Studiegids win voorj 2015

Studiegids

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Voorpagina

winter

voorjaar 2015

HOVO in Noord Nederland Studiegids winter/voorjaar 2014 • 1

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Senioren Academie

Over de cursussen en praktische informatie

Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin van Rooyen-Kist Inge Vonhof

Bestuur Prof. dr. E. Bleumink, voorzitter Mw. H.M. Hijmans, vice-voorzitter Dhr. T. Jensma, penning­meester Mw. mr. A. van Weelden, lid namens Stenden Hogeschool Drs. J. van der Vinne, lid namens Hanzehogeschool Dhr. W. ter Laak, lid namens de Vrienden van de Senioren Academie

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Kerstperiode

Het Secretariaat van de Senioren Academie is gesloten vanaf maandag 22 december 2014 tot en met vrijdag 2 januari 2015.

Vanaf maandag 5 januari 2015 zijn we weer normaal bereikbaar.

Inschrijvingen die in deze periode binnenkomen, worden pas na de kerstvakantie behandeld (op volgorde van binnenkomst).

HOVO-cursussen De eerste HOVO-cursus werd in 1986 aangeboden aan de Rijksuniversiteit Groningen. HOVO is bedoeld voor mensen van vijftig jaar en ouder en is zoveel mogelijk afgestemd op de interesse, leefervaring en leerbehoeften van ouderen.

Senioren Academie De Senioren Academie biedt HOVO aan in Groningen, Friesland en Drenthe en is een stichting, gelieerd aan drie instellingen voor hoger onderwijs in deze provincies, de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanze­ hogeschool Groningen en Stenden Hogeschool. De administratie wordt verzorgd in Groningen.

Locaties De cursussen van de Senioren Academie worden gegeven in Groningen, Leeuwarden, Hoogeveen en een enkele cursus in Emmen. Informatie over de exacte leslocatie ontvangt u uiterlijk één week voor aan-vang van de cursus in de definitieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus. Meer informatie over de inschrijfprocedure vindt u achter in deze gids.

Website (www.seniorenacademie.nl) U kunt zich via de website van de Senioren Academie inschrijven voor een cursus of lezing (of u kunt gebruik maken van het inschrijfformulier achterin deze gids).

Cursusmateriaal op website Als de cursussen zijn begonnen, bestaat in veel gevallen de mogelijkheid om het tijdens het college getoonde materiaal nogmaals na te kijken op de site van de Senioren Academie. U ontvangt hiervoor een inlogcode van de Senioren Academie die u kunt vinden in de definitieve deelnamebevestiging. Het materiaal wordt zo snel mogelijk op de site geplaatst, indien mogelijk binnen een week na het college.

Het cursusmateriaal blijft tot minimaal twee weken na afloop van de desbetreffende cursus op de site staan.

Cursusmateriaal In veel gevallen wordt bij de colleges gebruik gemaakt van hand-outs. Tenzij anders vermeld zijn deze inbegrepen in de bij de cursus vermelde cursusprijs.

Bij een aantal cursussen wordt een aparte syllabus gemaakt of worden de hand-outs door de docent ter beschikking gesteld.

De kosten voor het cursusmateriaal staan in deze gevallen apart vermeld bij de cursus en deze komen dan bovenop de vermelde cursusprijs. Deze kosten voor het cursusmateriaal worden ofwel door de docent, ofwel door de Senioren Academie geïnd. Indien gebruik wordt gemaakt van externe literatuur, dient u deze zelf aan te schaffen. Ook dit staat bij de desbetreffende cursus aangegeven.

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 2

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Algemene informatie 2 Voorwoord 5

Programma Groningen 15WG00L 15WG01 15WG02

Algemeen/multidisciplinair Veertiende Jan Snijderslezing - De politieke mores van een “stipje op de wereldkaart” 6 Licht op bedrog en misleiding 7 Religie en geweld 8 Filosofie Ethiek/moraal filosofie - Over waarden, wetenschap, vrije wil en zingeving Breekbaarheid van het goede Nihilisme en cynisme als moderne levenshouding?

De Ethica van Spinoza Plato’s Politeia

9 10 11 12 13

15WG08 15WG09 15WG10 15WG11 15WG12 15WG13

Geschiedenis en archeologie Rome - De Stad en de Wereld De Etrusken - Een waas van geheimzinnigheid De Kelten - Opkomst en ondergang van een geheimzinnige cultuur Venetië: geschiedenis van een 1000-jarige Republiek Europa in het Interbellum - Van oorlog naar oorlog Berlijn - De lange schaduw van de val van de Muur

14 15 16 17 18 19

15WG14 15WG15

Kunstgeschiedenis Beeldhouwkunst (2) Topmusea van de wereld

20 21

15WG16 15WG17 15WG18 15WG19 15WG20

Mens en maatschappij Leescursus antropologie - Van veldwerk tot monografie Oorzaken en achtergronden van delinquent gedrag in de huidige samenleving Democratie, weet iemand iets beters?

Thomas Piketty en het kapitaal van de 21ste eeuw Leeskamer - Levenskunst en geluk

22 23 24 25 26

15WG21 15WG22 15WG23

Muziek en theater Sjostakovitsj in context - Inleiding tot de Russische muziekgeschiedenis van de 20e eeuw Een anthologie van de Russische muziek (2) - De twintigste eeuw Muziek in de lijdensweek 2015 - Sofija Gubajdulina: Johannes-Passion

27 28 29

15WG24 15WG25 15WG26 15WG27 15WG28

Natuurwetenschappen Hoge golven, diepe zeeën Introductie in de geologie - Geologische geschiedenis en stratificatie - Stenen kunnen spreken Quantumtheorie - Een speurtocht naar de fundamenten van de natuur Nieuwe ontwikkelingen in de wiskunde Exoten in biogeografisch perspectief

30 31 32 33 34

15WG03 15WG04+15WG04w 15WG05+15WG05w 15WG06 15WG07

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 3

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Programma Groningen vervolg 15WG29 15WG30 15WG31 15WG32 15WG33

Taal en literatuur Latijn - Vervolgcursus Orpheus en Eurydice of: de zoektocht naar de verloren eenheid Johann Wolfgang von Goethe - Sturm und Drang – Klassik – Faust The literature of the North Atlantic Seaboard - Triangle - Schooners, Dories and Wooden Houses Autobiografisch schrijven - Vervolgcursus

35 36 37 38 39

Programma Friesland 15WF00L 15WF01 15WF02 15WF03 15WF04 15WF05 15WF06 15WF07 15WF08

Voorjaarslezing Friesland 2015 - Friesland en de eilanden 40 Schrijfvarianten 41 Insecten - Creepy crawlies 42 Kijken naar kunst - Centrale begrippen binnen de kunstgeschiedenis 43 Gelijkheid en geluk - Maakt gelijkheid ons gelukkig?

44 Het leven in de middeleeuwen 45 Ethiek/moraal filosofie - Over waarden, wetenschap, vrije wil en zingeving 46 Kanker - Hoe ontstaat kanker, kun je voorkomen dat je het krijgt?

47 De Grote Oorlog - Een ramp van ongekende omvang 48

Programma Drenthe 15WD00L 15WD01 15WD02 15WD03 15WD04

Voorjaarslezing Drenthe 2015 - Van Giffen en de Drentse hunebedden 49 De Hanze - Heimelijke supermacht of succesvolle multinational?

50 Oude en Midden-Steentijd in Noord-Nederland - Van ‘mammoetjagers’ tot vroege boeren 51 Griekenland - Inleiding in de Antieke Cultuur 52 Levensfilosofische vraagstukken 53

Overzicht cursussen per dagdeel in de week 54 Inschrijfformulier 57 Vooruitblik op het zomerprogramma 58 Inschrijfprocedure en colofon 59

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 4

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Ten geleide In deze winter/voorjaarsgids vindt u het programma van de Senioren Academie GroningenFriesland-Drenthe voor de periode januari-april 2015. Achterin de gids staat een schema met de dagdelen, waarop de verschillende cursussen plaatsvinden, zodat u snel kunt zien of de cursus valt op een dag die u past.

Het cursusprogramma staat ook op de website van de Senioren Academie (www.hovoseniorenacademie.nl) en u kunt zich langs deze weg ook opgeven voor de cursussen. Kijkt u, voor u zich inschrijft, nog even op de site bij de cursus van uw keuze.

Een eventuele laatste-moment wijziging wordt bij de desbetreffende cursusinformatie opgenomen. Ook verslagen van lezingen, Nieuwsberichten en andere aan het programma van de Senioren Academie gerelateerde berichten worden op deze site geplaatst.

Op de website wordt ook het cursusmateriaal gezet dat bij een groot aantal cursussen beschikbaar wordt gesteld. U kunt voor dit materiaal inloggen (rechtsboven) met de inlogcode die staat vermeld in de definitieve cursusinformatie die u uiterlijk een week voor aanvang van de cursus ontvangt (per mail, indien u niet beschikt over een mailadres wordt de cursusinformatie per post toegezonden).

In deze cursusinformatie staat ook de exacte locatie waar uw cursus plaatsvindt.

De cursussen vinden plaats in Groningen, Leeuwarden, Hoogeveen en een enkele cursus in Emmen. Indien mogelijk maken we gebruik van leslocaties die door de Stenden hogeschool (Friesland en Drenthe) of de Hanzehogeschool of universiteit (Groningen) ter beschikking worden gesteld, maar in toenemende mate ziet de Senioren Academie zich, ten gevolge van de onderwijsdruk bij deze instellingen, genoodzaakt gebruik te maken van leslocaties elders.

Religie en geweld: alleen al het feit dat je beide begrippen in één adem kunt noemen, geeft aan hoe fundamenteel deze combinatie in onze denkwereld is verankerd. In deze cursus wordt het thema religie en geweld onderzocht vanuit verschillende invalshoeken (zie blz.8).

Bij de meeste leslocaties zal het mogelijk zijn koffie/thee te krijgen tijdens de pauzes. In een enkel geval is een adequate koffie-theevoorziening niet mogelijk, ofwel omdat de automaten alleen met een collegekaart gebruikt kunnen worden of omdat een restaurant of kantine te ver weg of zelfs geheel afwezig is. Wij doen echter onze uiterste best om hierin te voorzien.

Medewerkers en bestuur Senioren Academie.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 5

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Veertiende Jan Snijderslezing Deze winter organiseert de Senioren Academie voor de veertiende maal de Jan Snijderslezing. Deze jaarlijkse lezing is genoemd naar professor Jan Snijders, nestor van het Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO) in Nederland en in het bijzonder in Groningen.

De politieke mores van een "stipje op de wereldkaart" Deze veertiende Jan Snijderslezing wordt uitgesproken door emeritus hoogleraar Piet de Rooy. De Rooy beschreef de politieke ontwikkeling van het moderne Nederland in zijn bekroonde boek Ons stipje op de Waereldkaart. Hij rekent hierin af met een aantal zaken die wij altijd zagen als typerend voor de Nederlandse politiek, zoals onze veelgeprezen ‘poldertraditie’ of onze ‘moreel’ geïnspireerde voorkeur voor recht boven geweld.

De bron van onze politieke cultuur ligt volgens de Rooy in de botsingen tussen liberalen, socialisten en religieuzen in de 19de en vroege 20ste eeuw. Maar het feit dat Nederland zo klein is, een ‘stipje’ op de wereldkaart, was zeker ook van invloed.

De huidige politieke cultuur is, volgens De Rooy, in de problemen. De pijlers waarop deze in de loop der tijden is opgetrokken, zijn in het ongerede geraakt. Met name de betekenis van ideologie is sterk afgenomen, zoals ook de politieke partijen een groot deel van hun functie hebben verloren. De huidige onrust en verwarring wijst er dan ook op dat Nederland in een overgangsperiode terecht is gekomen.

Cursusnummer: 15WG00L Spreker Prof. dr. Piet de Rooy Cursusvorm Veertiende Jan Snijderslezing Data Vrijdag 20 februari 2015 Tijd 15.00 uur - ca. 16.30 uur Cursusprijs € 7,50 Uiterste inschrijfdatum 6 februari 2015 Bijzonderheden Na afloop van de lezing wordt u door de Senioren Academie een drankje aangeboden.

Over de spreker Piet de Rooy (1944) was van 1985 tot 1997 hoogleraar Nieuwste Geschiedenis en van 1997 tot 2009 hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde veelvuldig over het Nederlandse politieke bestel, onder meer met zijn boek Republiek van rivaliteiten (2002) en recent Ons stipje de Waereldkaart. De politieke cultuur van modern Nederland. Voor dit laatste boek ontving hij in september 2014 de ‘Prinsjesboekenprijs’ de prijs voor het beste boek over de landelijke politiek.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 6

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Licht op bedrog en misleiding Als het waar is dat de wereld bedrogen wil worden, dan komt ze tegenwoordig ruimschoots aan haar trekken. Basisvraag in deze serie collesges is: wat moeten we aan met bedrog en misleiding, met iets dat we veroordelen maar waar we niettemin mee besmet zijn en soms zelfs plezier aan beleven?

Waar we het in het verleden moesten doen met wat misleidende reclame, vastgoed­ fraude, misbruik van sociale voorzieningen, een enkele spindoctor en zo nog wat kruimels, wordt dit tijdsgewricht pas echt overspoeld door spectaculaire wetenschapsfraude, gedrogeerde sportkampioenen en matchfixing, misleidende financiële producten, bijzondere boekhoudmethodes, examenfraude, en creatieve managers van zorg- en onderwijsinstellingen - om maar wat te noemen. Maar misleiding is wel van alle tijden, van voor Odysseus’ Trojaanse paard en de streken van Reynaert de Vos en van alle mensen, al was het maar via de leugen om bestwil, de practical joke, de schijnbeweging, de misleidende speelwijze, de trompe l’oeil.

Programma 1. Waarom is bedrog slecht? - Filosofische perspectieven op bedrog, met een slotaccent op het moreel relativisme. J.J.A. (Hans) Mooij, emeritus hoogleraar filosofie en literatuurwetenschap.

2. Bedrog in het recht - Bedrog in het Wetboek van Strafrecht en in het Burgerlijk wetboek. G. Rob Rutgers, emeritus hoogleraar privaatrecht en Dirk Herman de Jong, emeritus hoogleraar strafrecht.

3. Het misleidingsmotief - Wat bezielt de bedrieger? Wat te denken van plezier in misleiding? Wim K.B. Hofstee, emeritus hoogleraar psychologie; discussiant:| Wim Bender, psycholoog.

4. Wetenschap en bedrog - Wie lijdt schade door bedrog in de wetenschap? Welke sancties bestaan er? Ivo Molenaar, emeritus hoogleraar statistiek en meettheorie.

5. Bedrog in de economie - Hebben bedrog en misleiding een plaats in het economisch verkeer? Andries Nentjes, emeritus hoogleraar economie en openbare financiën.

6. Misleiding en bedrog in de literatuur en de mythologie - De lighter side van misleiding: misleidende literaire procedés en ‘fictionaliteit’; goddelijke bedriegers en ‘tricksters’, i.h.b. de Hindoe-god Siva. Hans Mooij, emeritus hoogleraar filosofie en literatuurwetenschap; Hans T. Bakker, emeritus hoogleraar Sanskrit en Hindoeïsme.

7. De gezondheidszorg in de zorgen - Bedriegen en misleiden we niet onszelf met onze hoop op het maakbare leven? T. Hauw The, emeritus hoogleraar inwendige geneeskunde en immunologie; Anne-Mei The, bijzonder hoogleraar langdurige zorg en dementie, Universiteit Amsterdam.

8. Politiek en bedrog - Binnen democratieën is transparantie de norm, maar de hypocrisie is nooit ver weg. Frits L. van Holthoon, emeritus hoogleraar amerikanistiek.

Over de docent Prof. dr. Wim Hofstee is emeritus hoogleraar psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Cursusnummer: 15WG01 Coördinatie Em. prof. dr. W.K.B. Hofstee Em. prof. dr. J.J.A. Mooij Cursusvorm 8 colleges Data Maandag 19 januari t/m 16 maart 2015, 23 februari vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 5 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus is tot stand gekomen in het kader van de Senioren Academie Faculteit.

Over de docent Prof. dr. Hans Mooij is emeritus hoogleraar letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 7

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Religie en geweld Religie en geweld: alleen al het feit dat je beide begrippen in één adem kunt noemen en dat niemand dat vreemd vindt - in tegendeel - iedereen weet meteen wat je bedoelt - geeft aan hoe fundamenteel deze combinatie in onze denkwereld is verankerd. Blijkbaar zijn religie en geweld onlosmakelijk verbonden, in plaats van elkaars tegenpool te zijn. In deze cursus wordt het thema religie en geweld onderzocht vanuit verschillende invalshoeken.

Religieus gemotiveerd geweld heeft een aantal kenmerken: ten eerste het geloof aan de superioriteit van de strijdende partij, die God aan zijn kant weet - terwijl de andere partij eveneens aanspraak maakt op, vaak dezelfde, God aan zíjn kant. Dan is er het idee van de exclusiviteit, die de eigen als waar erkende of geloofde leer een absolute status geeft.

Tegelijk wordt de tegenstander gedemoniseerd en tot een bedreigende belichaming van het kwaad gemaakt. Ook dit is wederkerig. In een samenleving en cultuur waarin godsdienst een zeer belangrijke rol speelt, is een 'gerechtvaardigde oorlog' haast vanzelfsprekend een 'heilige oorlog'.

Doden en bloedvergieten hebben een centrale rol in religie ingenomen. Het offer is heilig, geweld is gesanctioneerd door rituelen. In die zin is het concept 'religie en geweld' te begrijpen als offer van zowel een hele gemeenschap als van een individu. Dit komt in de cursus tot uiting, in de behandeling van 'religieus gelegitimeerd staatsgeweld' (Jihad en Kruistochten) tot het persoonlijke offer van de religieus gemotiveerde mens tegenover een schier onoverwinnelijke vijand (Jeanne d'Arc en Bonhoeffer).

Programma 1. 28 januari - Islam en de Jihad Dr. Pieter Nannninga, Semitische talen en culturen, RUG 2. 4 februari - De oorlog als gebod: heilige oorlog in jodendom en modern Israel Prof. dr. Wout van Bekkum, hoogleraar Semitische talen en culturen, RUG 3. 11 februari - Jeanne d'Arc als icoon van heiligheid in moderne politieke strijd Prof. dr. Mineke Bosch, hoogleraar moderne geschiedenis, RUG 4. 18 februari - De biologische achtergrond van oorlog en religie Prof. dr. Menno Gerkema, Chronobiologie, RUG 5. 4 maart - De sociologische achtergrond van oorlog en religie Dr. Bart van Heerikhuizen, Sociologie, UvA 6. 11 maart - Kruis en halve maan, conflict en respect tijdens de kruistochten Prof. dr. Dick de Boer, emeritus-hoogleraar geschiedenis van de Middeleeuwen, RUG 7. 18 maart - Het mensenoffer: bronnen en achtergronden Dr. Annet Nieuwhof, Archeologisch onderzoeker, RUG 8. 25 maart - Bonhoeffers ethische dilemma Prof. dr. Hans Roldanus, emeritus hoogleraar geschiedenis van de christelijke godsdienst en zijn leer, RUG

Cursusnummer: 15WG02 Coördinatie Dr. Tineke Looijenga j.h.looijenga@rug.nl Cursusvorm 8 colleges Data Woensdag 28 januari t/m 25 maart 2015, 25 februari vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus is tot stand gekomen in het kader van de Senioren Academie Faculteit.

Over de coördinator Tineke Looijenga studeerde Oudgermanistiek aan de RUG en promoveerde in 1997 op de oudere runeninscripties van Europa. In 2003 kwam de handelseditie uit van haar proefschrift Texts and Contexts of the Older Runic Inscriptions, bij Brill Academic Publishers. Sinds 1999 is zij als senior consultant werkzaam bij de afdeling Research & Valorisation van de RUG.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 8

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Ethiek/moraal filosofie

Over waarden, wetenschap, vrije wil en zingeving Zijn goed en kwaad relatief of bestaan er absolute normen en waarden? Heeft de menselijke waardigheid universele geldigheid? En hebben dieren rechten? Moeten we handelen vanuit principiële overwegingen of moeten we per situatie inschatten wat de gewenste resultaten oplevert? Hebben we een vrije wil of zijn we genetisch bepaald en wordt ons handelen gestuurd door onbewuste processen in het brein? En als de vrije wil niet bestaat, kunnen we dan verantwoordelijk gehouden worden voor onze daden? Heeft moraliteit alleen betrekking op de vraag of iets ethisch verantwoord is of moeten we moraal veel breder opvatten: bijvoorbeeld als het geheel van waarden en normatieve opvattingen waarmee wij het leven van zin en betekenis voorzien?

Dit zijn allemaal vragen waarover de ethiek (ook wel: moraal-wetenschap) de afgelopen 2500 jaar haar licht heeft laten schijnen. In onze moderne maatschappij lijkt ethiek in de vorm van geprofessionaliseerde disciplines als bio-ethiek en bedrijfs-ethiek een wetenschap, die antwoord verschaft op de vraag of een handeling of beleid ‘ethisch verantwoord’ is. Maar wetenschap huldigt waardevrijheid en objectiviteit. Kan de ethiek dan wel gezien worden als wetenschap? Waaraan ontleent de ethiek haar legitimiteit?

