15NG12 Docent Prof. dr. Hans Renner Dr. Stefan van der Poel Prof. dr. Wout van Bekkum Cursusvorm 8 colleges Data Donderdag 1 oktober t/m 26 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs

Over de docent Prof. dr. Hans Renner, geboren te Praag (1946) is emeritus hoogleraar in Midden- en Oost-Europese geschiedenis aan de RUG. Als gastdocent is hij verbonden aan het Instituut Clingendael en aan het Instituut Defensie Leergangen in Den Haag.

Uiterste inschrijfdatum 17 september 2015

Over de docent Dr. Stefan van der Poel is als universitair docent verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. De Joodse Geschiedenis en de geschiedenis van Midden- en Oost-Europa hebben zijn bijzondere interesse.

Over de docent Prof. dr. Wout van Bekkum is als hoogleraar Semitische Talen en Culturen verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids najaar 2015 • 19

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De Koude oorlog

Hoe kapitalisme en communisme de wereld in een nucleaire wurggreep hielden Bijna vijf decennia hield de Koude oorlog de wereld in zijn beangstigende greep. Twee groot machten, die zeer uiteenlopende ideologische uitgangspunten hadden stonden lijnrecht tegenover elkaar en bedreigden elkaar met het meest verwoestende van alle wapens: de atoombom. Het is een geschiedenis die op het eerste ogenblik zo simpel lijkt, echter, schijn kan bedriegen, want op de achtergrond spelen nog veel meer factoren mee. Cursusnummer: 15NG13 Dankzij de steeds groter wordende toegankelijkheid van bronnen in Amerikaanse en andere westerse archieven en de opening van archieven in de voormalige communistische wereld, beginnen de contouren binnen de geschiedschrijving over de Koude Oorlog zo’n 25 jaar na dato steeds duidelijker te worden. Door de nieuwe informatie krijgt de koude oorlogsgeschiedenis steeds meer nuances en wordt steeds duidelijker dat, hoewel de tweespalt tussen het door de Verenigde Staten aangevoerde kapitalistische westen en het door de Sovjet-Unie geleide communistische oosten tot de kern van het conflict behoorde, er ook andere verhaallijnen door de koude oorlogsgeschiedenis heenlopen. De Koude Oorlog moet worden begrepen binnen een bredere context van de wereldwijde politieke, economische, sociale en culturele ontwikkelingen. Daarbij moet worden opgemerkt dat sommige van die ontwikkelingen al ruimschoots begonnen zijn voordat de Koude Oorlog losbarstte, terwijl andere ontwikkelingen tot de dag van vandaag doorgaan. De Koude Oorlog kan daarom niet enkel worden opgevat als de geschiedenis van de internationale betrekkingen tussen de twee hoofdrolspelers maar moet worden gezien als een hoofdstuk wereldgeschiedenis. De Koude Oorlog is daarmee een geschiedenis die de grenzen van staten overschrijdt. Het huidige tijdsgewricht maakt het alleen maar interessanter om de Koude Oorlog nader te onderzoeken: immers in de spanningen tussen ‘het Westen’ en Rusland wordt al regelmatig gesproken over ‘een nieuwe Koude Oorlog’. Uiteraard zal in de cursus ook die vraag of we op weg zijn naar een nieuwe Koude Oorlog worden aangesneden. Ook zal worden ingegaan op de erfenis van de Koude Oorlog: in hoeverre wordt onze huidige wereldproblematiek nog veroorzaakt door de Koude Oorlog.

Docent Nicolaas Kraft van Ermel, MA Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 24 september t/m 3 december 2015, 22 oktober vervalt Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs

Programma 1. Inleiding: de koude oorlog als wereldgeschiedenis; het voorspel; communisme en kapitalisme tussen 1917-1941 2. Een kortstondig onwaarschijnlijk bondgenootschap: 1941-1945 3. De eerste spanningen tussen ‘West’ en ‘Oost’: 1945-1947 4. Het hoogtepunt van de Koude Oorlog 1948-1953 5. Chroesjtsjovs dooi: 1953-1961 6. Terug naar versterkt antagonisme 1961-1968 7. Een tweede detente: 1969-1976 8. De jaren ‘80: van wederopleving naar ontspanning: 1977-1988 9. Het einde van de Koude oorlog: het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie 10. Conclusies: ‘The end of history’: de Koude Oorlog nader beschouwd

Over de docent Nicolaas A. Kraft van Ermel is historicus gespecialiseerd in contemporaine geschiedenis van Rusland, Oekraïne en Polen; zijn bredere expertise is gelegen in de Europese geschiedenis van de 20ste eeuw. In 2011 studeerde hij af aan de Research Master Modern History and International Relations. Sinds 2012 is hij werkzaam aan het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids najaar 2015 • 20

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De onbekende jaren van de Sovjet-Unie

1937-1942 - De vergeten jaren van de Sovjet-geschiedenis Als over de geschiedenis van de Sovjet-Unie gesproken wordt, dan worden daar vaak enkele periodes uitgelicht: de Russische revolutie, de jaren ‘20, de Grote Zuiveringen, de Tweede Wereldoorlog en het slot van de Koude Oorlog. De jaren ‘30 worden hierbij echter stelselmatig onderbelicht. En dat terwijl er in de Sovjet-Unie zelf en in de internationale betrekkingen van de Sovjet-Unie belangrijke ontwikkelingen optreden. Deze cursus poogt daar iets aan te veranderen en deze onbekende periode beter bekend te maken. Stalin gold in de jaren ‘30 praktisch gezien als alleenheerser in de Sovjet-Unie. Dat Stalin als alleenheerser kon regeren is een van de factoren die leidde tot de complete ontsporing van het veiligheidsapparaat en de grote zuiveringen, die in de Sovjet-Unie miljoenen slachtoffers eiste. Daarnaast waren de jaren ‘30 een periode van snelle maatschappelijke veranderingen: de industrialisatie van de Sovjet-Unie werd verder doorgezet en de Sovjet-Unie werd in een snel tempo verder gemoderniseerd. Niet alleen op het gebied van binnenlandse politiek zijn de vergeten jaren ‘30 een roerige periode. De buitenlandse politiek van de Sovjet-Unie is zeker net zo roerig. Gold de Sovjet-Unie in de jaren ‘20 nog als het enfant terrible van de internationale gemeenschap, dan is daar in de jaren ‘30 veel minder sprake van: De SovjetUnie wordt steeds meer betrokken in de internationale verwikkelingen op het Europese continent. De internationale betrekkingen van de Sovjet-Unie in de jaren ‘30 kunnen echter ook als zeer paradoxaal gekenschetst worden: hoe kan het dat Nazi-Duitsland en de SovjetUnie, die elkaars ideologische tegenpolen waren, in 1939 opeens een vriendschapsverdrag (het Molotov-Ribbentroppact) sloten? Bovendien, hoe kan het zijn dat de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland in slechts twee jaar dermate verslechterden dat de Sovjet-Unie en Duitsland in een oorlog verzeild raakten? Het verhaal kan tevens ook niet klaar zijn bij de Duitse inval van de Sovjet-Unie op 21 juni 1941. Het keerpunt van de oorlog wordt vaak bij de Slag om Stalingrad (augustus 1942- februari 1943) gelegd, maar eigenlijk was die al begonnen bij de succesvolle verdediging van Moskou tussen oktober 1941 en januari 1942. Maar hoe kan het dat de oorlog voor de Sovjet-Unie eerst zo slecht verliep, en toch eindigde in een zege voor de Sovjet-Unie? Programma 1. Moskou 1937: een introductie in de Sovjet samenleving 2. Van illusies en misverstanden: de Sovjet-Unie en het Westen tot 1937 3. Van een grote en een kleine schok: Anschluss en Sudetenlandkwestie 4. Het verre Oosten in het Middelpunt: de Russisch-Japanse grensoorlog 1938-1939 5. De wording van het Ribbentrop-Molotovpact 6. De Russische beer gaat tot de aanval over: de annexatie van de Baltische Staten 7. De Winteroorlog 8. Van kleine en grote barsten in een vriendschap: Duitsland en de Sovjet-Unie 1940-1941 9. Operatie Barbarossa 10. De verdediging van Moskou winter 1941-1942

Cursusnummer: 15NG14 Docent Prof. dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge j.s.a.m.van.koningsbrugge@rug.nl Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 24 september t/m 3 december 2015, 22 oktober vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015

Over de spreker Prof. dr. J.S.A.M. (Hans) van Koningsbrugge is hoogleraar Russische geschiedenis en politiek. Hij is directeur van het Nederland-Rusland Centrum én van het evenzeer aan de Rijksuniversiteit Groningen verbonden Centre for Russian Studies. Hij is betrokken bij de minoren masteropleiding Midden- en Oost-Europastudies en specialist in de Europese geschiedenis van de 18e eeuw.

Studiegids najaar 2015 • 21

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Dood en begraven in Groningen

Religieuze cultuur en spiegel van de samenleving De funeraire cultuur in Groningen is bij uitstek geschikt om een beeld te krijgen van de religieuze sensibiliteit van onze voorgaande generaties. De in het vroege christendom ontstane gewoonte in en rond de kerk te begraven, heeft ons juist in Groningen veel bijzondere en curieuze zaken nagelaten. Maar de cultuur van dood en begraven hoeft niet alleen vanuit religieuze context te worden bekeken, het biedt ook een mogelijkheid om een beeld te krijgen van de historische sociaal-economische structuur van de maatschappij van de levenden op lokaal en regionaal niveau. De provincie Groningen kent een rijke geschiedenis wanneer het gaat over de omgang met de dood en de rouw- en grafcultuur die daarmee samenhangt. In de overwegend christelijke samenleving stond het ‘gedenk te sterven’ velen massief voor ogen. De omgang met de dood vond vooral in een religieuze context plaats, hoewel de toenemende secularisatie vanaf het begin van de twintigste eeuw ook andere vormen deed ontstaan. Groningen staat bekend om de opmerkelijke graftekens die er zijn te vinden. Nergens anders in Nederland vindt men op de zerken zoveel symboliek en nergens zoveel grafteksten. Voor de historie van streek en provincie zijn de graftekens onmisbaar. Voor de genealogen vaak ijkpunten, terwijl de stijlen, vormen gebruikte materialen en decoraties voor de in cultuurhistorie geïnteresseerden van groot belang zijn. De rouw- en grafcultuur blijkt daarnaast sterk verweven met de sociaal-economische samenlevingspatronen. Ondanks een diep besef van ieders gelijkwaardigheid in de dood, bleef de sociale stratificatie nadrukkelijk zichtbaar op de kerkhoven en de begraafplaatsen. De dodenakkers zijn daarom tot op de dag van vandaag vaak “spiegels” van de vroegere dorpssamenleving. De bodemsoort was daarbij in hoge mate bepalend voor de plaatselijke sociale-, religieuze- en kerkhistorische structuren. Zo wordt op de begraafplaatsen in OostGroningen duidelijk dat het Oldambt vroeger een andere wereld was dan Westerwolde of de Veenkoloniën. Ook de vormgeving van de grafmonumenten zegt veel over beide aspecten, soms op confronterende wijze.

Cursusnummer: 15NG15 Docent Drs. J.G.Abbes R. Wobbes Cursusvorm 2 colleges + excursie Data Donderdag 10 september en 17 september 2015 Tijd Colleges 10 september 11.00-13.00 en 14.00-16.00 uur Excursie 17 september 9.30 - ca. 17.00 uur Cursusprijs € 150,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 27 augustus 2014

Over de docent Jochem Abbes studeerde Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Sinds 2009 is hij cultuurambtenaar van de Westerwoldse gemeente Vlagtwedde. Hij is nauw betrokken bij verschillende projecten op het snijvlak van landschap en cultuurhistorie. Daarnaast geeft hij regelmatig lezingen over cultuurhistorische onderwerpen, met name met betrekking tot de provincie Groningen.

Bijzonderheden Cursusprijs inclusief eenvoudige lunch tijdens de excursie. Minimaal 20, maximaal 45 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Reint Wobbes, woonachtig te Huizinge, is betrokken bij de Stichting Oude Groninger Kerken en heeft zich onder meer verdiept in de cultuur van dood en begraven om voorlichtend belangstelling te wekken voor kerkhoven en begraafplaatsen in Groningen, opdat ze behouden blijven.

Studiegids najaar 2015 • 22

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Langs de stenen archieven - Joodse begraafplaatsen in Stad en Ommeland In de stad Groningen vormden de Joden tot 1942 een grote gemeenschap, meest in en rond de Folkingestraat. Winschoten geldt als de belangrijkste stad in de ‘Groninger mediene’ (gemeenschap buiten het centrum), en ook Appingedam kende een eeuwenoude Joodse traditie. De begraafplaatsen van deze steden vormen daarvan het ‘levende bewijs’. Joodse begraafplaatsen zijn eigenlijk ‘stenen archieven’: ze bewaren de levendige geschiedenis van het joodse leven, ook in onze provincie. Namen, maatschappelijke functies, familieverhoudingen zijn af te lezen van de soms verweerde, maar ook vaak goed bewaarde en herstelde stenen. De grafsymboliek vormt daarbij een hoofdstuk apart. Tijdens deze busexcursie maken we kennis met drie van de belangrijkste Joodse begraafplaatsen van de stad en provincie Groningen. Bij het bezoek aan de Joodse begraafplaats aan de Moesstraat in Groningen zal het opvallen dat er soms onverwacht veel ruimte tussen de rijen stenen is: teken van een fundamenteel geschil in de voormalige Joodse gemeenschap, maar ook zijn er sporen van verwoesting. En er is hier, op een merkwaardige afgescheiden hoek van de begraafplaats, op een andere manier ‘begraven’ dan elders op deze plek: we kijken naar de restanten van de allereerste Joodse begraafplaats van de stad, de Jodenkamp. Op de wierde van Solwerd in Appingedam liggen enkele tientallen graven van Joodse ‘Damsters’. Bijzondere oude stenen, netjes in het gelid, vertellen hier de verhalen van arme én rijke inwoners van Appingedam. Ter plekke worden we rondgeleid door René S. de Vries, die een bijzondere band met deze begraafplaats heeft. In Winschoten valt goed te zien hoe ver de assimilatie van Joodse bewoners van ‘Sodom’ is gegaan: als je aan de ene kant van de begraafplaats staat zie je alleen Hebreeuwse teksten op de stenen, en vanaf de andere kant gezien alleen maar Nederlandse teksten. Ook kent deze begraafplaats een enorm rijke collectie aan grafsymboliek, van schenkkannen tot besnijdenismesjes.

Programma Eerst gaan we naar de Joodse begraafplaats aan de Moesstraat in de stad. Na een uitgebreid bezoek aan deze begraafplaats, waarbij ook verhalen over enkele beroemde Joodse stadjers verteld zullen worden, rijdt de bus naar Appingedam, waar op Ekenstein de lunch gebruikt wordt. We verlaten de bus daarna bij het centrum van Appingedam, en via de kleine en onlangs gerestaureerde Joodse synagoge van Appingedam aan de Broerstraat lopen we naar de Joodse begraafplaats op de wierde van Solwerd. Na Appingedam is het de beurt aan Winschoten: één van de grootste Joodse begraafplaatsen in onze provincie, net als Appingedam op een mooie locatie gelegen en een zichtbaar teken van de (culturele en soms ook daadwerkelijke) rijkdom van de lokale Joodse gemeenschap. Om circa 16.30 u zijn we weer terug in Stad.

Cursusnummer: 15NG16 Docent Drs. J.M.F. Borg Cursusvorm Busexcursie Data Vrijdag 9 oktober 2015 Tijd 10.00-ca. 16.00 uur Cursusprijs € 110,Uiterste inschrijfdatum 25 september 2015 Bijzonderheden Minimaal 15, maximaal 45 deel nemers, plaatsing op volgorde van inschrijving. Cursusprijs inclusief eenvoudige lunch tijdens de excursie. Bij gelijktijdige inschrijving voor de cursus 'grafcultuur' (code 15NG15) of de cursus Joodse geschiedenis in Midden-Europa (code 15NG12) geldt een korting van € 25,- op deze excursie.

Het is bij deze excursie aan te raden om over stevig, waterdicht schoeisel te beschikken. De mannelijke leden van het gezelschap dienen zichzelf te voorzien van een hoofddeksel.

Over de docent Han Borg (1956) is historicus, en al vele jaren geïnteresseerd in Joodse begraafplaatsen in Stad en Ommeland. Hij publiceerde o.a. over de verdwenen Jodenkamp in de bundel Het Huis des Levens, over deze eerste Joodse begraafplaats in de stad Groningen.

Studiegids najaar 2015 • 23

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Beeldende kunst en onze hersenen

Wat is het geheim achter de impressionistische schilderijen van Monet? Hoe kan Picasso’s Stierenkop slechts bestaan uit een fietsstuur en een zadel? Het antwoord op deze vragen heeft te maken met hoe onze hersenen werken. Kunstenaars maken gebruik van de eigenaardigheden van ons brein en het visuele systeem en spelen daar in hun werk dikwijls een spel mee. Cursusnummer: 15NG17 Het produceren en begrijpen van de visuele kunsten zijn menselijke vaardigheden die weliswaar geleerd worden in de cultuur, maar ook geënt zijn op de eigenschappen van ons brein. In deze cursus worden kunstwerken uit het verleden en de moderne tijd, maar ook afbeeldingen uit reclame en populaire cultuur, bestudeerd vanuit het perspectief van de eigenschappen van onze hersenen. In onderlinge samenhang komen de volgende onderwerpen aan de orde: 19e eeuwse en recente waarnemingstheorieën in relatie tot de schilderkunst; het beroemde boek ‘Art & Illusion’ van E.H. Gombrich waarin hij de ontwikkeling van de westerse naturalistische kunst verklaart aan de hand van de mentale processen die betrokken zijn bij maken én het beschouwen van kunst. We bezien het boek ook in het licht van de huidige inzichten; case studies over het menselijk gelaat in de kunst en de karikatuur; neurofysiologie/biologie en de kunst zoals het zwart/wit- en het kleuren zien; synesthesie; hersenbeschadiging bij kunstenaars; een recente wetenschappelijke tekenmethode voor het bereiken van een overtuigend naturalisme; de artistieke werkstukken van autisten en primaten; het onvrijwillig diepte zien in het platte vlak en bijzondere toepassingen van het perspectief.

Docent Drs. Johan Holtrop Cursusvorm 8 colleges Data Maandag 28 september t/m 23 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 september 2015

Over de docent Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus en werkt(e) onder andere als tentoon stellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals het HOVO vanaf 1996. Hij is gespecialiseerd in de relatie tussen beeldende kunst en het brein.

Studiegids najaar 2015 • 24

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Vervolgcursus

Topmusea van de wereld Na de succesvolle cursus Topmusea van de Wereld kon een vervolg niet uitblijven. In deze nieuwe serie maakt u opnieuw in elk college kennis met een topmuseum ergens in de wereld. U ziet de highlights in de collecties , waarbij bekende en minder bekende kunstwerken aan bod komen. In deze serie is vaker gekozen voor een topmuseum buiten Europa, waardoor u ook kunt kennis maken met de grote musea uit Afrika en Azië. Cursusnummer: 15NG18 Behalve aan de mooiste en belangrijkste werken in de collecties wordt er aandacht besteed aan de geschiedenis van de musea zelf, of aan het bijzondere gebouw en de tot standkoming van de collecties.

