Studiegids winter voorjaar16

Studiegids

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Voorpagina

winter

voorjaar 2016

HOVO in Noord Nederland Studiegids winter/voorjaar 2016 • 1

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Senioren Academie

Over de cursussen en praktische informatie

Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin van Rooyen-Kist Inge Vonhof

Bestuur Prof. dr. D. Bosscher, voorzitter Mw. H.M. Hijmans, vice-voorzitter Dhr. T. Jensma, penning­meester Mw. mr. A. van Weelden, lid namens Stenden Hogeschool Dhr. C.W.A. Fictoor, lid namens Hanzehogeschool Dhr. W. ter Laak, adviserend lid namens de Vrienden van de Senioren Academie

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Kerstperiode

Het Secretariaat van de Senioren Academie is gesloten vanaf maandag 21 december 2015 tot en met vrijdag 2 januari 2016.

Vanaf maandag 5 januari 2016 zijn we weer normaal bereikbaar.

Inschrijvingen die in deze periode binnenkomen, worden pas na de kerstvakantie behandeld (op volgorde van binnenkomst).

HOVO-cursussen De eerste HOVO-cursus werd in 1986 aangeboden aan de Rijksuniversiteit Groningen. HOVO is bedoeld voor mensen van vijftig jaar en ouder en is zoveel mogelijk afgestemd op de interesse, leefervaring en leerbehoeften van ouderen.

Senioren Academie De Senioren Academie biedt HOVO aan in Groningen, Friesland en Drenthe en is een stichting, gelieerd aan drie instellingen voor hoger onderwijs in deze provincies, de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanze­ hogeschool Groningen en Stenden Hogeschool. De administratie wordt verzorgd in Groningen.

Locaties De cursussen van de Senioren Academie worden gegeven in Groningen, Leeuwarden, Hoogeveen en een enkele cursus in Emmen. Er wordt van verschillende cursuslocaties gebruik gemaakt.

Informatie over de exacte leslocatie ontvangt u uiterlijk één week voor aanvang van de cursus in de definitieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus.

Meer informatie over de inschrijfprocedure vindt u achter in deze gids.

Website (www.seniorenacademie.nl) U kunt zich via de website van de Senioren Academie inschrijven voor een cursus of lezing (of u kunt gebruik maken van het inschrijfformulier achterin deze gids).

Cursusmateriaal op website Als de cursussen zijn begonnen, bestaat in veel gevallen de mogelijkheid om het tijdens het college getoonde materiaal nogmaals na te kijken op de website van de Senioren Academie. U ontvangt hiervoor een inlogcode van de Senioren Academie die u kunt vinden in de definitieve deelnamebevestiging. Het materiaal wordt zo snel mogelijk op de website geplaatst, indien mogelijk binnen een week na het college. Het cursusmateriaal blijft tot minimaal twee weken na afloop van de desbetreffende cursus op de website staan.

Cursusmateriaal In veel gevallen wordt bij de colleges gebruik gemaakt van hand-outs. Tenzij anders vermeld zijn deze inbegrepen in de bij de cursus vermelde cursusprijs.

Bij een aantal cursussen wordt een aparte syllabus gemaakt of worden de hand-outs door de docent ter beschikking gesteld.

De kosten voor het cursusmateriaal staan in deze gevallen apart vermeld bij de cursus en deze komen dan bovenop de vermelde cursusprijs. Deze kosten voor het cursusmateriaal worden ofwel door de docent, ofwel door de Senioren Academie geïnd. Indien gebruik wordt gemaakt van externe literatuur, dient u deze zelf aan te schaffen. Ook dit staat bij de desbetreffende cursus aangegeven.

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 2

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Algemene informatie 2 Voorwoord 5

Programma Groningen 16WG01L 16WG02 16WG03

Algemeen/multidisciplinair Vijftiende Jan Snijderslezing - Abram de Swaan - Compartimenten van vernietiging 6 Een empathische samenleving - Wens of noodzaak?