Omgekeerd kunnen normatieve kwesties nooit op wetenschappelijk wijze beantwoord worden: we dienen waarden en feiten gescheiden te houden.

Toch lijken ethiek en wetenschap tot elkaar veroordeeld: toegepaste wetenschap (technologie) roept vaak ethische vragen op, over ‘schone oorlogvoering’, genetische manipulatie, klonen, beveiliging, marketing, etc. Maar ook onze morele instincten worden door de wetenschappen doorgelicht, met diepgaande gevolgen voor ons zelfbeeld. Een van de vragen die in deze cursus dan ook centraal zal staan is die naar de relatie tussen wetenschap en ethiek.

Programma 1. Inleiding: ethiek en moraal / realisme en relativisme 2. Oudheid: deugd-ethiek (Confucius/Aristoteles) 3. Verlichting: utilisme (Bentham) en deontologie (Kant) 4. Existentialisme en post-modernisme (Nietzsche, Sartre) 5. De aretaïc turn (G.E.M. Anscombe/Alasdair MacIntyre) 6. Bio-ethiek en dier-ethiek (Singer/Regan/Schweitzer) 7. Evolutionaire ethiek (Dawkins/Tomasello/Frans de Waal) 8. De vrije wil (Swaab/Lamme/H.G. Frankfurt/Susan Wolf) 9. Autonomie en identiteit (Christine Korsgaard/Jan Bransen) 10. Narratieve ethiek en zingeving (Charles Taylor/Nussbaum)

Cursusnummer: 15WG03 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Maandag 26 januari t/m 13 april 2015, 23 februari en 6 april vervallen Tijd 10.00-12.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Het cursusmateriaal wordt geplaatst op: http://moraalfilosofie.wordpress.com Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van aanmelding.

Het laatste (extra) kwartier van elk college is bedoeld voor vragen.

Over de docent Drs. Edward van der Tuuk studeerde Sociale filosofie, wetenschap en samenleving, en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn docentschap is hij werkzaam als onafhankelijk documentairemaker.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 9

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Breekbaarheid van het goede “Er zijn bepaalde risico’s - met inbegrip in dit geval van het risico dat we geen risico’s meer kunnen nemen - die we niet kunnen uitsluiten zonder menselijke waarden te verliezen, omdat we nu eenmaal tussen dier en god in staan en een vorm van schoonheid hebben die geen van die twee bezit”. Nussbaum, ‘Breekbaarheid van het goede’.

In deze reeks waarin het werk van Martha Nussbaum centraal staat, zullen we dicht bij de tekst van Nussbaum blijven. Tijdens de colleges wordt ook gepoogd een verbinding te leggen tussen de analyses van Nussbaum en onze eigen positie in het hier en nu.

Over normen en waarden blijken wij mensen over de hele wereld sterk verschillende opvattingen te hebben. De vraag is vaak: ‘hoe komen we op één lijn?’ Nussbaum zegt dat, hoe verschillend we ook zijn, de kwetsbaarheid iets is dat ons mensen allemaal verbindt. Kwetsbaarheid in angst en lijden, in de moeite om keuzes te maken als beide opties ons zo dierbaar zijn. Kwetsbaarheid, juist ook als het ons goed gaat en we iets te verliezen hebben. Wij hebben een omgang gevonden met die onzekerheden die er vaak op neer komt dat we de onvoorspelbaarheid omzetten in voorspelbare processen; gestuurd, beheersbaar. Nussbaum zoekt een andere weg. ‘Breekbaarheid van het goede’ gaat over het vinden van het goede leven temidden van de kwetsbaarheid. Aan de hand van posities uit de klassieke filosofie, waaronder die van Plato en Aristoteles, maakt Nussbaum haar opvatting hierover duidelijk.

Programma College 1 en 2 - Inleiding - Waarom schrijft Nussbaum over de kwetsbaarheid en welke inpact heeft dit werk (gehad)?

College 3 en 4 - Kunnen we weten wat het goede is? - Aan de hand van Nussbaum’s analyse van Plato (Protagoras) gaan we in op het ontstaan van de gedachte dat er een wetenschappelijke ethiek mogelijk zou moeten zijn. De vraag is dan of het mogelijk is om een model te ontwerpen waardoor we in alle situaties weten wat ethisch gezien het goede is om te doen of te laten.

College 5 en 6 - Verschillende opvattingen binnen het gedachtengoed van Plato met betrekking tot het belang van gevoelens voor de reflectie op het goede en de menselijkheid.

College 7 en 8 - De positie van Aristoteles - met betrekking tot het belang van gevoelens voor de reflectie op het goede en de menselijkheid.

College 9 en 10 - Conclusie en toepassing - van de ontwikkelde filosofische positie op het dagelijks leven.

Cursusmateriaal Martha Nussbaum, De breekbaarheid van het goede, Geluk en ethiek in de Griekse filosofie en literatuur, Ambo 2006 (zelf aanschaffen). Het overige cursusmateriaal wordt geplaatst op: www.maieutiek.nl

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk.

De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Cursusnummer: 15WG04 Werkcollege: 15WG04w Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege Data en tijd Dinsdag 27 januari t/m 7 april 2015, 24 februari vervalt College: 13.15-15.00 uur Werkcollege: 15.00-16.00 uur Cursusprijs € 192,-; werkcollege: € 50,Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoorcolleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum aantal van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 15WG04 en 15WG04w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege.

Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 10

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Nihilisme en cynisme als moderne levenshouding?

In deze colleges willen we laten zien wat nihilisme is, voor Nietzsche én in onze tijd. We leggen een relatie tussen nihilisme en cynisme en beschrijven o.a. aan de hand van Sloterdijk hoe we het nihilisme niet moeten willen ontlopen, maar het juist in de ogen moeten kijken.

Nietzsche voorziet al aan het eind van de 19de eeuw dat de wijze waarop de westerse cultuur zich ontwikkelt, de manier waarop mensen zich ontdoen van klemmende waarden en religieuze dogmatische opvattingen, weliswaar een bevrijding oplevert, maar tegelijktijdig de afgrond van het nihilisme opent.

Op filosofisch niveau zitten we in de 21ste eeuw met de consequentie van het ‘god is dood’ van Nietzsche en het postmodernistische ‘einde van de grote verhalen’. We moeten ons verhouden tot Sartre’s roep om je eigen verantwoordelijkheid op je te nemen en Arendt’s beroep op het socratische denken als tegenwicht tegen de gedachteloze onderwerping aan grote ideologieën.

In de tachtiger jaren schrijft Sloterdijk zijn ‘kritiek van de cynische rede’ waarin het probleem dat voortkomt uit al deze twijfel wordt blootgelegd; wie niet kan leven met de twijfel wordt cynisch. Er is dus blijkbaar een vorm van cynisme die geen kritiek is en die niet bijdraagt aan het kritische bewustzijn, maar haar juist onderuit haalt.

Programma - De historische ontwikkeling van het begrip cynisme - Het cynisme en nihilisme van Nietzsche - Moderne varianten van cynisme en nihilisme - Het verschil dat Sloterdijk maakt tussen Cynisme en Kynisme - Het belang van het leven mét, of het overstijgen van, het cynisme en nihilisme om een menswaardig bestaan te kunnen denken en vooral leven

Cursusmateriaal P. van Tongeren, Het Europese Nihilisme; ondertitel: Friedrich Nietzsche over een dreiging die niemand schijnt te deren, Vantilt, Nijmegen 2012, ISBN 9789460040986 (Zelf aanschaffen).

Mogelijke achtergrondliteratuur: Goudsblom, Nihilisme en Cultuur, Meulenhoff Amsterdam, 1987.

P. Sloterdijk, Kritiek van de cynische rede, Boom, Amsterdam 2013.

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk.

De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Cursusnummer: 15WG05 Werkcollege: 15WG05w Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door 1 uur werkcollege Data en tijd Woensdag 28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt College: 10.15-12.00 uur Werkcollege: 12.00-13.00 uur, Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoorcolleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum aantal van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 15WG05 en 15WG05w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege.

Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 11

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

De Ethica van Spinoza De ‘Ethica’ van Benedictus de Spinoza (1632-1677), geschreven tussen 1661 en 1675, is een revolutionair boek. Spinoza breekt hierin met veel tot nu toe gangbare opvattingen over God, de mensen en de wereld. In de laatste delen van de ‘Ethica’ schrijft hij wat hij met zijn boek tracht te bereiken: hij wil niets minder dan mensen een realistische (zo illusiearm mogelijke) weg wijzen, leidend tot ‘ware en blijvende gemoedsrust’. De weg die hij uitzet moet een seculiere (niet-theïstische) weg zijn, gebaseerd op kennis, niet op geloof.

De docent zal in tien bijeenkomsten de achtergronden van Spinoza’s ondernemen toelichten en de tekst van de Ethica vervolgens in grote lijn op de voet volgen en uitleggen. Aan ieder deel van de Ethica worden twee bijeenkomsten besteed. In het bijzonder zal worden ingegaan op de betekenis en functie van het begrip ‘intuïtie’, de verhouding tussen ratio en intuïtie en op de betrekkingen tussen intuïtie en het dagelijkse leven.

De tekst van de Ethica staat bekend als zeer rijk, maar ook als niet gemakkelijk. Het is echter beslist mogelijk de hoofdlijnen van dit werk in heldere termen uit te leggen en daarbij te laten zien in welke opzichten Spinoza’s benadering ook voor de huidige tijd onverminderd van belang is. Vóór iedere bijeenkomst ontvangt iedere deelnemer een ‘plattegrond’ van wat in het komende college aan de orde wordt gesteld.

Cursusnummer: 15WG06 Docent Dr. Jeroen Bartels jjabartels@gmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Gebruikte tekst: Spinoza, Ethica.

Vertaald en ingeleid door Henri Krop, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2004.

Andere uitgaven (zoals bijvoorbeeld die van Nico van Suchtelen) kunnen ook worden gebruikt.

Tijdens de colleges worden aanvullende literatuursuggesties verstrekt.

Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015

Over de docent Dr. Jeroen Bartels is filosoof en doceerde geschiedenis van de moderne filosofie aan de universiteit van Groningen. Al jaren geeft hij cursussen voor de Senioren Academie. Sinds drie jaar verzorgt hij in de eerste helft van september een cursus op Lesbos.

Voor meer informatie: filosofie.lesbos@gmail.com

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 12

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Plato’s Politeia

Volgens een bekende typering van de 20e-eeuwse filosoof Whitehead is de geschiedenis van de westerse wijsbegeerte te beschouwen als een voetnoot bij de werken van Plato. Inderdaad kan de betekenis van Plato’s denken voor de Europese filosofie nauwelijks worden overschat.

Of het nu gaat om de kennisleer, de ethiek, de metafysica of de politieke filosofie, op al deze gebieden van de wijsbegeerte heeft Plato een blijvend stempel gedrukt.

Cursusnummer: 15WG07 Zijn talrijke dialogen, waarin zijn leermeester Socrates veelal een prominente rol vervult, lijken geen filosofische kwestie onaangeroerd te laten en zijn bovendien geschreven in een uitmuntende stijl, die ook vandaag de dag nog veel bewondering wekt.

In deze cursus bestuderen we de belangrijkste ideeën van Plato aan de hand van een van zijn bekendste en invloedrijkste dialogen, de Politeia (in de prachtige vertaling van Gerard Koolschijn, onder de titel: De ideale staat). Dit boek leent zich bij uitstek voor een dergelijke benadering, omdat allerlei wezenlijke elementen van Plato’s filosofie hierin samenkomen.

Programma Naast een gedetailleerde analyse van het begrip ‘rechtvaardigheid’ - in het kader waarvan Plato zijn leer over de ziel, zijn ethiek, zijn theorie over de menselijke deugden en zijn politieke opvattingen ontvouwt - wordt aandacht besteed aan de Ideeënleer, het metafysische fundament van Plato’s filosofie. Deze idealistische theorie wordt beschreven in de beroemde allegorie van de grot. Ook het vraagstuk van de positie van kunst, godsdienst en filosofie in het ideale staatsbestel wordt door Socrates en diens gesprekspartners uitvoerig en nauwgezet bediscussieerd. Een bespreking van de Politeia vormt daarmee een geschikte invalshoek om Plato’s belangrijkste begrippen en argumenten te leren kennen en om inzicht te verkrijgen in het wezen van zijn denken en het hart van zijn filosofie.

Docent Drs. Arend Klaas Jagersma Cursusvorm 10 colleges Data Vrijdag 30 januari t/m 17 april 2015, 27 februari en 3 april vervallen Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Plato, Politeia (vert. G. Koolschijn), Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2012 Uiterste inschrijfdatum 16 januari 2015

Over de docent Drs. Arend Klaas Jagersma studeerde filosofie in Amsterdam en was als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit te Groningen. Momenteel werkt hij als zelfstandig onderzoeker, o.a. aan een promotieproject over het denken van Ernst Cassirer (1874-1945). Daarnaast is hij werkzaam als docent filosofie en verbonden aan meerdere HOVO-instellingen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 13

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Rome - De Stad en de Wereld Aan de hand van een aantal saillante plaatsen in Rome waar bijzondere gebeurtenissen hebben plaatsgevonden zal de politieke en religieuze ontwikkeling van de stad in woord (lectuur van authentieke (vertaalde) teksten) en beeld geschetst worden. De bedoeling van deze opzet is om door een behandeling van een aantal ‘plaatsen van herinnering’ een inzicht te geven in de geschiedenis van Rome en de rol die de stad gespeeld heeft op het toneel van de wereldgeschiedenis. Deze ‘lieux de mémoire’ zullen in tien colleges door een aantal specialisten op het betreffende gebied behandeld worden.

Na de traditionele stichtingsdatum van 753 v.Chr. groeide de eenvoudige nederzetting die Rome was, al heel snel uit tot een stad en daarna tot een staat die bijna de hele toenmalig bekende wereld - de oecumene - zou gaan beheersen. In de eerste fase in de oudheid was dat vooral in militair opzicht, maar met de komst van het christendom werd Rome ook het religieuze centrum van een machtig imperium. Hoewel na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk de politieke en militaire macht van Rome langzaam verkommerde, werd de stad (Urbs) als religieus middelpunt steeds belangrijker als symbool van de eenheid van de christelijke wereld (Orbis). Er is geen stad in de wereld die zoveel betekend heeft als Rome. Niet alleen de architectuur van de stad en de beeldende kunsten zijn maatgevend gebleken, maar ook in de ideeëngeschiedenis heeft Rome met zijn literatuur een grote rol gespeeld. Begrippen als Capitool, Senaat en Forum (en vele andere) die gebaseerd zijn op locaties in Rome zouden zonder Rome niet bestaan hebben.

Programma 1. 29 januari - Inleiding tot de cursus - drs. Sjef Kemper De boog van Constantijn - dr. Jan Willem Drijvers 2. 5 februari - Het Rome van Romulus: van huttendorp naar stadsvorming dr. Thea L.Heres 3. 12 februari - ‘...en voor Augustus, de telg van de goden, een Altaar des Vredes...’ dr. Henk Schoonhoven 4. 19 februari - Aeneas in Rome: Vergilius als gids - dr. Hans Smolenaars 5. 5 maart - Richtingwijzers van Rome: de obelisken - drs Sjef Kemper 6. 12 maart - De eerste Kerktempel: het Pantheon. - drs. Sjef Kemper 7. 19 maart - De Witte Bergen in Rome: Santa Maria della Vittoria prof. dr. Hans Renner en drs. Sjef Kemper 8. 26 maart - De triomftocht van de heilige apostel Andreas door Rome dr. Zweder von Martels 9. 2 april - Het Vaticaan - dr. Jan de Jong 10. 9 april - Het einde van pauselijk Rome en het begin van het verenigde Italië: de Porta Pia - prof. dr. Doeko Boscher

Cursusnummer: 15WG08 Coördinatie Drs. J.A.R. Kemper j.a.r.kemper@rug.nl Cursusvorm 10 colleges door verschillende docenten Data Donderdag 29 januari t/m 9 april 2015, 26 februari vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 10,Uiterste inschrijfdatum 15 januari 2015 Bijzonderheden Bij voldoende belangstelling is het mogelijk de cursus af te sluiten met een reis naar Rome, waarbij alle behandelde lieux de mémoire (en nog meer) met eigen ogen aanschouwd kunnen worden.

Meer informatie over de inhoud van de verschillende colleges vindt u op de website van de Senioren Academie.

Over de coördinator Sjef Kemper studeerde Klassieke Talen aan de Universiteit van Amsterdam, werkte daarna aan de Thesaurus Linguae Latinae te München en was voorts tot zijn pensionering universitair docent Latijn aan de RuG. Hij specialiseerde zich in de interactie tussen teksten en materie en hij begeleidde vele reizen naar Italië voor studenten en alumni.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 14

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De Etrusken

Een waas van geheimzinnigheid De Etrusken leefden meer dan 2500 jaar geleden in het huidige Italië. Zij woonden in het gebied ten noordwesten van Rome. Toch hadden zij daar volgens sommige antieke Griekse schrijvers niet altijd gewoond en waren zij afkomstig uit Klein-Azië. De herkomst van de Etrusken was al in de oudheid onderwerp van veel discussie.

Deze waas van geheimzinnigheid bleef bestaan, mede omdat in het meer recente verleden duidelijk werd dat de taal van de Etrusken niet een Indo-Europese taal is. Dat de Etrusken tot in het recente verleden vaak gezien werden als een mysterieus volk blijkt uit het feit dat ‘Het Geheim van de Etrusken’ een vaak gebruikte titel is van boeken en tentoonstellingen. Inmiddels wordt er meer genuanceerd gedacht over het mysterie van de Etrusken. Mede dankzij onderzoek van de Italiaanse archeoloog Massimo Pallottino is duidelijk geworden dat de Etrusken helemaal niet zo geheimzinnig zijn als iedereen lange tijd gedacht heeft. Toch blijven er bij de bestudering van de Etrusken en hun cultuur genoeg vragen over.

Programma Tijdens deze cursus wordt in vijf colleges ingegaan op de herkomst van de Etrusken en op de ontwikkeling van de Etruskische cultuur. Het eerste college zal een introductie zijn op de geschiedenis van het onderzoek naar het geheim van de Etrusken. In de daaropvolgende colleges zullen de verschillende cultuurperioden van de Etrusken worden behandeld: Villanova, Oriëntaliserend, Archaïsch, Klassiek en Hellenistisch. Bij de bestudering van deze verschillende periodes zal aandacht worden besteed aan de materiële cultuur. Daarbij komen niet alleen voorwerpen aan bod die gemaakt zijn van verschillende soorten materiaal zoals goud, brons of gebakken klei maar wordt ook aandacht besteed aan grafschilderingen en tempelsculptuur. Verder zullen Etruskische steden, huizen en verschillende grafgebruiken worden behandeld. Gewapend met deze kennis zal de cursist ongetwijfeld meer plezier beleven aan het bezoek van een museum met een collectie Etruskische kunst.

Cursusnummer: 15WG09 Docent Dr. Marjan Galestin m.c.galestin@rug.nl Cursusvorm 5 colleges Data Dinsdag 3 februari t/m 10 maart 2015, 24 februari vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 105,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 20 januari 2015 Bijzonderheden Het materiaal voor deze cursus wordt niet op de website van de Senioren Academie geplaatst. Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Marjan Galestin was verbonden aan het instituut voor Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen. De Etruskische archeologie heeft haar bijzondere belangstelling.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 15

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De Kelten

Opkomst en ondergang van een geheimzinnige cultuur

Rond 500 voor het begin van onze jaartelling duiken de Kelten op in de Griekse geschiedschrijving, bij Hekataios van Milete. Deze keltoi is de eerste bevolkingsgroep in het prehistorische Europa wier naam schriftelijk aan ons is overgeleverd.

Cursusnummer: 15WG10 Volgens Hekataios en Herodotus woont deze groep zowel in het brongebied van de Donau als in het achterland van Massilia (Marseille). In de volgende eeuwen komen de Kelten voor in Griekse en Romeinse geschriften als keltoi, galli en celtae. Met deze namen werden de verschillende stammen benoemd die destijds in grote delen van Europa te vinden waren. Maar zowel in etnisch als politiek opzicht vormden zij geen eenheid.

Toch blijkt uit hun materiële nalatenschap een gemeenschappelijke identiteit: een verwantschap die zich uitdrukt in kunst en handwerk, en ook in taal en religie. De basis voor hun economische activiteiten lag in de winning en verwerking van ijzer, brons en zout. Traditioneel worden de Hallstatt- en Latènecultuur onderscheiden.

Programma De cursus behandelt de opkomst en betekenis van de Kelten en hun cultuur in Europa.

De bloeitijd van de 7e en 6e eeuw v. Chr. in Zuid-Duitsland, Oostenrijk en Frankrijk. De bouw van oppida vanaf de 6e eeuw op strategisch gelegen plaatsen aan handelsroutes.