Programma 1. Galleria degli Uffizi, Florence 2. Museo Archeologico Nazionale, Napels 3. Museum of Modern Art, New York 4. Washington Gallery of Art, Washington 5. China National Museum, Beijing 6. Tretjakov Museum, Moskou 7. Acropolis Museum, Athene 8. Musée National d´Art Moderne, Centre Pompidou, Parijs 9. Egyptian Museum, Cairo 10. British Museum, Londen

Docent Drs. Ellen van der Vecht ellenvandervecht@hotmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 22 september t/m 1 december 2015, 20 oktober vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs met korte informatie over de getoonde kunstwerken Uiterste inschrijfdatum 8 september 2015

Over de docent Drs Ellen van der Vecht geeft als kunsthistorica les op verschillende gebieden van de kunstgeschiedenis, met als specialisaties Italiaanse renaissance en de beeldende kunst van de 19-20e eeuw.

Studiegids najaar 2015 • 25

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Succes en failliet van de avantgarde tussen 1870 en 1970 Avant-garde betekent letterlijk voorhoede, de eerste linie van het leger. Na 1850 werden daaraan twee nieuwe betekenissen toegevoegd, namelijk een politieke voorhoede en een artistieke vernieuwingsbeweging. In deze collegereeks wordt ingegaan op de opvattingen en het werk van de artistieke vernieuwers, van de impressionisten tot en met Cobra. Cursusnummer: 15NG19 Zij ruilden de eeuwige waarden van het schone, het ware en het goede in voor moderne kwaliteiten als de schoonheid van het onbekende en afstotende, de waarheid van het onderbewuste en de juistheid van het toeval. En de oudere, romantische, opvattingen van de autonomie van de kunst en de kunstenaar werden aangevuld met het poneren van de autonomie van de beeldmiddelen, zoals abstractie. De kunstenaars waren ervan overtuigd dat de artistieke revolutie de maatschappelijke revolutie zou inleiden, waarin individu, kunst en gemeenschap in elkaar op zouden gaan. Ons huidige beeld van de kunsthistorische ontwikkelingen in de periode 1870-1970 wordt nog steeds sterk bepaald door de avant-gardegroepen van toen, die niet alleen met een totaal nieuwe kunst kwamen, maar ook de kunstwereld naar hun hand wisten te zetten. Zo werd de kunstgeschiedenis van de twintigste eeuw min of meer identiek met avant-gardekunst. In deze collegereeks wordt onderzocht hoe de avant-garde er wel in slaagde het verloop van de kunstgeschiedenis in de twintigste eeuw diepgaand te beĂŻnvloeden, maar uiteindelijk tekort schoot in het veranderen van de samenleving.

Programma 1. Naar een nieuwe grammatica voor het moderne leven: impressionisme en kubisme 2. In hoger sferen: Van Gogh, Seurat, De Stijl en het Bauhaus 3. Manifesten en manifestaties: futurisme en constructivisme 4. Vrijgezellenmachines en biomorfismen: dada en surrealisme 5. Triomf van de avant-garde: abstract-expressionisme, Cobra en Situationists International 6. Iconen en tags: Pop Art en graffiti 7. Een nieuwe avant-garde? Stromingen in de jaren zeventig en tachtig. Tot slot: de avant-garde als historisch fenomeen in het werk van Thomas Struth en Jeff Wall

Docent Em. prof. dr. Marlite Halbertsma halbertsma@eshcc.eur.nl Cursusvorm 7 colleges Data Woensdag 28 oktober t/m 9 december 2015 Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs â&#x201A;Ź 138,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 oktober 2015

Over de docent Marlite Halbertsma is emeritus hoogleraar cultuurgeschiedenis en was verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Studiegids najaar 2015 â&#x20AC;˘ 26

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

De gevarieerde architectuur van de 19e eeuw

De eeuw van de Revoluties Tot voor kort was er weinig aandacht voor de 19e eeuwse architectuur. Toch is er geen tijdperk te vinden waarin de variatie in de architectuur zo groot was. Veel gebouwen die heel oud lijken stammen in feite uit de negentiende eeuw zoals het grootste deel van de Keulse dom en de voorgevel van de dom van Florence. Cursusnummer: 15NG20 In de 19e eeuw ontstaan nieuwe soorten gebouwen zoals fabrieken, warenhuizen, kantoorgebouwen, concertzalen, bibliotheken, theaters enzovoorts. Ook passeert de hele bouwgeschiedenis in deze eeuw de revue: Egyptisch, Grieks, Romeins, Byzantijns, Romaans, Gotisch, Renaissance en Barok. Maar nu alles met ‘Neo-’ ervoor. De revoluties van deze eeuw slaan dan ook niet op de architectuur maar op industrie, staatsvorming, nationalisme etc. De architecten worstelen met de nieuwe bouwopgaven en de nieuwe bouwmaterialen, in alle talen klinken de verzuchtingen: “In welke stijl zullen we bouwen?” “Zijn wij de enige eeuw zonder eigen stijl?” “Zijn het de ingenieurs die de wonderen van onze eeuw bouwen?” Kortom, er is genoeg om onze aandacht aan te wijden.

Programma We zullen vooral een visuele ‘Grand Tour’ maken. De volgende onderwerpen zullen in zes lessen aan de orde komen: 1. De Industriële Revolutie 2. Nieuwe bouwmaterialen 3. Overzicht van de historische bouwstijlen die als inspiratie dienden 4. De ontwikkeling van de diverse neo-stijlen 5. De zoektocht naar een nieuwe vormgeving 6. Hoe volgden de Nederlandse architecten de ontwikkelingen

Docent Dolf de Bruyne bruyn363@planet.nl Cursusvorm 6 colleges Data Donderdag 24 september t/m 5 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 10,00 Aanbevolen: Barry Bergdoll, European architecture 1750 -1890 (zelf aanschaffen) Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Dolf de Bruyne was directeur van een raadgevend civiel-ingenieursbureau. Hij gaf meerdere cursussen over architectuurgeschiedenis voor de Senioren Academie.

Studiegids najaar 2015 • 27

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Overzichtscursus kunstgeschiedenis

Beeldende kunst van West-Europa (1400 - 1800) Het doel van deze cursus is een kennismaking met de belangrijkste stromingen en ontwikkelingen van de beeldende kunst in West-Europa, van 1400 tot 1800. U leert de stijlkenmerken herkennen van de verschillende stijlperioden die we in dit tijdvak tegenkomen, de gotiek, de renaissance, het maniërisme, de barok, het classicisme, het rococo en het neoclassicisme. Daarbij wordt aandacht besteed aan de cultuurhistorische context, economische omstandigheden, opdrachtgevers, specialismen en genres, bloei en verval.

Cursusnummer: 15NG21

De cursus begint met de renaissance in Italië, de wedergeboorte van de klassieke oudheid op het gebied van literatuur, beeldende kunst, architectuur, politiek en wetenschap. Na de renaissance zetten de ontwikkelingen van de kunsten zich in de loop van de zestiende eeuw voort in het maniërisme in Italië, waar de kunstenaars ten Noorden van de Alpen ook kennis mee maakten. Men kende daar geen fase als de Italiaanse renaissance en tot ca. 1500 domineerde de gotische stijl. De laatgotische stijl werd veelal gecombineerd met die van het maniërisme, zoals in Fontainebleau. Ook ontstond er aan het einde van de zestiende eeuw een late variant van het maniërisme in Holland. De zestiende eeuwse, religieuze opvattingen hadden mede geleid tot de reformatie (Maarten Luther), de beeldenstormen, de contrareformatie (rooms-katholieke kerk) en hadden een diepgaande invloed op de kunstontwikkelingen. Na de reformatie reageerden kunstenaars in protestantse landen onder meer op de onzekere situatie door ‘veilige’ onderwerpen te kiezen waarbij de nadruk werd gelegd op taferelen die ontleend waren aan het dagelijks leven en het religieuze aspect naar de achtergrond was gedrongen. Langzaamaan namen profane onderwerpen de plaats in van sacrale thema’s. Hier lag de kiem voor het ontstaan van de genreschilderkunst met wereldse thema’s als het stilleven, landschap, interieur en stadsgezicht. Tijdens de contrareformatie formuleerde de rooms-katholieke kerk op het Concilie van Trente criteria waaraan religieuze beelden voortaan moesten voldoen. Deze regels werden later uitgewerkt en kunstenaars begonnen ze op inventieve wijze toe te passen in hun beeldende kunst. Dat heeft onder meer geleid tot het ontstaan van de barok. We behandelen de periode van de barok (ca. 1600-1750) in Italië, de Nederlanden (Gouden Eeuw), Frankrijk en Spanje. Tot slot komt de achttiende eeuw in Frankrijk en Engeland aan de orde met stromingen als het rococo en het neoclassicisme

Docent Drs. Miranda van Gelderen

Programma Aan bod komen o.a.: Masaccio, Donatello, Brunelleschi, Piero della Francesca, Mantegna, Luca della Robbia, Botticelli, Michelangelo, Leonardo da Vinci, Rafaël, Titiaan, Pontormo, Parmigianino, Giambologna, Rosso, Primaticcio, Spranger, Goltzius, Lucas van Leyden, Maarten van Heemskerck, Pieter Brueghel, Pieter Aertsen, Caravaggio, Carracci, Bernini, Rubens, Frans Hals, Rembrandt, Jan Steen, Jacob van Ruisdael, Vermeer, Poussin, Lorrain, Le Vau, Lebrun, Watteau, Fragonard, David, Hogarth en Reynolds.

Uiterste inschrijfdatum 11 september 2015

Over de docent Drs. Miranda van Gelderen is kunsthistorica en geeft cursussen en lezingen aan verschillende instellingen (o.a.: Klassieke Academie voor Beeldende kunst in Groningen, HOVO) over kunstgeschiedenis, architectuurgeschiedenis en archeologie. Daarnaast verzorgt ze stadswandelingen en excursies. Speciale aandachtsgebieden: algemene kunstgeschiedenis, beeldhouwkunst, de 17de eeuwse schilderkunst van de Noordelijke Nederlanden, materieel onderzoek van kunstvoorwerpen en byzantijnse- en islamitische beeldende kunst en architectuur.

Cursusvorm 10 colleges + (optioneel) excursie Data Vrijdag 25 september t/m 4 december 2015, 23 oktober vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs. Aanbevolen wordt: Hugh Honour & John Fleming, Algemene kunst geschiedenis, Amsterdam 2013, 16e druk (€75,95 zelf aanschaffen)

Bijzonderheden Op vrijdag 11 december wordt bij voldoende belangstelling een excursie georganiseerd naar het Rijksmuseum Amsterdam of het Mauritshuis Den Haag. Voor deze excursie betaalt u € 20,00 aan de begeleider.

Studiegids najaar 2015 • 28

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Een verkenning van West China

Periferie of frontier In deze cursus worden de contouren verkend van het gebied dat grofweg bekend staat als het Westen van China. Na een korte historische en geografische schets van West-China wordt ingegaan op het minderhedenbeleid van de Volksrepubliek China en de uitwerking daarvan op de cultuur, economie en identiteit van de minderheden. Vervolgens richt de aandacht zich op twee gebieden in het bijzonder: Tibet en Xinjiang. De positie van deze gebieden wordt tegenwoordig vooral gekenmerkt door een dynamiek waardoor er sprake lijkt van een overgang van een periferie naar een frontier. Maar geldt dat voor allen die daarbij betrokken zijn? Het Westen van China lijkt veraf ten opzichte van het kerngebied: de bergen zijn hoog en Beijing ligt ver weg. Toch speelt dit Westen een belangrijke rol in de cultuur, economie en politiek van de Volksrepubliek China. Zo leven er vele etnische minderheden, die soms op gespannen voet leven met de meerderheid van China te weten de Han-Chinezen. Denk bijvoorbeeld aan de onlusten in Tibet en de aanslagen door Oeigoeren in Xinjiang en daarbuiten. Het is de Chinese Communistische Partij er alles aan gelegen om de nationale eenheid en veiligheid te bewaren door ontwikkelingsprogramma’s, maar ook door repressief beleid als die eenheid gevaar loopt. Religie en cultuur zijn belangrijke dimensies van de identiteit van die minderheden in Tibet en Xinjiang. Deze provincies hebben in politiek opzicht een aparte status binnen de Volksrepubliek, namelijk die van Autonome Gebieden. Ook in geo-politiek opzicht zijn deze minderheden interessant. Niet alleen door een toenemende verstrengeling met de buitenwereld, maar ook door de aanwezigheid van belangrijke voorraden aan grondstoffen en energiebronnen. Tibet mag zich verheugen in een brede internationale belangstelling, niet in het minst door het optreden van de Dalai Lama en het Boeddhisme . Dit in tegenstelling tot Xinjiang dat veelal ge-associeerd wordt met een fundamentalistische Islam. De verschillen in deze beeldvorming voor en door de verschillende actoren komen uitvoerig aan de orde. Tibet en Xinjiang verschillen ook in andere opzichten van elkaar. De historische ontwikkeling, de godsdienst, de rol die zij in de nationale en internationale politiek spelen en de economische ontwikkeling en potenties zijn evenzovele verschillen.Zowel voor Tibet als voor Xinjiang wordt ingegaan op deze aspecten en de betekenis daarvan voor de identiteit en de positie van etnische minderheden in die gebieden. Maar ook op het selectieve beleid van de communistische partij en de overheid van China. Veel aandacht wordt besteed aan de zogenaamde Sinificering van deze volkeren en de verschillende vormen die deze aanneemt. Programma 1. Een historische en actuele verkenning van West-China 2. Tibet: de Tibetaanse kwestie vanuit verschillende blikvelden bekeken 3. Tibet: wingewest of ontwikkelingsgebied? 4. Xinjiang: etniciteit als een “Oosters” tapijt of een lappendeken met een rode draad? 5. Xinjiang: een frontale botsing van culturen of een ontwikkelingsdynamiek? 6. Eenheid en verscheidenheid: waar liggen de grenzen

Over de docent Peter Druijven was als docent en onderzoeker werkzaam bij de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen van de RUG. Hij promoveerde in 1990 aan de Universiteit van Amsterdam op een proefschrift over de sociaal-economische rurale ontwikkeling in Zuid-Mexico. Als ontwikkelingsgeograaf en planoloog heeft hij onderzoek gedaan in onder meer Mexico, India en China. Hij heeft diverse publicaties op zijn naam staan over regionale ontwikkeling in China en India en heeft verschillende gastcolleges in China gegeven, onder meer op uitnodiging van de Chinese Academy of Sciences.

Cursusnummer: 15NG22 Docent Dr. Peter Druijven peterdruijven@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 28 september t/m 9 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs en literatuur aanbevelingen tijdens de cursus. Uiterste inschrijfdatum 14 september 2015 Bijzonderheden De cursus vergt ca. 2 uur lezen/ studeren per week. Bij deze cursus is de docent voornemens een reis te organiseren. Deze reis, gepland in april/mei 2016, zal ongeveer twee weken duren. Nadere informatie daarover volgt tijdens de cursus en via deze website. Voor deelname aan deze reis moet u in een goede conditie verkeren en goed ter been zijn.

Studiegids najaar 2015 • 29

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Sociale en culturele aspecten

Frankrijk in de 20e en aan het begin van de 21e eeuw Oorlogen, opstanden, dekolonisatie, verschillende naoorlogse immigratiegolven, economische vooruitgang en recessie, modernisering van het platteland, maat schappelijke veranderingen, recente terroristische aanslagen. Hoe hebben deze gebeurtenissen en ontwikkelingen in de afgelopen honderd jaar de Franse samenleving gekenmerkt en veranderd? In deze cursus zult u geen ‘histoire événementielle’ krijgen (geschiedenis die alleen de losse feiten beschrijft) noch wordt u overvoerd met ingewikkelde historische gegevens. Wél wordt aandacht besteed aan markante en soms ook minder bekende maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in Frankrijk in de loop van de 20e en aan het begin van de 21e eeuw.

Programma 1. Het trauma van de Eerste Wereldoorlog: demografische, economische en culturele gevolgen 2. Na de Tweede Wereldoorlog: mythologie en werkelijkheid omtrent verzet en collaboratie tijdens de Duitse bezetting 3. Dekolonisatie en het trauma van de Algerijnse oorlog (1954-1962): oorzaken en maatschappelijke gevolgen van een verloren strijd 4. Het communisme in Frankrijk: 30 jaar wezenlijke sociale en culturele invloed 5. Oorzaken en gevolgen van de opstand in mei ‘68: een culturele revolutie? Of het begin van de Franse neergang? 6. De veranderingen van het Franse platteland: van boerenland tot toeristisch attractiepark 7. Evolutie van het Franse antisemitisme: van de Dreyfuszaak tot recente terroristische aanslagen 8. De ‘nieuwkomers’: assimilatie, integratie, discriminatie, segregatie; de huidige crisis en de opkomst van extreem-rechts; de betekenis van de massale demonstratie van 11 januari 2015

Cursusnummer: 15NG23 Docent Drs. Alberte Roué Cursusvorm 8 colleges Data Vrijdag 25 september t/m 20 november 2015, 23 oktober vervalt Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 11 september 2015

Over de docent Alberte Roué was verbonden aan de afdeling Frans van Romaanse Talen en Culturen (RTC) bij de RUG. Ze gaf daar colleges Franse taalvaardigheid en cultuur. Ook geeft ze al 25 jaar een cursus aan docenten Frans aan het Institut Français van Groningen (voorheen Centre culturel français), waarbij de hedendaagse Franse literatuur en cultuur aan bod komt.

Studiegids najaar 2015 • 30

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Leeskamer

Goed leven, goed sterven Wie de dood ontkent, miskent het leven. Dat is een oude filosofische wijsheid, maar wel eentje die het uiterste vergt van de mens! We zullen hem in deze leeskamer aan de hand van drie boeken onderzoeken. Hoe verschillend de auteurs ervan ook tegenover leven en sterven staan, één ding staat voor hen als een paal boven water: je ontkomt niet aan het beoefenen van de kunst van het leven met de dood. En juist dat geeft ons de kans om het leven in al zijn rijkdom te omarmen. We beginnen in deze leeskamer met het boek Het laatste woord. Dat is een keuze uit de stukken die een paar jaar geleden in de beroemde gelijknamige rubriek in NRC Handelsblad werden gepubliceerd. Doordat de geinterviewde mensen openhartig over hun nabije dood spreken, is dit boek tevens een ode aan het leven geworden. Het tweede boek is Overlevingskunst van Christa Anbeek. Zij belicht een ander aspect, namelijk het verder leven na de dood van een dierbare. Christa Anbeek gaat op haar zeer persoonlijke zoektocht te rade bij denkers zoals Joep Dohmen, Kristien Hemmerechts en Pim van Lommel. Het derde boek, Geen dood en geen vrees van Thich Nhat Hanh, biedt een gevoelsmatige en ervaringsgerichte benadering van leven en sterven. Hierbij gaat deze uitzonderlijke boeddhististische monnik uit van mindfulness en op een diepere manier naar alles kijken. We bespreken de boeken uitvoerig in zes werken discussiebijeenkomsten. Het doel is om zo ons eigen inzicht in leven en sterven te verdiepen. Door de eindigheid van het leven bespreekbaar te maken, kun je het leven vieren.

Programma 1. Bespreking van Gijsbert van Es (red.): Het laatste woord. De kunst van het leven met de dood. Amsterdam 2013. ISBN 978-90-468-1474-1. 2. Verdere bespreking van Het laatste woord. 3. Bespreking van Christa Anbeek: Overlevingskunst. Leven met de dood van een dierbare. Utrecht/Antwerpen 2010. ISBN 978-90-259-5979-1. 4. Verdere bespreking van Overlevingskunst. 5. Bespreking van Thich Nhat Hanh: Geen dood en geen vrees. Wijsheid voor het leven. Utrecht/Antwerpen 2014. ISBN 978-90-259-0439-5. (N.B.: er bestaat een oudere vertaling, maar we bespreken deze nieuwe van 2014!) 6. Verdere bespreking van Geen dood en geen vrees.