7 Cultuurhistorie van het menselijk lichaam 8 Filosofie Een andere geschiedenis van de filosofie - Niet alle filosofie begint bij Plato Een perspectief op de moderne mens van Ortega y Gasset - De opstand van de massamens De brede en de smalle weg … en atomen tegen goden Filo­sofische perspectieven op ons ‘ik’ - De verbeelding van het ‘zelf ‘ Levensfilosofische vraagstukken Immanuel Kant - Kritiek van de zuivere rede

10 11 12 13 14 15

16WG10 16WG11 16WG12 16WG13 16WG14 16WG15 16WG16 16WG17

Geschiedenis en archeologie Canon van de politieke geschiedschrijving - De weg naar de geschiedenis De Kelten - Opkomst en ondergang van een geheimzinnige cultuur De Etrusken - Onderzoek naar een verdwenen cultuur Prehistorische culturen in Europa Een cultuurgeschiedenis van middeleeuws West-Europa - Het leven in de middeleeuwen De gouden jaren twintig in Berlijn Het mysterie van Europa - Een geschiedenis van Europese integratie: van idee tot ‘ever closer union’ Een inleiding in de Russische geschiedenis - Rusland: een isolementsgeschiedenis

16 17 18 19 20 21 22 23

16WG18

Godsdienstwetenschap en religie Zinnestrelend: muziek en beeld in de kerk

24

16WG19 16WG20 16WG21

Kunstgeschiedenis Kunst van nu - Vanaf het postmodernisme tot 2016 Topstukken van de Vroegnederlandse schilderkunst Hedendaagse beeldhouwkunst - vervolgcursus

25 26 27

16WG22 16WG23

Mens en maatschappij Inleiding in de psychologie - Over mensen en hun gedrag Leeskamer - Over vriendschap

28 29

16WG24 16WG25 16WG26 16WG27

Muziek en theater De Russen en de zee Inleiding tot het leven en het werk van Bela Bartók - Zes strijkkwartetten voor een zelfstandig Hongarije Muziek in de lijdensweek 2016 - Sergej Rakhmaninov Vesper, op.37 Helder water - Korte voorjaarscursus over Jean Sibelius,de grootste componist van Finland

30 31 32 33

16WG28 16WG29 16WG30 16WG31

Natuurwetenschappen De onzichtbare wereld - Introductie in de microbiologie Lage Landen - Diepe Gronden Landschappen op de kaart Thermodynamica - Wetmatigheid van wanorde

34 35 36 37

16WG04+16WG04w 16WG05+16WG05w 16WG06 16WG07 16WG08 16WG09+16WG09w

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 3

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Programma Groningen vervolg 16WG32 16WG33 16WG34 16WG35 16WG36 16WG37

Taal en literatuur Latijn - vervolgcursus Autobiografisch schrijven - vervolgcursus Zeven levende dichteressen - Nieuwe gedichten en interviews Verhalen schrijven - Perspectief en plot Filosofische en literaire werken in hun historische context - De Duitse Romantiek De Alexanderroman in epische ‘setting’ - Het Byzantijns Alexandergedicht

38 39 40 41 42 43

Programma Friesland 16WF01L 16WF02 16WF03 16WF04 16WF05 16WF06 16WF07 16WF08 16WF09 16WF10 16WF11 16WF12 16WF13

Voorjaarslezing Friesland 2016 - De Islamitische Staat: achtergrond, ideologie en de cultuur van geweld 44 Cursus schrijven - Schrijfvarianten 45 Lexicografie in Nederland en Friesland - Over woordenboeken, hun makers en hun gebruikers 46 Evolutie van planten - Van cel tot bloem 47 Schilderkunst in de Nederlanden in de 15de en 16de eeuw 48 Europese integratie - Tussen geopolitiek vredesbeleid en economische groei 49 Filo­sofische perspectieven op ons ‘ik’ - De verbeelding van het ‘zelf‘ 50 Geschiedenis van het landschap van de Friese klei van 800 tot 1800 51 Leeskamer - Over vriendschap 52 Napoleon en zijn tijdperk - mythe en werkelijkheid 53 Rome - De stad en de wereld 54 Nederlands (VOC) erfgoed in India in de 18e, 19e en 20ste eeuw 55 Topmusea van de wereld - vervolgcursus 56