De neergang van de Galliërs door toedoen van Caesar tot de laatste uithoek waar een Keltisch sprekende bevolking kon standhouden in Ierland en Bretagne.

Docent Dr. Tineke Looijenga j.h.looijenga@rug.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 3 februari t/m 17 maart 2015, 24 februari vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 20 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving. Bij voldoende belangstelling wordt de mogelijkheid onderzocht om onder begeleiding van de docente een reis naar Zuid-Frankrijk te maken.

Over de docent Tineke Looijenga studeerde Oudgermanistiek aan de RUG en promoveerde in 1997 op de oudere runeninscripties van Europa. In 2003 kwam de handelseditie uit van haar proefschrift Texts and Contexts of the Older Runic Inscriptions, bij Brill Academic Publishers. Sinds 1999 is zij als senior consultant werkzaam bij de afdeling Research & Valorisation van de RUG.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 16

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Venetië: geschiedenis van een 1000-jarige Republiek Opkomst, ondergang en herrijzen van een opmerkelijke stad Wie tegenwoordig aan Venetië denkt, krijgt associaties met een stad in het water, met carnaval, met romantiek en met veel oud en contemporain cultureel erfgoed. Er was echter een tijd dat deze Koningin van de Adria een uiterst belangrijke handelsmogendheid was in het Oostelijk Middellandse Zeegebied. Deze cursus zal niet alleen de nadruk leggen op de tijd van de Republiek maar er zal ook uitgebreide aandacht zijn voor het Venetië onder Oostenrijks en Italiaans bestuur.

Deze cursus gaat over de geschiedenis van Venetië. Haar opkomst, haar functioneren als vroegmoderne grootmacht en haar ondergang. Ooit was de stad, als heerseres van Cyprus en Kreta, de intermediair tussen het Midden-Oosten, het Byzantijnse en later Turkse Rijk en de rest van de wereld. Maar... Venetië was ook een militaire macht van betekenis, die in staat was, door middel van een grootschalig vroegmoderne industrieel complex - genaamd Het Arsenaal - binnen zeer korte tijd een vloot te bouwen. Natuurlijk zullen deze colleges niet alleen gaan over militaire, diplomatieke en internationaalpolitieke gebeurtenissen. Venetië staat immers ook voor bouwkunst, schilderkunst (bijvoorbeeld Tintoretto en Canaletto), muziek (Vivaldi), glaskunst (Merano) en voor schelmenstreken (Casanova). Maar ook het post-Republikeinse Venetië bleef fascinerend: nu ging het niet meer om specerijen of territoriaal gewin maar om plezier en romantiek.

Het laatste college zal handelen over het huidige Venetië met al haar uitdagingen en problemen.

Programma 1. Het Romeinse verleden, de Volksverhuizingen en het eerste begin; de connecties met Byzantium College 2. Venetië en Karel de Grote; een beginnende expansie (9de eeuw) 3. De staat formeert zich; staatsinstellingen en Oostelijke Expansie 4. Het grote verraad: de 4de Kruistocht; de verzwakking van het Byzantijnse Rijk: een fatale fout?

5. Een nieuwe tegenstander: de Ottomanen: Venetië in een veranderende wereld 6. Een langzame verzwakking: Venetië en West-Europa 7. Een Glorieuze 18de eeuw?

8. De Ondergang, de zoektocht naar een nieuwe identiteit 9. Venetië onder Oostenrijks en Italiaans bestuur 10. Het huidige Venetië

Cursusnummer: 15WG11 Docent Prof. dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge j.s.a.m.van.koningsbrugge@rug.nl Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 22 januari t/m 2 april 2015, 26 februari vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 8 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus wordt verzorgd door het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen.

Over de docent Prof. dr. J.S.A.M. (Hans) van Koningsbrugge is hoogleraar Russische geschiedenis en politiek. Hij is directeur van het Nederland-Rusland Centrum én van het evenzeer aan de Rijksuniversiteit Groningen verbonden Centre for Russian Studies. Hij is betrokken bij de minoren masteropleiding Midden- en Oost-Europastudies en specialist in de Europese geschiedenis van de 18e eeuw.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 17

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Europa in het Interbellum

Van oorlog naar oorlog De benaming interbellum (letterlijk: tussen de oorlog) geeft al aan wat er mis ging: na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) volgde nog een tweede oorlog (1938/1939-1945). Het ontstaan van de Tweede Wereldoorlog kan echter niet volledig verklaard worden door ‘open eindes’ die de Eerste Wereldoorlog had achtergelaten. Deze cursus legt de nadruk op de ontwikkelingen op het Europese continent en de internationale betrekkingen waarbinnen de Tweede Wereldoorlog heeft kunnen ontstaan.

Hoe kon het zijn dat zo’n 20 jaar nadat het Europese continent de massale vernietiging van de Eerste Wereldoorlog had meegemaakt er nogmaals een conflict van haast apocalyptische proporties uitbrak. De vele open wonden die de vredesverdragen van Versailles, Trianon en St. Germain open lieten na de Eerste Wereldoorlog, zoals de grote Duitse en Hongaarse minderheden die in nieuw ontstane staten zoals Tsjechoslowakije bestonden, zijn uiteraard van invloed geweest, maar zijn geen sluitende verklaringen. Het interbellum was toch vooral een tijd waarin diverse ideologieën elkaar beconcurreerden en poogden te bewijzen dat zij gelijk hadden en dat hun antwoord op de grote economische en maatschappelijke vraagstukken van het tijdperk het enige juiste was. In West-Europa voerden landen na de Eerste Wereldoorlog veelal algemeen kiesrecht in: de weg naar een ‘liberale’ democratie was overduidelijk ingezet. Sommige andere landen opteerden echter voor een totalitaire ideologie. Het communisme en het fascisme (en als extensie daarvan het Nazisme) verwierpen niet alleen de liberale democratie, maar ook elkaar. Hoe kwamen deze ideologieën aan de macht en welke rol speelt de algemene onvrede over de vrede van 1918/1919 daarin? Hoe ontwikkelden zich de internationale betrekkingen zich tijdens het interbellum. Het meest spraakmakende van deze totalitair ingestelde landen waren het fascistische (Nazi)-Duitsland en de Communistische Sovjet-Unie. Maar ook in andere landen, zoals Italië en Spanje zouden totalitaire ideologieën zegevieren. De nieuwe staten in Midden-Europa, waren op Tsjechoslowakije na, ook geen toonbeeld van democratie. In deze cursus bekijken we deze ontwikkelingen nauwgezet om vervolgens te eindigen met het diplomatieke spel in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog.

Cursusnummer: 15WG12

1. Inleiding: de nieuwe wereldorde na WO I en de open wonden van ‘Versailles’.

2. De Sovjet-Unie: het ontsporen van de Russische revolutie (1917-1939).

3. Italië: ‘oerfascist’ Mussolini aan de macht (1922-1945).

4. Duitsland: van de democratie van Weimar naar Hitlers Nazi-Duitsland (1918-1939).

5. Spanje: de Spaanse Burgeroorlog de eerste ideologische strijd tussen ‘links’ en ‘rechts’ en generale repetitie voor WO II (1936-1939).

6. Tegenpolen in Midden-Europa: het dictatoriale Hongarije van Horty en het democratische Tsjechoslowakije.

7. Polen: een tussenweg tussen democratie en dictatuur en internationale betrekkingen tot Locarno (1918-1925).

8. Economisch herstel na WO I. 9. Internationale betrekkingen van Locarno tot München (1938).

10. Waar waren de Verenigde Staten? Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Uiterste inschrijfdatum 8 januari 2015

Docent Nicolaas Kraft van Ermel, MA Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 22 januari t/m 2 april 2015, 26 februari vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs

Bijzonderheden Deze cursus wordt verzorgd door het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen.

Over de docent Nicolaas A. Kraft van Ermel is historicus gespecialiseerd in contemporaine geschiedenis van Rusland, Oekraïne en Polen; zijn bredere expertise is gelegen in de Europese geschiedenis van de 20ste eeuw. In 2011 studeerde hij af aan de Research Master Modern History and International Relations.

Sinds 2012 is hij werkzaam aan het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 18

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Berlijn

De lange schaduw van de val van de Muur Berlijn is een fascinerende stad, die bij Nederlanders steeds populairder wordt. Maar wat zijn de achtergronden en ontwikkelingen van deze metropool, die na de Wende de nieuwe hoofdstad van het herenigde Duitsland is geworden? In zes hoorcolleges - een herhaling van afgelopen herfst, vanwege het grote aantal belangstellenden - krijgt u een degelijk kijkje achter de schermen. Aanleiding hiervoor is het feit dat eind 2014 uitbundig is herdacht dat 25 jaar geleden, op 9 november 1989, de Muur is gevallen. Deze val dreunt in Berlijn tot op heden na.

De geslechte Berlijnse Muur is het zinnebeeld van het einde van de Koude Oorlog en de hereniging van Oost- en West-Europa. In de hoorcolleges zullen we bekijken wat het onvergetelijke jaar 1989 voor Berlijn heeft betekend en welke gevolgen het tot op heden heeft.

Als ongewone en spannende insteek leest u ter voorbereiding een Berlijn-detective: Gedeelde stad, geheelde stad. Dit op historische feiten gebaseerde boek, dat door de docent is geschreven, krijgt u als cursusmateriaal toegestuurd. De plot speelt in het heden, maar de wortels ervan reiken terug tot de Wende van 1989 en de tijd daarvoor.

Vanuit Oost-Berlijns perspectief wordt belicht wat er sindsdien is gebeurd. Hoe ‘geheeld’ is de stad werkelijk?

Allerlei gebeurtenissen die in de detective worden aangestipt komen in de hoorcolleges uitvoeriger ter sprake. Elke bijeenkomst wordt ruimschoots geïllustreerd met powerpointbeelden. De cursus is zowel bedoeld voor geïnteresseerden die nooit in Berlijn zijn geweest, als voor diegenen die Berlijn kennen en hun kennis van de stad en de bijzondere Duitse geschiedenis willen verdiepen.

Programma In de zes hoorcolleges worden vele facetten behandeld van Berlijn, de hereniging en de gevolgen ervan tot vandaag de dag, waaronder: - - - -

De Wende en de hereniging in 1989: van euforie naar frustratie De hereniging economisch bekeken: de Treuhand en de uitverkoop van de DDR Hedendaagse ostalgie en trauma’s van Oost-Duitsers Terugblik naar markante stukken DDR-verleden in Berlijn: de Ausbürgerung van Wolf Biermann, de Stasi-gevangenis, de alternatieve cultuur van Prenzlauer Berg, de vredesbeweging binnen de kerk - De veranderde architectuur van Berlijn - o.a. regeringswijk, Unter den Linden, keizerlijk slot, Prenzlauer Berg - en consequenties voor de Berlijners - De Wende-literatuur: Duitse romans die over de Wende en haar gevolgen gaan en grotendeels in Berlijn spelen

Cursusnummer: 15WG13 Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges Data donderdag 5 februari t/m 19 maart 2015, 26 februari vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Marianne Vogel, Gedeelde stad, geheelde stad (uitgeverij Aspekt, Soesterberg 2012).

Dit boek wordt tijdens het eerste college uitgedeeld. Als u het al voor het begin van de cursus wilt lezen, kunt u het boek ook in de twee weken voorafgaand aan de cursus bij het Bureau van de Senioren Academie ophalen (tussen 9.00 en 12.00 uur). De kosten voor het boek worden tegelijkertijd met de cursuskosten in rekening gebracht.

Uiterste inschrijfdatum 22 januari 2015

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper.

In haar advies- en coachpraktijk De Bosvogel te Zuidhorn begeleidt zij cliënten. Daarnaast geeft ze cursussen en leesgroepen. Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen; Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 19

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Beeldhouwkunst (2) Leer de verschillende stijlen herkennen en oefen het analyseren van beeldhouwwerken. In deze cursus vervolgen we het kunsthistorische overzicht van de westerse beeldhouwkunst tot ongeveer 1990.

Eeuwenlang schiepen westerse beeldhouwers hun beelden naar het voorbeeld van de oudheid met technieken als hakken, modelleren, gieten en materialen als steen, metaal, keramiek en hout. Het ging om figuratieve beeldhouwkunst die voornamelijk was gebaseerd op de nabootsing van de zichtbare werkelijkheid. Aan het begin van de twintigste eeuw werd met die traditie gebroken en ontstond de abstracte sculptuur, waarin aanvankelijk nauwelijks en later helemaal geen verwijzing meer was naar de herkenbare werkelijkheid. Tegelijkertijd bleven klassiek georiënteerde beeldhouwers bestaan en waren er kunstenaars die abstracte en figuratieve vormen combineerden.

In de loop van de twintigste eeuw zetten de vernieuwingen zich voort en werd de ruimte op spectaculaire manieren veroverd, zoals met assemblages, performances, beweging, licht, installaties, proceskunst, environments, primary structures en land-art. Er werd een enorm scala aan nieuwe onderwerpen, technieken, materialen, werkmethodes en uitdrukkingswijzen aan de beeldhouwkunst toegevoegd en een compleet nieuwe vormentaal geboren. De beeldhouwer verlegde de grenzen van traditionele technieken en compositieprincipes met o.a. lassen, constructies van verschillende materialen, collages, readymades, arrangeren en groeperen.

Programma Te behandelen kunstenaars zijn onder andere: Kenneth Armitage, Robert Arneson, Fernando Botero, Sir Anthony Caro, Barry Flanagan, Robert Graham, Eva Hesse, Fritz Koenig, Jeff Koons, Marino Marini, Robert Morris, Louise Nevelson, George Rickey, George Segal, Richard Serra en David Smith.

De kunstenaars en sculpturen worden geplaatst in de cultuurhistorische context en er wordt aandacht besteed aan de bron van inspiratie, nieuwe productiemethoden, materialen en technieken.

Cursusnummer: 15WG14 Docent Drs. Miranda van Gelderen Cursusvorm 7 colleges Data Vrijdag 6 maart t/m 24 april 2015, 3 april vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 158,Cursusmateriaal Duby, G. and Jean-Luc Daval (eds)., Sculpture: From Antiquity to the Present Day, 2013, eerste druk, uitgever Taschen. Prijs € 36,95 (zelf aanschaffen).

Uiterste inschrijfdatum 20 februari 2015

Over de docent Drs. Miranda van Gelderen is kunsthistorica en geeft cursussen en lezingen aan verschillende instellingen (o.a.: Klassieke Academie voor Beeldende kunst in Groningen, HOVO) over kunstgeschiedenis, architectuurgeschiedenis en archeologie. Daarnaast verzorgt ze stadswandelingen en excursies. Speciale aandachtsgebieden: algemene kunstgeschiedenis, beeldhouwkunst, de 17de eeuwse schilderkunst van de Noordelijke Nederlanden, materieel onderzoek van kunstvoorwerpen en byzantijnse- en islamitische beeldende kunst en architectuur.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 20

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Topmusea van de wereld

Rembrandt´s Danaë in de Hermitage St. Petersburg, las Meninas van Velàzquez in het Prado, Picasso´s Demoiselles d´Avignon in het MoMA New York. In deze cursus krijgt u per college een rondleiding vanuit uw stoel door een topmuseum: het Louvre, het Hermitage, het Metropolitan Museum of Art. U ziet de highlights in de collecties van topmusea over de hele wereld.

Cursusnummer: 15WG15 Behalve aan de mooiste en belangrijkste werken in de collecties wordt er aandacht besteed aan de musea zelf, aan het bijzondere gebouw (zoals de Hermitage of de bijzondere architectuur van het Guggenheim van Frank Lloyd Wright) en de totstandkoming van de collecties. Het Rijksmuseum is ontstaan vanuit een koninklijke verzameling, evenals de Hermitage. De Amerikaanse musea ontstonden vanuit privécollecties geschonken door mecenassen zoals de Rockefellers en de Guggenheims.

Sommige kunstwerken hebben zelf een bijzondere geschiedenis en nemen een speciale plaats in, zoals de Nikè van Samotrace in het Louvre of de Hellepoort van Rodin in het Musée d’Orsay.

Programma

Docent Drs. Ellen van der Vecht ellenvandervecht@hotmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt Tijd 11.00-13.00 uur

Musea en collecties die tijdens de colleges aan de orde komen: Nederland: Rijksmuseum en Mauritshuis Engeland: Tate Gallery en Tate Modern Frankrijk: Het Louvre en Musée d’Orsay en Musée Picasso Italië: Vaticaanmuseum Spanje: Prado St Petersburg: Hermitage Verenigde Staten: Museum of Modern Art en Guggenheim Museum (New York) en Metropolitan Museum of Art (New York)

Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs met korte informatie over de getoonde kunstwerken Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015

Over de docent Drs Ellen van der Vecht geeft als kunsthistorica les op verschillende gebieden van de kunstgeschiedenis, met als specialisaties Italiaanse renaissance en de beeldende kunst van de 19-20e eeuw.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 21

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Leescursus antropologie

Van veldwerk tot monografie Tijdens dit college wordt u meegenomen op een prikkelende ontdekkingsreis van Papoea-Nieuw Guinea tot Zuid-Amerika. We zullen lezen over de kula ring in de Trobriand eilanden, over het belang van vee voor de Nuer in Zuid Soedan, en over rituelen en gebruiken. Door het lezen van selecties uit monografieën en artikelen zullen we ons verdiepen in verschillende (sub)culturen en hoe mensen verspreid over verschillende continenten op diverse wijze betekenis geven aan de wereld om zich heen. Tevens biedt de cursus inzicht in de ontwikkeling van antropologische theorievorming.

Deze collegereeks is te volgen als vervolg op de cursus ‘Inleiding in de Culturele Antropologie’, maar is ook goed op zichzelf staand te volgen. De cursus geeft een levendig overzicht van antropologische stromingen en verschaft inzicht in verschillende culturen door de tijd heen en verspreid over de hele wereld.

Een paar van de antropologen die aan bod zullen komen tijdens de cursus zijn Bronislaw Malinowski, E.E. Evans-Pritchard, Margaret Mead, en Philippe Bourgois.

Tijdens de 10 weken van deze cursus leest u door de docent samengestelde selecties uit antropologische literatuur. De colleges zijn een combinatie van hoor- en werkcollege. De docent zal de theoretische kaders uiteenzetten en context van de literatuur schetsen, en gezamenlijk wordt de inhoud van de literatuur besproken.

Daarnaast is er ruimte om uw eigen ervaringen en opvattingen in vergelijking met andere culturen ter discussie te stellen.

Cursusnummer: 15WG16 Docent Dr. Elisabeth Moolenaar Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 27 januari t/m 7 april 2015, 24 februari vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Reader, verkrijgbaar via de docent, ca. € 35,Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Elisabeth Moolenaar heeft in Amsterdam en Boston antropologie gestu­ deerd, en onderzoek gedaan in de Verenigde Staten en China. Ze is als Fulbright fellow gepromoveerd aan een Amerikaanse universiteit. Haar specialismen zijn immigrantengroepen, identiteit, etniciteit, gender en globalisering en transnationalisme.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 22

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Oorzaken en achtergronden van delinquent gedrag in de huidige samenleving Individuele en maatschappelijke gevolgen van een weerbarstig fenomeen Criminaliteit, variërend van hinderlijke overlast tot ernstige geweldsmisdrijven, brengt de samenleving bij voortduring in beweging. Wat is het effect van criminaliteit op de ‘gewone mensen’ en hoe is de reactie van politie en justitie. Welke wisselwerking komt er op gang tussen de bevolking, die steeds meer roept om vergelding, en een overheid die repressie en zero tolerance belooft, maar daarmee dit kwaad niet voor eens en altijd weet te beteugelen.

In deze cursus zal een juridisch, psychologisch en soms rechtsfilosofisch denkkader worden aangereikt om een eigen oordeel te kunnen vormen ten aanzien van de door de media en overheid opgeroepen emoties rond delinquent gedrag enerzijds en de feitelijke omstandigheden anderzijds.

Waarom is het zo moeilijk voor de maatschappij om met het verschijnsel misdaad te leven? Een objectiverende benadering is onmisbaar om meer vat te krijgen op deze zoveel emoties oproepende materie. De cursus is dan ook gericht op het geven van achtergronden en de historische ontstaansgeschiedenis van actuele thema’s in relatie tot de modernere, wetenschappelijke inzichten. Actuele thema’s hierbij zijn de toekomst van het TBS stelsel, de toename van psychisch gestoorden in het gevang, de fundamentele rol van agressie in delinquent gedrag, zijn onze wetten toereikend voor het sanctiebeleid, pedofilie, jeugdcriminaliteit.

Programma 1. Geschiedenis van het gevangeniswezen, vergelding en preventie, vrijheid en verantwoordelijkheid, schuld en boete, humanisering versus repressie, de betekenis van politiek en media in de zich verhardende samenleving, verschillende rollen van rechter, officier van justitie en advocaat.

2. Wetenschappelijke opvattingen over delinquent gedrag, van Lombroso tot neurobiologie, de rol van agressie, is iedere delinquent gestoord, patiënt of delinquent, aanleg of milieu, ‘mad or bad’.