Cursusnummer: 15NG24 Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 werk/discussiecolleges, om de twee weken Data Donderdag 1, 15 en 29 oktober, 12 en 26 november en 10 december 2015 Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs € 130,Cursusmateriaal Zie programma, u dient deze boeken zelf aan te schaffen Uiterste inschrijfdatum 17 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving. NB. deze cursus wordt ook gegeven in Leeuwarden. Let u erop dat u de juiste cursuscode invult bij uw opgave.

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper. In haar advies- en coachpraktijk De Bosvogel te Zuidhorn begeleidt zij cliënten. Daarnaast geeft ze cursussen en leesgroepen. Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen. Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids najaar 2015 • 31

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Ontwikkelingsstoornissen in een bioneuropsychologisch perspectief

Ontwikkelingspsychopathologie ADHD, autisme. Hersendysfunctie of Westerse mode gril? Aangeboren of aangeleerd? De media berichten er vrijwel elke dag over, al is het dan oppervlakkig. Mede daardoor is de berichtgeving verwarrend. In zes colleges zal de docent een aantal kernbegrippen uit de ontwikkelingspsychopathologie en de bio- neuropsychologie met u bespreken en deze daarna toespitsen op ADHD en autisme. Uitgangspunt van de moderne neurowetenschappen is dat er sprake is van een cybernetische relatie tussen genen (ontwikkeling van de hersenen) en omgeving. Daarmee is het klassieke onderscheid tussen nurture en nature, maar ook tussen functionele en organische problematiek verdwenen. Elke gedragsexpressie (normaal of niet-normaal) zal in interactie tussen hersenen en omgeving begrepen moeten worden. Waar hersenonderzoekers het primaat vaak leggen bij genen en hersenkenmerken, leggen gedragsdeskundigen vaak het primaat bij omgevingsfactoren. Hoe omgevingsfactoren direct of via indirecte interacties de hersenontwikkeling en andersom beĂŻnvloeden, vormt het centrale uitgangspunt van de cursus. Aan de hand van gedragsgenetisch, psychofysiologisch, gedragsobservationeel en cultureel onderzoek zal aannemelijk gemaakt worden dat de etiologie (oorzaak) van vele gedragsstoornissen multi-causaal is en de vraag naar de klinische relevantie van een gedragsstoornis normatief is.

Programma 1. Ontwikkeling van de hersenen in kort bestek 2. Longitudinaal risico-onderzoek 3. Diagnose ADHD en laboratorium onderzoek 4. Vervolg laboratorium onderzoek ADHD en behandeling (Ritaline) 5. ADHD en Conduct disorder (agressie) 6. Diagnose autismespectrumstoornissen - laboratoriumonderzoek - behandeling

Cursusnummer: 15NG25 Docent Prof. dr. J.J. van der Meere Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 28 september t/m 9 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 15.15-17.00 uur Cursusprijs â&#x201A;Ź 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 september 2015

Over de docent Prof dr J.J. van der Meere is als hoogleraar in de bio- en neuropsychologie van de ontwikkelingsstoornissen verbonden aan de rijksuniversiteit Groningen. Hij is tevens gasthoogleraar aan de universiteit van Gent (Belgie) en Jyvaskula (Finland).

Studiegids najaar 2015 â&#x20AC;˘ 32

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Die Ermittlung - een Oratorium in 11 gezangen In 1987 maakte de film ‘Shoah’ van Claude Lanzmann wereldwijd diepe indruk. Net zo’n grote indruk maakte 20 jaar eerder het toneelstuk ‘Die Ermittlung/Het Onderzoek’ van Peter Weiss. Deze toneeltekst was gebaseerd op het proces in Frankfurt, dat plaats vond tussen december 1963 en 20 augustus 1965.Op 10 oktober 1965 ging dit stuk, overal op dezelfde dag, in 16 Duitse schouwburgen in premiere. Bij het zogenaamde Auschwitz-proces stonden achttien aangeklaagden terecht en werden er zo’n driehonderd getuigen gehoord. De journalist Bernd Naumann publiceerde dagelijks een verslag in de Frankfurter Allgemeinde Zeitung (FAZ). Peter Weiss woonde een groot deel van het proces bij en bezocht in die periode het concentratiekamp Auschwitz. Naar aanleiding van dit bezoek ontstond de indringende korte tekst Meine Ortschaft. Het toneelstuk is een gecomprimeerde versie van het proces, waarbij Weiss voor de vorm van het stuk geinspireerd was door de Divina Commedia van Dante.. Dit alles leverde een indringende nieuwe Inferno-tekst op, een voorbeeld van modern maatschappelijk-politiek theater.

Programma Dit zeer veelzijdige en complexe materiaal wordt in vier bijeenkomsten besproken. 1. Korte biografische notitie rond de veelzijdige schrijver/filmer/beeldend kunstenaar Peter Weiss (1916- 1982). Aandacht voor het proces in Frankfurt tussen 1963 en 1965. 2. Het bezoek van Peter Weiss aan KZ Auschwitz en de tekst Meine Ortschaft. De sleutelrol van Dantes Divina Commedia voor de formele structuur van Die Ermittlung. De betekenis van de getallensymboliek in dit ‘Oratorium in 11 gezangen’, zoals de ondertitel van het stuk luidt. 3. Analyse en interpretatie van het stuk. Korte beschouwingen naar aanleiding van een paar ensceneringen. De Nederlandse opvoering Het Onderzoek door de Nederlandse Comedie in 1965 (Vertaling van Gerrit Kouwenaar, regie Peter Palitzsch). 4. Nabeschouwing en afronding. De rol van de Duitse regisseur en politiek theatermaker Erwin Piscator.

Cursusnummer: 15NG26 Docent Drs. K.J. Hupperetz Cursusvorm 4 colleges Data Maandag 5 oktober t/m 2 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 10.30-12.30 uur Cursusprijs € 85,Uiterste inschrijfdatum 21 september 2015

Over de docent Karel Hupperetz was docent Germanistiek en theaterwetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids najaar 2015 • 33

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Claudio Monteverdi en het ontstaan van de opera In de late 16e eeuw werden de eerste initiatieven ontplooid die bij de overgang van de 17e eeuw zouden leiden tot het ontstaan van de opera. Achter deze experimenten gingen humanistische idealen schuil, die intrigerend waren maar niet altijd tot bevredigende muzikale resultaten opleverden. Er is wel gesuggereerd dat opera een wiegendood zou zijn gestorven als Claudio Monteverdi (1567-1643) zich niet met de debatten had bemoeid. Zijn Orfeo (1607) wordt algemeen gezien als de eerste opera van formaat en het is tevens de oudste opera die repertoire heeft gehouden. Orfeo kan tevens worden gezien als het culminatiepunt in het veelbewogen leven van Monteverdi, die enkele jaren voor de compositie van de opera mikpunt in een muziektheoretische controverse was geworden. De cursus Claudio Monteverdi en het ontstaan van de opera biedt een overzicht over het leven en het werk van de componist die kan worden gezien als de grote initiator van de Italiaanse barokmuziek. Naast Orfeo komt natuurlijk zijn kerkelijk meesterwerk, de Vespro della beata Vergine (1610), uitgebreid aan de orde, maar er zal ook aandacht zijn voor de latere opera’s en voor minder bekende werken.

Cursusnummer: 15NG27 Docent Dr. Marcel Zwitser mszwitser@ziggo.nl Cursusvorm 5 colleges Data Woensdag 30 september t/m 4 november 2015 Tijd 13.15-15.45 uur Cursusprijs € 105,Cursusmateriaal Syllabus Uiterste inschrijfdatum 16 september 2015

Over de docent Dr. Marcel S. Zwitser (1970) studeerde muziektheorie en muziek geschiedenis, doceert muziek- en cultuurgeschiedenis aan de Schumann Akademie (sinds 1998) en aan diverse HOVO’s (sinds 2000) en muziektheorie aan de Meerjarige Dirigentenopleiding (MDO) van Kunst en Cultuur Overijssel (Zwolle).

Studiegids najaar 2015 • 34

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Beginnerscursus Astronomie en Astrofysica

Van zonnestelsel tot ontstaan heelal In deze basiscursus zullen vooral de ‘fundamenten’ van de astronomie: zon en planeten, leven van sterren, sterrenstelsels en ontstaan heelal besproken worden. In een vervolgcursus kunnen later de spectaculaire sterrenkunde onderwerpen: leven buiten de aarde, donkere materie, donkere energie en zwarte gaten beter begrepen worden. Sterrenkunde is een tak van de natuurkunde, maar astronomen kunnen alleen kijken, niets aanraken. Dat is wezenlijk anders dan het doen van ingewikkelde experimenten in een laboratorium. Bouw van instrumenten en verrichten van simulaties zijn de gereedschappen van astronomen. Er is in de laatste tientallen jaren een enorme vooruitgang geweest op beide terreinen: instrumenten: (i) ontwerpen, (ii) toegepaste technieken en materialen, (iii) gebruikte computers en software (iv) gegevensverwerking; simulaties: (i) betere en gecompliceerdere software, (ii) veel en veel krachtiger computers. Instrumenten geven een steeds scherpere kijk op het universum, speciaal terugkijken in de tijd; simulaties worden beschouwd als (virtuele) experimenten. Die instrumenten worden zowel op de grond als in de ruimte (satellieten) ingezet en hebben een typische levensduur van enkele tientallen jaren. Daarna functioneren ze (soms) nog prima, maar zijn intussen voorbij gestreefd door veel betere meetapparaten. Programma 1. Zon en planeten; proto-planetaire schijven – Jan de Boer 2. Dwergplaneten en kleiner grut – Paul Wesselius 3. Sterren – Paul Wesselius 4. Zelf waarnemen – Jan de Boer 5. Telescopen – Jan de Boer 6. Levenspad van sterren – Paul Wesselius 7. Sterrenstelsels – Paul Wesselius 8. Ontstaan heelal – Jan de Boer

Docent Drs. Jan de Boer Dr. Paul Wesselius j.a.de.boer@rug.nl paulwess@home.nl Cursusvorm 8 colleges Data Maandag 28 september t/m 23 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 156,-

De presentaties zullen vrijwel zonder formules zijn en vaktaal zal vermeden worden. Met enige interesse in (en wat basiskennis van) de natuurkunde zou een ieder deze cursus moeten kunnen volgen. Naast de colleges en niet inbegrepen in de cursusprijs: - Het wordt de cursisten aangeraden om tenminste eenmaal een bezoek te brengen aan een Sterrenkijkavond van de Blaauw Sterrenwacht www.rug.nl/research/kapteyn/sterrenwacht/publieks-avonden - In overleg met de cursisten kan, indien gewenst, een kijkavond worden georganiseerd in een donker stukje Groningen, b.v. bij de voorzitter van de Groningse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, Aries van Calcar, die een eigen sterrenwacht heeft in Ulrum. - We willen het Eise Eisinga planetarium in Franeker op een zaterdagochtend met een docent bezoeken en - zo mogelijk - een speciale set films over astronomie bekijken in het Infoversum te Groningen

Over de docent Dr. Jan de Boer studeerde in Groningen sterrenkunde. Hij werkte tot 1988 bij het Kapteyn Astronomisch instituut als beheerder en docent. Sinds zijn studietijd houdt hij zich bezig met de popularisering van sterrenkunde.

Cursusnummer: 15NG28

Over de docent Dr. Paul Wesselius stu deerde sterrenkunde in Amsterdam. Tot 2005 werkte hij bij SRON aan de satellieten ANS, IRAS, ISO en Herschel, de laatste 10 jaar als divisiehoofd.

Cursusmateriaal Aanbevolen literatuur: Govert Schilling, Handboek Sterrenkunde. Dit boek is niet de leidraad voor de cursus, maar beschrijft op een duidelijke manier de gehele sterrenkunde. Aanvullende teksten worden tijdens de cursus digitaal ter beschikking gesteld. Uiterste inschrijfdatum 14 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 30 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Studiegids najaar 2015 • 35

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Evolutie van vogels en zoogdieren

Van dino tot mus en muis De grote dinosauriërs zijn niet meer. Maar de mus in uw tuin is in werkelijkheid een tandenloze nazaat van de dino’s. En een muis vertoont opmerkelijke gelijkenissen met een oeroude groep kleine reptielen. Hoe hebben vogels en zoogdieren kunnen overleven terwijl de ‘echte’ dino’s uitstierven? Hoe zijn ze verder ontwikkeld tot mus en muis? Vragen die in deze collegeserie Evolutie: van dino tot mus en muis’. uitgebreid aan bod komen. Cursusnummer: 15NG29 Om grip krijgen op onze omgeving gaan wij mensen rubriceren: verschijnselen beschrijven, dieren en planten benoemen, alles keurig in een hokje. Maar helaas, de natuur laat zich niet in vakjes drukken. De evolutie volgt de weg van de geleidelijkheid. Wat we in de 19e eeuw reptielen noemden, blijkt in werkelijkheid een groep van vier nauwelijks verwante diergroepen te zijn. Om het nog ingewikkelder te maken, de laatste onderzoeksresultaten tonen aan dat de eerste vogel niet eens heeft bestaan! aan de hand van tientallen fossielen uit Chinese aardlagen blijkt er in het Krijt een waaier van vogelachtige reptielen te hebben rond gevlogen. Deels zijn die zonder een spoor achter te laten, verdwenen, deels leven ze voort in onze struisvogel en de spreeuw. Bijna nog boeiender is dat er zelden een maand voorbij gaat zonder nieuwe, steeds weer opzienbarende resultaten uit het onderzoek naar fossiele zoogdieren. Dino’s en zoogdieren blijken buren van elkaar geweest te zijn. Maar er is zelfs een verwantschapslijn gevonden die teruggaat tot oerreptielen uit het Carboon. Deze cursus volgt eerst de lijn van de ‘echte’ sauriërs, tot wat we nu kennen als vogels. In het tweede deel van de serie gaan we verder terug in de geologische geschiedenis, naar het moment waarop een groep van kleine, muis- of hondachtige reptielen herkenbaar wordt. Uiteindelijk zou deze groep zich ontwikkelen tot de zoogdieren. Deze collegeserie is een vervolg op de serie ‘Evolutie van oersoep tot oermens’. De colleges zijn echter zo opgezet dat u de cursus ook kunt volgen als u niet aan deze eerdere cursus hebt deelgenomen.

Programma

Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 26 oktober t/m 30 november 2015 Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Syllabus, verkrijgbaar bij de docent, ca. € 7,50 Uiterste inschrijfdatum 12 oktober 2015

1. Inleiding, tijdsbeelden en fossielen 2. Ontstaan en ontwikkeling van diapside reptielen 3. Van Sauriër tot vogel 4. Vogels in het Tertiair 5. Synapside reptielen, de eerste zoogdieren 6. Zoogdieren in het Tertiair en Kwartair

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuurpresentaties en Hamba Kahle Natuurreizen). Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen; Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof. Zie ook: www.natuurpresentaties.nl

Studiegids najaar 2015 • 36

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Introductie in de geologie (3)

Van de oerknal tot heden In de cursussen ‘Introductie in de geologie 1 en 2' hebben we de ‘letters’ van stenen leren lezen. Nu luisteren we naar hun grote verhaal, de geschiedenis van de aarde. Ook zonder de voorgaande cursussen kunt u deze cursus volgen om te begrijpen welke grote aardkundige gebeurtenissen plaats vonden en zullen vinden. Het begin van alles is het ontstaan van het Universum, het Zonnestelsel en ten slotte onze Aarde. De aardkorst stolt met veel vulkanische activiteit. Sinds kort weten we dat aardkorstplaten al lang bewegen over de aardbol (geodynamiek). Om dat proces te beschrijven en te begrijpen gaan we van de huidige geografie naar de paleogeografie. Tijdens de cursus gaan we van het verleden naar het heden en van wereldschaal naar het meer lokale niveau. We beginnen in het nog slecht bekende Precambrium, dat 84% van de aardgeschiedenis omvat. Opeenvolgende atmosferen vormden zich, de oceanen werden gevormd en daarin ontstond het leven. Dat wordt uitbundig manifest in het Phanerozoicum, onderverdeeld in perioden van het Oude leven (Paleozoïcum), gevolgd door de tijd van het Midden leven (Mesozoïcum). Daarna richten we ons op het Atlantische gebied en de omringende continenten. Een ervan, Europa, ontstond deels al eerder als Oer-Europa. Via Paleo- en Meso-Europa kreeg het de tegenwoordige vorm van Neo-Europa in de tijd van het nieuwe leven, het Kenozoicum. Pas heel laat verschijnt de mens. Zijn ontwikkeling in West-Europa en rond de Noordzee sluit het verhaal af.

Programma Maandag 21 september Donderdag 24 september Maandag 28 september Donderdag 1 oktober Maandag 5 oktober Donderdag 8 oktober Maandag 12 oktober Donderdag 15 oktober

Cursusnummer: 15NG30 Docent Dr. Tom J.A. Reijers tjareijers@hetnet.nl Cursusvorm 8 colleges, 2 x per week Data Maandag en donderdag, 21 september t/m 15 oktober 2015 Tijd 13.00-15.30 uur Cursusprijs € 156,-

Ontstaan universum, zonnestelsel en aarde Aardkorst en vulkanisme (wereldwijd) Vulkanisme in detail Precambrische Geodynamiek/Paleogeografie Paleozoïsche Geodynamiek/Paleogeografie Mesozoische Geodynamiek/Paleogeografie Kenozoische Geodynamiek/Paleogeografie Aspecten van de geologie van Nederland

Cursusmateriaal Syllabus (ca. 160 pp), € 20,-, verkrijg baar via de docent bij het eerste college. Graag bij inschrijving (bij opmerkingen) vermelden of u de syllabus al dan niet wilt ontvangen. Uiterste inschrijfdatum 7 september 2015

Over de docent Dr. Tom Reijers studeerde geologie in Leiden, werkte wereldwijd 30 jaar als exploratie- en research geoloog voor Shell Internationaal. Na pensionering (2000) begeleidde hij wereldwijd 116 expedities, geologische en culturele reizen, gaf hij gastlessen op middelbare scholen en werd hij docent HOVO cursussen in Groningen, Emmen, Rolde, Leeuwarden, Zwolle, Utrecht, Leiden en Den Haag.

Bijzonderheden Van 9 tot 13 september, dus enkele weken vóór de cursus, kunt u al ‘proeven’ van wat er in de cursus wordt verteld door deelname aan een vijfdaagse geologisch-culturele reis naar Ardennen-Eifel en Rijn, meer informatie vindt u op: http://mood42day.nl

Studiegids najaar 2015 • 37

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Denkbeelden over de dood in de wereld van de Klassieken - na de Styx: voortdurende nacht of reunie? De mythe over de veerman Charon, die de schimmen der gestorvenen over de rivier de Styx zette, waarna ze de onderwereld binnengingen, is spannend: wat gebeurde er met de mensen na hun dood? In deze cursus zullen we ons verdiepen in de denkbeelden, die de oude Grieken en Romeinen er op nahielden t.a.v. de dood. We behandelen de mythes over de Onderwereld zoals de roof van Persephone door de god Hades, die geen vrouw in zijn dodenrijk kon krijgen. Ook horen we over de straffen die Tantalus en andere misdadigers kregen. Bijzonder is, dat een paar personen tijdens hun leven de Onderwereld zijn ingegaan en er ook weer levend uitkwamen, zoals Odysseus en Aeneas. Daarbij lezen we (in vertaling) teksten van o.a. Homerus en Vergilius. Naast het beeld van de dood in de mythologie zijn er natuurlijk ook de meningen van filosofen. Hoe dachten b.v. Pythagoras, Socrates, de Stoïci en Epicurus over het ‘hiernamaals’? In deze cursus zal gebruik gemaakt worden van afbeeldingen, muziek, klassieke en hedendaagse teksten en ook krijgen we een inkijkje in enige Romeinse grafinscripties, die vaak blijk geven van humor en nuchterheid. Is er een leven na de dood en zo ja: hoe ziet dat er uit in de Klassieke wereld?

Cursusnummer: 15NG31 Docent Drs. Gerry Mulder muldergs@planet.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 29 september t/m 10 november 2015, 20 oktober vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 15 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Gerry Mulder is classica en heeft jaren Klassieke Talen en Klassieke Culturele Vorming onderwezen. Tegenwoordig geeft ze cursussen Latijn en Klassieke Oudheid aan de Senioren Academie te Groningen en Latijn in Leeuwarden.

Studiegids najaar 2015 • 38

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Tussen revolutie en reactie - Literatuur en theater tijdens de Republiek van Weimar De jaren na de Eerste Wereldoorlog krijgt Duitsland geen rust: zonder voldoende draagvlak voor de prille democratie, geteisterd door inflatie, massale werkloosheid en sociale ellende strompelt de Republiek van Weimar van de ene crisis naar de andere. Maar hoe wrang het ook is, de kunsten bloeien op ongekende wijze. Op tal van terreinen worden revolutionaire vernieuwingen doorgevoerd, naast krampachtige pogingen om het oude en vertrouwde vast te houden. Ook de literatuur brengt in deze periode belangrijke werken voort. In vele romans wordt de afgelopen oorlog verwerkt, met afschuw of juist het heldendom verheerlijkend. De twee belangrijkste ervan, en absolute tegenpolen, zijn de oorlogsboeken In Stahlgewittern en Im Westen nichts Neues van Ernst Jünger en Erich Maria Remarque. Het ellendige sociale klimaat van het naoorlogse Duitsland wordt aangeklaagd in baanbrekende romans als Berlin Alexanderplatz van Alfed Döblin en Kleiner Mann was nun? van Hans Fallada, evenals in de verbijsterende poëzie van Bertolt Brechts Hauspostille. Waarschuwingen tegen het dreigende fascisme levert Thomas Mann in korte verhalen als Mario und der Zauberer. Onder dit alles steekt het besef van de morele leegte van de naoorlogse samenleving: de twintigste-eeuwse mens, die van zijn verworvenheden een vernietigend gebruik heeft gemaakt, lijkt een morele maatstaf te missen, het nihilisme staat voor de deur. Dit wordt indringend verbeeld in Fabian. Geschichte eines Moralisten van Erich Kästner en het grootste theatersucces van deze jaren, Bertolt Brechts en Kurt Weils Die Dreigroschenoper, dat de cynische tijdgeest vat in de beroemd geworden woorden: “Erst komt das Fressen, dann kommt die Moral!” In tien colleges wordt een selectie behandeld uit de literatuur en het theater van de Weimarrepubliek. Daarbij wordt niet alleen uitgegaan van de literaire waarde van het werk, maar ook van de grote betekenis die het destijds had. Aldus rijst een beeld op van deze stormachtige en catastrofale, maar in kunstzinnig opzicht fenomenale periode tussen de oorlogen. I. Oorlogsliteratuur 1. Ernst Jünger, In Stahlgewittern, 1920 (Ned.: Oorlogsroes) 2. Erich Maria Remarque, Im Westen nichts Neues, 1929 (Ned.: Van het westelijk front geen nieuws) II. Romankunst 3. Hermann Hesse, Der Steppenwolf, 1927 (Ned.: De steppewolf ) 4. Alfred Döblin, Berlin Alexanderplatz, 1929 (Ned.: Berlijn Alexanderplatz) 5. Thomas Mann, Mario und der Zauberer, 1930 (Ned. alleen antiquarisch verkrijgbaar: Tonio Kröger en andere verhalen) 6. Erich Kästner, Fabian. Geschichte eines Moralisten, 1931 (Ned.: Naar de haaien) 7. Hans Fallada, Kleiner Mann was nun? 1932 (Ned.: Wat nu, kleine man?) III. Poëzie 8. Bertolt Brecht, Bertolt Brechts Hauspostille, 1927 (geen Ned. vertaling) IV. Revolutie in het theater 9. Het politieke theater van Georg Kaiser, Erwin Piscator en Ernst Toller (geen Ned. vertaling) 10. Bertolt Brecht en Kurt Weil, Die Dreigroschenoper, 1928 (geen Ned. vertaling)

Cursusnummer: 15NG32 Docent Drs. Michiel Hagdorn info@michielhagdorn.nl Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 24 september t/m 3 december 2015, 22 oktober vervalt Tijd 13.30-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Behandelde werken kunt u lezen in het Duits of Nederlands (soms slechts antiquarisch verkrijgbaar). Het college over politiek-revolu tionair theater is algemeen inleidend, u hoeft daarvoor geen teksten te lezen. Uiterste inschrijfdatum 11 september 2015

Over de docent Drs. Michiel Hagdorn is literatuurwetenschapper, gespecialiseerd in Duitse literatuur, muziek en (cultuur)geschiedenis. Hij heeft vele cursussen en lezingen verzorgd over o.a. de Romantiek, Johan Wolfgang von Goethe, Thomas Mann, Franz Kafka, Günter Grass, Richard Wagner, Heinrich Heine en literatuur tijdens de Weimarrepubliek.

Studiegids najaar 2015 • 39

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

De grootste Romeinse dichter Vergilius en zijn Aeneïs: een heldendicht en zijn geschiedenis Publius Vergilius Maro (70-19 v.Chr.) wordt algemeen beschouwd als de grootste dichter van het oude Rome. Bij zijn onverwachte dood liet Vergilius een (nagenoeg voltooid) epos na, de Aeneïs geheten, dat gaat over de Trojaanse held Aeneas die na de verwoesting van zijn vaderstad Troje en vele avontuurlijke zwerftochten uiteindelijk in Italië zijn lotsbestemming vindt. Hij wordt daar indirect de stamvader van de Romeinen. Dit heldendicht heeft niet alleen een geweldige invloed gehad op de Romeinse literatuur, maar ook op kunst en literatuur van de Middeleeuwen (Dante) en de Renaissance, en ook in de latere Europese cultuur vinden we vele echo’s ervan in de literatuur en in de muziek: wie heeft niet gehoord van Purcells opera Dido en Aeneas en Berlioz’s Les Troyens? En ‘onze’ Vondel modelleerde in de Gysbrecht zijn Vosmaer naar de spion en verrader Sinon in het tweede boek van de Aeneïs, waarin de laatste nacht van Troje en de list met het houte npaard aangrijpend wordt geschilderd.

Programma In deze cursus zal de Aeneïs in vertaling gelezen worden. We zullenkennis nemen van verschillende aspecten, zoals de compositie, de’boodschap’, de doorwerking in zowel de antieke kunst als de ’moderne’ etc.

Cursusnummer: 15NG33 Docent Dr. Henk Schoonhoven henkschoonhoven@zonnet.nl Cursusvorm 8 colleges Data Woensdag 30 september t/m 25 november 2015, 21 oktober vervalt Tijd 10.00-12.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Publius Vergilius Maro, Aeneïs. Heldendicht over Aeneas, vertaling in hexameters door Henk Schoonhoven, te verkrijgen bij de docent; prijs € 20,(gebonden); € 15,- (paperback). De kosten voor aanvullende kopieën (via de docent) bedragen ongeveer € 8,Uiterste inschrijfdatum 16 september 2015

Over de docent Dr. Henk Schoonhoven was docent Klassieke taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verzorgt al vele jaren cursussen voor de Senioren Academie.

Studiegids najaar 2015 • 40

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Vervolgcursus

Latijn Zo’n tweeduizend jaar geleden werd Europa beheerst door de Romeinen. Hun cultuur heeft een enorme invloed op Europa gehad: allerlei Romeinse gewoonten en uitvindingen zijn nog steeds terug te vinden in ons dagelijks leven. Doordat Rome een wereldmacht werd, groeide de taal der Romeinen, het Latijn, uit tot de belangrijkste voertaal, waaruit onze voorouders veel woorden overnamen. Nog steeds zit het Nederlands vol met woorden en zinnen die uit het Latijn afkomstig zijn. Latijn betekent vooral: kennismaken met de wortels van onze eigen cultuur. In de najaarscursus van 2015 worden de colleges vervolgd, die in oktober 2005 zijn gestart als een cursus voor beginners. Momenteel zijn we bezig met Livius en Nepos, die beiden een beschrijving geven van Hannibal, de Carthaagse bevelhebber, die met zijn olifanten de Alpen overtrok en bij zijn verschijning in Italië de Romeinen de stuipen op ‘t lijf joeg. Hierna gaan we verder met een ander onderwerp van Livius: verhalen over o.a. Coriolanus en Lucretia. Inmiddels is de behandeling van inscripties, die door de cursisten worden ingebracht, een gezellige traditie geworden. Na elke les wordt als ‘toetje’ naar een film met een Romeins onderwerp gekeken.

Programma Deze cursus biedt niet alleen de mogelijkheid tot het vertalen van beroemde Latijnse schrijvers, maar ook tot discussie over de interpretatie van de teksten, de effecten van de stilistische middelen en de tijdsomstandigheden, waarin de teksten geschreven zijn. Ruimte dus voor historische en culturele achtergronden. Als u al een redelijke basiskennis van de Latijnse grammatica en syntaxis hebt, kunt u zonder enig bezwaar aanschuiven bij de reeds bestaande groep enthousiastelingen! Inmiddels maakt een groeiend aantal oud-gymnasiasten deel uit van deze groep en het blijkt dat hun oude ‘vergeten’ kennis weer komt opborrelen! U weet meer dan u denkt!

Cursusnummer: 15NG34 Docent Drs. Gerry Mulder muldergs@planet.nl Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 29 september t/m 8 december 2015, 20 oktober vervalt Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Grammaticus, uitg. Hermaion Fortuna, deel 3, met hulpboek 3a en 3b, uitg. Eisma, Leeuwarden. Uiterste inschrijfdatum 15 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 22 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Studiegids najaar 2015 • 41

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Het biografisch project –geschiedenis en theorie van de auto/biografie ‘Bespottelijk, maar aangenaam’ noemde de literatuurwetenschapper Sem Dresden de biografie, en de Britse schrijfster Virginia Woolf vond het genre ‘onmogelijk’. Tot zo’n twintig jaar geleden stond de biografie bij veel wetenschappers in een kwade reuk, omdat die biografieën als heiligenverklaringen beschouwden, en het lezen van levensverhalen met voyeurisme associeerden. Dat is inmiddels veranderd. Cursusnummer: 15NG35 Sinds een jaar of tien worden biografieën en autobiografieën binnen de academische wereld als een wetenschappelijk onderwerp erkend. Aan de meeste Nederlandse universiteiten worden tegenwoordig auto/biografie cursussen aangeboden en verschijnen er tal van levensbeschrijvingen als proefschrift. Maar wat is het belang van biografieën voor de wetenschap? En hoe gaat de wetenschap om met het genre? Door welke ideeën laten wetenschappers zich leiden bij de bestudering en het schrijven van biografieën en autobiografieën? Tijdens de cursus ‘Het biografisch project’ zal worden ingegaan op de geschiedenis en de theorie van de (auto)biografie. Daarbij zal worden gekeken naar het belang van de (auto)biografie voor de literatuurwetenschap en geschiedschrijving, en naar de positie van zowel de biograaf als de gebiografeerde. Daarnaast wordt aan de hand van gepubliceerde levensverhalen aandacht besteed aan de vele vormen van auto/ biografieën. En omdat ook de technische aspecten van het schrijven van een biografie of autobiografie aan de orde zullen komen, is deze cursus niet alleen geschikt voor mensen die graag biografieën en autobiografieën lezen, maar ook voor wie zelf plannen heeft voor het schrijven van een levensverhaal.

Programma 1. Het verschijnsel (auto)biografie 2. Geschiedenis van de (auto)biografie 3. Wat is het nut van een (auto)biografie voor de wetenschap? 4. Hoe werkt een biograaf? 5. Wat heeft de gebiografeerde in te brengen? 6. De autobiografie: mogelijkheden en onmogelijkheden 7. Bespottelijk of aangenaam? 8. Hoe schrijf ik een (auto)biografie?

Docent Dr. Monica Soeting Cursusvorm 8 colleges Data Maandag 28 september t/m 23 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 september 2015

Over de docenten Monica Soeting studeerde filosofie aan de universiteiten van Tübingen en Amsterdam. Ze was hoofdredacteur van het Biografie Bulletin en publiceerde samen met Dik van der Meulen het handboek Hoe schrijf ik een biografie (2010). Soeting is Journal Manager van het e-tijdschrift European Journal of Life Writing en werkt aan een biografie van Cissy van Marxveldt, die in 2016 zal verschijnen.

Studiegids najaar 2015 • 42

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Gedachten over geloof en ongeloof

Waarom geloven wij (of niet)? In deze cursus zullen we allerlei redenen bespreken waarom mensen geloven, in verschillende tijdperken en later waarom sommige mensen niet meer geloven. Wij zijn betekenisdieren; wij kunnen niet leven zonder betekenis. Gedachten over geloof en ongeloof, met dank aan onder anderen Plato, Aristoteles, Pascal, Feuerbach, Camus, Hans Vaihinger, Spinoza, Deleuze, Van Bunge, Vestdijk, Rudolf Otto, L.Ziegler, Stanislaw Lem, Dimitri Verhulst, Arnon Grunberg en Joseph Campbell - in vrije volgorde hier genoemd.

Programma Wij maken verhalen, altijd, van jongs af aan. Wij kunnen niet anders, omdat we verslaafd zijn aan zingeving. Je moet er toch niet aan denken dat alles zinloos is? Het leven moet toch meer zijn dan een toevallige chaos? De mens is van de vroegste tijden af - en wellicht geldt het ook voor dieren - bezig om zinvolle verbanden te leggen tussen gebeurtenissen in het leven. Als er in het struikgewas geritseld wordt, komt er even later een slang uit of een leeuw. Wegwezen dus. Of als je op jacht bent en je verwacht ergens een prooidier, dan kan geluid of de verandering van een schaduw aangeven, dat je je boog moet spannen en je speer moet ophouden.

Cursusnummer: 15NG36 Docent Drs. R. Ekkers Cursusvorm 6 werken discussiecolleges Data Woensdag 30 september t/m 11 november 2015, 21 oktober vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs â&#x201A;Ź 150,Cursusmateriaal De van tevoren te lezen teksten worden u per e-mail toegestuurd Uiterste inschrijfdatum 16 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Remco Ekkers is Neerlandicus, met als specialisme letterkunde. Hij heeft sinds lang belangstelling voor Mythologie, Godsdienstwetenschap en Filosofie.

Studiegids najaar 2015 â&#x20AC;˘ 43

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Schrijfcursus 15NG37

Autobiografisch schrijven Wat herinnert u zich nog van vroeger? Hoe maakt u van een dierbare herinnering een mooi verhaal? Hoe schrijft u het zo dat anderen het boeiend vinden om te lezen? In deze schrijfcursus leert u technieken om dat te bereiken. Veel mensen schrijven voor hun plezier! Dagboeken, gelegenheidsgedichten, fantasieverhalen, reisnotities of levensverhalen zien het licht. Mensen schrijven om hun gedachten te ordenen of hun levenservaring vast te leggen, om hun fantasie te prikkelen. Met behulp van foto’s, voorwerpen, vergeten woorden en creatieve opdrachten schrijft u in deze cursus uw eigen levensverhaal. Uw herinneringen naar boven halen en vervolgens helder verwoorden, dàt leert u. U schrijft iedere week thuis, aan de hand van een opdracht, uw verhaal. De teksten worden besproken in de groep en zo leert u door de reactie van anderen uw tekst verbeteren. U zult ervaren dat u aan het einde van de cursus anders schrijft dan toen u aan de cursus begon!

Cursusnummer: 15NG37 Docent: Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm: 10 werkcolleges Data: Woensdag 23 september t/m 2 december 2015, 21 oktober vervalt Tijd: 10.30-13.00 uur Cursusprijs: € 220,Cursusmateriaal: Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 9 september 2014 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Schrijfcursus 15NG38

Korte verhalen schrijven Als u het leuk vindt om korte verhalen te schrijven, is deze cursus iets voor u. In de cursus bijeenkomsten krijgt u schrijfopdrachten. Door bijvoorbeeld te kijken naar een foto, een bijzonder woord, een opmerkelijke situatie of een pakkende beginzin, komt u op ideeën voor een verhaal. Veel mensen schrijven voor hun plezier! Dagboeken, gelegenheidsgedichten, fantasieverhalen, reisnotities of levensverhalen zien het licht. Mensen schrijven om hun gedachten te ordenen of hun levenservaring vast te leggen, om hun fantasie te prikkelen. In deze cursus bespreekt de docent met u technieken over beschrijving, personages en dialogen. Deze technieken worden in schrijfopdrachten geoefend. U schrijft thuis, aan de hand van een opdracht, een verhaal dat vervolgens op de cursusochtend wordt besproken. Het is inspirerend om te horen hoe dezelfde opdracht tot zoveel verschillende teksten kan leiden. Deze cursus is geschikt voor beginners en voor mensen die al eerder hebben geschreven.

Cursusnummer: 15NG38 Docent: Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm: 10 werkcolleges Data: Donderdag 24 september t/m 3 december 2015, 22 oktober vervalt. Tijd: 10.30-13.00 uur Cursusprijs: € 220,Cursusmateriaal: Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids najaar 2015 • 44

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Geschiedenis en archeologie

De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied

Wonen op terpen en wierden Het kustgebied van Friesland en Groningen was een kweldergebied voordat het in de middeleeuwen geleidelijk werd ingedijkt. Hoewel kwelders op het eerste gezicht niet geschikt lijken voor permanente bewoning, werd dit gebied toch vanaf ongeveer 600 v. Chr. gekoloniseerd. Het ontwikkelde zich tot een van de welvarendste en meest dicht bevolkte gebieden van Noordwest-Europa. De bevolking woonde op kunstmatige woonheuvels: terpen en wierden. De archeologie van dit terpen- en wierdengebied maakt op dit moment een bloeiperiode door. De archeologie van het terpengebied heeft een geschiedenis van ongeveer 150 jaar. De nadruk in dat onderzoek lag lange tijd vooral op de natuurlijke omgeving: het landschap en de ecologie van dit door de zee beïnvloede gebied. In de laatste jaren is er meer oog voor de mensen die er woonden, de terpbewoners. Recent onderzoek probeert iets te weten te komen over hun samenleving, hun sociale relaties en hun belevingswereld. Al dat archeologisch onderzoek is gebaseerd op opgravingen en op de vondsten en grondsporen die daarbij aan het licht komen. De methoden van opgraven en van materiaalonderzoek worden steeds meer verfijnd. Maar terpenarcheologie is niet helemaal afhankelijk van nieuwe opgravingen. Ook nieuwe onderzoeksvragen bij het materiaal dat in de archeologische depots ligt opgeslagen, kunnen nieuwe inzichten opleveren.

Programma In deze cursus wordt een overzicht gegeven van de archeologie van terpen en wierden. In het eerste college zal worden ingegaan op de interessante geschiedenis van dit onderzoek. Vervolgens komen aan bod: de opbouw van terpen en wierden, het landschap, bestaansmogelijkheden en economie, en de bewoningsgeschiedenis van het gebied. Tijdens de laatste colleges zal worden ingegaan op archeologisch moeilijker grijpbare aspecten van het leven in het verleden: de identiteit van de bewoners, hun samenleving en sociale relaties, en hun belevingswereld en rituelen.

Cursusnummer: 15NF01 Docent Drs. Annet Nieuwhof Cursusvorm 5 colleges Data Maandag 28 september t/m 2 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 102,Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015 Bijzonderheden Bij voldoende belangstelling zal tijdens de cursusperiode een korte excursie worden georganiseerd.

Aanbevolen literatuur J.F. Kegler, A. Nieuwhof, K. Nowak-Klimscha & H. Reimann (red.), 2013, Land der Entdeckungen. Die Archäologie des friesischen Küstenraums / Land van Ontdekkingen. De archeologie van het Friese kustgebied. Tijdens de cursus wordt verdere literatuur op de website van de Senioren Academie voor cursisten ter beschikking gesteld.