3. Persoonlijkheidsstoornissen en jeugddelinquentie.

4. Van justitie, reclassering en verslavingszorg.

5. De totstandkoming van de tbs, wanneer tbs-oplegging, de praktijk in de klinieken, huidige kritiek op het stelsel, is er toekomst voor de tbs. De combinatie gestoord en gevaarlijk, delict scenario, recidivekans, risicotaxatie.

6. Gevaarlijke gekken of gekke gevaarlijken? De combinatie gestoord en gevaarlijk.

BOPZ, dwangopnames in de ggz, klinische en ambulante mogelijkheden. Seksueel gestoorde daders.

Cursusnummer: 15WG17 Docent Mr. Klaas van Tuinen kvantuinen@home.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 27 januari t/m 10 maart 2015, 24 februari vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Mr. Klaas van Tuinen, 1946. Voorheen directeur van de gevangenis Norgerhaven te Veenhuizen en de Forensisch Psychiatrische Kliniek van GGZ Drenthe. Thans psychotherapeut en psychoanalyticus in eigen praktijk. Part-time docent bij de opleiding van psychiaters, psychologen en juristen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 23

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Democratie, weet iemand iets beters?

Veel mensen zijn - terecht of ten onrechte - van mening dat de organisatie van onze maatschappij veel gebreken vertoont. Nederlanders hebben in vergelijking met het buitenland nog veel vertrouwen in politici en politieke partijen, maar meer dan een ruime vijf wordt aan de politiek niet gegeven. In Europa ligt het rapportcijfer gemiddeld op 3,5 met een behoorlijke spreiding naar boven en beneden. Is de democratie in gevaar ? Of moeten wij bij lage opkomstcijfers bij verkiezingen concluderen dat de burgers wel tevreden zijn ? Zijn er alternatieven voor verkiezingen, of moeten wij het kiesstelsel reorganiseren? Deze en nog veel andere vragen komen aan de orde in vier colleges, waarin veel plaats is voor discussie.

‘Democratie’ is een betwist begrip en ook over de democratie als organisatie van de maatschappij wordt verschillend gedacht. Werkt de democratie wel? En als zij werkt, werkt zij dan goed? Wat zijn de voordelen/nadelen van democratische besluitvorming?

Welke vormen van democratie komen voor; denk aan directe/indirecte democratie.

Maar denk ook aan geld- en diploma-democratie. Bij indirecte democratie krijgen wij te maken met kiesstelsels. Wat voor soorten kiesstelsels komen wij in de praktijk tegen.

Bij democratie denken wij ook aan rechtsstaat en grondrechten. Zitten die aan elkaar vast, of kunnen zij los van elkaar bestaan. Democratie kan verder op nationaal niveau worden bekeken, maar hoe zit het ‘hogerop’? En ten slotte, is democratie een oude verworvenheid of een oud probleem; of zijn in het recente verleden nieuwe problemen ontstaan? Kortom, een menigte aan vragen en (hopelijk enige) antwoorden in deze vierweekse cursus.

Programma College 1 - 26 januari - Over ‘democratie’ en democratie.

Een zeer korte inleiding over de geschiedenis. Wat betekent ‘democratie’ en hoe is de stand van zaken?

Cursusnummer: 15WG18 Docent Prof. mr. drs. J. Th. Degenkamp Cursusvorm 4 colleges Data Maandag 26 januari t/m 16 februari 2015 Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2015

College 2 - 2 februari - Welke vormen van democratie bestaan er?

Wat zijn de voordelen/nadelen van die verschillende vormen?

College 3 - 9 februari - De gelaagde democratie; lokaal-provinciaal-nationaal-Europees.

College 4 - 16 februari - De democratie; een stabiele of een kwetsbare organisatie?

Bedreigingen en kansen. Democratische lente of democratische herfst?

Enkele voorlopige conclusies.

Over de docent Professor Degenkamp is emeritus hoogleraar rechtswetenschap, Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 24

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Thomas Piketty en het kapitaal van de 21ste eeuw De Franse econoom Thomas Piketty heeft een vuistdik boek geschreven over de ontwikkelingen in de economische ongelijkheid in de afgelopen driehonderd jaar. Zijn boek beperkt zich overigens niet tot een historische analyse, Piketty gaat ook na welke ontwikkelingen ons in de 21ste eeuw vermoedelijk staan te wachten. Zijn werk is dan ook door sommige critici omschreven als tegelijk wetenschappelijk nauwgezet èn politiek visionair.

De oorspronkelijke, Franse editie is van 2013, maar het boek heeft pas wereldwijd de aandacht getrokken na de verschijning van de Engelse vertaling in mei 2014. Ook in de Nederlandse pers is ruim aandacht besteed aan het boek en aan de discussies en controverses waartoe het sindsdien aanleiding heeft gegeven.

Het boek is zonder meer belangrijk, al was het alleen maar omdat het ons het tot nu toe meest volledige en genuanceerde overzicht geeft van de lange termijn ontwikkelingen in ongelijkheid, niet alleen in de westerse landen, maar wereldwijd. Zijn toekomstverkenningen en de door hem voorgestelde remedies stemmen tot nadenken en discussie.

In de cursus worden de analyses van Piketty uitgebreid besproken en toegelicht. Daarbij wordt het boek geplaatst in de wijdere context van (het onderzoek naar) ongelijkheid.

Speciale aandacht wordt besteed aan de Nederlandse ontwikkelingen in ongelijkheid.

Eveneens wordt ingegaan op de discussies en controverses die rond het boek zijn ontstaan. De Nederlandse vertaling van het boek verscheen in oktober 2014.

Cursusnummer: 15WG19 Docent Dr. Henk van Goor h.vangoor@inter.nl.net Cursusvorm 4 colleges Data Maandag 2 t/m 23 maart 2015 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Aanbevolen: Thomas Piketty, Le capital au XXI siècle (Paris: Éditions du Seuil, 2013); Engelse vertaling: Capital in the Twenty-First Century (Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press, 2014); Nederlandse vertaling: Kapitaal in de 21ste eeuw (Amsterdam: De Bezige Bij, 2014). U dient het boek zelf aan te schaffen. Hand-outs.

Uiterste inschrijfdatum 16 februari 2015

Over de docent Dr. Henk van Goor, socioloog, was tot zijn pensionering in 2012 verbonden aan de Vakgroep Sociologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij heeft zich in onderwijs en onderzoek vooral bezig gehouden met thema's als collectieve actie, macht en invloed, maatschappelijke ongelijkheid, sociale problemen en afwijkend gedrag, overheidsbeleid, verzorgingsstaat en de kwaliteit van sociaalwetenschappelijk onderzoek.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 25

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Leeskamer

Levenskunst en geluk ‘Geluk’ is een actueel en populair begrip. De OECD levert jaarlijks een Wereld Geluks Rapport waarin Nederland zeer hoog scoort. Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau en het CBS onderzoeken geluk bij Nederlanders, en veel onderzoek is door de Erasmus Universiteit verzameld in een grote Database of Happiness.

Al met al trekt de vraag naar geluk vandaag de dag veel aandacht. Daarom staat geluk dit seizoen centraal in de Leeskamer Levenskunst. We onderzoeken deze fascinerende kwestie met behulp van drie spraakmakende auteurs.

In veel onderzoeken naar ‘geluk’ worden vooral zaken gemeten waar een individu weinig invloed op heeft, zoals gezondheid, inkomen, levensverwachting en keuzevrijheid. Maar hoe staat het met de soort geluk die je zelf kunt beïnvloeden? Wat houdt geluk voor mensen uiteindelijk in? Wat is de beste definitie van geluk? En hoe bereik je geluk, of hoe kun je er meer van krijgen?

De drie uitgekozen boeken, die we in zes discussiebijeenkomsten zullen bespreken, geven elk hun eigen antwoord op deze vragen. De bekende auteur John Izzo filterde uit honderden interviews vijf manieren om geluk (een ‘goed leven’) te bereiken en te ervaren. Mark Nepo legt de nadruk op luisteren naar het leven, waardoor je in alle veranderingen zo dicht mogelijk blijft bij wat er werkelijk toe doet. Nepo’s boek won in 2012 de prijs van de stichting Boeken voor een Beter Leven. En de gerenommeerde docent Pema Chödrön bespreekt een ‘lichter leven’ vanuit de drie boeddhistische geloftes: geen kwaad doen, zorg hebben voor elkaar, en de wereld accepteren zoals die is. Als deelnemer wordt u uitgenodigd deze boeken vooraf te lezen, en eventuele oordelen of kritiek op te schorten. In de bijeenkomsten gaat het erom de inbreng van de schrijvers met elkaar te beleven, en inspirerende kanten van geluk als een vorm van levenskunst te ontdekken.

Programma 1. Inleiding in het thema en bespreking van John Izzo: De vijf geheimen van een goed leven, Forte: Baarn 2012. ISBN 978-90-5877-961-8.

2. Verdere bespreking van De vijf geheimen van een goed leven.

3. Bespreking van Mark Nepo: 7000 manieren om te luisteren naar het leven, Servire: Utrecht/Antwerpen 2013. ISBN 978-90-215-5361-0.

4. Verdere bespreking van 7000 manieren om te luisteren naar het leven.

5. Bespreking van Pema Chödrön: Omarm de wereld. Omgaan met onzekerheid en verandering, Ten Have: Kampen 2013. ISBN 978-90-259-0219-3.

6. Verdere bespreking van Omarm de wereld en terugblik op het thema als geheel.

Cursusnummer: 15WG20 Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 werk/discussiecolleges, om de twee weken Data Donderdag 5 februari en 19 februari, 5 en 19 maart en 2 en 16 april 2015 Tijd 14.00-16.30 uur Cursusprijs € 130,Cursusmateriaal Zie programma Uiterste inschrijfdatum 22 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Tevens cursusmateriaal: zelf aanschaffen en lezen.

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper.

In haar advies- en coachpraktijk De Bosvogel te Zuidhorn begeleidt zij cliënten. Daarnaast geeft ze cursussen en leesgroepen. Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen; Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 26

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Inleiding tot de Russische muziekgeschiedenis van de 20e eeuw

Sjostakovitsj in context De Russische muziekgeschiedenis van de 20e eeuw heeft veel meer te bieden dan alleen maar Sjostakovitsj en Prokofjev. Deze cursus ‘Sjostakovitsj in context’ behelst mede een introductie tot repertoire uit de levensjaren van Sjostakovitsj dat ligt te wachten om in West Europa te worden ontdekt.

Cursusnummer: 15WG21

Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) groeide op in de Sovjet-Unie en zijn artistieke loopbaan is in hoge mate gekleurd door de nieuwe politieke orde in Rusland. Dat Sjostakovitsj het grootste muzikale talent van zijn generatie was, was in Rusland in de jaren ‘30 al een uitgemaakte zaak. Zijn oeuvre vormt dan ook de afspiegeling van een leven, waarin de politieke machthebbers het talent enerzijds te hunner bate wilden inzetten en er anderzijds zorg voor droegen dat het talent aan het lijntje werd gehouden.

Docent Dr. Marcel Zwitser mszwitser@ziggo.nl

In de jaren van de Koude Oorlog gold de muziek van Sjostakovitsj in West-Europa als politiek suspect, maar in de vroege jaren ‘80 sloeg deze houding diametraal om.

Met name de gebeurtenissen rond Sjostakovitsj opera Lady Macbeth van Mtsensk (1934) werden aangegrepen om de componist te portretteren als slachtoffer van het politieke systeem in zijn land. Tot de interessantste aspecten van de huidige Russische muziekgeschiedschrijving behoort de nuancering van dit slachtoffer-imago.

Data Woensdag 28 januari t/m 15 april 2015, 25 februari en 1 april vervallen

Een apart hoofdstuk in de Russische muziekgeschiedenis van de 20e eeuw vormt Sergej Prokofjev (1891-1953), net als Rachmaninov en Stravinsky een emigré, maar één die in 1936 - nota bene op het hoogtepunt van de stalinistische dictatuur! - terugkeerde naar de Sovjet-Unie. Uit zijn jaren in Rusland dateren zijn beroemde balletmuziek Romeo en Julia en zijn Vijfde symfonie. De Russische muziekgeschiedenis van de 20e eeuw heeft veel meer te bieden dan alleen maar Sjostakovitsj en Prokofjev. ‘Sjostakovitsj in context’ behelst mede een introductie tot repertoire uit de levensjaren van Sjostakovitsj dat ligt te wachten om in West Europa te worden ontdekt.

Cursusvorm 10 colleges

Tijd 13.15-15.45 uur Cursusprijs € 202,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 7,50 Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015

Over de docent Dr. Marcel S. Zwitser (1970) studeerde muziektheorie en muziek­ geschiedenis, doceert muziek- en cultuurgeschiedenis aan de Schumann Akademie (sinds 1998) en aan diverse HOVO’s (sinds 2000) en muziektheorie aan de Meerjarige Dirigentenopleiding (MDO) van Kunst en Cultuur Overijssel (Zwolle).

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 27

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Een anthologie van de Russische muziek (2)

De twintigste eeuw De dood van Nikolaj Rimski-Korsakov in 1908 is een goed markeringspunt om deze tweede anthologie van de Russische muziek aan te vangen. Rimski had in zijn laatste opera, ‘De gouden Haan’ (1907), zoveel nieuwe harmonische exploraties uitgewerkt, dat de jonge generatie componisten (Stravinski, Prokofjev en indirect Sjostakovitsj) hiermee verder kon. Maar ook de Moskouse School met aan het hoofd Tsjaikovski had een beroemde nalatenschap met onder andere Tanejev, Medtner, Skrjabin en Rachmaninov. De laatste twee werden zelfs de beroemdste Russische componisten tot aan het uitbreken van de Revolutie in 1917.

Na de oprichting van de Sovjet-Unie in 1922 veranderde het muzikale landschap drastisch. Alle instellingen op kunstgebied werden geleidelijk genationaliseerd. Er werd een Bond van proletarische musici opgericht (RAPP) en iets later de Vereniging voor hedendaagse muziek (ASM). In 1928 wordt definitief afgerekend met het modernisme, kosmopolitisme en formalisme en in 1932 worden alle instellingen ontbonden en wordt de Bond van Sovjetcomponisten opgericht. Het gehele Russische muziekleven was nu gecentraliseerd en gecontroleerd, wat uitmondde in de doctrine van het Socialistisch Realisme (1934).

Voor een componist als Sjostakovitsj stond de vraag centraal hoe trouw te blijven aan zijn artistiek geweten, zonder de door de machthebbers gestelde eisen af te wijzen.

Hoe moeilijk dit voor hem was blijkt wel uit de vele malen dat hij als Sovjet-kunstenaar antwoord moest geven op ‘gerechtvaardigde kritiek. Dit gold in mindere mate voor Prokofjev die in 1936 ‘als een held’ naar de Sovjet-Unie terugkeerde.

De dood van Stalin in 1953 luidde een nieuwe periode in de geschiedenis van de Sovjet-Unie in. Eerder veroordeelde composities konden alsnog worden uitgevoerd.

Contact met het Westen werd iets gemakkelijker en een nieuwe generatie jonge Sovjet componisten begon zich enthousiast bezig te houden met onderzoek naar technieken van Europese en Amerikaanse componisten. Vanuit deze groep traden na de glasnost van de jaren tachtig enkele belangrijke kunstenaars naar voren zoals Alfred Schnittke, Sofia Goebaidulina, Edison Denisov en Galina Oestvolskaja, een geweldige artistieke wederopstanding na de zeventig jaren van bijna geheel isolement !

Programma 1. Composities van leerlingen van Tsjaikovski en Rimski -Korsakov.

2. Romantiek en Symbolisme: Rachmaninov en Skrjabin.

3. Dmitri Sjostakovitsj - de kamermuziek.

4. 1936 - Sergej Prokofjev - Back to the USSR! 5. De buitengewone Alfred Schnittke.

6. De vrouw met de hamer en andere modernisten.

Cursusnummer: 15WG22 Docent Karel van Olffen karelvanolffen@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 16 februari t/m 30 maart 2015, 23 februari vervalt Tijd 13.15-15.30 uur Cursusprijs € 125,Cursusmateriaal Syllabus verkrijgbaar via de docent, ca. € 10,Uiterste inschrijfdatum 2 februari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Karel van Olffen is musicus. Na zijn opleiding aan het conservatorium in Amsterdam , specialiseerde hij zich in de geschiedenis van de Russische muziek en haar dwarsverbindingen met de Russische literatuur en schilderkunst.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 28

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Muziek in de lijdensweek 2015

Sofija Gubajdulina: Johannes-Passion Gubajdulina behoort met haar spirituele muziek tot de meest gewaardeerde componisten van onze tijd. Gubajdulina’s Johannes-Passion - die ze overigens in 2002 liet volgen door een Johannes-Pasen - is een intens werk in het Russisch, die door de evangelistenpartij toebedeeld aan een lage bas echo’s aan Russisch orthodoxe liturgie oproept. De wereldpremière werd gedirigeerd door Valery Gergiev.

In het Bach-jaar 2000 werden in Stuttgart vier compositieopdrachten uitgedeeld voor vier nieuwe passiecomposities. De passie naar Mattheus werd in opdracht gegeven aan de Chinese componist Tan Dun, die zijn werk als Water Passion presenteerde. De passie naar Markus werd Golijov toebedeeld, wat resulteerde in een passiecompositie vol samba-achtige klanken. De Duitser Wolfgang Rihm nam de Lukas-Passion voor zijn rekening en voor de Johannes-Passion werd aangeklopt bij de Russische componiste Sofija Gubajdulina (*1931).

In aansluiting op de cursus ‘Sjostakovitsj in context’ zal de lezing ‘Muziek in de lijdensweek’ 2015 in het teken staan van dit bijzonder indringende meesterwerk uit de hedendaagse Russische muziek.

Cursusnummer: 15WG23 Docent Dr. Marcel Zwitser mszwitser@ziggo.nl Cursusvorm 1 lezing Datum Woensdag 1 april 2015 Tijd 13.30-16.00 uur Cursusprijs € 20,Uiterste inschrijfdatum 18 maart 2015 Bijzonderheden Cursisten die dit seizoen ook de cursus ‘Sjostakovitsj in context’ van Marcel Zwitser volgen, kunnen zich gelijktijdig inschrijven voor deze lezing tegen een gereduceerd tarief van € 12,-

Over de docent Dr. Marcel S. Zwitser (1970) studeerde muziektheorie en muziek­ geschiedenis, doceert muziek- en cultuurgeschiedenis aan de Schumann Akademie (sinds 1998) en aan diverse HOVO’s (sinds 2000) en muziektheorie aan de Meerjarige Dirigentenopleiding (MDO) van Kunst en Cultuur Overijssel (Zwolle).

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 29

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Hoge golven, diepe zeeën Oceanen en zeeën hebben een groot verleden en bepalen ons heden - denk aan het klimaat. De zee is een hoofdthema binnen ons landleven. Bezien vanuit Nederland speelde de zee altijd een grote rol, in onze opkomst als handelsnatie, onze strijd tegen de zee, onze ondergrond waarin uit zee lang geleden grote zoutlagen neesloegen. Ook elders vormde de zee de kust: stranden, riffen, inhammen, fjorden, eilanden. In zee begon alle leven, zeewezens vertonen sporen van hun lange evolutie. Hooggebergten waren ooit oceaanbodems.

De Zee, de Zee klotst voort in eindeloze deining, De Zee, waarin mijn Ziel zichzelf weerspiegeld ziet; De Zee is als mijn Ziel in wezen en verschijning, Zij is een levend schoon en kent zichzelve niet.

Willem Kloos (1859 - 1938)

Deze cursus behandelt het ontstaan van de zeeën en oceanen, het ontstaan en de aard van het leven daarin, de kusten, de oceanische ruimten en de diepzeebodems. Het mariene milieu heeft nog vele geheimen voor ons. De docent, em. hoogleraar geologie, ging mee op verschillende wetenschappelijke expedities naar de koude oceanen, de tropische zee en de koraalriffen.

Cursusnummer: 15WG24 Docent Prof. dr. G.J. Boekschoten g.j.boekschoten@vu.nl Cursusvorm 10 colleges Data Maandag 26 januari t/m 30 maart 2015 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Jan Stel (2012), De Oceaan anders bekeken, Acco Leuven (zelf aanschaffen).

Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2015 Bijzonderheden Een dagexcursie (niet in het cursusgeld begrepen) wordt in overleg gepland.

Over de docent Professor Bert Boekschoten is emeritus hoogleraar paleontologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij heeft ruime zeegaande ervaring, maar onderzoekt ook de versteende bodems van lang geleden drooggevallen oceanen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 30

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Introductie in de geologie Geologische geschiedenis en stratificatie

Stenen kunnen spreken Vanaf ±1800 kreeg geologie een eigen karakter en werden wetten en regels geformuleerd die nog steeds gelden. Essentieel was de ‘ontdekking van de geologische tijd’. Interne en externe krachten beïnvloedden de aarde. Herkenning en beschrijving van stollings-, metamorfe- en sedimentaire gesteenten, allen onderdeel van de lithogenetische kringloop, ging vooraf aan de interpretatie ervan.