Over de docent Annet Nieuwhof studeerde theologie en archeologie en is als onderzoeker gelieerd aan het Terpencentrum, onderdeel van het Groninger Instituut voor Archeologie van de RUG. Zij is gespecialiseerd in de archeologie van het terpengebied. Momenteel werkt zij aan de afronding van een proefschrift over de restanten van rituelen in terpen en wierden.

Studiegids najaar 2015 • 45

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Taal en literatuur

Schrijfcursus Friesland

Reisverhalen schrijven Wie reist, heeft veel verhalen te vertellen! Want wie op reis gaat, staat open voor andere geuren, kleuren, talen en culturen. En daarvoor hoeft u de grens niet eens over! Veel mensen schrijven voor hun plezier! Dagboeken, gelegenheidsgedichten, fantasieverhalen, reisnotities of levensverhalen zien het licht. Mensen schrijven om hun gedachten te ordenen of hun levenservaring vast te leggen, om hun fantasie te prikkelen. Bij de Senioren Academie kunt u meedoen aan een aantal schrijfcursussen. In deze cursus maakt u van uw reiservaringen een goed lopend verhaal. Hoe wisselt u persoonlijke gedachten af met dialogen, geschiedenis en landschapsbeschrijving? Wilt u al die elementen gebruiken in uw tekst? Daar gaat u in deze cursus mee aan het werk. Elke bijeenkomst luisteren we naar elkaars reisverhalen. Zo merkt u meteen hoe uw verhaal op publiek overkomt. U krijgt steeds een opdracht mee naar huis, om daar te schrijven aan uw eigen reisgeschiedenis.

Cursusnummer: 15NF02 Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm 6 werkcolleges (om de week) Data Maandag 28 september, 12 en 26 oktober, 9 en 23 november, 7 december 2015 Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs â&#x201A;Ź 150,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Studiegids najaar 2015 â&#x20AC;˘ 46

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Kunstgeschiedenis

Kunst in Venetië Venetië is door haar ligging en geschiedenis een hoofdstuk apart, ook in haar kunst. In de middeleeuwen sterk gegroeid door de handel vooral in het oostelijk Middellandse Zee gebied, vinden we er tot de renaissance sterke Byzantijnse invloeden. In de bloeitijd van de stad (de 15de tot de 18de eeuw) ontwikkelt zich op uiteenlopende terreinen prachtige kunst met een heel eigen sfeer. Tegenwoordig is Venetië een plaats met uiteenlopende kunstmanifestaties: biënnales en festivals op het gebied van architectuur, beeldende kunst en film. Cursusnummer: 15NF03 In de cursus gaan we speciaal in op de beeldende kunst en architectuur. In vijf colleges behandelen we grote Venetiaanse kunstenaars als Bellini, Titiaan, Tintoretto, Veronese, Palladio en Tiepolo. In de laatste bijeenkomst bekijken we een selectie van hedendaagse kunstenaars, vertegenwoordigd in de biënnales van 2013 en 2015. Daarbij kiezen we zeker ook enkele kunstenaars, die in hun werk commentaar leveren op de huidige situatie van de stad Venetië, met haar overstromingen, vervuiling, en overmatig toerisme.

Programma 1. Wat is er bijzonder aan de kunst uit Venetië? Hoe het begon: de Venetiaanse bestuursstructuur, de handel en de ligging van de stad. Wat is de invloed hiervan op de kunst tot ongeveer 1450? Kunstenaars: Paolo Veneziano en Giovanni Bellini. Andrea Mantegna als niet-venetiaanse inspiratiebron. 2. In de tweede helft van de 15de eeuw ontwikkelen de “Scuole” zich als nieuwe opdrachtgevers, naast de kerk en het stadsbestuur. Vittore Carpaccio en Gentile Bellini maken kunstcycli vol verhalen voor de Scuole. 3. Giorgione en Titiaan. Met de late Titiaan begint de 16de eeuw, met ook de eigenzinnige Lorenzo Lotto. 4. Schilders gaan door in de traditie van hun voorgangers. Hoogtepunten zijn de werken van Jacopo Tintoretto en Paolo Veronese. Grote architecten zijn in de 16de eeuw Jacopo Sansovino en Andrea Palladio. 5. Venetië in de 18de eeuw: de plafondschilderingen van vader en zoon Tiepolo en de stadsgezichten van Canaletto en Guardi. 6. Venetië in onze tijd: toerisme en kunstmanifestaties.

Docent Drs. M.L. (Loes) Rotshuizen Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 27 oktober t/m 1 december 2015 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 13 oktober 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Loes Rotshuizen studeerde af als kunsthistoricus in Amsterdam (VU) en Parijs (Sorbonne). Zij doceerde kunsten cultuurgeschiedenis aan de Lerarenopleiding Beeldende Kunst en Vormgeving aan NHL Hogeschool in Leeuwarden. Recent werkte zij mee aan verschillende tentoonstellingen over hedendaagse beeldhouwkunst in park Vijversburg bij Leeuwarden. Hedendaagse kunst heeft haar speciale belangstelling.

Studiegids najaar 2015 • 47

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Geschiedenis en archeologie

Eén Europa, vele geschiedenissen Historische portretten van landen en volkeren in Midden- en Oost-Europa In deze serie hoorcolleges gaan wij ons verdiepen in de geschiedenis van landen en naties die tot aan de Val van de Muur, 25 jaar geleden, - uitzonderingen daargelaten - deel uitmaakten van het ‘andere’ Europa: het Europa onder de Sovjet-dominantie. Nederlandse belangstelling voor de volkeren ‘daarginds’ was traditioneel niet erg groot.

Cursusnummer: 15NF04

Aan het begin van de vorige eeuw hebben deze landen - deels of geheel - deel uitge maakt van het Oostenrijks-Hongaarse multinationale keizerrijk. Binnen de grenzen van de Habsburgse staat lagen steden als Kraków, L’viv (Lemberg), Bratislava, Zagreb of Cluj (Kolozsvár). Vandaag liggen deze steden in respectievelijk Polen, Oekraïne, Slowakije, Kroatië en Roemenië.

Docent Prof. dr. Hans Renner

Hoe verliep de geschiedenis van deze landen/regio’s vóór de Habsburgse overheersing en daarna? Wat hebben zij met elkaar gemeen? Waarin verschillen zij van elkaar? Wat zijn hun historische kenmerken?

Data Dinsdag 29 september t/m 1 december 2015, 20 oktober vervalt

Programma - De volgende landen worden in afzonderlijke colleges door prof. dr. Hans Renner onder de historische loep genomen: Tsjechië, Polen, Hongarije, Slowakije en Slovenië (in een college) en Kroatië. - Historicus dr. Sipke de Hoop zal Roemenië behandelen. - Vervolgens komen Oekraïne en Oostenrijk aan bod (Renner). - De collegereeks zal worden afgesloten door prof. dr. Doeko Bosscher met een historisch portret van Nederland. Ons land heeft, zo zullen de cursisten zich ongetwijfeld realiseren, vergeleken met andere naties in Europa veel geluk gehad!

Cursusvorm 9 colleges

Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 175,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 5,Uiterste inschrijfdatum 15 september 2015 Bijzonderheden Na afloop van het college is er nog enige tijd beschikbaar voor het behandelen van vragen van de cursisten

Over de docent Prof. dr. Doeko Bosscher (1948) is hoogleraar Eigentijdse Geschiedenis aan de RUG. In zijn onderwijs en onderzoek richt hij zich zowel op de Nederlandse geschiedenis als op de contemporaine geschiedenis van (West-)Europa en de Verenigde Staten.

Studiegids najaar 2015 • 48

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Filosofie

Levensfilosofische vraagstukken Wat maakt ons leven goed, geslaagd, zinvol? En welke vrijheid hebben we om het beter, geslaagder, zinvoller te maken? In dit college staat de vraag naar het goede leven centraal. Die vraag is juist in onze tijd interessant en prangend geworden. Want we moeten zelf onze weg vinden in een wereld waarin richtingaanduidingen hun vanzelfsprekendheid hebben verloren. De vraag naar het goede leven staat centraal in de deugdethiek en de filosofie van de levenskunst. Juist nu is zij relevant. Omdat we onze identiteit en bestemming niet meer ontlenen aan een vastomlijnd sociaal milieu, moeten we in toenemende mate onze eigen weg vinden. Maar in de moderne wirwar van wegen en mogelijkheden is juist dat geen makkelijke opgave. Hoe geven we op een vruchtbare manier invulling aan onze vrijheid? Deze laatste vraag kan niet in abstracto worden beantwoord; zij vraagt om een concreet antwoord, dat ieder mens met het gaan van zijn of haar eigen (levens)weg zelf nog moet geven. Maar filosofie kan wel handreikingen bieden. In dit college staan we stil bij wat filosofen van vroeger en nu te zeggen hebben over thema’s die voor ons allen relevant zijn, zoals eenzaamheid en vriendschap, wonen en reizen, gezondheid en de dood. Bij de verkenning van deze thema’s wordt telkens duidelijk dat ons leven is ingebed in een sociale context en een moderne cultuur, die onze vrijheid onder druk kunnen zetten, maar een zinvolle invulling daarvan ook mogelijk maken.

Programma 1. Inleiding: de vraag naar zin - Een goed leven ervaren we als zinvol. Maar wat verleent ons leven zin? Waar vragen we naar wanneer we naar de zin van ons leven vragen? Wat zegt het over ons wanneer we ons laten raken door die vraag? En wat voor soort antwoord is daarop (nog) mogelijk? Filosofen: Augustinus, Friedrich Nietzsche, Charles Taylor, e.a. 2. Eenzaamheid en vriendschap - Voor een gelukkig, zinvol bestaan lijken we aangewezen op vriendschap en waardevol contact met anderen. Tegelijk benadrukken veel denkers dat we slechts als ‘vrienden van de eenzaamheid’ een eigen, persoonlijke levensweg kunnen gaan. Over wat voor soort eenzaamheid gaat het hier? En hoe verhoudt die eenzaamheid zich tot vriendschap? Filosofen: Aristoteles, Michel de Montaigne, Friedrich Nietzsche, e.a. 3. Werken en handelen - Werk is in de moderniteit steeds belangrijker geworden voor ons gevoel van zelf-ontplooiing. Tegelijk beperken werk, carrière, geld en status soms onze aandacht voor waardevolle praktijken en onze vrijheid te handelen. Waarin ligt de waarde van werk? Filosofen: Karl Marx, Hannah Arendt, Alasdair MacIntyre, e.a. 4. Gezondheid en de dood - In onze tijd lijken gezondheid, vitaliteit, eeuwige jeugd soms doel op zich te worden. Is dat ongezond? Vluchten we zo voor veroudering en de dood? Zou het besef van onze sterfelijkheid iets kunnen bijdragen aan het goede leven? Filosofen: Epicurus, Martin Heidegger, e.a. 5. De kunst van het wonen en reizen - We vergeten doorgaans dat we iedere dag van een bepaalde plek in de wereld vertrekken en ergens naar terugkeren. Maar wat betekent het eigenlijk om (goed) te wonen? Hoe wordt ons wonen door onze toenemende mobiliteit en reislust beïnvloed? Meer in het algemeen: zijn we als mens niet pas op onze plek zolang we ook nog onderweg zijn? Filosofen: Gaston Bachelard, Walter Benjamin, Alain de Botton, e.a.

Cursusnummer: 15NF05 Docent Drs. Bas Nabers Cursusvorm 5 colleges Data Vrijdag 2 oktober t/m 6 december 2015, 23 oktober vervalt. Tijd 10.00-12.30 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 18 september 2015

Over de docent Bas Nabers studeerde geschiedenis en filosofie in Groningen, Tübingen en Berlijn. Na een kort verblijf als gids in de wildernis van Fins Lapland, gaf hij onder andere les aan de Rijksuniversiteit Groningen en De Vrije Academie, Amsterdam.

Studiegids najaar 2015 • 49

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Geschiedenis en archeologie

Oan ’e râne fan ’e wrâld Hoe ’t de Noardsee ús foarme Net de Middellânske See, mar de Noardsee is de basis fan ús moderne wrâld. Fanút dizze stelling nimt histoarikus Michael Pye ús mei yn de nij skreaune skiednis fan de Lege Lannen. Hy lit sjen hoe ’t yn ‘e tiid fan de as “tsjuster” typearre midsieuwen krekt yn de NoardEuropeeske lannen de basis lein waard foar de bestjoerlike, ekonomyske, finansjele en juridyske systemen dy ’t noch altyd bepalend binne foar in grut part fan ús wrâld. Cursusnummer: 15NF06 De wichtige faktor yn dit proses wie de Noardsee, dy ’t de kommersjele transportwei waard tusken de Britse eilannen, ús kontreien en Skandinavië. De hannelrûtes soargen foar útwikseling fan guod en ideeën en sa krige de Noard-Europeeske identiteit definityf syn foarm. Friezen en Vikingen wiene de belangrykste spilers op dit maritime skaakboerd, ek al spilen Ieren, Angelsaksyske muontsen en Noard-Europeanen net swak by. It wiene de Friezen dy ’t it gemak fan hannel en ferfier per skip ûntdieken en se namen lange tiid in dominante posysje yn. Dêrtroch waard de oanstjutting Fries synoniem foar keapman wylst de Noardsee de namme hie fan Fryske See. Yn ‘e iere midsieuwen (500 – 1000) lei it gebiet fan Magna Frisia (Grut Fryslân) lâns it Noardseekustgebiet fan healwei it tsjinwurdige Seelân oan de Dútse rivier de Wezer ta. Der wie noch lang gjin praat fan Hollân, Grinslân of oare gewesten. It wiene ek de Friezen dy ’t it gemak fan it jild as ruilmiddel yn ’e smizen krigen. Nei de Friezen spilen de Vikingen en dêrnei it ferbûn fan de Hanze foar master op. De Britse sjoernalist en histoarikus Michael Pye (1946) hat mei it skriuwen fan syn nijsgjirrige “Aan de rand van de wereld” de skiednis fan ‘e Friezen en dus fan in grut part fan it hjoeddeistige Nederlân yn in nij jaske stutsen. Mei syn eigensinnige fizy is it in weardefolle oanfolling op “Fryske keaplju en seefarders fan de iere midsieuwen” (1994) fan de Frânsman Stéphane Lebecq.

Programma Aan de rand van de wereld is it lesmateriaal en de reade trie yn myn tsien kolleezjes. It is as boek of e-book te besetten. Wy behannelje de Friezen yn breed perspektyf en oare Noardseefolken komme rom oan bod. Inkele resinsjes: “De kracht schuilt in de smakelijk vertelde anekdotes van Pye, hij laat de historische figuren tot leven komen” – VPRO Boeken. “Schitterend boek! Dit is de beste manier om geschiedenis tot leven te brengen” – Geert Mak.

Docent Klaas Tulp klaastulp50@gmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 23 september t/m 2 december 2015, 21 oktober vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Michael Pye, Aan de rand van de wereld (boek sels oanskaffe) Uiterste inschrijfdatum 9 september 2015 Bijzonderheden Dizze kursus wurdt yn it Frysk jûn. Deze cursus wordt gegeven in het Fries. Deze cursus kunt u (in het Nederlands) ook volgen in Drenthe.

Deze cursus zal in het najaar van 2016 in Groningen opnieuw worden aangeboden.

Over de docent Klaas Tulp, historicus, is vanaf 1990 werkzaam als hovo-docent in de Geschiedenis van de Friese landen. Daarnaast is hij gespecialiseerd in de historische cartografie.

Studiegids najaar 2015 • 50

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Mens en maatschappij

Een inleiding in de culturele antropologie

In de ban van de betekenis Waarom dragen sommige vrouwen een hoofddoek? Hoe weten we of iets een knipoog is, of maar een oogreflex? Wat is voodoo? Dit soort vragen, en meer, beantwoordt de culturele antropologie. Culturele antropologie is de studie van menselijke gemeenschappen in al hun bijzondere diversiteit en complexiteit. Deze tien-weekse cursus geeft een inleiding in de kernideeën en -begrippen en de meest intrigerende vraagstukken uit de sociale en culturele antropologie.

Cursusnummer: 15NF07

De cursus introduceert ook de wetenschappers die aan de wieg van de antropologie hebben gestaan, en geeft een kort overzicht van de evolutie van theoretische benaderingen binnen de discipline. Tijdens de colleges onderzoeken we op welke manieren mensen, verspreid over verschillende continenten, hun leven inrichten en hoe zij betekenis geven aan de wereld om zich heen. We nemen verschillende zienswijzen m.b.t. religie, ongelijkheid, gender, het lichaam, en de levensloop onder de loep, en verkennen kernbegrippen zoals cultuur, verwantschap, veldwerk, sociale inrichting, politieke economie, en globalisering. Uiteindelijk streven we ernaar door het onderzoeken van andere culturen ook een beter begrip te krijgen van onze eigen cultuur en deze kritisch te kunnen benaderen

Docent Dr. Elisabeth Moolenaar

De bijeenkomsten en de syllabus geven een overzicht van antropologische thema’s, begrippen en theorieën. Aan de hand van de etnografische literatuur en filmfragmenten zullen we deze daarna op levendige wijze verder onder de loep nemen en onze eigen ervaringen en opvattingen ter discussie stellen in vergelijking met andere culturen.

Tijd 11.15-13.00 uur

Programma 1. Antropologie en het begrip cultuur 2. De ontwikkeling van de culturele antropologie 3. Economische systemen 4. Verwantschap, huwelijk, en sociale organisatie 5. Gender en seksualiteit 6. Taal en communicatie 7. Rituelen en symbolen; religie en magie 8. Politieke systemen en sociale ongelijkheid 9. Het menselijk lichaam; ziekte en genezing 10. Cultuurverandering en globalisering

Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 23 september t/m 9 december 2015, 21 oktober en 18 november vervallen

Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Syllabus, verkrijgbaar bij de docent (ca. €20); aanbevolen wordt ook de etnografie The Dobe Ju/’Hoansi. Case Studies in Cultural Anthropology Richard B. Lee, Wadsworth 2003 Uiterste inschrijfdatum 9 september 2015

Over de docent Elisabeth Moolenaar heeft in Amsterdam en Boston antropologie gestudeerd, en onderzoek gedaan in de Verenigde Staten en China. Ze is als Fulbright fellow gepromoveerd aan een Amerikaanse universiteit. Haar specialismen zijn immigrantengroepen, identiteit, etniciteit, gender en globalisering en transnationalisme.

Studiegids najaar 2015 • 51

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Geschiedenis en archeologie

Berlijn, de lange schaduw van de val van de Muur Berlijn is een fascinerende stad, die bij Nederlanders steeds populairder wordt. Maar wat zijn de achtergronden en ontwikkelingen van deze metropool, die na de Wende de nieuwe hoofdstad van het herenigde Duitsland is geworden? In zes hoorcolleges krijgt u een degelijk kijkje achter de schermen. Aanleiding hiervoor is het feit dat vorig jaar uitbundig is herdacht dat 25 jaar geleden, op 9 november 1989, de Muur is gevallen. Deze val dreunt in Berlijn tot op heden na. Cursusnummer: 15NF08 De geslechte Berlijnse Muur is het zinnebeeld van het einde van de Koude Oorlog en de hereniging van Oost- en West-Europa. In de hoorcolleges zullen we bekijken wat het onvergetelijke jaar 1989 voor Berlijn heeft betekend en welke gevolgen het tot op heden heeft. Als ongewone en spannende insteek leest u ter voorbereiding een Berlijn-detective: Gedeelde stad, geheelde stad. Dit op historische feiten gebaseerde boek, dat door de docent is geschreven, krijgt u als cursusmateriaal toegestuurd. De plot speelt in het heden, maar de wortels ervan reiken terug tot de Wende van 1989 en de tijd daarvoor. Vanuit Oost-Berlijns perspectief wordt belicht wat er sindsdien is gebeurd. Hoe ‘geheeld’ is de stad werkelijk? Allerlei gebeurtenissen die in de detective worden aangestipt komen in de hoorcolleges uitvoeriger ter sprake. Elke bijeenkomst wordt ruimschoots geillustreerd met power pointbeelden. De cursus is zowel bedoeld voor geinteresseerden die nooit in Berlijn zijn geweest, als voor diegenen die Berlijn kennen en hun kennis van de stad en de bijzondere Duitse geschiedenis willen verdiepen.

Programma In de zes hoorcolleges worden vele facetten behandeld van Berlijn, de hereniging en de gevolgen ervan tot vandaag de dag. 1. 2. 3. 4.

De Wende en de hereniging in 1989: van euforie naar frustratie De hereniging economisch bekeken: de Treuhand en de uitverkoop van de DDR Hedendaagse ostalgie en trauma’s van Oost-Duitsers Terugblik naar markante stukken DDR-verleden in Berlijn: de Ausbürgerung van Wolf Biermann, de Stasi-gevangenis, de alternatieve cultuur van Prenzlauer Berg, de vredesbeweging binnen de kerk 5. De veranderde architectuur van Berlijn - o.a. regeringswijk, Unter den Linden, keizerlijk slot, Prenzlauer Berg - en consequenties voor de Berlijners 6. De Wende-literatuur: Duitse romans die over de Wende en haar gevolgen gaan en grotendeels in Berlijn spelen

Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges Data Woensdag 7 oktober t/m 18 november 2015, 21 oktober vervalt Tijd 14.15-16.15 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Marianne Vogel, Gedeelde stad, geheelde stad, uitgeverij Aspekt, Soesterberg 2012. Dit boek schaft u aan bij de docente tijdens het eerste college. Uiterste inschrijfdatum 23 september 2015

Studiegids najaar 2015 • 52

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Mens en maatschappij

Leeskamer

Cursusnummer: 15NF09 Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 werk/discussiecolleges, om de twee weken Data Woensdag 30 september, 14 en 28 oktober, 11 en 25 november en 9 december 2015 Tijd 11.00-13.30 uur Cursusprijs € 130,Cursusmateriaal Zie programma, u dient deze boeken zelf aan te schaffen Uiterste inschrijfdatum 16 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving. NB. deze cursus wordt ook gegeven in Groningen. Let u erop dat u de juiste cursuscode invult bij uw opgave.

Studiegids najaar 2015 • 53

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Filosofie

Programma Is onze huidige maatschappij een gerealiseerde utopie waar vroegere generaties alleen maar van konden dromen? Of duidt het geloof in wetenschap (koopkrachtcijfers, leerling volgsysteem, medicalisering) juist op de armoedige staat van onze verbeelding? Is het tijd voor een nieuwe Verlichting: een hernieuwde ‘moed om ons te bedienen van ons eigen verstand’? Als wetenschap en economie het beleid dicteren, bepalen wat mogelijk is en wat niet, en stellen dat er geen alternatieven zijn, wat is dan nog de rol van de democratie? Leven we dan niet in een technocratie? Deze vragen hebben de afgelopen jaren geleid tot tal van nieuwe sociale bewegingen en burger-initiatieven, waarbij verbeelding en visie centraal staan. Doel van deze cursus is om aan de hand van filosofische theorieën uit de 20e en 21e eeuw, na te denken over thema’s binnen het huidige debat over de participatiesamenleving, zoals zorg, welzijn, vrijheid, democratie, verantwoordelijkheid, verbondenheid, natuur en milieu, etc. Enkele namen die de revue zullen passeren: Alexis de Tocqueville, Ayn Rand, Aldous Huxley, Karl Popper, Hannah Arendt, Jürgen Habermas, Michel Foucault, Peter Sloterdijk, Hans Achterhuis, Willem Schinkel, Paul Frissen, e.a.

Cursusnummer: 15NF10 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 23 september t/m 2 december 2015, 21 oktober vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Cursusmateriaal en secundaire literatuur is t.z.t te downloaden van https://zorgenparticipatie.wordpress.com

Uiterste inschrijfdatum 8 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Studiegids najaar 2015 • 54

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Natuurwetenschappen

Wadbiologie Het Unesco werelderfgoed ‘Waddenzee’ is meer dan een randzone tussen land en zee, waar zoet en zout elkaar ontmoeten. Het is een kraamkamer voor vissen, tankstation voor Kanoetstrandlopers op weg naar Zuid-Afrika, Siberië of Groenland en broedplaats van Antarctische Noordse sterns. Wadbiologie begint met een introductie waarin het ontstaan en de geomorfologie van het gebied tussen Den Helder en Esbjerg wordt behandeld. Fytoplankton, maar ook inmiddels geleidelijk weer wat herstellende veldjes Groot en Klein Zeegras, vormen er de basis van het ecosysteem. Onderzoeksresultaten van de laatste jaren geven steeds meer zicht op wat er groeit en waarom juist daar. De volgende stap is een kennismaking met schelpdieren en o.a. borstelwormen als filteraars en grazers. Niet alleen belangrijk voedsel voor vogels maar ook als biobouwers aan een levend wad. Extra aandacht wordt gegeven aan herstel van beschadigde mosselbanken en de gevolgen van de komst van de Japanse oester. In de tocht door het ecosysteem van het wad komen uiteraard vissen uitgebreid ter sprake. Leefgebied van de bot maar ook kraamkamer van snotolf en vele andere soorten. Met twee colleges over vogels en de rol van het wad als tankstation op een lange migratieroute wordt het verblijf op open zee afgesloten. Kwelders langs de eilanden en de Fries-Groningse kust blijken echter ook een essentiële schakel in dit gebied te vormen. Een zeer gespecialiseerde vegetatie biedt voedsel en beschutting aan kleinere en grotere dieren, van Schorzijdebijen tot de hoogwatervluchtplaatsen van Scholeksters. De collegeserie Wadbiologie wordt afgesloten door een gastdocent van de Waddenacademie. In 2007 werd dit instituut opgericht om “het waddengebied te (laten) ontwikkelen tot een kraamkamer voor breed toepasbare, integrale kennis over duurzame ontwikkeling van een kustgebied, waar natuurwaarden centraal staan en een dragend onderdeel vormen van de lokale en regionale economie”.

Programma 1. Introductie Wadbiologie, het wad geologisch en geomorfologisch 2. Fytoplankton en zeegras 3. Schelpdieren en borstelwormen, filteraars en biobouwers 4. Wadvissen 5. Wadvogels, voedselaanbod en broeders 6. Wad als tankstation op een internationale “flyway” 7. Kwelders en kwelderherstel. 8. Dr. ir. Martin Baptist, gastspreker Waddenacademie

Cursusnummer: 15NF11 Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Cursusvorm 8 colleges Data Donderdag 8 oktober t/m 3 december 2015, 22 oktober vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Syllabus, verkrijgbaar via de docent, ca. € 8,Uiterste inschrijfdatum 24 september 2015

Studiegids najaar 2015 • 55

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Mens en maatschappij

Thomas Piketty en het kapitaal van de 21ste eeuw De Franse econoom Thomas Piketty heeft een vuistdik boek geschreven over de ontwikkelingen in de economische ongelijkheid in de afgelopen driehonderd jaar. Zijn boek beperkt zich overigens niet tot een historische analyse, Piketty gaat ook na welke ontwikkelingen ons in de 21ste eeuw vermoedelijk staan te wachten. Zijn werk is dan ook door sommige critici omschreven als tegelijk wetenschappelijk nauwgezet èn politiek visionair. De oorspronkelijke, Franse editie is van 2013, maar het boek heeft pas wereldwijd de aandacht getrokken na de verschijning van de Engelse vertaling in mei 2014. Ook in de Nederlandse pers is ruim aandacht besteed aan het boek en aan de discussies en controverses waartoe het sindsdien aanleiding heeft gegeven. Het boek is zonder meer belangrijk, al was het alleen maar omdat het ons het tot nu toe meest volledige en genuanceerde overzicht geeft van de lange termijn ontwikkelingen in ongelijkheid, niet alleen in de westerse landen, maar wereldwijd. Zijn toekomstverkenningen en de door hem voorgestelde remedies stemmen tot nadenken en discussie. In de cursus worden de analyses van Piketty uitgebreid besproken en toegelicht. Daarbij wordt het boek geplaatst in de wijdere context van (het onderzoek naar) ongelijkheid. Speciale aandacht wordt besteed aan de Nederlandse ontwikkelingen in ongelijkheid. Eveneens wordt ingegaan op de discussies en controverses die rond het boek zijn ontstaan. De Nederlandse vertaling van het boek verscheen in oktober 2014.

Cursusnummer: 15NF12 Docent Dr. Henk van Goor h.vangoor@inter.nl.net Cursusvorm 4 colleges Data Donderdag 29 oktober t/m 19 november 2015 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Aanbevolen: Thomas Piketty, Le capital au XXI siècle (Paris: Éditions du Seuil, 2013); Engelse vertaling: Capital in the Twenty-First Century (Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press, 2014); Nederlandse vertaling: Kapitaal in de 21ste eeuw (Amsterdam: De Bezige Bij, 2014). U dient het boek zelf aan te schaffen. Hand-outs. Uiterste inschrijfdatum 15 oktober 2015

Over de docent Dr. Henk van Goor, socioloog, was tot zijn pensionering in 2012 verbonden aan de Vakgroep Sociologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij heeft zich in onderwijs en onderzoek vooral bezig gehouden met thema's als collectieve actie, macht en invloed, maatschappelijke ongelijkheid, sociale problemen en afwijkend gedrag, overheidsbeleid, verzorgingsstaat en de kwaliteit van sociaalwetenschappelijk onderzoek.

Studiegids najaar 2015 • 56

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Muziek en theater

Opera: Spiegel Historiael in verleden, heden en toekomst - geheimtaal en communicatiemiddel, radio, krant en televisie van zijn tijd Opera is de mooiste vorm van muziektheater. Het evenwicht van tekst en muziek, van koor en orkest, van vormgeving en regie. Het evenwicht van gevoel en verstand, van intuïtie en bewijs, van lichaam en geest. Het evenwicht van ernst en humor, van droom en fantasie en van waarheid en spel. Het theater als leerschool, als bron ‘ter leeringhe ende vermaeck’. In tijden zonder kranten, zonder radio en televisie. De mens moet ingewikkelde veranderingsprocessen leren begrijpen. Daartoe werden altijd al toneelstukken geschreven. De toegevoegde muziek laat de mensen de boodschap van het stuk nog beter onthouden. Zo begint Claudio Monteverdi in 1607 en zo doet Jonathan Dove het nog steeds in 2015. Het verstaan van een metafoor, daar draait het om. Kunnen wij de metaforen uit het verleden naadloos vertalen naar het heden? Hoe actueel zijn de Figaro en Don Giovanni? Waarom heeft Chr. W.von Gluck ons juist nu zoveel te zeggen? Hoe groot zijn de overeenkomsten tussen de tijdvakken 1775-1825 en 1975-2025? Leer van de opera hoe actueel de metaforen zijn gebleven. Kernvraag blijft dan: Don Giovanni als drugsdealer, kan dat? Ook naar dat antwoord gaat deze cursus op zoek. Opera Seria en Opera Buffa. Beide genres komen ruimschoots aan bod. Omdat humor soms beter werkt dan de ernst. De glimlach meer effect heeft dan de traan. Juist zo leren wij de tijdgeest en de daarbij behorende tijdstijlen nog beter verstaan. Opera is het heden gezien door de toekomst. 1. Zingend communiceren: hoe zingen uitgroeit tot kunstvorm. Orpheus zingt. Van Claudio Monteverdi (1607) tot Chr. W.von Gluck (1762). Hoe herkennen wij de mens? Als individu? Als paar? Als collectief? Wat is de betekenis van Euri Diki? Wat is haar verhouding tot de revolutie? 2. Mannenstemmen: van de hoogste tenor tot de laagste bas. Welk karakter past het best bij welke stemsoort? Welke rol speelt het karakter van de zanger? 3. Vrouwenstemmen: van de hoogste sopraan tot de laagste alt. Welk karakter past het best bij welke stemsoort? Welke rol speelt het karakter van de zangeres? 4. Vergelijkingen: leren hoe groot de verschillen zijn in interpretatie van tekst, muziek, tempo, kleuring, aanpak, stijl en directie. 5. Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). Al zijn opera’s ademen een volstrekt nieuwe kijk op mens en samenleving. Hij verwerpt de masculiene hiërarchie van mensen. Hij omarmt de feminiene hiërarchie van het argument. Karakters beeldhouwt hij in notenschrift. Net als Monteverdi een revolutionair. 6. Bel Canto is een tijdstijl tussen 1800 en 1840. De stem van de nieuwe mens na de Revolutie van 1789. Rossini (1792-1868), Donizetti (1797-1848) en Bellini (1801-1835) zijn de grootste exponenten van deze tijd. Ademhaling, melodie en klankkleur voeren hier de boventoon. 7. Giuseppe Verdi (1813-1901) gebruikt de bel canto techniek als fundament voor het ontwikkelen van de karakteropera. Van zijn 28 opera’s gaan er 23 over de verhouding vader – dochter. Superieure duetten voor bariton en sopraan. 8. Verisme is een tijdstijl tussen 1875 en 1924. In Italië voorbereid door Pietro Mascagni (1863-1945) en tot bloei gebracht door Giacomo Puccini (1858-1924). Opera als tastbare werkelijkheid.

Cursusnummer: 15NF13 Docent Huub van ‘t Hek Cursusvorm 8 colleges Data Donderdag 24 september t/m 19 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015 Bijzonderheden Pathé Groningen heeft Metropolitan Opera Live in HD vanuit New York. Op zaterdag 3 oktober 2015 opent het seizoen met Il Trovatore van Verdi. Aan de operacursisten in Leeuwarden wordt een vrijkaart aangeboden.

Over de docent Huub van 't Hek (1947), operaspecialist en muziekhistoricus. Opera is de mooiste vorm van muziektheater. Omdat de mens zelf is verheven tot metafoor. In de cursus(sen) worden tekst, beeld en muziek voor u als het ware gedecodeerd. Tastbaar, voelbaar, hoorbaar. Homepage: www.hektic.nl

Studiegids najaar 2015 • 57

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Natuurwetenschappen

De wetenschappelijke studie naar de cognitie van dieren, van slimme vogels en knappe apen De intelligentie of cognitie van dieren houdt de wetenschap al lange tijd bezig. Zo was Charles Darwin van mening dat veel dieren een behoorlijke intelligentie hebben en zag hij een continuïteit in mentale vermogens tussen mensen en andere dieren. De wetenschappelijke studie van dierlijke cognitieve vermogens heeft ook een onstuimige geschiedenis gehad. In deze cursus gaan we uitgebreid in op al het onderzoek naar de intelligentie van dieren, van ongewervelde dieren tot en met apen. Het onderzoek naar de cognitie van dieren begon met onbetrouwbare anekdotes en maakte zich geregeld schuldig aan antropomorfisme: het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan andere dieren. Daarna domineerde het behaviorisme de discussie met de stelling dat mentale vermogens niet wetenschappelijk te bestuderen zijn. Sinds de cognitieve revolutie in de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw heeft het onderzoek naar de cognitie van dieren een hoge vlucht genomen en zijn er allerlei opzienbarende ontdekkingen gedaan over de intelligentie van allerlei dieren. Zo blijken honden uit te blinken in sociale intelligentie. De grote mensapen delen veel van onze cognitieve vermogens en hebben bijvoorbeeld een behoorlijk begrip van de waarneming, intenties en kennis van een ander. Onder de vogels blijken met name de kraaiachtigen en papegaaiachtigen slimme dieren te zijn die goed zijn in het oplossen van allerlei problemen. Maar ook over allerlei andere dieren die we vroeger als domme wezens zagen wordt door onderzoek steeds meer bekend.

Programma 1. Inleiding. Wat is intelligentie? Geschiedenis denken over en onderzoek naar dierlijke intelligentie. Descartes, Darwin, Romanes, Lloyd Morgan. Behaviorisme. Cognitieve revolutie. Presentatie belangrijkste huidige onderzoeksinstituten. 2. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek. 3. De relatie tussen hersenen en cognitie. Basale intelligentie: Object permanentie. 4. Concept formatie studies. Cognitie over de relaties tussen objecten. Geheugen en anticipatie. Herkennen van individuen. Zelfbewustzijn.5. Quantitatieve cognitie: hoeveelheden onderscheiden. Ruimtelijke cognitie. Causale cognitie op fysiek gebied. 6. Werktuigen: gebruik en constructie. Sociaal leren en imitatie. Cultuur en samenwerking. 7. Sociale intelligentie. Theory of Mind: toeschrijven van mentale toestanden aan een ander: zien, horen, willen en weten. 8. Sociale intelligentie. Onderwijzen en begrip van false belief. Begrip van de emoties van een ander: empathie. Rouw.

Cursusnummer: 15NF14 Docent Dr. Esteban Rivas Cursusvorm 8 colleges Data Donderdag 24 september t/m 19 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs, overig cursusmateriaal wordt ter beschikking gesteld op de website van de Senioren Academie Uiterste inschrijfdatum 10 september 2015

Over de docent Dr. Esteban Rivas studeerde psychologie in Utrecht en filosofie in Amsterdam. Hij promoveerde in 2003 aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een onderzoek over de beroemde gebarende chimpansees. Hij is eigenaar van de educatieve instelling het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap. http://diereninfilosofieenwetenschap.wordpress.com Esteban Rivas gaf al eerder HOVO-cursussen, zowel bij de Senioren Academie als bij HOVO Amsterdam.

Studiegids najaar 2015 • 58

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Kunstgeschiedenis

Topmusea van de wereld

Rembrandt´s Danaë in de Hermitage St. Petersburg, Las Meninas van Velàzquez in het Prado, Picasso´s Demoiselles d´Avignon in het MoMA New York. In deze cursus krijgt u per college een rondleiding vanuit uw stoel door een topmuseum: het Louvre, het Hermitage, het Metropolitan Museum of Art. U ziet de highlights in de collecties van topmusea over de hele wereld. Cursusnummer: 15NF15 Behalve aan de mooiste en belangrijkste werken in de collecties wordt er aandacht besteed aan de musea zelf, aan het bijzondere gebouw (zoals de Hermitage of de bijzondere architectuur van het Guggenheim van Frank Lloyd Wright) en de totstandkoming van de collecties. Het Rijksmuseum is ontstaan vanuit een koninklijke verzameling, evenals de Hermitage. De Amerikaanse musea ontstonden vanuit privécollecties geschonken door mecenassen zoals de Rockefellers en de Guggenheims. Sommige kunstwerken hebben zelf een bijzondere geschiedenis en nemen een speciale plaats in, zoals de Nikè van Samotrace in het Louvre of de Hellepoort van Rodin in het Musée d’Orsay.