Cursusnummer: 15WG25 Met die kennis van gesteenten en geologische regels en wetten kan de geologische tijd worden bestudeerd. Vanaf de 19e eeuw werden horizontaal liggende aardlagen beschreven en werd de betekenis van laagvolgorde begrepen.

Interne en externe krachten beïnvloedden de aarde. Herkenning en beschrijving van stollings-, metamorfe- en sedimentaire gesteenten, allen onderdeel van de lithogenetische kringloop, ging vooraf aan de interpretatie ervan. Omdat de docent een sedimentaire achtergrond heeft, benadrukt hij sedimentaire gesteenten. We leren ze kennen met facultatieve huiswerkoefeningen. De naddruk in het eerste deel van de cursus valt op het begrijpen van samenhangen en inzicht in de onstaansgeschiedenis.

Bij het beschrijven en begrijpen van de horizontale aardlagen werden de gesteentesoorten, dus fossiel- inhoud, relatieve- en absolute ouderdom onderscheiden. Dat zijn elementen van de klassieke stratigrafie. In de 20e eeuw werd de betekenis van zeespiegelschommelingen duidelijk zodat sequentie stratigrafie en enkele andere methoden in gebruik kwamen.

Ook wordt gekeken naar lagen die verbogen, verplooid, gebroken of verschoven zijn.

Dat is de structurele geologie. Die bespreking leidt vanzelf naar een beschrijving van de herkende grote aardkoststructuren zoals gebergten en bekkens, en de geschiedenis van het ontdekken en begrijpen daarvan.

Programma 1. De historische ontwikkeling van de geologie’.

2. Geologische wetten en regels. Kringlopen en interne/externe krachten.

3. Stollings- en metamorfe gesteenten.

4. Sedimentaire gesteenten.

5. Wat vertellen kleien, zanden en kalken verder?

6. Dimensies van geologische tijd en ruimte.

7. De Klassieke stratigrafie.

8. Zeespiegel schommelingen beïnvloeden milieus.

9. Gesteenten buigen en breken.

10. Grote aardkorst structuren.

Docent Dr. Tom J.A. Reijers tjareijers@hetnet.nl Cursusvorm 10 colleges Data Maandag 26 januari t/m 30 maart 2015 Tijd 13.15-15.30 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Syllabus (optioneel) verkrijgbaar via de docent (€ 30,-). U wordt verzocht het op uw inschrijfformulier aan te geven indien u geen syllabus wilt aanschaffen.

Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2014 Bijzonderheden Voor deelnemers aan deze en de volgende cursus is er 7-13 juni 2015 een geologisch-landschappelijkculturele excursie naar het Canta­ brisch Gebergte in Noordwest Spanje.

Details tijdens de cursus en via: fstaal@4xs4all.nl, tel. 06-53479754.

Over de docent Dr. Tom Reijers studeerde geologie in Leiden, werkte wereldwijd 30 jaar als exploratie- en research geoloog voor Shell Internationaal. Na pensionering (2000) begeleidde hij wereldwijd 116 expedities, geologische en culturele reizen, gaf hij gastlessen op middelbare scholen en werd hij docent HOVO cursussen in Groningen, Emmen, Rolde, Leeuwarden, Zwolle, Utrecht, Leiden en Den Haag.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 31

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Quantumtheorie

Een speurtocht naar de fundamenten van de natuur Golven die zich als deeltjes gedragen, deeltjes die zich als golven gedragen. Een groot aantal onbegrepen experimenten die kennelijk te maken hadden met de inwendige structuur van atomen. Het was allemaal volkomen onverklaarbaar met de fysica zoals die aan het begin van de twintigste eeuw verankerd was in het denken van de natuurkundigen (en heden ten dage veelal ook in ons denken).

Cursusnummer: 15WG26 Om de verschijnselen te verklaren was een radicaal nieuwe manier om naar de werkelijkheid te kijken nodig, een aanpak die sterk tegen onze intuïtie ingaat: de quantumtheorie.

De ontwikkeling van de quantumtheorie was er een van vallen en opstaan met grotere en kleinere bijdragen van een relatief groot aantal natuurkundigen (Planck, Einstein, Bohr, Heisenberg, Schrödinger, Bohr, Born, Pauli, Dirac, en anderen).

De aannames van de quantumtheorie, die in wiskundige termen geformuleerd zijn, hebben van het begin af aan aanleiding gegeven tot heftige interpretatiediscussies, vooral tussen Einstein en Bohr. De Einstein-Podolsky-Rosen paradox en Schrödinger’s kat zijn bekende voorbeelden van gedachtenexperimenten in dit debat.

Discussies over de grondslagen van de theorie duren tot op de dag van vandaag voort. De verklarende en voorspellende kracht van de quantumtheorie is echter onomstreden.

Programma In deze cursus wordt de ontwikkeling van de quantummechanica behandeld.

De eerste zes collegesessies worden besteed aan een introductie over golfverschijnselen, historische experimenten die met de klassieke natuurkunde niet verklaard konden worden, het golf-deeltjes dualisme, de onzekerheidsrelaties, de historische ontwikkeling van het atoommodel en gedachtenexperimenten die quantum verschijnselen demonstreren. Los daarvan zal tijdens de eerste zes sessies een deel van de tijd besteed worden aan een aantal onderwerpen uit de wiskunde. Voor het grootste deel is dit wiskunde die traditioneel ook in de hogere klassen van HBS-B of Gymnasium-B werd behandeld, maar ook enkele andere onderwerpen komen aan de orde.

De colleges daarna gaan over de eigenlijke quantumtheorie, die dus in beginsel een oplossing biedt voor alle problemen uit de voorgaande colleges. Hierbij zal gebruik gemaakt worden van de eerder behandelde wiskunde. Hoe de quantumtheorie feitelijk werkt, zal worden gedemonstreerd (d.w.z. voorgerekend) aan de hand van een enkel concreet voorbeeld. Ook zullen enkele voorbeelden aan de hand van computersimulaties worden gegeven.

Aan het eind van de collegereeks zal worden ingegaan op het Einstein-Bohr debat en latere ontwikkelingen in relatie daarmee. Hierbij komen ondere andere aan de orde: de (klassieke) Kopenhagen-interpretatie versus realistische interpretaties van de quantummechanica, het meetprobleem, causaliteit en non-localiteit.

Docent Dr. Frank van Steenwijk f.j.van.steenwijk@rug.nl Cursusvorm 10 colleges Data Vrijdag 30 januari t/m 17 april 2015, 27 februari en 3 april vervallen Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal De cursus volgt in grote lijnen het boek van T.A. Moore, Six Ideas That Shaped Physics, Unit Q: ‘Particles Behave Like Waves’, 2nd ed., McGrawHill (zelf aanschaffen, ca. € 35,-).

Uiterste inschrijfdatum 9 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers

Over de docent Dr. Frank J. van Steenwijk (1948) is docent bij het Opleidingsinstituut Natuurwetenschappen en Technologie van de Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij geeft onder andere colleges Relativiteit voor eerstejaarsstudenten Natuurkunde, Sterrenkunde en Wiskunde.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 32

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Nieuwe ontwikkelingen in de wiskunde Wetenschap en techniek maken een stormachtige ontwikkeling door. Dat geldt bij uitstek voor de wiskunde. Er zijn nieuwe wiskundige theorieën en er zijn nieuwe en soms verrassende toepassingen. In de cursus ‘Nieuwe ontwikkelingen in de wiskunde’ passeren meerdere van zulke theorieën en toepassingen de revue. Niet zelden speelt toch ook klassieke wiskunde daarbij een rol, wat dan uiteraard wordt belicht. Speciale aandacht is er voor de mensen die de vernieuwingen gestalte gaven.

Cursusnummer: 15WG27

Programma Het gaat in de colleges om de hoofdlijnen, maar telkens zullen verdiepingsmogelijkheden worden aangereikt. Het gaat ook zeker om het plezier dat zovelen in wiskunde hebben.

10 maart 2015: Het begrip kans. Prof. dr. H.W. Broer.

In overzichtelijke situaties kunnen kansen veelal snel worden berekend. In de (forensische of andere) praktijk zijn bepaalde gegevens al bekend, waardoor de berekening van kansen grotere zorgvuldigheid vereist - en soms meer discussie oproept.

Een degelijke fundering van de kansrekening is te danken aan Andrej N. Kolmogorov.

17 maart 2015: Cryptologie en de Riemann-hypothese. Drs. M.C. van Hoorn.

Eeuwenlang had de klassieke getallenleer nauwelijks toepassingen. Door een vondst van Rivest, Shamir en Adleman konden priemgetallen worden gebruikt bij de versleuteling van berichten. De jacht op ‘het geheim van de priemgetallen’ is erdoor geïntensiveerd.

24 maart 2015: De statistiek van zeldzame gebeurtenissen. Prof. dr. R.H. Koning.

In de traditionele statistiek gaat het vaak om gemiddelden en modale waarden. Maar in geval van preventie tegen natuurrampen of andere calamiteiten gaat het juist om afwijking van een gemiddelde - het toeval bij uitstek.

31 maart 2015: Niet-euclidische meetkunde en relativiteitstheorie. Prof. dr. G. Vegter.

Een natuurkundige theorie wordt beschreven met een wiskundig model. Dat gebeurt in het geval van de relativiteitstheorie met niet-euclidische meetkunde. Daarom verdient deze destijds opzienbarende meetkunde uit de negentiende eeuw extra aandacht.

Bovendien liet de bekende graficus M.C. Escher zich bij enkele van zijn prenten inspireren door een niet-euclidisch model.

Docenten Zie programma Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 10 maart t/m 14 april 2015 Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 24 februari 2015 Bijzonderheden De cursus kan gevolgd worden door iedereen met een bèta-achtergrond, waaronder te verstaan een school­ opleiding als gymnasium-bèta, hbs-b of vwo-b of een voortgezette opleiding.

7 april 2015: Optische verschijnselen bij de horizon. Prof. dr. H.W. Broer.

In de twintigste eeuw deden Wegener en Minnaert onderzoek naar hemelverschijnselen.

Bij de verklaring van optische verschijnselen speelt de brekingsindex een doorslaggevende rol. Aan de brekingsindex is voor Nederlanders allereerst de naam van Snellius verbonden, en ook die van de grote wetenschapper Johann Bernoulli, die van 1695-1705 te Groningen werkte.

14 april 2015: Veelvlakken met en zonder gaten. Drs. M.C. van Hoorn.

Welbekend zijn de vijf platonische veelvlakken. In de achttiende eeuw kwam Leonhard Euler met een verrassende stelling, geldig voor alle convexe veelvlakken. Hiermee is de bouw van koepeldaken en nanomoleculen precies te begrijpen. Henri Poincaré generaliseerde de stelling van Euler; een hypothese van Poincaré werd recentelijk bewezen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 33

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Exoten in biogeografisch perspectief

“Alles is overal maar de natuur selecteert”, zo leerden we vroeger. Een bijna arcadisch beeld van rondzwevende zaden die op gunstige plaatsen kiemden en uitgroeiden tot fleurige boeketten. Maar waarom leven pinguins alleen op het zuidelijk halfrond en vinden we naaste verwant van onze Nederlandse kraaiheide op de Falkland eilanden? En wat gebeurt er als wij, bewust of onbewust, ingrijpen in de natuur? In de zomer van 2014 stonden kranten bol van verhalen over horror planten uit Australië en vreemde vissen uit de Donau.

Cursusnummer: 15WG28

Feitelijk is de verspreiding van een dier- of plantensoort een optelsom van ecologie en historie. Waar kan een soort overleven en waar komt deze daadwerkelijk voor is één kant van het plaatje. Even belangrijk is de geschiedenis. Kan een soort een gebied bereiken, nu of in het verre verleden? En hoe staat het met overleven of uitsterven? Als we op deze manier naar de natuur kijken blijkt dat er cosmopolieten maar ook endemen zijn die niet verder zijn gekomen dan één bergtop of eiland. Echte wereldveroveraars zijn echter lang niet altijd alleseters die met elke plekje om wortel te schieten of een nest te bouwen blij zijn. Maar ook soorten die slechts op een enkel plekje voorkomen blijken veel complexer dan gedacht.

In deze college serie wordt begonnen met de bouwstenen van biogeografische kennis.

Vanuit de soort komen we terecht bij grotere leefgemeenschappen. Soorten passen zich aan bij hun omgeving en ontwikkelen zo nieuwe eigenschappen. Om het regionale plaatje in te kleuren moet echter ook naar de geologische en klimatologische geschiedenis gekeken worden. Uitgebreid wordt stil gestaan bij het effect van ijstijden op de recente verspreiding van flora en fauna in Europa.

Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl

De natuurlijke optelsom van biogeografische processen is bruut verstoord door de mens, met soms desastreuze gevolgen. Kennis van biogeografie blijkt niet alleen essentieel voor natuurbeheer maar ook voor het behoud van een voor mensen leefbare omgeving.

Cursusprijs € 120,-

Programma 1. Inleiding: begrippen en biogeografie van soorten 2. Biogeografie van leefgemeenschappen en verwantschapsgroepen 3. Biogeografie in geologisch perspectief 4. Ecologische en regionale biogeografie 5. Introducties 6. Exoten in Nederland

Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 2 februari t/m 16 maart 2015, 23 februari vervalt Tijd 10.15-12.00 uur

Cursusmateriaal Syllabus, verkrijgbaar bij de docent, ca. € 7,50 Uiterste inschrijfdatum 19 januari 2015

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuur­presen­taties en Hamba Kahle Natuurreizen). Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen; Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof.

Zie ook www.natuurpresentaties.nl

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 34

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Vervolgcursus

Latijn Zo ‘n tweeduizend jaar geleden werd Europa beheerst door de Romeinen. Hun cultuur heeft een enorme invloed op Europa gehad: allerlei Romeinse gewoonten en uitvindingen zijn nog steeds terug te vinden in ons dagelijks leven. Doordat Rome een wereldmacht werd, groeide de taal der Romeinen, het Latijn, uit tot de belangrijkste voertaal, waaruit onze voorouders veel woorden overnamen. Nog steeds zit het Nederlands vol met woorden en zinnen, die uit het Latijn afkomstig zijn. Latijn betekent vooral: kennismaken met de wortels van onze eigen cultuur.

In de voorjaarscursus van 2015 worden de colleges vervolgd, die in oktober 2005 zijn gestart als een cursus voor beginners. Momenteel zijn we bezig met Plinius, die over de opkomst van het Christendom schrijft. Hierna zullen we ons verdiepen in Livius en Nepos, die beiden een beschrijving geven van Hannibal, de Carthaagse bevelhebber, die met zijn olifanten de Alpen overtrok en bij zijn verschijning in Italië de Romeinen de stuipen op ‘t lijf joeg. Zo’n bedreiging hadden ze nog nooit meegemaakt.

Inmiddels is de behandeling van inscripties, die door de cursisten worden ingebracht, een gezellige traditie geworden. Na elke les wordt als “toetje” naar een film met een Romeins onderwerp gekeken.

Programma Deze cursus biedt niet alleen de mogelijkheid tot het vertalen van beroemde Latijnse schrijvers, maar ook tot discussie over de interpretatie van de teksten, de effecten van de stilistische middelen en de tijdsomstandigheden, waarin de teksten geschreven zijn.

Ruimte dus voor historische en culturele achtergronden.

Als u al een redelijke basiskennis van de Latijnse grammatica en syntaxis hebt, kunt u zonder bezwaar aanschuiven bij de reeds bestaande groep enthousiastelingen!

Inmiddels maakt een groeiend aantal oud-gymnasiasten deel uit van deze groep en het blijkt, dat hun oude “vergeten” kennis weer komt opborrelen! U weet meer dan u denkt!

Cursusnummer: 15WG29 Docent Drs. Gerry Mulder muldergs@planet.nl Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 27 januari t/m 7 april 2015, 24 februari vervalt Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Grammaticus, uitg. Hermaion, Houten Fortuna deel 3, met hulpboek 3a en 3b, Eisma Edumedia, Leeuwarden Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 22 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Gerry Mulder is classica en heeft jaren Klassieke Talen en Klassieke Culturele Vorming onderwezen. Tegenwoordig geeft ze cursussen Latijn en Klassieke Oudheid aan de Senioren Academie te Groningen en Latijn in Leeuwarden.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 35

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Orpheus en Eurydice of: de zoektocht naar de verloren eenheid Een oud verhaal – maar nog steeds modern Waarom heeft het verhaal van Orpheus en Eurydice zoveel indruk gemaakt op kunstenaars uit alle tijden? Op dichters, schrijvers, beeldend kunstenaars, filmmakers?

Op operacomponisten?

Is het alleen het verhaal van de onherroepelijkheid van de dood of is er ook een andere laag in te ontdekken, een dieper niveau? Waarom is de figuur van Orpheus in de vroegchristelijke tijd geassocieerd met Christus? En waarom was hij in de vóór-christelijke tijd het middelpunt van een mysteriecultus die de ingewijde een troostvol en gelukzalig leven in het nu en in het hiernamaals beloofde?

Cursusnummer: 15WG30

Al deze boeiende aspecten zullen wij in woord, beeld en geluid de revue laten passeren.

We lezen de antieke teksten (in vertaling), verdiepen ons in de nawerking tot in de moderne tijd en zullen ook de opera’s vertonen van Monteverdi en Gluck. Maar natuurlijk ook de persiflage van Offenbach met de can-can dansende Olympische goden.

Cursusvorm 8 colleges

Programma 1. College: lectuur van de antieke bronnen (in vertaling) 2. College: receptiegeschiedenis van de mythe 3. Vertoning opera: Monteverdi’s L’Orfeo 4. College: vervolg receptiegeschiedenis 5. Vertoning opera: Gluck’s Orfée et Eurydice 6. College: antieke onderwereldvoorstellingen en de orfische mysteriecultus 7. College: Orpheus - David - Christus 8. Vertoning opera: Offenbach’s Orphée aux enfers

Docent Dr. Henk Schoonhoven henkschoonhoven@zonnet.nl

Data Vrijdag 30 januari t/m 27 maart 2015, 27 februari vervalt Tijd 10.00-12.30 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs (veelal vertalingen) verkrijgbaar via de docent.

Kosten ca. € 8,-.

N.B. In overleg met de cursisten wordt de taal van de opera-ondertiteling bepaald.

Uiterste inschrijfdatum 16 januari 2015

Over de docent Dr. Henk Schoonhoven was docent Klassieke taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verzorgt al vele jaren cursussen voor de Senioren Academie.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 36

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Johann Wolfgang von Goethe

Sturm und Drang – Klassik – Faust Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) geldt als de grootste naam uit de Duitse literatuur, die in alle literaire genres heeft geschitterd: van zijn jeugdroman ‚ Die Leiden des junge Werther en talrijke korte gedichten tot de groots opgezette tragedie ‚ Faust boeien lezers nog altijd: niet alleen door hun taalvirtuositeit, maar ook met hun menselijke en filosofische diepgang. Daarbij zijn Goethes werken gekenmerkt door een verheven mensbeeld (de ‘Weimarer Klassik’), maar laten ze ook een ironische, zelfs cynische kritiek op de mens zien.

Tenslotte is er Goethes ‘pan-sofische’ wereldbeeld van de grote eenheid van het goddelijke, natuurlijke en het menselijke: “Und es ist das ewig Eine, das sich vielfach offenbart.”

In tien colleges maakt u kennis met Goethe in de context van zijn mensbeeld en tijd.

De volgende werken worden uitvoerig behandeld: - Die Leiden des jungen Werther (Ned. vert. Het lijden van de jonge Werther).

- Goethes beroemdste korte gedichten, o.a. Prometheus, Ganymed, Erlkönig, Nachtlied (Über allen Gipfeln), Kennst du das Land?

- Faust. Der Tragödie erster Teil (Ned. vert. Faust. Eerste deel van de tragedie).

Literatuur De behandelde gedichten worden opgenomen in de syllabus.

- Die Leiden des jungen Werther (diverse uitgaven, ook in het Nederlands).

- Faust. Der Tragödie erster Teil (let op: niet Urfaust), uitgave van Erich Trunz (ISBN/ EAN: 9783406611384) of Albrecht Schöne (ISBN/EAN: 9783618680017) (Nederlandse uitgave Athenaeum Polak (vert. Ard Posthuma, alleen nog verkrijgbaar als e-book) of Wereldbibliotheek (vert. C.S. Adama van Scheltema, ISBN13: 9789028414662).

Cursusnummer: 15WG31 Docent Drs. Michiel Hagdorn info@michielhagdorn.nl Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 29 januari t/m 9 april 2014, 26 februari vervalt Tijd 13.30-16.00 uur Cursusprijs € 202,Cursusmateriaal Syllabus, verkrijgbaar via de docent (ca. € 12,50) overige literatuur: zie programma. Deze werken dient u zelf aan te schaffen.

Uiterste inschrijfdatum 15 januari 2015

Over de docent Drs. Michiel Hagdorn is literatuurwetenschapper, gespecialiseerd in Duitse literatuur, muziek en (cultuur)geschiedenis. Hij heeft vele cursussen en lezingen verzorgd over o.a. de Romantiek, Johan Wolfgang von Goethe, Thomas Mann, Franz Kafka, Günther Grass, Richard Wagner, Heinrich Heine en literatuur tijdens de Weimar Republiek.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 37

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

The literature of the North Atlantic Seaboard

Triangle - Schooners, Dories and Wooden Houses This Atlantic seaboard triangle formed by New England, the Canadian Maritime Provinces and Newfoundland has been an important social, cultural and economic arena of interaction between these three regions for more than two hundred years. The bonds between the peoples of these maritime regions existed for generations, despite the reality of their belonging to three separate political entities for much of that time.

Between 1832 and 1949, each of these regions was part of a different political affiliation.

Even after 1949, when Newfoundland joined Canada, many Newfoundlanders continued to perceive themselves as culturally separate from the rest of Canada. The link between these Americans, Canadians and Newfoundlanders was the shared maritime economy and lifestyle of the North Atlantic Seaboard. They traded with each other and also enjoyed personal and social contact on cultural, economic and religious fronts. The islands of St Pierre and Miquelon, the last remnant of the French presence in North America, lying only 25 kilometers off Newfoundland underline the unique character of this nautical triangle.

Witness to this contact is also depicted in literature, such as the children’s literature on regional smuggling with the French islands by Erle Rose Spencer in the 1920s.

The choice of novels reflects these cultural bonds between the peoples of the North Atlantic coastal regions. Sarah Orne Jewett’s short novel The Country of the Pointed Firs skilfully immortalises the small New England coastal community of the nineteenth century. Set in the early part of the twentieth century, the controversial novel, Rockbound, by Frank Parker Day was the 2005 ‘Canada Reads’ winner. There is a long tradition of storytelling in all three regions and a selection of Alistair MacLeod’s superb celebration of this genre is included in the programme. The historical novel, Random Island, relates the lives of the early fishing villagers in the late eighteenth century, whereas Sweetland is set in a present-day Newfoundland, wrestling with the realignment of its maritime role.

Programma 13 februari -Sarah Orne Jewett (1896): The Country of the Pointed Firs.* 27 februari - Frank Parker Day (1928): Rockbound.

13 maart - Alistair MacLeod (2002): Island: The Complete Short Stories.

27 maart - Berenice Morgan (1994): Random Island.

10 april - Michael Crummey (2014): Sweetland.

Cursusnummer: 15WG32 Docent Angela Ashworth MA a.ashworth-kadwell@rug.nl Cursusvorm 5 colleges, meestal eens per 2 weken Data Vrijdag 13 en 27 februari, 13 en 27 maart en 10 april 2015 Tijd 10.15-13.00 uur Cursusprijs € 112,Cursusmateriaal Zie collegeprogramma. Deze boeken dient u zelf aan te schaffen.

Uiterste inschrijfdatum 30 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 20 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

* This book is available free online through the Gutenberg Press. The best paper version is the 2009 edition published by Broadview Press and is also obtainable online, or through a bookseller. It includes helpful background information, as well as three short stories by the author

Over de docent Angela Ashworth is verbonden aan het Talencentrum en het Centre for Canadian Studies van de Universiteit Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 38

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Vervolgcursus

Autobiografisch schrijven In deze schrijfcursus krijgt u opdrachten die u helpen herinneringen naar boven te halen. U leert zo te schrijven dat uw verhaal interessant wordt voor anderen. U krijgt hulpmiddelen aangereikt waarmee u uw verhalen kunt ordenen. Zo kunt u ervoor kiezen te schrijven over een bepaalde periode van uw leven of over een belangrijk thema.

Veel mensen schrijven voor hun plezier. Ze schrijven een dagboek, een gelegenheidsgedicht, fantasieverhaal, reisnotities of hun levensgeschiedenis.

Zij schrijven om gedachten te ordenen, levenservaringen vast te leggen, invallen te volgen of om hun verbeelding te prikkelen.

Bij de Senioren Academie kunt u meedoen aan een schrijfcursus. In de schrijfcursus krijgt u opdrachten en technische aanwijzingen. Tijdens de cursusbijeenkomsten leest u uw tekst voor. Zo krijgt u direct van uw publiek te horen hoe uw tekst overkomt! Leerzaam!

U gaat steeds met een nieuwe opdracht naar huis.

Zo blijft u aan het schrijven!

Cursusnummer: 15WG33 Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm 10 werkcolleges Data Donderdag 29 januari t/m 9 april 2015, 26 februari vervalt Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs â‚Ź 220,Uiterste inschrijfdatum 15 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 39

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Voorjaarslezing Friesland 2015

Friesland en de eilanden Cursusnummer: 15WF00L Spreker Matthijs Deen Cursusvorm Voorjaarslezing Data Vrijdag 13 maart 2015 Tijd 15.00 uur Cursusprijs â‚Ź 7,50

In het Engels heten ze de Frisian Isles, in het Duits de Westfriesischen Inseln, in het Frans les Iles de la Frise, alleen in de talen van de mensen die ze over de dijk zien liggen, het Fries, Nederlands, Platduits en Deens, heten ze waddeneilanden. Kennelijk voelen de direct betrokkenen, eilanders en de kustbewoners, die Friese gezamenlijkheid niet zo.

Sinds de eilanden in de middeleeuwen door stormvloeden en dijken van het vasteland zijn gescheiden, zijn wereldbeeld en mentaliteit van Friezen en eilanders uit elkaar gegroeid.

Centraal daarin is de omgang met de zee, die in de buitendijkse wereld noodzakelijk heel anders is dan op het vasteland. Mathijs Deen, auteur van De Wadden, verkent de geschiedenis van de moeizame relatie tussen Friesland en de eilanden.

Uiterste inschrijfdatum 27 februari 2015 Bijzonderheden Na afloop van de lezing wordt u door de Senioren Academie een drankje aangeboden.

Over de spreker Mathijs Deen (Hengelo (O), 1962) komt al sinds zijn vroege jeugd regelmatig op de eilanden. Hij studeerde Nederlands aan de RUG. Hij werkte bij de studierichting Nederlands en bij de omroep. Elf jaar lang was hij presentator bij OVT, het radioprogramma over geschiedenis van de VPRO. Nu werkt hij als freelance radiomaker voor uiteenlopende programma's, zoals Nooit Meer Slapen, OVT en het documentaireprogramma RadioDoc. Deen schrijft boeken voor uitgeverij Thomas Rap. Zijn verhalenbundel Brutus heeft Honger (2011) werd genomineerd voor de AKO literatuurprijs, en met zijn boek over de geschiedenis van de Wadden (2013) drong hij door tot de shortlist van de Jan Wolkersprijs. Mathijs Deen woont met zijn vrouw en twee zonen in Amsterdam.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 40

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Schrijfvarianten

In deze schrijfcursus ontdekt u wat u met taal kunt doen. U schrijft een fantasieverhaal, hoe komt u op een idee? U schrijft verder aan een onaf verhaal, maar hoe houdt u het spannend?

U schrijft een gedicht, maar moet dat per se rijmen? Een dagboekfragment schrijven, hoe verzint u iets dat een ander graag leest?

U leert al doende de mogelijkheden van het schrijven!

Cursusnummer: 15WF01

Veel mensen schrijven voor hun plezier. Ze schrijven een dagboek, een gelegenheids­ gedicht, fantasieverhaal, reisnotities of hun levensgeschiedenis. Zij schrijven om gedachten te ordenen, levenservaringen vast te leggen, invallen te volgen of om hun verbeelding te prikkelen.

Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl

Bij de Senioren Academie kunt u meedoen aan een schrijfcursus. In de schrijfcursus krijgt u opdrachten en technische aanwijzingen. Tijdens de cursusbijeenkomsten leest u uw tekst voor. Zo krijgt u direct van uw publiek te horen hoe uw tekst overkomt! Leerzaam!

U gaat steeds met een nieuwe opdracht naar huis.

Cursusvorm 7 werkcolleges (om de week) Data Maandag 19 januari, 2 en 16 februari, 2, 16 en 30 maart en 13 april 2015

Zo blijft u aan het schrijven!

Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs € 138,Uiterste inschrijfdatum 5 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 41

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Insecten

Creepy crawlies Godfried Bomans had het met zijn prachtige hoofdpersoon Erik goed gezien: wij leven in een insectenwereld. ‘Creepy Crawlies’, zoals de Amerikanen ze vaak noemen, zijn letterlijk overal. Het gewicht van alle mieren samen is meer dan de totale menselijke biomassa. Iedereen heeft er wel een mening over. Ze zijn eng, vies, ze steken en ze zijn vooral lastig. Vlinders vormen misschien wel de grootste uitzondering. We worden blij van deze fladderende juweeltjes, ze nestelen zich figuurlijk in onze buik en staan symbool voor overleden kinderen.

Insecten zijn overal maar wat weten we er eigenlijk van? Samen met primitieve miljoenpoten en springstaartjes waren het de allereerste dieren die het land gingen verkennen.

Honderden miljoenen jaren later zijn ze niet meer weg te denken. Alleen in Nederland al komen er meer dan 35.000 soorten voor en elk jaar komen er meer bij door onderzoek en inventarisaties. Elk mogelijk, of zelfs schijnbaar onmogelijk, leefgebied blijkt geschikt voor insecten. Van de zilte, regelmatig overstroomde, kwelder tot de boekenkast in onze huiskamer. De variaties op het standaard bouwplan lijkt bijna oneindig. Libellen, mierenleeuwen, loopkevers en vlinders. Allen hebben ze zes poten, een kop, borststuk en achterlijf. Maar daar houdt de gelijkenis dan ook volledig op. Hoe krijgen we grip op deze enorme biodiversiteit?

De cursus begint met twee colleges als inleiding op ontstaan en bouw van insecten. Met deze kennis wordt vervolgens de loep gericht op het Nederlandse landschap. Reizend van kust naar heideveld en uiteindelijk uitkomend in de stad worden insecten in een ecologisch kader geplaatst. Steeds worden enkele bijzondere soorten uitgelicht of wordt aandacht gegeven aan opvallende fenomenen in de insectenwereld. Het laatste college gaat in op de relatie van mens en insect. Van overlast tot natuurbescherming en gastronomische delicatesse.

Cursusnummer: 15WF02 Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 3 februari t/m 17 maart 2015, 24 februari vervalt Tijd 10.00-12.00 uur Cursusprijs € 85,-

Hoewel deze serie in de winterperiode gegeven wordt zullen, voor zover mogelijk, ook levende insecten getoond worden.

Cursusmateriaal Syllabus verkrijgbaar via de docent, ca. € 7,50

Programma

Uiterste inschrijfdatum 20 januari 2015

1. Inleiding, ontstaan en evolutie van insecten.

2. Bouw en fysiologie van insecten.

3. Insecten in Nederland: duinen, kwelders en venen.

4. Insecten in Nederland: bos, heide en graslanden.

5. Insecten in Nederland: stedelijk gebied.

6. Insecten en mensen.

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuur­­­presen­taties en Hamba Kahle Natuurreizen). Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen, Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof. www.natuurpresentaties.nl

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 42

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Centrale begrippen binnen de kunstgeschiedenis

Kijken naar kunst Net als in andere disciplines maken we in de kunstgeschiedenis gebruik van specifieke begrippen om kunstwerken te beschrijven: een soort ‘gereedschapskist’, waarvan het handig is als je weet wat erin zit en hoe je het gebruikt. We kiezen door de hele kunstgeschiedenis heen voorbeelden van kunstwerken waaraan het kunsthistorisch begrippenkader goed uit te leggen of te oefenen is.

In een viertal bijeenkomsten worden steeds andere kanten van een kunstwerk belicht.

Het boek ‘Hardop kijken’ van Ad de Visser fungeert als handboek bij de eerste drie lessen.

In het onderstaande programma vindt u per bijeenkomst welke begrippen er in de colleges aan de orde komen.

In de vierde en laatste les wordt ingegaan op begrippen die men hanteert bij de beschrijving van thematiek en symboliek binnen de kunst. Van de docent ontvangt u bij deze les een literatuurlijst, met ideeën voor verder lezen.

Programma - - - -

Afmeting, omkadering en compositie Kleur en licht Ruimte en diepte; beweging Thematiek en betekenis

Cursusnummer: 15WF03 Docent Drs. M.L. (Loes) Rotshuizen Cursusvorm 4 colleges Data Dinsdag 27 januari t/m 17 februari 2015 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Ad de Visser, Hardop kijken; een inleiding tot de kunstbeschouwing, SUN Nijmegen (zelf aanschaffen).

Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Loes Rotshuizen studeerde af als kunsthistoricus in Amsterdam (VU) en Parijs (Sorbonne). Zij doceerde kunst- en cultuurgeschiedenis aan de Lerarenopleiding Beeldende Kunst en Vormgeving aan NHL Hogeschool in Leeuwarden. Recent werkte zij mee aan verschillende tentoonstellingen over hedendaagse beeldhouwkunst in park Vijversburg bij Leeuwarden. Hedendaagse kunst heeft haar speciale belangstelling.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 43

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Gelijkheid en geluk Maakt gelijkheid ons gelukkig?

Wat betekent maatschappelijke (on)gelijkheid voor het functioneren van maatschappijen en voor individuele burgers? Maakt gelijkheid ons gelukkig? En: welke rol spelen economische gelijkheid (inkomensverdeling) en politieke gelijkheid (democratie; vrijheidsrechten) hierbij? Deze vragen staan centraal in deze cursus.

Het roemruchte kabinet-Den Uyl (1973-1977) formuleerde in zijn regeringsverklaring als zijn centrale doelstelling “het streven naar opheffing van ongelijkheid en achterstelling” door “het terugdringen van bestaande ongelijkheid in inkomen, bezit, macht en kennis.”

Sinds de val van dit kabinet zijn ongelijkheid en nivellering als beleidsdoelstelling naar de achtergrond verdwenen.

Cursusnummer: 15WF04

Pas recentelijk, in het kabinet-Rutte II (2012- ) is nivellering door de PvdA opnieuw als beleidsdoelstelling in het regeerakkoord ingebracht. Dit is in zekere zin verrassend te noemen, aangezien voor haar regeringspartner, de VVD, vrijheid een centrale waarde vertegenwoordigt. Van gelijkheid en vrijheid wordt vaak gezegd dat ze op gespannen voet met elkaar staan.

Cursusvorm 6 colleges met ruimte voor discussie

Programma De volgende thema’s komen aan de orde: - In het openingscollege wordt het thema van de cursus geïntroduceerd aan de hand van opvattingen van verschillende denkers, zoals onder andere Jean-Jacques Rousseau.

- De feitelijke ontwikkeling in maatschappelijke ongelijkheid. De nadruk ligt op de ontwikkelingen in de 20ste eeuw, wel de eeuw van de ‘egalitaire revolutie’ genoemd.

- Maatschappelijke ongelijkheid en kwaliteit van leven. Welke invloed heeft ongelijkheid op het functioneren (de ‘leefbaarheid’) van maatschappijen? Nagegaan wordt in hoeverre maatschappelijke ongelijkheid samenhangt met allerlei sociale problemen, zoals criminaliteit, geweld, ziekte en problemen in het onderwijs. Worden meer ongelijke maatschappijen vaker geconfronteerd met sociale problemen?

- Visies op geluk. Er wordt een overzicht gegeven van opvattingen over geluk. Voorts wordt ingegaan op de wijze waarop geluk tegenwoordig wordt onderzocht.

- Maatschappelijke ongelijkheid en individueel geluk. Voelen mensen zich in meer gelijke maatschappijen gelukkiger dan in meer ongelijke maatschappijen?

- ‘Het grootste geluk van het grootste aantal.’ Hedendaagse geluksonderzoekers pleiten er regelmatig voor dat overheden geluk als beleidsdoelstelling nastreven. Is het wenselijk en mogelijk om geluk als uitgangspunt voor beleid te nemen?

Docent Dr. Henk van Goor h.vangoor@inter.nl.net

Data Woensdag 4 maart t/m 8 april 2015 Tijd 11.15-13.30 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 18 februari 2015

Over de docent Dr. Henk van Goor, socioloog, was tot zijn pensionering in 2012 verbonden aan de Vakgroep Sociologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij heeft zich in onderwijs en onderzoek vooral bezig gehouden met thema's als collectieve actie, macht en invloed, maatschappelijke ongelijkheid, sociale problemen en afwijkend gedrag, overheidsbeleid, verzorgingsstaat en de kwaliteit van sociaalwetenschappelijk onderzoek.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 44

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Het leven in de middeleeuwen

Deze cursus behandelt de belevingswereld van de middeleeuwer, een beleveniswereld waarin religie en samenleving geheel met elkaar verweven waren. Tijd en geschiedenis, de natuurlijke wereld, bevolkt met echte en imaginaire wezens, de bovennatuurlijk wereld met engelen en duivels én de menselijke samenleving waren één geheel voor God. Dat de bovennatuurlijke wereld samensmolt met de natuurlijke wereld en absoluut reëel was is o.a. te goed zien aan de middeleeuwse wereldkaarten. De leefwereld van de middeleeuwse mens was vol gevaren: een vijandige natuur met wouden en wolven, hongersnoden, overstromingen, oorlogen en ziekten. Om greep te krijgen op die wereld hielpen hem de heiligen met hun wonderen maar ook het gebruik van heidense magie was dagelijkse praktijk. Liever gezegd: de twee werden dooreen gemengd.

De historie en de leefstijl van monniken, ridders en boeren, de drie standen waarin men de samenleving zag ingedeeld, worden uitgebreid besproken. Hier kwam vanaf ca. de 12e eeuw een nieuwe bevolkingsgroep bij met een eigen cultuur: de stedelingen. Vrouwen uit alle rangen en standen komen apart aan bod.

Naast prachtig beeldmateriaal zal ook muziek uit die periode u de wondere wereld van de middeleeuwen binnenvoeren.

Programma 1. De middeleeuwers en hun tijdsbeleving.

2. De echte en imaginaire wereld van de middeleeuwers.

3. Het middeleeuwse christendom en de oude magie.

4. Het leven van de eerste stand: de kloosterlingen.

5. Het leven van de tweede stand: de ridders.

6. Het leven van de derde stand: de boeren.

7. Het leven en de bedrijvigheid van de stedelingen.

8. Het leven van de ‘vierde stand’: de vrouwen en hun kinderen.

Cursusnummer: 15WF05 Docent Drs. Georgine Weertman georgine.weertman@gmail.com Cursusvorm 8 colleges Data Woensdag 28 januari t/m 25 maart 2015, 25 februari vervalt Tijd 13.00-15.30 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015

Over de docent Drs. Georgine Weertman is mediaeviste. Sinds een aantal jaren geeft zij cursussen over de Middeleeuwen aan de Senioren Academie en andere HOVO's. Tot 2005 was zij coördinator van de Senioren Academie Groningen en Drenthe.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 45

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Ethiek/moraal filosofie

Over waarden, wetenschap, vrije wil en zingeving Zijn goed een kwaad relatief of bestaan er absolute normen en waarden? Heeft de menselijke waardigheid universele geldigheid? En hebben dieren rechten? Moeten we handelen vanuit principiële overwegingen of moeten we per situatie inschatten wat de gewenste resultaten oplevert? Hebben we een vrije wil of zijn we genetisch bepaald en wordt ons handelen gestuurd door onbewuste processen in het brein? En als de vrije wil niet bestaat, kunnen we dan verantwoordelijk gehouden worden voor onze daden? Heeft moraliteit alleen betrekking op de vraag of iets ethisch verantwoord is of moeten we moraal veel breder opvatten: bijvoorbeeld als het geheel van waarden en normatieve opvattingen waarmee wij het leven van zin en betekenis voorzien.

Dit zijn allemaal vragen waarover de ethiek (ook wel: moraal-wetenschap) de afgelopen 2500 jaar haar licht heeft laten schijnen. In onze moderne maatschappij lijkt ethiek in de vorm van geprofessionaliseerde disciplines als bio-ethiek en bedrijfs-ethiek een wetenschap, die antwoord verschaft over of een handeling of beleid ‘ethisch verantwoord’ is. Maar wetenschap huldigt waardevrijheid en objectiviteit. Kan de ethiek dan wel gezien worden als wetenschap? Waaraan ontleent de ethiek haar legitimiteit?

Omgekeerd kunnen normatieve kwesties nooit op wetenschappelijk wijze beantwoord worden: we dienen waarden en feiten gescheiden te houden.

Toch lijken ethiek en wetenschap tot elkaar veroordeeld: toegepaste wetenschap (technologie) roept vaak ethische vragen op, over ‘schone oorlogvoering’, genetische manipulatie, klonen, beveiliging, marketing, etc. Maar ook onze morele instincten worden door de wetenschappen doorgelicht, met diepgaande gevolgen voor ons zelfbeeld. Een van de vragen die in deze cursus dan ook centraal zal staan is die naar de relatie tussen wetenschap en ethiek.