Programma Musea en collecties die tijdens de colleges aan de orde komen: Nederland: Rijksmuseum Nederland: Mauritshuis Engeland: Tate Gallery en Tate Modern Frankrijk: het Louvre Frankrijk: Musée d’Orsay Italië: Vaticaanmuseum Spanje: Prado St Petersburg: Hermitage New York, VS: Museum of Modern Art New York, VS: Metropolitan Museum of Art

Docent Drs. Ellen van der Vecht ellenvandervecht@hotmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Vrijdag 25 september t/m 4 december 2015, 23 oktober vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs met korte informatie over de getoonde kunstwerken Uiterste inschrijfdatum 11 september 2015

Studiegids najaar 2015 • 59

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe Filosofie

Ethiek/moraal filosofie

Over waarden, vrije wil en zingeving Zijn goed en kwaad relatief of bestaan er absolute normen en waarden? Heeft de menselijke waardigheid universele geldigheid? En hebben dieren rechten? Moeten we handelen vanuit principiële overwegingen of moeten we per situatie inschatten wat de gewenste resultaten oplevert? Hebben we een vrije wil of is ons gedrag genetisch bepaald en wordt ons handelen gestuurd door onbewuste processen in het brein? En als de vrije wil niet bestaat, kunnen we dan verantwoordelijk gehouden worden voor onze daden? Heeft moraliteit alleen betrekking op de vraag of iets ethisch verantwoord is of moeten we moraal veel breder opvatten: bijvoorbeeld als het geheel van waarden en normatieve opvattingen waarmee wij het leven van zin en betekenis voorzien? Dit zijn allemaal vragen waarover de ethiek (ook wel: moraal-filosofie) de afgelopen 2500 jaar haar licht heeft laten schijnen. In onze moderne maatschappij lijkt ethiek in de vorm van geprofessionaliseerde disciplines als bio-ethiek en bedrijfs-ethiek een wetenschap die antwoord verschaft op de vraag of een handeling (of beleid) ‘ethisch verantwoord’ is. Maar wetenschap huldigt waardevrijheid en objectiviteit, terwijl ethiek normatief is; kan de ethiek dan wel gezien worden als wetenschap? Waaraan ontleent de ethiek haar legitimiteit? En omgekeerd kunnen normatieve kwesties op wetenschappelijk wijze beantwoord worden, of we dienen waarden en feiten strikt gescheiden te houden?

Programma 1. Realisme versus relativisme (Plato) 2. De oudheid: deugd-ethiek (Confucius / Aristoteles) 3. De Verlichting: utilisme (Bentham / Mill) en de ontologie (Kant) 4. Existentialisme (Sartre, Foucault) en de aretaïc turn (Alasdair MacIntyre) 5. Bio-ethiek en dier-ethiek (Peter Singer / Francis Fukuyama) 6. Evolutionaire ethiek (Richard Dawkins, Michael Tomasello, Frans de Waal) 7. Persoon, actor en vrije wil (Swaab / Lamme / Tomasello / de Waal) 8. Identiteit, zingeving en narratieve ethiek (Wolf / Korsgaard / Nussbaum)

Cursusnummer: 15ND01 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 8 colleges Data Maandag 21 september t/m 16 november 2015, 19 oktober vervalt Tijd 10.00-12.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Het cursusmateriaal wordt geplaatst op http://moraalfilosofie.wordpress.com Uiterste inschrijfdatum 7 september 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van aanmelding, het laatste (extra) kwartier van elk college is bedoeld voor vragen Deze cursus wordt gegegeven in Hoogeveen

Studiegids najaar 2015 • 60

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe Kunstgeschiedenis

De opkomst van het modernisme in Nederland

Architectuur voor de nieuwe mensch! Duiker, Rietveld, Berlage en Van Doesburg. We kennen ze allemaal, de grote namen van de Nederlandse architectuur van het interbellum. Maar wat waren hun drijfveren en ideeën en wat is hun betekenis vanuit hedendaags perspectief? Was Berlage werkelijk de peetvader van de Nederlandse architectuur en hoe kon Theo van Doesburg, die nauwelijks iets gebouwd heeft, een dergelijk belangrijk stempel op de (inter)nationale architectuur drukken?

Cursusnummer: 15ND02

Deze cursus geeft niet alleen een fraai overzicht van wát er is gebouwd maar gaat vooral in op het waaróm. Het biedt de deelnemers daardoor inzichten die doorgaans niet in de bekende overzichtswerken terug te vinden zijn. Om dit te bewerkstelligen blikken we ook terug op de negentiende eeuw. Veel ontwikkelingen en denkbeelden uit die periode waren mede bepalend voor de doorbraak van het modernisme.

Docent Drs. Hans de Man

Daarnaast kan de modernistische architectuur van het interbellum niet los worden gezien van de nieuwe radicale visie op stedenbouw die in die periode werd ontwikkeld. Het concept van licht, lucht en ruimte zien we dan ook op alle schaalniveaus terug. Bovendien stonden de ontwikkelingen in Nederland beslist niet op zichzelf vandaar dat er ook de nodige aandacht is voor de invloed van architecten van buiten onze landsgrenzen, zoals Frank Lloyd Wright en Le Corbusier.

Data Dinsdag 22 september t/m 3 november 2015, 20 oktober vervalt

Programma 1. Denkbeelden en ontwikkelingen van de negentiende eeuw 2. De wereld van Berlage 3. Welkom in Utopia; stedenbouw voor de nieuwe Mensch 4. Over tijd en ruimte; Theo van Doesburg en de stijlbeweging 5. Duiker, Wiebenga en Bijvoet; de apostelen van het nieuwe bouwen 6. Het modernisme als ‘international style'

Cursusvorm 6 colleges

Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs, cursusmateriaal wordt geplaatst op de website van de Senioren Academie Uiterste inschrijfdatum 8 september 2015 Deze cursus wordt gegegeven in Hoogeveen

Over de docent Hans de Man studeerde architectuur- en stedenbouwgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en is werkzaam als zelfstandig architectuurhistoricus. Daarnaast is hij als docent verbonden aan diverse instellingen, waaronder ArtEZ academie van bouwkunst.

Studiegids najaar 2015 • 61

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Geschiedenis en archeologie

Aan de rand van de wereld Hoe de Noordzee ons vormde Niet de Middellandse Zee, maar de Noordzee vormt de basis van onze moderne wereld. Vanuit deze stelling neemt historicus Michael Pye ons mee in de herschreven geschiedenis van de Lage Landen. Hij laat zien hoe ten tijde van de als “duister” getypeerde middeleeuwen juist in de Noord-Europese landen de basis werd gelegd voor de bestuurlijke, economische, financiële en juridische systemen die nog altijd bepalend zijn voor een groot deel van onze wereld. De allesbepalende factor in dit proces was de Noordzee, die bij gebrek aan snelle vervoermiddelen en verbindingsmogelijkheden over land dé commerciële transportweg werd tussen de Britse eilanden, de Lage Landen en Scandinavië. Friezen en Vikingen waren belangrijke spelers op dit maritieme schaakbord, al speelden ook Ieren, Angelsaksische monniken en Noord-Europeanen mee. Het waren de Friezen die het gemak van handel en vervoer per schip ontdekten en daarbij lange tijd zo’n dominante positie innamen dat de aanduiding Fries synoniem werd voor koopman. In de vroege middeleeuwen strekte Magna Frisia zich uit langs het Noordzeekustgebied van het Vlaamse Zwin tot de Duitse Wezer. Er werd nog niet gesproken van Nederland en de Nederlanders. Het waren ook de Friezen, die na enige eeuwen van ruilhandel het gemak van het geld ontdekten en vervolgens de boekhoudkundige en juridische vaardigheden begonnen te ontwikkelen die nodig waren om hun bedrijvigheid te administreren. Na de Friezen waren het eerst de Vikingen en daarna het door Duitse, Nederlandse en Vlaamse handelssteden geformeerde Hanzeverbond, de eerste multinational. Het boek bevat verrassende inzichten. In de archieven ontdekte Pye waar de spreekwoordelijke properheid van de Nederlanders vandaan komt. Het heeft te maken met de productie van boter waarbij vrouwen in de Lage Landen in de Middeleeuwen betrokken waren. De beste manier om te voorkomen dat boter zou kunnen bederven is het product en de omgeving schoon te houden, er waren geen conserveringsmiddelen in die tijd. Vandaar nog altijd dat geveeg en geschrob van de stoepen. Typisch Nederlands!

Programma Het boek Aan de rand van de wereld is de rode draad en tevens het lesmateriaal van de cursist. Verkrijgbaar bij de boekhandel, ook als e-Book. Enkele recensies: “Uitdagende stelling in een boeiend verhaal over handel en vrouwen” – Volkskrant. “Pye laat in dit fascinerende boek met talloze bronnen zien dat de Lage Landen erg belangrijk waren voor de moderne wereld”- NRC. “De kracht schuilt in de smakelijk vertelde anekdotes van Pye, hij laat de historische figuren tot leven komen” – VPRO Boeken. “Schitterend boek! Dit is de beste manier om geschiedenis tot leven te brengen” – Geert Mak.

Cursusnummer: 15ND03 Docent Klaas Tulp Klaastulp50@gmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 22 september t/m 1 december 2015, 20 oktober vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Uiterste inschrijfdatum 9 september 2015 Deze cursus wordt gegegeven in Emmen Dezelfde cursus wordt ook (in het Fries) aangeboden in Leeuwarden, let u er op dat u de juiste code gebruikt bij uw aanmelding

Deze cursus zal in het najaar van 2016 in Groningen opnieuw worden aangeboden.

Over de docent Klaas Tulp, historicus, is vanaf 1990 werkzaam als hovo-docent in de Geschiedenis van de Friese landen. Daarnaast is hij gespecialiseerd in de historische cartografie.

Studiegids najaar 2015 • 62

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Muziek en theater

Zinnestrelend: muziek en beeld in de kerk Tegenwoordig luisteren wij Bachs Matteuspassie ergens in de weken voor Pasen, in een kerk, in een concertzaal, slechts zelden in een liturgische setting. Je zou haast vergeten dat het een liturgisch muziekstuk is dat gespeeld hoort te worden op Goede Vrijdag in de dienst. Het is kerkmuziek, net als het Requiem van Mozart, het Te Deum van Charpentier en bijvoorbeeld het Stabat Mater van Pergolesi. Cursusnummer: 15ND04 In deze cursus wordt de muziek in zijn liturgische context geplaatst en betekenis gegeven door het te vergelijken met beeld. Immers, de kerkelijke inhoud van de muziekstukken wordt ook in beeld in de kerk tot uitdrukking gebracht. Het Requiem gaat over het zielenheil en Laatste Oordeel, de Messiah gaat over de beloftes in het Oude Testament over de komst van de Messias. Dit zijn thema’s die ook in beeld zijn gebracht door de kerk. Het doel van deze cursus is uitdrukkelijk niet om u musicologische kennis over de behandelde stukken te geven. Het doel is om de muziekstukken in een (beeldende) context te plaatsen, misschien gaat u er anders door luisteren of kijken. Zinnestrelend voor oog en oor zal het zeker worden.

Programma 1. Te deum (Charpentier) en Gloria (Vivaldi): over God en Drie-eenheid 2. Mattheuspassion (Bach): over het lijden van Christus 3. Stabat Mater (Pergolesi): over het lijden van Maria 4. Messiah (Händel): over het oude en nieuwe testament 5. Requiem (Mozart): over zielenheil, vagevuur en de dood

Docent Drs. Saskia van Lier saskiavanlier@gmail.com Cursusvorm 5 colleges Data Donderdag 1 oktober t/m 5 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 17 september 2015 Deze cursus wordt gegegeven in Hoogeveen

Over de docent Saskia van Lier (1978) heeft godsdienstwetenschap gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen en is gespecialiseerd in christelijke kunst en kerkbouw. Als freelancer heeft ze enkele boeken geschreven, cursussen en lezingen gegeven en reizen en excursies begeleid.

Studiegids najaar 2015 • 63

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe Kunstgeschiedenis

Vrouwelijke kunstenaars uit de schaduw

De eik en de cypres “En staat tezamen, maar niet te dicht bijeen: want de zuilen van de tempel staan ieder op zichzelf, en de eik en de cypres groeien niet in elkaars schaduw.” (Kahlil Gibran) Na 1850 neemt het aantal professionele kunstenaressen toe. Tegelijkertijd ontstaat het begin van de moderne kunst. Vrouwen hebben hieraan een essentiële bijdrage geleverd. In deze cursus bekijken we zes ‘kunstduo’s’ waarbij ook de vrouwen hun terechte plaats zullen krijgen in de geschiedenis der kunsten. Cursusnummer: 15ND05 Tussen alle duo’s in deze cursus bestond een intense vriendschap of zelfs een liefdesrelatie. Bij Manet en Morisot, was er sprake van een hechte vriendschap. Manet wordt gezien als de ‘vader van de moderne schilderkunst’. Het was Morisot die hem stimuleerde tot het buiten (en plein air) schilderen. Geïnspireerd door haar succes op de Salon waagde Manet zich in zijn late werk zelfs aan het impressionisme. Ook de Amerikaanse impressioniste Cassatt en Degas bleven levenslang bevriend . Zijn werk en inzichten hadden grote invloed op haar, hoewel zij gedurende haar loopbaan een geheel eigen stijl wist te ontwikkelen. Een liefdesrelatie bestond er tussen Rodin en Claudel, zijn briljante leerlinge, naaste medewerker, geliefde en muze. Zij exposeerde onder haar eigen naam met succes op de Salon en ontwikkelde zich tot Rodin’s rechterhand, die aan veel meesterwerken heeft bijgedragen. Voor haar eigen werk in de stijl van het symbolisme en de art nouveau was echter amper plaats. Een totale breuk was het onvermijdelijke gevolg. Heel anders ging het bij het uit de stad Groningen afkomstige schildersechtpaar Mesdag, behorend tot de eerste generatie van de Haagse School. Een erfenis van Sientje maakte het mogelijk dat Mesdag in 1864 zijn zakenberoep opgaf voor de schilderkunst. Na het overlijden van haar enig kind in 1871 het bijna achtjarig zoontje Klaas - wijdde ook zij zich geheel aan de schilderkunst. Ze legde zich toe op landschapschilderkunst en stillevens, maar schilderde ook portretten. In 1881 schilderde ze mee aan het Panorama Mesdag. In het panorama is zij, zittend achter haar schildersezel, afgebeeld. Een liefdesrelatie bestond er ook tussen de schilders Kandinsky en Gabriële Münter, die elkaar ontmoetten in het avant-gardistische München en elkaar vele jaren wederzijds zouden inspireren. Het echtpaar Sonia Delaunay-Terk en haar man Robert Delaunay ontwikkelde gezamenlijk de kleurentheorie van het ‘simultanisme’. Het echtpaar werkte dientengevolge met contrasterende en dissonerende kleuren. Zij experimenteerden met vele stijlen waaronder orphisme, kubisme en abstracte kunst. In 1931 trad Sonia toe tot de groep Abstraction-Création. Haar oeuvre omvat onder meer sieraden, schilderijen, textielontwerpen en decorontwerpen.

Programma

Docent Drs. Margaret Breukink m.breukink@home.nl Cursusvorm 6 colleges Data Donderdag 1 oktober t/m 12 november 2015, 22 oktober vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs met korte informatie over de kunstenaars en de getoonde kunstwerken Uiterste inschrijfdatum 17 september 2015 Deze cursus wordt gegeven in Emmen

1. Édouard Manet (1832-1883) en Berthe Morisot (1841-1895) 2. Edgar Degas (1834-1917) en Mary Cassatt (1844-1926) 3. Auguste Rodin (1840-1917) en Camille Claudel (1864-1943) 4. Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) en Sientje Mesdag-van Houten (1834-1909) 5. Wassily Kandinsky (1866-1944) en Gabriële Münter (1877-1962) 6. Robert Delaunay (1885-1941) en Sonia Delaunay-Terk (1885-1979)

Over de docent Drs. Margaret Breukink wordt gedreven door haar passie voor kunst. Haar specialiteit is het bieden van een brede cultuurhistorische context met veel aandacht voor de achtergrondverhalen en het gebruik van het beeldmateriaal. Door haar persoonlijke stijl weet zij haar toehoorders te enthousiasmeren en te betrekken bij de verhalen die ze vertelt.

Studiegids najaar 2015 • 64

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Taal en literatuur

Een oud verhaal – maar nog steeds modern

Orpheus en Eurydice of: de zoektocht naar de verloren eenheid Waarom heeft het verhaal van Orpheus en Eurydice zoveel indruk gemaakt op kunstenaars uit alle tijden? Op dichters, schrijvers, beeldend kunstenaars, filmmakers? Op operacomponisten? Is het alleen het verhaal van de onherroepelijkheid van de dood of is er ook een andere laag in te ontdekken, een dieper niveau? Waarom is de figuur van Orpheus in de vroegchristelijke tijd geassocieerd met Christus? En waarom was hij in de vóór-christelijke tijd het middelpunt van een mysteriecultus die de ingewijde een troostvol en gelukzalig leven in het nu en in het hiernamaals beloofde?

Cursusnummer: 15ND06

Al deze boeiende aspecten zullen wij in woord, beeld en geluid de revue laten passeren. We lezen de antieke teksten (in vertaling), verdiepen ons in de nawerking tot in de moderne tijd en zullen ook de opera’s vertonen van Monteverdi en Gluck. Maar natuurlijk ook de persiflage van Offenbach met de can-can dansende Olympische goden.

Cursusvorm 8 colleges

Programma 1. College: lectuur van de antieke bronnen (in vertaling) 2. College: receptiegeschiedenis van de mythe 3. Vertoning opera: Monteverdi’s L’Orfeo 4. College: vervolg receptiegeschiedenis 5. Vertoning opera: Gluck’s Orfée et Eurydice 6. College: antieke onderwereldvoorstellingen en de orfische mysteriecultus 7. College: Orpheus - David - Christus 8. Vertoning opera: Offenbach’s Orphée aux enfers N.B. In overleg met de cursisten wordt de taal van de opera-ondertiteling bepaald.

Docent Dr. Henk Schoonhoven henkschoonhoven@zonnet.nl

Data Vrijdag 2 oktober t/m 27 november 2015, 23 oktober vervalt Tijd 10.00-12.30 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs (veelal vertalingen) verkrijgbaar via de docent, kosten ca. € 8,00 Deze cursus wordt gegeven in Emmen

Over de docent Dr. Henk Schoonhoven was docent Klassieke taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verzorgt al vele jaren cursussen voor de Senioren Academie.

Studiegids najaar 2015 • 65

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Geschiedenis en archeologie

Berlijn, de lange schaduw van de val van de Muur Berlijn is een fascinerende stad, die bij Nederlanders steeds populairder wordt. Maar wat zijn de achtergronden en ontwikkelingen van deze metropool, die na de Wende de nieuwe hoofdstad van het herenigde Duitsland is geworden? In zes hoorcolleges krijgt u een degelijk kijkje achter de schermen. Aanleiding hiervoor is het feit dat vorig jaar uitbundig is herdacht dat 25 jaar geleden, op 9 november 1989, de Muur is gevallen. Deze val dreunt in Berlijn tot op heden na. Cursusnummer: 15ND07 De geslechte Berlijnse Muur is het zinnebeeld van het einde van de Koude Oorlog en de hereniging van Oost- en West-Europa. In de hoorcolleges zullen we bekijken wat het onvergetelijke jaar 1989 voor Berlijn heeft betekend en welke gevolgen het tot op heden heeft. Als ongewone en spannende insteek leest u ter voorbereiding een Berlijn-detective: Gedeelde stad, geheelde stad. Dit op historische feiten gebaseerde boek, dat door de docent is geschreven, krijgt u als cursusmateriaal toegestuurd. De plot speelt in het heden, maar de wortels ervan reiken terug tot de Wende van 1989 en de tijd daarvoor. Vanuit Oost-Berlijns perspectief wordt belicht wat er sindsdien is gebeurd. Hoe ‘geheeld’ is de stad werkelijk? Allerlei gebeurtenissen die in de detective worden aangestipt komen in de hoorcolleges uitvoeriger ter sprake. Elke bijeenkomst wordt ruimschoots geillustreerd met power pointbeelden. De cursus is zowel bedoeld voor geinteresseerden die nooit in Berlijn zijn geweest, als voor diegenen die Berlijn kennen en hun kennis van de stad en de bijzondere Duitse geschiedenis willen verdiepen.

Programma In de zes hoorcolleges worden vele facetten behandeld van Berlijn, de hereniging en de gevolgen ervan tot vandaag de dag 1. 2. 3. 4.

Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges Data Vrijdag 9 oktober t/m 20 november 2015, 23 oktober vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Marianne Vogel, Gedeelde stad, geheelde stad, uitgeverij Aspekt, Soesterberg 2012. Dit boek schaft u aan bij de docente tijdens het eerste college. Uiterste inschrijfdatum 24 september 2015 Deze cursus wordt gegegeven in Hoogeveen

Studiegids najaar 2015 • 66

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Overzicht cursussen najaar 2015 CODE

DAGDEEL/CURSUS

DOCENT/COÖRDINATOR

DATUM

TIJD

BLZ

Ileen Montijn

4 okt

14.00 u

15NG17 Beeldende kunst en onze hersenen

drs. J. Holtrop

28 sep t/m 23 nov

11.00-13.00 u

15NG26 Die Ermittlung - Oratorium en 11 gezangen

drs. K.J. Hupperets

5 okt t/m 2 nov

10.30-12.30 u

15NG29 Evolutie van vogels en zoogdieren

drs. K. Boele

26 okt t/m 30 nov

10.15-12.00 u

15NG22 Verkenning West China - Periferie of frontier

dr. P. Druijven

28 sep t/m 9 nov

14.15-16.00 u

15NG25 Ontwikkelingsstoornissen in een bioneuropsychologisch perspectief 15NG28 Astronomie en Astrofysica (beginnerscursus)

prof. dr. J.J. van der Meere

28 sep t/m 9 nov

15.15-17.00 u

drs. J. de Boer dr. P. Wesselius dr. T.J.A. Reijers

28 sep t/m 23 nov

14.00-16.00 u

21 sep t/m 15 okt

13.00-15.30 u

28 sep t/m 23 nov

13.15-15.00 u

15NG02 Grenzkontakte drs. A. van Berkum Om de 14 dagen 's morgens en 's middags 15NG06 Denken, dromen, doen na de verzorgingsstaat drs. E van der Tuuk

6 okt t/m 8 dec

22 sep t/m 1 dec

10.30-12.00 u 14.00-15.30 u 10.30-12.30 u

15NG18 Topmusea van de wereld - vervolgcursus

drs. E. van der Vecht

22 sep t/m 1 dec

11.00-13.00 u

15NG31 Denkbeelden over de dood in de wereld van de Klassieken Dinsdagmiddag

drs. G. Mulder

29 sep t/m 10 nov

10.15-12.00 u

15NG02 Grenzkontakte Om de 14 dagen 's morgens en 's middags 15NG03 Paradoxen en hun betekenis

drs. A. van Berkum

6 okt t/m 8 dec

dr. T. Koetsier

6 okt t/m 17 nov

10.30-12.00 u 14.00-15.30 u 13.15-15.00 u

15NG05+ De menselijke activiteit vanuit filosofisch 15NG05W perspectief - De menselijke conditie

29 sep t/m 8 dec

15NG10 De Kelten

drs. P. Bolhuis en drs. T. Meereboer dr. T. Looijenga

15NG34 Latijn - vervolgcursus

GRONINGEN Zondagmiddag 15NG01L 23e Nederlandse Cultuurlezing

Maandagmorgen

Maandagmiddag

15NG30 Introductie in de geologie (3) Afwisselend op ma en do middag 15NG35 Geschiedenis en theorie van de auto/biografie dr. M. Soeting Dinsdagmorgen

10 12

3 nov t/m 8 dec

13.15-15.00 u 15.00-16.00 u (w) 15.15-17.00 u

drs. G. Mulder

29 sep t/m 8 dec

13.00-15.00 u

30 sep t/m 9 dec 28 okt t/m 9 dec

10.15-12.00 u 12.15-13.00 u (w) 11.00-13.00 u

15NG19 Succes en failliet van de avantgarde

drs. P. Bolhuis en drs. T. Meereboer em. prof. dr. M. Halbertsma

15NG33 De Romeinse dichter Vergilius en zijn Aeneïs

dr. H. Schoonhoven

30 sep t/m 25 nov

10.00-12.00 u

15NG37 Schrijfcursus - Autobiografisch schrijven

M. Diepeveen

23 sep t/m 2 dec

10.30-13.00 u

15NG09 Inleiding in de cultuur van het oude Egypte

dr. J.C. Harvey

16 sep t/m 25 nov

13.15-15.00 u

15NG27 Claudio Monteverdi en het ontstaan van de opera 15NG36 Gedachten over geloof en ongeloof Waarom geloven wij (of niet)? Donderdagmorgen

dr. M. Zwitser

30 sep t/m 4 nov

13.15-15.45 u

drs. R. Ekkers

30 sep t/m 11 nov

14.00-16.00 u

15NG13 De Koude oorlog - De wereld in een nucleaire wurggreep 15NG15 Dood en begraven in Groningen - Religieuze cultuur en spiegel van de samenleving College 10 sep 's morgens en 's middags 15NG20 De gevarieerde architectuur van de 19e eeuw

N. Kraft van Ermel, MA

24 sep t/m 3 dec

11.15-13.00 u

drs. J.G. Abbes R. Wobbes

10 sep

D. de Bruyne

17 sep (excursie) 24 sep t/m 5 nov

11.00-13.00 u 14.00-16.00 u 9.30-17.00 u 11.00-13.00 u

15NG24 Leeskamer - Goed leven, goed sterven

dr. dr. M. Vogel

1 okt t/m 10 dec

10.30-13.00 u

15NG38 Schrijfcursus - Korte verhalen schrijven

M. Diepeveen

24 sep t/m 3 dec

10.30-13.00 u

Woensdagmorgen 15NG07+ Waarom zou je volwassen worden? 15NG07W

Woensdagmiddag

Studiegids najaar 2015 • 67

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe Donderdagmiddag 15NG00L Opening Studiejaar 2015 - LEZING Duurzaamheid in de 21ste eeuw, noodzaak en uitdaging van een innovatieve circulaire economie 15NG11 De groei van het Romeinse rijk in de oudheid

prof. dr. L. Vet

3 sep

14.00 u

dr. T.L. Heres

24 sep t/m 19 nov

14.15-16.00 u

15NG12 Joodse geschiedenis in Midden-Europa Een reis langs Midden-Europese hoofdsteden

prof. dr. H. Renner dr. S. van der Poel prof. dr. W. van Bekkum prof. dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge dr. T.J.A. Reijers

1 okt t/m 26 nov

14.00-16.00 u

24 sep t/m 3 dec

14.15-16.00 u

21 sep t/m 15 okt

13.00-15.00 u

drs. M. Hagdorn

24 sep t/m 3 dec

13.30-16.00 u

15NG16 Busexcursie - Joodse begraafplaatsen in Stad en Ommeland 15NG23 Frankrijk in de 20e en aan het begin van de 21e eeuw Vrijdagmiddag

drs. J.M.F. Borg

9 okt

10.00-ca. 16.00 u

drs. A. Roué

25 sep t/m 20 nov

11.15-13.00 u

15NG04 Senioren Academie Faculteit De energie van de toekomst 15NG08+ Boëthius - De vertroosting van de filosofie

meerdere docenten

30 okt t/m 27 nov

14.00-ca. 16.00 u

drs. A.K. Jagersma

25 sep t/m 4 dec

15NG21 Beeldende kunst van West-Europa (1400 - 1800)

drs. M. van Gelderen

25 sep t/m 4 dec

14.15-16.00 u 16.15-17.00 u (w) 14.15-16.00 u

CODE

DOCENT/COÖRDINATOR

DATA

15NG14 De onbekende jaren van de Sovjet-Unie 1937-1942 15NG30 Introductie in de geologie (3) Afwisselend op ma en do middag 15NG32 Literatuur en theater tijdens de Republiek van Weimar Vrijdagmorgen

15NG08W

CURSUS

BLZ

FRIESLAND Maandagmorgen 15NF02

Schrijfcursus - Reisverhalen schrijven Om de 14 dagen 's morgens Maandagmiddag

M. Diepeveen

28 sep t/m 7 dec

10.30-13.00 u

15NF01

De archeologie van het NoordNederlandse kustgebied Dinsdagmorgen

dr. A. Nieuwhof

28 sep t/m 2 nov

13.15-15.00 u

15NF03

Kunst in Venetië

drs. M.L. Rotshuizen

27 okt t/m 1 dec

11.15-13.00 u

15NF04

Historische portretten van landen en volkeren in Midden- en Oost-Europa Woensdagmorgen

prof. dr. H. Renner prof. dr. D. Bosscher

29 sep t/m 1 dec

11.00-13.00 u

15NF06

Oan ’e râne fan ’e wrâld Hoe ’t de Noardsee ús foarme Een inleiding in de culturele antropologie

K. Tulp

23 sep t/m 2 dec

10.15-12.00 u

dr. E. Moolenaar

23 sep t/m 9 dec

11.15-13.00 u

15NF09

Leeskamer - Goed leven, goed sterven Om de 14 dagen ‘s middags Woensdagmiddag

dr. dr. M. Vogel

7 okt t/m 18 nov

11.00-13.30 u

15NF08

Berlijn, de lange schaduw van de val dr. dr. M. Vogel van de Muur Denken, dromen, doen na de verzorgingsstaat drs. E van der Tuuk

30 sep t/m 9 dec

14.15-16.15 u

23 sep t/m 2 dec

14.00-16.00 u

15NF07

15NF10

Donderdagmorgen 15NF11

Wadbiologie

drs. K. Boele

8 okt t/m 3 dec

10.15-12.00 u

15NF12

Thomas Piketty en het kapitaal van de 21ste eeuw Donderdagmiddag

dr. H. van Goor

29 okt t/m 19 nov

11.15-13.00 u

15NF13

Opera: Spiegel Historiael in verleden, heden en toekomst De wetenschappelijke studie naar de cognitie van dieren

H. van 't Hek

24 sep t/m 19 nov

13.00-15.00 u

dr. E. Rivas

24 sep t/m 19 nov

13.15-15.00 u

15NF14

Studiegids najaar 2015 • 68

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe Vrijdagochtend 15NF05

Levensfilosofische vraagstukken

drs. B. Nabers

2 okt t/m 6 dec

10.00-12.30 u

Topmusea van de wereld

drs. E. van der Vecht

25 sep t/m 4 dec

13.15-15.00 u

CURSUS

DOCENT/COÖRDINATOR

DATA

15ND01 Ethiek/moraal filosofie - Over waarden vrije wil en zingeving (H) 15ND02 De opkomst van het modernisme in Nederland (H) Dinsdagmorgen

drs. E. van der Tuuk

21 sep t/m 16 nov

10.00-12.00 u

drs. H. de Man

22 sep t/m 10 nov

11.15-13.00 u

15ND03 Aan de rand van de wereld Hoe de Noordzee ons vormde (E) Donderdagmorgen

K. Tulp

22 sep t/m 1 dec

10.15-12.00 u

15ND04 Zinnestrelend: muziek en beeld in de kerk (H)

drs. S. van Lier

1 okt t/m 5 nov

11.15-13.00 u

drs. M. Breukink

1 okt t/m 12 nov

14.15-16.00 u

dr. H. Schoonhoven

2 okt t/m 27 nov

10.00-12.30 u

dr. dr. M. Vogel

9 okt t/m 20 nov

11.00-13.00 u

Vrijdagmiddag 15NF15 CODE

BLZ

DRENTHE Maandagmorgen

Donderdagmiddag 15ND05 Vrouwelijke kunstenaars uit de schaduw (E) Vrijdagochtend 15ND06 Orpheus en Eurydice of: de zoektocht naar de verloren eenheid (E) 15ND07 Berlijn, de lange schaduw van de val van de Muur (H) H = Hoogeveen E = Emmen

Stichting Vrienden van de

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe □ Ja, ik word lid van de stichting Vrienden van de Senioren Academie Groningen, Friesland en Drenthe. □ de Heer □ Mevrouw Naam en voorletter(s)

……………………………………………………………………………..

De Vrienden zijn een organisatie van en voor de cursisten en zijn actief betrokken bij het reilen en zeilen van de Senioren Academie.

Adres:

……………………………………………………………………………..

Postcode/Plaats

……………………/………………………………………………………..

De voornaamste activiteiten zijn:  Het verlenen van steun aan de Senioren Academie.  Het behartigen van de belangen van de cursisten  Het organiseren van ontmoetingen en culturele excursies voor cursisten.  Het periodiek uitgeven van de Vriendenpost, ons communicatie en informatie middel voor donateurs en sympathisanten

Telefoon

□ □ □ □

……………………...

Ik word donateur en geef jaarlijks een bedrag van € ………… (minimaal €20) Ik en mijn partner………………………………….worden donateur en geven jaarlijks een bedrag van €……….. (minimaal € 25). Ik machtig de Stichting Vrienden Gr/Fr/Dr om dit bedrag af te schrijven van mijn banknummer. Mijn Banknummer is: ………………………... ten name van: ……………………………….. Ik ontvang liever een factuur Handtekening

Datum: ……./……../……...

Steun de vrienden door vriend te worden! U kunt zich aanmelden als vriend door donateur te worden per jaar voor €20,- (of meer) of voor €25,- (of meer) gezamenlijk met uw partner.

Opsturen naar: Penningmeester Stichting Vrienden Senioren Academie Gr/Fr/Dr, Viaductweg15, 9751HN Gebruik het formulier, stuur een e-mail of Haren. maak gebruik van onze website: U kunt zich ook aanmelden via de website (www.Vriendenhovogroningen.nl) en het formulier mailen www.vriendenhovogroningen.nl naar : penningmeester@vriendenhovogroningen.nl

Studiegids najaar 2015 • 69

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijven

o De heer

o Mevrouw

Geboortejaar:

Datum:

Naam en voorletter(s): Straat en huisnr.: Postcode en plaats: Telefoon privé:

Telefoon werk:

E-mail:

Schrijft zich in voor de volgende cursus(sen) (Cursuscode vermelden s.v.p., bijv. 15NG07 of 15NF12): code: code: code: Dit is mijn eerste cursus bij de Senioren Academie

o ja

o nee

Bijzonderheden:

Betaling Ik machtig hierbij de Senioren Academie om het totaal verschuldigde bedrag in de weken rondom de aanvang van de cursus(sen) af te schrijven van mijn giro-/bankrekening. Let op: alleen het volledige IBAN-rekeningnummer opgeven! U kunt dit terugvinden op uw bankafschrift, of op de website van uw bank. Het IBAN-rekeningnummer bestaat uit 18 tekens. Rekeningnummer (IBAN): 



ten name van:

o Ik maak bezwaar tegen een machtiging en wil graag een factuur ontvangen (€ 5,- administratiekosten bij toezending van factuur) o Ik maak bezwaar tegen vermelding van mijn adresgegevens op de deelnemerslijst

Kortingsmogelijkheden o Ik heb recht op een inkomenskorting van:

% en stuur bewijs hiervan mee

o Ik ben donateur van de Stichting Steunfonds Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe Handtekening:

Najaar 2014

U kunt zich ook via onze website: www.hovoseniorenacademie.nl opgeven. Zie op de website de link rechtsboven: inschrijven.

Formulier per post sturen naar: Senioren Academie, Postbus 72, 9700 AB Groningen. Formulier inleveren: Senioren Academie, Oude Boteringestraat 34, Kamer 0014, Groningen. Indien gesloten kunt u het formulier in de bus bij het secretariaat deponeren.

Studiegids najaar 2015 • 70

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijfprocedure Inschrijving geschiedt bij voorkeur via de website www.hovoseniorenacademie.nl. U kunt zich ook inschrijven door het inschrijfformulier uit deze gids te sturen naar het secretariaat van de Senioren Academie. Binnen twee weken na binnenkomst van uw inschrijving ontvangt u een ontvangstbevestiging over de mail of per post (als u geen e-mailadres hebt opgegeven). Ook als de cursus van uw keuze al volgeboekt is, ontvangt u daarvan bericht. Mocht u binnen deze termijn van twee weken niets van ons horen, dan verzoeken we u dringend contact met ons op te nemen. Een defini tieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus ontvangt u uiterlijk een week voor aanvang van uw cursus. Hierin staat de locatie vermeld, de hoogte van het totaalbedrag (cursus, cursusmateriaal en eventueel kosten voor koffie/thee). Deze definitieve deelnamebevestiging is tevens uw bewijs van inschrijving. Als een cursus door gebrek aan belangstelling niet door kan gaan, nemen we uiterlijk twee weken voor de aanvangsdatum contact met u op. Annulering U kunt een cursus annuleren tot twee weken voor aanvang van de cursus. Administratiekosten (€ 10,-) worden dan wel in rekening gebracht. Bij een annulering binnen twee weken voor aanvang van de cursus wordt 50% van de cursusprijs in mindering gebracht op het eindbedrag. Hierna is annuleren niet meer mogelijk. Als er een cursus niet door kan gaan, wordt het totale bedrag, indien al geïncasseerd, op uw rekening teruggestort. Cursusprijs De cursusprijs staat vermeld bij de desbetreffende cursus. In een aantal gevallen komen de kosten van het cursusmateriaal er nog bij. Als u toestemming hebt gegeven voor een eenmalige automatische afschrijving (incasso) dan wordt het totaalbedrag rond de aanvangsdatum van de cursus van uw rekening afgeschreven. Indien u een factuur wilt ontvangen worden € 5,- extra administratiekosten in rekening gebracht.

Inkomensafhankelijke korting De Senioren Academie geeft, indien nodig, korting op het cursusgeld van één cursus per programma. Er is geen korting mogelijk op het cursusmateriaal. Als u denkt in aanmerking te komen voor korting dient u een kopie van de opgave van uw inkomen over het afgelopen jaar mee te sturen. Bij een bruto gezinsinkomen - lager of gelijk aan € 15.000,- per jaar bedraagt de korting 50% van de in de gids genoemde cursusprijs; - hoger dan € 15.000,- per jaar, maar lager of gelijk aan € 18.000,- per jaar bedraagt de korting 30% van de in de gids genoemde cursusprijs. Lenerspas Universiteitsbibliotheek en toegang Universiteitsmuseum Uw deelnamebewijs, samen met een geldig identiteitsbewijs, geeft u de mogelijkheid om een gratis lenerspas van de Universiteitsbibliotheek (Broerstraat, Groningen) te krijgen voor de duur van de cursus. De pas kunt u aanvragen bij de uitleenbalie op de eerste verdieping. Tevens kunt u op vertoon van uw deelnamebewijs gratis de tentoonstellingen in het Universiteitsmuseum (Oude Kijk in ’t Jatstraat, Groningen) bezoeken. Wijzigingen De in de studiegids vermelde gegevens kunnen aan wijzigingen onderhevig zijn zonder dat het bestuur van de Senioren Academie aansprakelijk gesteld kan worden. Aansprakelijkheid De Senioren Academie kan niet aansprakelijk worden gesteld voor schade aan personen en/of eigendommen, noch voor vermissing van persoonlijke goederen, door welke oorzaak dan ook ontstaan voor, tijdens en na de door de Senioren Academie georganiseerde activiteiten.

Senioren Academie Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin van Rooyen-Kist Inge Vonhof

Bestuur Prof. dr. E. Bleumink, voorzitter Mw. H.M. Hijmans, vice-voorzitter Dhr. T. Jensma, penningmeester Mw. mr. A. van Weelden, lid namens Stenden Hogeschool Drs. J. van der Vinne, lid namens Hanzehogeschool Dhr. W. ter Laak, lid namens de Vrienden van de Senioren Academie

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl vormgeving en dtp: www.henkmans.nl

Studiegids najaar 2015 • 71

Bezoekadres: Oude Boteringestraat 34 9712 GK Groningen kamer 0014 Postadres: Postbus 72 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Openingstijden secretariaat: Maandag t/m vrijdag 9.00 - 12.00 uur www.hovoseniorenacademie.nl