Programma 1. Inleiding: ethiek en moraal / realisme en relativisme 2. Oudheid: deugd-ethiek (Confucius/Aristoteles) 3. Verlichting: utilisme (Bentham) en deontologie (Kant) 4. Existentialisme en post-modernisme (Nietzsche, Sartre) 5. De aretaïc turn (G.E.M. Anscombe, Alasdair MacIntyre) 6. Bio-ethiek en dier-ethiek (Singer/Regan/Schweitzer) 7. Evolutionaire ethiek (Dawkins/Tomasello/Frans de Waal) 8. De vrije wil (Swaab/Lamme/H.G. Frankfurt/Susan Wolf) 9. Autonomie en identiteit (Christine Korsgaard/Jan Bransen) 10. Narratieve ethiek en zingeving (Charles Taylor/Nussbaum)

Cursusnummer: 15WF06 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Het cursusmateriaal wordt geplaatst op: http://moraalfilosofie.wordpress.com/ Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015 Bijzonderheden Maximaal 30 deelnemers, plaatsing op volgorde van aanmelding. Het laatste (extra) kwartier van elk college is bedoeld voor vragen.

Over de docent Drs. Edward van der Tuuk studeerde Sociale filosofie, wetenschap en samenleving, en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn docentschap is hij werkzaam als onafhankelijk documentairemaker.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 46

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Kanker - Hoe ontstaat kanker, kun je voorkomen dat je het krijgt?

Je kunt niet voorkomen dat je kanker krijgt, maar met kennis over hoe kanker ontstaat kun je je kans op het krijgen van kanker wel aanzienlijk verkleinen. Ruim 30% van alle sterfgevallen in Nederland wordt veroorzaakt door kanker. Deze gevreesde ziekte waar bijna iedereen in zijn omgeving ooit mee te maken krijgt, is het onderwerp van deze korte cursus.

Vragen die hierbij centraal zullen staan zijn: Wat is kanker, hoe ontstaat kanker en waarom komt het zo vaak, vooral bij ouderen, voor. Waarom hebben sommige mensen een (soms aanzienlijk) grotere kans op het krijgen van kanker dan anderen. Waarom bepalen je genetische constitutie (heb je van je ouders gekregen), je leefwijze (en die bepaal je in belangrijke mate zelf ) en je kennis omtrent het ontstaan van kanker (komt in deze cursus aan de orde) mee je kans op het krijgen van kanker. Op welke wijze vergroot de voortdurende toename van de kennis omtrent het ontstaan van kanker de mogelijkheden om kanker te voorkomen of te genezen.

Kanker ontstaat door veranderingen in/of ontregeling van bepaalde erfelijkheidsfactoren (voor eiwit en RNA coderende genen) ten gevolge waarvan bepaalde processen in de lichaamscellen en/of in het lichaam ontregeld raken waardoor kanker kan ontstaan.

Uitleg wordt gegeven over genen, de werking en regulatie van genen en de oorzaken van veranderingen in genen(mutaties). Aan de orde komt waarom en waardoor genmutaties zo vaak voorkomen en hoe die mutaties tot procesontregeling kunnen leiden ten gevolge waarvan kanker kan ontstaan. Aangegeven wordt hoe de voortdurende toename van de kennis omtrent het ontstaan van kanker de mogelijkheden om kanker te voorkomen of te genezen vergroot.

Voor het kunnen volgen van de cursus is geen medische en/of biologische kennis vereist.

Wel vertonen de onderwerpen die in de cursus behandeld worden een sterke opbouw en samenhang. Elk volgend college bouwt voort op informatie die in het daaraan voorafgaande college is behandeld.

Cursusnummer: 15WF07 Docent Em. prof. dr. Bauke de Jong Cursusvorm 3 colleges Data Donderdag 12, 19 en 26 maart 2015 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 65,Cursusmateriaal De powerpointpresentaties van deze cursus worden op de website van de Senioren Academie geplaatst.

Uiterste inschrijfdatum 26 februari 2015

Over de docent Bauke de Jong (1942) studeerde Biologie met als specialisatie Genetica aan de RuG. Hij was van 1967 tot 2009 verbonden aan de Afdeling Genetica van de Medische Faculteit te Groningen, was bijzonder hoogleraar in de Tumorcytogenetica, hoofd van de patiëntenzorg sectie Cytogenetica en deed jarenlang, in samenwerking met de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Katholieke Universiteit Nijmegen, onderzoek op het gebied van de Tumorcytogenetica en de Oncopathologie. Hij gaf vele jaren onderwijs in de Medische Genetica aan studenten in de Medicijnen, Tandheelkunde en Psychologie, was trimestercoördinator en voorzitter van de examencommissie van de Medische Faculteit.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 47

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

De Grote Oorlog

Een ramp van ongekende omvang De Grote Oorlog (1914-1918), later Eerste Wereldoorlog geheten, wordt overal in Europa groots herdacht. Anders dan de Belgen en vele andere Europese volkeren zijn de Nederlanders de immense ontberingen uit dit conflict gelukkig bespaard gebleven. Reden te meer om bij de Eerste Wereldoorlog stil te staan.

Bij dit bloedige conflict dat zich grotendeels op het Europese continent afspeelde, waren ruim 60 miljoen soldaten uit vijf werelddelen betrokken. Voor elke zesde van hen (10 miljoen totaal) eindigde het leven op het slagveld of in het lazaret. Zeker 20 miljoen militairen raakten gewond.

Men kan deze oorlog als een noodlottige historische ontsporing beschouwen. Immers, dankzij deze tot dan toe ongekende militaire slachting begaf de geschiedenis van ons continent zich richting historische catastrofes. De politieke consequenties van de Eerste Wereldoorlog waren enorm en zij zijn in Europa en in de wereld van heden nog steeds voelbaar. Brandende vragen blijven: kunnen wij lessen uit dit conflict trekken? En zijn wij thans beter in staat dit soort catastrofes in de toekomst te voorkomen?

Programma In vier lezingen zal de Grote Oorlog - oorzaken, omvang, verloop en gevolgen - door prof. dr. Hans Renner en prof. dr. Doeko Bosscher onder de loep worden genomen. De eerste drie colleges worden gegeven door Hans Renner. Doeko Bosscher verzorgt het vierde college over Nederland ten tijde van de Eerste Wereldoorlog.

De inleiders staan geen “klassieke kennisoverdracht” van feiten en gebeurtenissen voor ogen. Volgens hun opvatting moeten geschiedeniscolleges meer zijn dan dat. Zij moeten de toehoorders een helder inzicht in de desbetreffende problematiek verschaffen en zij moeten hen bovendien in staat stellen zich goed “in te voelen” in het onderwerp . Vandaar ook de aandacht voor petite histoire, voor de “kleine” individuele geschiedenis te midden van de grote historische ontwikkelingen. De colleges worden gecompleteerd met historische beelden, filmfragmenten, literatuurfragmenten, ooggetuigenverslagen en met muziek. Na de lezing is er mogelijkheid tot discussie.

Cursusnummer: 15WF08 Docenten Prof. dr. Hans Renner Prof. dr. Doeko Bosscher Cursusvorm 4 lezingen Data 23, 24, 25 en 26 maart 2015 Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 80,Cursusmateriaal Syllabus Uiterste inschrijfdatum 9 maart 2015 Bijzonderheden Na afloop van het college is er nog enige tijd beschikbaar voor het behandelen van eventuele vragen van de cursisten.

Over de docent Prof.dr. Doeko Bosscher (1948) is hoogleraar Eigentijdse Geschiedenis aan de RUG. In zijn onderwijs en onderzoek richt hij zich zowel op de Nederlandse geschiedenis als op de contemporaine geschiedenis van (West-)Europa en de Verenigde Staten.

Over de docent Prof. dr. Hans Renner geboren te Praag (1946) is emeritus hoogleraar in Midden- en Oost-Europese geschiedenis aan de RUG. Hij is een veel gevraagd spreker in binnen- en buitenland. Als gastdocent is hij tevens verbonden aan het Instituut Clingendael in Den Haag en aan het Instituut Defensie Leergangen in Breda.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 48

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Voorjaarslezing Drenthe 2015 Archeoloog A.E. van Giffen van het Biologisch-Archaeologisch Instituut van de Rijks­ universiteit Groningen heeft zich gedurende vele decennia actief bemoeid met de Drentse hunebedden. Vanaf 1918 tot 1958 groef hij regelmatig delen van hunebedden op.

Dankzij zijn inspanningen hebben we veel kennis opgedaan over de bouw en het gebruik van de hunebedden.

Cursusnummer: 15WD00L Spreker Prof. Daan Raemaekers Cursusvorm Lezing Data Vrijdag 20 maart 2015 Tijd 15.00 uur Cursusprijs € 7,50 Uiterste inschrijfdatum 5 maart 2015

Van Giffen en de Drentse hunebedden

Bijzonderheden Deze lezing vindt plaats in Hoogeveen. Na afloop van de lezing wordt u door de Senioren Academie een drankje aangeboden.

In de lezing zal worden ingegaan op de geschiedenis van de onderzoeksmethodiek, het beroemde boek De Hunebedden in Nederland (1925-1927) en de wijze waarop Van Giffen restaureerde. Naast dit historische overzicht wordt ingegaan op resultaten van nu lopend onderzoek, onder andere naar de betekenis van de kleur rood, het bewerken van voorwerpen om ze geschikt te maken voor het graf en aanwijzingen voor diverse grafrituelen, zoals begraving en crematie.

Nieuw onderzoek naar het werk van Van Giffen levert soms verrassende resultaten op. Zo blijkt Van Giffen het uiterlijk van vele hunebedden soms ingrijpend te hebben veranderd.

Over de spreker Prof. Daan Raemaekers is als hoogleraar verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen en is directeur van het Groninger onderzoeksinstituut voor Archeologie (GIA). In de afgelopen jaren deed het GIA onderzoek in Drenthe en vond onder andere een nieuwe analyse plaats van de door Van Giffen opgegraven hunebedden.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 49

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

De Hanze

Heimelijke supermacht of succesvolle multinational?

Vanaf ongeveer 1100 bouwen kooplieden uit de havensteden rond de Oostzee aan een handelsorganisatie die uitgroeit tot een grensoverschrijdend stedelijk bondgenootschap, de Hanze. Hoofddoelen zijn en blijven het verkrijgen van handelsvoordelen in andere landen en de bescherming van de handel. Toch weet deze vrij los samenhangende stedenbond bij bedreigingen van buitenaf een aanzienlijke strijdmacht op de been te brengen. Hoe valt deze machtige positie te verklaren? En waarom verdwijnt de Hanze na ruim 500 jaar? Kan de Hanze ons nu nog inspireren?

Na de val van het Romeinse rijk schrompelt de Europese handel ineen. In het noordwesten herleeft deze omstreeks 800 in het kielzog van de Noormannen. Het oosten met hout en graan lokt. Steeds verder rukken de Duitsers op en verslaan de Slavische volken die daar wonen. Aan de riviermonden van Oder en Weichsel ontstaan in de Middeleeuwen handelssteden als Stettin en Danzig. Ook Lübeck, Hamburg en Bremen groeien uit tot koopmanssteden. Het blijkt al snel nuttig om elkaar wederzijdse bescherming te garanderen.

De kooplieden verenigen zich in handelsgezelschappen en bezeilen met hun nieuwe Koggen de Oost- en de Noordzee. Deze zogenoemde Hanze beschermt zichzelf met harde hand. Als het nodig is roept men met geweld de Deense koning tot de orde. Als Brugge te veel eisen gaat stellen verlegt men tijdelijk de handel naar Aardenburg. In de Russische stad Novgorod weet men zelfs af te dwingen dat er een eigen nederzetting, de Peterhof, gebouwd mag worden. Hanze betekent ook cultuur. De koopman die goed verdient laat zijn geld rollen. Er komen woon- en pakhuizen in baksteengothiek. De eerste ziekenhuizen worden door rijke kooplieden gesticht. Arme ouderen worden in tehuizen opgenomen.

Kerken bieden werk aan schilders en beeldhouwers. Kooplieden uit de Hanzestad Deventer verbreiden de Moderne Devotie over de Hanzesteden die ze bezoeken. Na 1500 komen nationale staten tot ontwikkeling. Bescherming van de handel bieden nu de vorsten aan hun onderdanen. Het luidt het einde van de macht van de Hanze in.

Tegenwoordig presenteert men de EU als waardige opvolger van de Hanze. Is dat terecht?

En waar staat het nog vaak gebruikte begrip ‘Hanze’ voor in deze tijd?

Programma 1. Ontwikkeling van Europa tot het jaar 1000. Handelsverkeer, taal, scheepvaart en reissnelheden. Opkomst en bloei van de Hanze tot ongeveer 1450.

2. Lübeck “koningin van de Hanze”, Kontore in Londen, Brugge, Bergen en Novgorod. Waarom was de Hanzekoopman zo succesvol?

3. Het langzame verval van de Hanze. Opkomende nationale staten, concurrentie van de Hollanders en de 30-jarige oorlog.

4. Nederland en de Hanze. Kunst en wetenschap, moderne devotie en reformatie.

Gebruik en misbruik van het Hanzegevoel.

5. Afronding met focus op de Nederlandse handelssteden. Een kleine rondreis in beelden.

Cursusnummer: 15WD01 Docent Drs. Klaas Hoogenboezem Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 9 februari t/m 23 maart 2015, 23 februari vervalt Tijd 13.30-15.30 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 26 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Hoogeveen. In overleg met de cursisten kan een excursie naar Hanzestad Kampen worden georganiserd.

Over de docent Drs. Klaas Hoogenboezem (1940) was tot 2005 docent geschiedenis en aardrijkskunde aan het Hondsrugcollege in Emmen. Hij geeft lezingen en cursussen voor Volksuniversiteiten, Bibliotheken en verenigingen.

Daarnaast organiseert hij studiedagen en excursies in het in het Nederlands-Duitse grensgebied.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 50

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Oude en Midden-Steentijd in Noord-Nederland

Van ‘mammoetjagers’ tot vroege boeren In de Steentijd (ca. 130.000-6000 jaar geleden) hebben verschillende culturen en tradities hun sporen, meestal in de vorm van vuurstenen werktuigen, achtergelaten in het landschap van Noord-Nederland. De oudste voorwerpen dateren uit het middendeel van de Oude Steentijd (Midden-Paleolithicum) en zijn rond 130.000 jaar geleden gemaakt door Neanderthalers.

Cursusnummer: 15WD02 Ook de rendierjagers uit het einde van de laatste ijstijd, enkele tienduizenden jaren na het uitsterven van de Neanderthaler, en jagers-vissers-verzamelaars uit de Midden-Steentijd (Mesolithicum) hebben er regelmatig hun kamp opgeslagen, vaak op dekzandverhogingen in de buurt van water. Met de introductie van landbouw maakt de nomadische levenswijze geleidelijk plaats voor meer honkvaste gemeenschappen en begint de periode die we het Neolithicum (Nieuwe Steentijd) noemen.

In deze korte cursus komen achtereenvolgens het Midden-Paleolithicum, het JongPaleolithicum en het Mesolithicum in Noord-Nederland aan bod. Vanwege de vele vindplaatsen en het prominente karakter van het gebied ligt de nadruk op het DrentsFriese keileemplateau dat ook delen van Groningen en Overijssel omvat. We gaan in op de archeologische resten van de verschillende culturen en tradities, zoals bewerkte vuurstenen en haardplaatsen, maar ook op de betekenis hiervan voor de reconstructie van menselijk gedrag in het verleden. Voor aanvullende gegevens kijken we ook naar vindplaatsen en vondsten in andere delen van Nederland en daarbuiten. Ook zullen we het studiegebied plaatsen in een breder, Noordwest-Europees kader. Vanwege het belang voor de bewoningsmogelijkheden wordt ook aandacht besteed aan de klimatologische en landschappelijke ontwikkelingen. Tijdens de cursus kunnen de deelnemers prehistorische artefacten, waaronder een aantal bijzondere Neanderthaler-voorwerpen uit Drenthe, op de hand bekijken. Behalve een lijst met literatuursuggesties worden ook enkele hand-outs uitgedeeld en stelt de docent een aantal overdrukken van artikelen (zo lang de voorraad strekt) beschikbaar.

Docent Drs. Marcel Niekus Cursusvorm 3 colleges Data Dinsdag 3, 10 en 17 februari 2015 Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 65,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 19 januari 2015

Programma

Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Hoogeveen

1. Inleiding tot de cursus. De invloed van ijstijden op de bewoningsmogelijk­ heden in Noord-Nederland: de Neanderthaler en het Midden-Paleolithicum.

2. Het Jong-Paleolithicum: het einde van de laatste ijstijd en de eerste moderne mensen in onze contreien.

3. Het Mesolithicum: Jagers, vissers en voedselverzamelaars tijdens het vroege Holoceen.

Bij de foto: vuistbijl uit het MiddenPaleolithicum, afkomstig van een Neanderthaler-kampement in Drenthe.

De ouderdom bedraagt minimaal 50.000 jaar. Foto: F. de Vries (ToonBeeld/Stiens).

Over de docent Marcel Niekus (1970) studeerde prehistorische archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is gespecialiseerd op de archeologie van de Oude Steentijd (Paleolithicum) en de Midden-Steentijd (Mesolithicum) in NW-Europa. Afgezien van wetenschappelijke publicaties schrijft hij ook voor een breder publiek. Naast zijn werkzaamheden als freelance archeoloog werkt hij aan de afronding van zijn proefschrift.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 51

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Inleiding in de Antieke Cultuur

Griekenland De Europese cultuur is niet te begrijpen zonder kennis van haar achtergronden en wortels in de beschavingen van Griekenland en Rome. De Griekse beschaving beleefde haar hoogtepunt in het 5e -eeuwse Athene, maar ook eerder zorgden dichters als Homerus en de archaïsche lyrici (o.a. de dichteres Sappho) voor onuitwisbare sporen.

Ook in de beeldende kunsten (vazen, tempels, sculpturen etc.) bewonderen wij nog steeds expressievormen die ons in wezen zeer vertrouwd aandoen maar waarvan de “revolutionaire” vorm pas goed opvalt als we die vergelijken met de omringende culturen van Mesopotamië, Egypte e.d.

De grote denkers van Griekenland, de grote schrijvers van tragedies en komedies - zij hebben een geweldige invloed gehad op de Europese kunst en cultuur (denk aan de Renaissance!) dank zij de Romeinen die hierbij als bemiddelaars zijn opgetreden.

De organisatie van het Romeinse Rijk waarborgde dit doorgeven van de Griekse culturele waarden via de Middeleeuwen en de Renaissance tot in onze tijd. Motieven in schilderkunst, muziek, beeldende kunsten etc. zijn niet te begrijpen zonder kennis van deze achtergronden.

Er wordt uitvoerig stilgestaan bij de politieke en culturele ontwikkelingsgang van het oude Griekenland. Met PowerPoint-presentaties wordt dit ook visueel belicht.

Voor deze cursus wordt van de deelnemers beslist geen (voor)kennis van klassieke talen of antieke cultuur gevraagd. Alle fragmenten uit de literatuur worden in een Nederlandse vertaling gegeven.

Programma 1. Het 2e millennium v.Chr.: de beschavingen van Kreta en Mycene.

2. De “Dark Ages” en de periode van Homerus en Hesiodus.

3. De archaïsche periode en de archaïsche lyrici.

4. De kolonisatiebewegingen. Het heiligdom van Delphi. De archaïsche kunst.

5. De spelen van Olympia en de mysteriën van Eleusis.

6. Het vroege Athene.

7. Athene in de 6e-5e eeuw v.Chr. 8. Alexander de Grote en het Hellenisme. De entree van Rome.

Cursusnummer: 15WD03 Docent Dr. Henk Schoonhoven henkschoonhoven@zonnet.nl Cursusvorm 8 colleges Data Woensdag 28 januari t/m 25 maart 2015, 25 februari vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs, verkrijgbaar via de docent, ca. € 8,Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Emmen

Over de docent Dr. Henk Schoonhoven was docent Klassieke taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verzorgt al vele jaren cursussen voor de Senioren Academie.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 52

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Levensfilosofische vraagstukken Wat maakt ons leven goed, geslaagd, zinvol? En welke vrijheid hebben we om het beter, geslaagder, zinvoller te maken? In dit college staat de vraag naar het goede leven centraal.

Die vraag is juist in onze tijd interessant en prangend geworden. Want we moeten zelf onze weg vinden in een wereld waarin richtingaanduidingen hun vanzelfsprekendheid hebben verloren.

De vraag naar het goede leven staat centraal in de deugdethiek en de filosofie van de levenskunst. Juist nu is zij relevant. Omdat we onze identiteit en bestemming niet meer ontlenen aan een vastomlijnd sociaal milieu, moeten we in toenemende mate onze eigen weg vinden. Maar in de moderne wirwar van wegen en mogelijkheden is juist dat geen makkelijke opgave. Hoe geven we op een vruchtbare manier invulling aan onze vrijheid?

Deze laatste vraag kan niet in abstracto worden beantwoord; zij vraagt om een concreet antwoord, dat ieder mens met het gaan van zijn of haar eigen (levens)weg zelf nog moet geven. Maar filosofie kan wel handreikingen bieden. In dit college staan we stil bij wat filosofen van vroeger en nu te zeggen hebben over thema’s die voor ons allen relevant zijn, zoals eenzaamheid en vriendschap, wonen en reizen, gezondheid en de dood. Bij de verkenning van deze thema’s wordt telkens duidelijk dat ons leven is ingebed in een sociale context en een moderne cultuur, die onze vrijheid onder druk kunnen zetten, maar een zinvolle invulling daarvan ook mogelijk maken.

Programma 1. Inleiding: de vraag naar zin - Een goed leven ervaren we als zinvol. Maar wat verleent ons leven zin? Waar vragen we naar wanneer we naar de zin van ons leven vragen? Wat zegt het over ons wanneer we ons laten raken door die vraag? En wat voor soort antwoord is daarop (nog) mogelijk? Filosofen: Augustinus, Friedrich Nietzsche, Charles Taylor, e.a.

2. Eenzaamheid en vriendschap - Voor een gelukkig, zinvol bestaan lijken we aangewezen op vriendschap en waardevol contact met anderen. Tegelijk benadrukken veel denkers dat we slechts als ‘vrienden van de eenzaamheid’ een eigen, persoonlijke levensweg kunnen gaan. Over wat voor soort eenzaamheid gaat het hier? En hoe verhoudt die eenzaamheid zich tot vriendschap? Filosofen: Aristoteles, Michel de Montaigne, Friedrich Nietzsche, Martha Nussbaum, e.a.

3. Werken en handelen - Werk is in de moderniteit steeds belangrijker geworden voor ons gevoel van zelf-ontplooiing. Tegelijk beperken werk, carrière, geld en status soms onze aandacht voor waardevolle praktijken en onze vrijheid te handelen. Waarin ligt de waarde van werk? Filosofen: Karl Marx, Hannah Arendt, Alasdair MacIntyre, e.a.

4. Gezondheid en de dood - In onze tijd lijken gezondheid, vitaliteit, eeuwige jeugd soms doel op zich te worden. Is dat ongezond? Vluchten we zo voor veroudering en de dood? Zou het besef van onze sterfelijkheid iets kunnen bijdragen aan het goede leven?

Filosofen: Epicurus, Martin Heidegger, Michael Sandel, e.a.

5. De kunst van het wonen en reizen - We vergeten doorgaans dat we iedere dag van een bepaalde plek in de wereld vertrekken en ergens naar terugkeren. Maar wat betekent het eigenlijk om (goed) te wonen? Hoe wordt ons wonen door onze toenemende mobiliteit en reislust beïnvloed? Meer in het algemeen: zijn we als mens niet pas op onze plek zolang we ook nog onderweg zijn? Filosofen: Gaston Bachelard, Walter Benjamin, Alain de Botton, e.a.

Cursusnummer: 15WD04 Docent Drs. Bas Nabers Cursusvorm 5 colleges Data Donderdag 5 februari t/m 12 maart 2015, 26 februari vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 22 januari 2015 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Hoogeveen

Over de docent Bas Nabers studeerde geschiedenis en filosofie in Groningen, Tübingen en Berlijn. Na een kort verblijf als gids in de wildernis van Fins Lapland, gaf hij onder andere les aan de Rijksuniversiteit Groningen en De Vrije Academie, Amsterdam.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 53

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Overzicht CODE

CURSUS

DOCENT/COÖRDINATOR

DATA

BLZ

15WG18 Democratie, weet iemand iets beters?

prof. mr. drs. J. Th. Degenkamp

26 januari t/m 16 februari 2015

24

15WG24 Hoge golven, diepe zeeën

prof. dr. G.J. Boekschoten

26 januari t/m 30 maart 2015

30

15WG28 Exoten in biogeografisch perspectief

drs. Kees Boele

2 februari t/m 16 maart 2015, 23 februari vervalt

34

15WG03 Ethiek/moraal filosofie - Over waarden, wetenschap, vrije wil en zingeving

drs. Edward van der Tuuk

26 januari t/m 13 april 2015, 23 februari en 6 april vervallen

9

15WG19 Thomas Piketty en het kapitaal van de 21ste eeuw

dr. Henk van Goor

2 maart t/m 23 maart 2015

GRONINGEN Maandagmorgen

25

Maandagmiddag 15WG01 Bedrog en misleiding

19 januari t/m 16 maart 2015, 23 februari vervalt

7

26 januari t/m 30 maart 2015

31

16 februari t/m 30 maart 2015, 23 februari vervalt

28

15WG09 De Etrusken, een waas van geheimzinnigheid dr. Marjan Galestin

3 februari t/m 10 maart 2015, 24 februari vervalt

15

15WG27 Wiskunde door de eeuwen heen (2)

verschillende docenten

10 maart t/m 14 april 2015

33

15WG16 Leescursus antropologie - van veldwerk tot monografie

dr. Elisabeth Moolenaar

27 januari t/m 7 april 2015, 24 februari vervalt

22

drs. Petra Bolhuis drs. Theo Meereboer

27 januari t/m 7 april 2015, 24 februari vervalt

10

15WG10 De Kelten - Opkomst en ondergang van een dr. Tineke Looijenga geheimzinnige cultuur

3 februari t/m 17 maart 2015, 24 februari vervalt

16

15WG17 Oorzaken en achtergronden van delinquent mr. Klaas van Tuinen gedrag in de samenleving

27 januari t/m 10 maart 2015, 24 februari vervalt

23

15WG29 Latijn, vervolg

drs. Gerry Mulder

27 januari 2015 t/m 7 april 2015, 24 februari vervalt

35

15WG05 Nihilisme en cynisme als moderne levenshouding

drs. Petra Bolhuis drs. Theo Meereboer

28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt

11

15WG15 Topmusea van de wereld

drs. Ellen van der Vecht

28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt

21

15WG02 Religie en Geweld

dr. Tineke Looijenga

28 januari t/m 25 maart 2015, 25 februari vervalt

15WG06 De Ethica van Spinoza

dr. Jeroen Bartels

28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt

12

15WG21 Sjostakovitsj in context-Inleiding tot de Russische muziekgeschiedenis 20e eeuw

dr. Marcel Zwitser

28 januari t/m 15 april 2015, 25 februari en 1 april vervallen

27

15WG23 Sofija Gubajdulina: Johannes-Passion

dr. Marcel Zwitser

1 april 2015 lezing

29

15WG25 Stenen kunnen spreken: introductie in de geologie

dr. Tom J.A. Reijers

15WG22 Een anthologie van de Russische muziek (2), Karel van Olffen de 20ste eeuw Dinsdagmorgen

Dinsdagmiddag 15WG04 Breekbaarheid van het goede hoor-en werkcoll.

Woensdagmorgen hoor-en werkcoll.

Woensdagmiddag 8

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 54

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe Donderdagmorgen 15WG12 Europa in het Interbellum - van oorlog naar oorlog

Nicolaas Kraft van Ermel MA

22 januari t/m 2 april 2015, 26 februari vervalt

18

15WG33 Autobiografisch schrijven (vervolgcursus)

Marleen Diepeveen

29 januari t/m 9 april 2015, 26 februari vervalt

39

15WG13 Berlijn - de lange schaduw van de val van de Muur

dr. dr. Marianne Vogel

5 februari t/m 19 maart 2015, 26 februari vervalt

19

15WG08 Rome - de stad en de wereld

drs. J.A.R. Kemper

29 januari t/m 9 april 2015, 26 februari vervalt

14

15WG11 Venetië: geschiedenis van een 1000-jarige Republiek

prof. dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge

22 januari t/m 2 april 2015, 26 februari vervalt

17

15WG31 Goethe: Sturm und Drang-Klassik-Faust

drs. Michiel Hagdorn

29 januari t/m 9 april 2015, 26 februari vervalt

37

15WG20 Leeskamer, levenskunst en geluk

dr. dr. Marianne Vogel

5 en 19 februari, 5 en 19 maart, 2 en 16 april 2015

26

15WG26 Quantumtheorie - een speurtocht naar de fundamenten van de natuur

dr. Frank van Steenwijk

30 januari t/m 17 april 2015, 27 februari en 3 april vervallen

32

15WG30 Orpheus en Eurydice

dr. Henk Schoonhoven

30 januari t/m 27 maart 2015, 27 februari vervalt

36

15WG32 The literature of the North Atlantic Seaboard Triangle

Angela Ashworth MA

13 en 27 februari, 13 en 27 maart, 10 april 2015

38

15WG00L Jan Snijderslezing

prof. dr. Piet de Rooy

20 februari

15WG07 Plato’s Politeia

drs. Arend Klaas Jagersma

30 januari t/m 17 april 2015, 27 februari en 3 april vervallen

13

15WG14 Beeldhouwkunst (2)

drs. Miranda van Gelderen

6 maart 2015 t/m 24 april 2015, 3 april vervalt

20

CODE

DOCENT/COÖRDINATOR

DATA

Donderdagmiddag

Vrijdagmorgen

Vrijdagmiddag

CURSUS

6

BLZ

FRIESLAND Maandagmorgen 15WF01

Schrijfvarianten

Marleen Diepeveen

19 jan. t/m 13 april 2015, om de week

41

15WF08

De Grote Oorlog, een ramp van ongekende omvang*

prof. dr. Hans Renner prof. dr. Doeko Bosscher

23, 24, 25, 26 maart 2015

48

Dinsdagmorgen 15WF02

Insecten, ‘Creepy crawlies’

drs. Kees Boele

3 februari t/m 17 maart 2015, 24 februari vervalt

42

15WF03

Kijken naar kunst-centrale begrippen binnen de kunstgeschiedenis

drs. M.L. Rotshuizen

27 januari t/m 17 februari 2015

43

15WF08

De Grote Oorlog, een ramp van ongekende omvang*

prof. dr. Hans Renner prof. dr. Doeko Bosscher

23, 24, 25, 26 maart 2015

48

Woensdagmorgen 15WF04

Gelijkheid en geluk

dr. Henk van Goor

4 maart t/m 8 april 2015

44

15WF08

De Grote Oorlog, een ramp van ongekende omvang*

prof. dr. Hans Renner prof. dr. Doeko Bosscher

23, 24, 25, 26 maart 2015

48

Woensdagmiddag 15WF05

Het leven in de middeleeuwen een cultuurgeschiedenis

drs. Georgine Weertman

28 januari t/m 25 maart 2015, 25 februari vervalt

45

15WF06

Ethiek/moraal filosofie over waarden, wetenschap, vrije wil en zingeving

drs. Edward van der Tuuk

28 januari t/m 8 april 2015, 25 februari vervalt

46

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 55

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe Donderdagmorgen 15WF07

Hoe ontstaat kanker

em. prof. dr. Bauke de Jong

12,19 en 26 maart 2015

47

15WF08

De Grote Oorlog, een ramp van ongekende omvang*

prof. dr. Hans Renner prof. dr. Doeko Bosscher

23, 24, 25, 26 maart 2015

48

Matthijs Deen

13 maart 2015 lezing

40

Vrijdagmiddag 15WF00L Voorjaarslezing 2015: Friesland en de eilanden

* NB. Cursus 15WF08 is een 4-daagse cursus: nl. op maandag, dinsdag, woensdag en donderdag CODE

CURSUS

DOCENT/COÖRDINATOR

DATA

BLZ

drs. Klaas Hoogenboezem

9 februari t/m 23 maart 2015, 23 februari vervalt (Hoogeveen)

50

drs. Marcel Niekus

3, 10 en 17 februari 2015 (Hoogeveen)

51

dr. Henk Schoonhoven

28 januari t/m 25 maart 2015, 25 februari vervalt (Emmen)

52

drs. Bas Nabers

5 februari t/m 12 maart 2015, 26 februari vervalt (Hoogeveen)

53

prof. Daan Raemaekers

20 maart 2015 lezing

49

DRENTHE Maandagmiddag 15WD01 De Hanze, heimelijke supermacht of succesvolle multinational?

Dinsdagmorgen 15WD02 Van ‘mammoetjagers’ tot vroege boeren De Oude en Midden-Steentijd Woensdagmorgen 15WD03 Griekenland Inleiding in de Antieke Cultuur Donderdagmiddag 15WD04 Levensfilosofische vraagstukken Vrijdagmiddag 15WD00L Voorjaarslezing 2015: Van Giffen en de Drentse hunebedden

Stichting Vrienden van de

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe □ Ja, ik word lid van de stichting Vrienden van de Senioren Academie Groningen, Friesland en Drenthe. □ de Heer □ Mevrouw Naam en voorletter(s)

……………………………………………………………………………..

De Vrienden zijn een organisatie van en voor de cursisten en zijn actief betrokken bij het reilen en zeilen van de Senioren Academie.

Adres:

……………………………………………………………………………..

Postcode/Plaats

……………………/………………………………………………………..

De voornaamste activiteiten zijn:  Het verlenen van steun aan de Senioren Academie.  Het behartigen van de belangen van de cursisten  Het organiseren van ontmoetingen en culturele excursies voor cursisten.  Het periodiek uitgeven van de Vriendenpost, ons communicatie en informatie middel voor donateurs en sympathisanten

Telefoon

□ □ □ □

……………………...

Ik word donateur en geef jaarlijks een bedrag van € ………… (minimaal €20) Ik en mijn partner………………………………….worden donateur en geven jaarlijks een bedrag van €……….. (minimaal € 25).

Ik machtig de Stichting Vrienden Gr/Fr/Dr om dit bedrag af te schrijven van mijn banknummer.

Mijn Banknummer is: ………………………... ten name van: ………………………………..

Ik ontvang liever een factuur Handtekening

Datum: ……./……../……...

Steun de vrienden door vriend te worden!

U kunt zich aanmelden als vriend door donateur te worden per jaar voor €20,- (of meer) of voor €25,- (of meer) gezamenlijk met uw partner.

Opsturen naar: Penningmeester Stichting Vrienden Senioren Academie Gr/Fr/Dr, Viaductweg15, 9751HN Gebruik het formulier, stuur een e-mail of Haren. maak gebruik van onze website: U kunt zich ook aanmelden via de website (www.Vriendenhovogroningen.nl) en het formulier mailen www.vriendenhovogroningen.nl naar : penningmeester@vriendenhovogroningen.nl

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 56

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijven

o De heer

o Mevrouw

Geboortejaar:

Datum:

Naam en voorletter(s): Straat en huisnr.: Postcode en plaats: Telefoon privé:

Telefoon werk:

E-mail:

Schrijft zich in voor de volgende cursus(sen) (Cursuscode vermelden s.v.p., bijv. 15WG07 of 15WF12): code: code: code: Dit is mijn eerste cursus bij de Senioren Academie

o ja

o nee

Bijzonderheden:

Betaling Ik machtig hierbij de Senioren Academie om het totaal verschuldigde bedrag in de weken rondom de aanvang van de cursus(sen) af te schrijven van mijn giro-/bankrekening. Let op: alleen het volledige IBAN-rekeningnummer opgeven! U kunt dit terugvinden op uw bankafschrift, of op de website van uw bank. Het IBAN-rekeningnummer bestaat uit 18 tekens.

Rekeningnummer (IBAN): 



































ten name van:

o Ik maak bezwaar tegen een machtiging en wil graag een factuur ontvangen (€ 5,- administratiekosten bij toezending van factuur) o Ik maak bezwaar tegen vermelding van mijn adresgegevens op de deelnemerslijst

Kortingsmogelijkheden o Ik heb recht op een inkomenskorting van:

% en stuur bewijs hiervan mee

o Ik ben donateur van de Stichting Steunfonds Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Winter/voorjaar 2015

Handtekening:

U kunt zich ook via onze website: www.hovoseniorenacademie.nl opgeven. Zie op de website de link rechtsboven: inschrijven.

Formulier per post sturen naar: Senioren Academie, Postbus 72, 9700 AB Groningen.

Formulier inleveren: Senioren Academie, Oude Boteringestraat 34, Kamer 0014, Groningen.

Indien gesloten kunt u het formulier in de bus bij het secretariaat deponeren.

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 57

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Kleine vooruitblik op het zomerprogramma

Studiegids vo or ja ar /zom er

2015

Terwijl de wintercursussen in volle gang zijn wordt het lente/zomerprogramma 2015 voorbereid.

Onderstaand enkele cursussen die waarschijnlijk in deze periode zullen worden aangeboden.

Uiteraard kan dit voorlopige programma nog volledig worden gewijzigd en uitgebreid.

Inschrijven voor deze curssen is niet mogelijk!

Dat kan pas na het uitkomen van de lente/ zomergids, naar verwachting rond half maart 2015.

H O V O in N o o rd N e

d e rl a n d

Drs. Miranda van Gelderen Kijken is de kunst Mei 2015 Ben Westerink Groninger rivieren Mei/juni 2015 Prof. dr. Doeko Bosscher en prof. dr. Hans Renner Napoleon en zijn tijdperk: mythe en werkelijkheid Juni 2015 Prof. Bert Boekschoten Cursus ‘Steen en Been’ Juni 2015 Drs. Johan Holtrop Vincent van Gogh Eind juni/begin juli 2015 Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer Cursus ‘Ikarus’ en cursus ‘ik denk, denk ik’ Juli 2015 Drs. Michiel Hagdorn Zomercursus over Berlijn Tweede helft augustus 2015

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 58

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijfprocedure Inschrijving geschiedt bij voorkeur via de website www.hovoseniorenacademie.nl.

U kunt zich ook inschrijven door het inschrijfformulier uit deze gids te sturen naar het secretariaat van de Senioren Academie.

Binnen twee weken na binnenkomst van uw inschrijving ontvangt u een ontvangstbevestiging over de mail of per post (als u geen e-mailadres hebt opgegeven). Ook als de cursus van uw keuze al volgeboekt is, ontvangt u daarvan bericht. Mocht u binnen deze termijn van twee weken niets van ons horen, dan verzoeken we u dringend contact met ons op te nemen. Een defini­ tieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus ontvangt u uiterlijk een week voor aanvang van uw cursus. Hierin staat de locatie vermeld, de hoogte van het totaalbedrag (cursus, cursusmateriaal en eventueel kosten voor koffie/thee). Deze definitieve deelnamebevestiging is tevens uw bewijs van inschrijving. Als een cursus door gebrek aan belangstelling niet door kan gaan, nemen we uiterlijk twee weken voor de aanvangsdatum contact met u op.

Annulering U kunt een cursus annuleren tot twee weken voor aanvang van de cursus.

Administratiekosten (€ 10,-) worden dan wel in rekening gebracht. Bij een annulering binnen twee weken voor aanvang van de cursus wordt 50% van de cursusprijs in mindering gebracht op het eindbedrag.

Hierna is annuleren niet meer mogelijk.

Als er een cursus niet door kan gaan, wordt het totale bedrag, indien al geïncasseerd, op uw rekening teruggestort.

Inkomensafhankelijke korting De Senioren Academie geeft, indien nodig, korting op het cursusgeld van één cursus per programma. Er is geen korting mogelijk op het cursusmateriaal. Als u denkt in aanmerking te komen voor korting dient u een kopie van de opgave van uw inkomen over het afgelopen jaar mee te sturen.

Bij een bruto gezinsinkomen - lager of gelijk aan € 15.000,- per jaar bedraagt de korting 50% van de in de gids genoemde cursusprijs; - hoger dan € 15.000,- per jaar, maar lager of gelijk aan € 18.000,- per jaar bedraagt de korting 30% van de in de gids genoemde cursusprijs.

Wijzigingen De in de studiegids vermelde gegevens kunnen aan wijzigingen onderhevig zijn zonder dat het bestuur van de Senioren Academie aansprakelijk gesteld kan worden.

Aansprakelijkheid De Senioren Academie kan niet aansprakelijk worden gesteld voor schade aan personen en/of eigendommen, noch voor vermissing van persoonlijke goederen, door welke oorzaak dan ook ontstaan voor, tijdens en na de door de Senioren Academie georganiseerde activiteiten.

Senioren Academie Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin van Rooyen-Kist Inge Vonhof

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Kerstperiode

Het Secretariaat van de Senioren Academie is gesloten vanaf maandag 22 december 2014 tot en met vrijdag 2 januari 2015.

Vanaf maandag 5 januari 2015 zijn we weer normaal bereikbaar.

Inschrijvingen die in deze periode binnenkomen, worden pas na de kerstvakantie behandeld (op volgorde van binnenkomst).

Cursusprijs De cursusprijs staat vermeld bij de desbetreffende cursus. In een aantal gevallen komen de kosten van het cursusmateriaal er nog bij. Als u toestemming hebt gegeven voor een eenmalige automatische afschrijving (incasso) dan wordt het totaalbedrag rond de aanvangsdatum van de cursus van uw rekening afgeschreven. Indien u een factuur wilt ontvangen worden € 5,- extra administratiekosten in rekening gebracht.

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl vormgeving en dtp: www.henkmans.nl

Studiegids winter/voorjaar 2015 • 59

Bezoekadres: Oude Boteringestraat 34 9712 GK Groningen kamer 0014 Postadres: Postbus 72 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Openingstijden secretariaat: Maandag t/m vrijdag 9.00 - 12.00 uur www.hovoseniorenacademie.nl