Programma Drenthe 16WD01L 16WD02 16WD03 16WD04 16WD05 16WD06

Voorjaarslezing Drenthe 2016 - Relatie van Midden- en Oost-Europa tot Rusland Van ‘mammoetjagers’ tot vroege boeren - De Oude en Midden-Steentijd in Noord-Nederland Verbeelding van de samenleving - denken, dromen en doen na de verzorgingsstaat Pruisen, de zandbak van de Duitse Keizer - Een kleine grootmacht bepaalt de geschiedenis van Europa Beginnerscursus Astronomie en Astrofysica - Van zonnestelsel tot ontstaan heelal Topmusea van de wereld

57 58 59 60 61 62

Overzicht cursussen per dagdeel in de week 63 Inschrijfformulier 66 Inschrijfprocedure en colofon 67

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 4

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Ten geleide In deze winter/voorjaarsgids vindt u het programma van de Senioren Academie Groningen-Friesland-Drenthe voor de periode januari tot en met april. Achterin de gids staat een schema met de dagdelen, waarop de verschillende cursussen plaatsvinden, zodat u snel kunt zien of de cursus valt op een dag die u past.

Het cursusprogramma staat op de website van de Senioren Academie www.hovoseniorenacademie.nl en u kunt zich langs deze weg ook opgeven voor de cursussen. Kijkt u, voor u zich inschrijft, nog even op de site bij de cursus van uw keuze. Een eventuele laatste-moment wijziging wordt bij de desbetreffende cursusinformatie opgenomen. Ook verslagen van lezingen, nieuwsberichten en andere aan het programma van de Senioren Academie gerelateerde berichten worden op deze site geplaatst.

Op de website wordt ook de cursusinformatie gezet die bij een groot aantal cursussen beschikbaar wordt gesteld. U kunt voor deze informatie inloggen (rechtsboven) met de inlogcode die staat vermeld in de definitieve cursusinformatie die u uiterlijk een week voor aanvang van de cursus ontvangt (per mail, indien u niet beschikt over een mailadres wordt de cursusinformatie per post toegezonden).

In de cursusinformatie die u vlak voor aanvang ontvangt staat ook de exacte locatie waar uw cursus plaatsvindt. De cursussen vinden plaats in Groningen, Leeuwarden, Hoogeveen en een enkele cursus in Emmen.

De vijftiende Jan Snijderslezing wordt gegeven door emeritus hoogleraar Abram de Swaan.

De Swaan is bekend van vele publicaties over de menselijke samenleving en de menselijke drijfveren (zie bladzijde 6).

Bij de meeste leslocaties zal het mogelijk zijn koffie/thee te krijgen tijdens de pauzes.

In een enkel geval is een adequate koffie-theevoorziening niet mogelijk, ofwel omdat de automaten alleen met een collegekaart gebruikt kunnen worden of omdat een restaurant of kantine te ver weg of zelfs geheel afwezig is. Wij doen echter onze uiterste best om hierin te voorzien.

Wij hopen dat u ook dit seizoen een keuze zult maken uit ons cursusaanbod en wensen u een goed studieseizoen.

Bestuur en medewerkers Senioren Academie-HOVO.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 5

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Vijftiende Jan Snijderslezing Deze winter organiseert de Senioren Academie voor de vijftiende maal de Jan Snijderslezing. Deze jaarlijkse lezing is genoemd naar professor Jan Snijders, nestor van het Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO) in Nederland en in het bijzonder in Groningen.

Deze vijftiende Jan Snijderslezing wordt gegeven door emeritus hoogleraar Abram de Swaan.

De Swaan is bekend van vele publicaties over de menselijke samenleving en de menselijke drijfveren.

Abram de Swaan

Compartimenten van vernietiging

Cursusnummer: 16WG01L Spreker Abram de Swaan Cursusvorm Vijftiende Jan Snijderslezing Datum Vrijdag 12 februari 2016 Tijd 13.30 - ca. 15.00 uur

In zijn meest recente, indrukwekkende boek Compartimenten van vernietiging gaat De Swaan in op de massavernietigingen van de afgelopen eeuw, met de Holocaust als meest aangrijpende dieptepunt. Hij neemt in dit boek stelling tegen de vaak gehoorde gedachte dat eenieder, gegeven bepaalde omstandigheden, tot het absolute kwaad kan komen. Het waren ‘gewone mensen’ die deze gruwelen bedreven.

Prijs € 7,50

De Swaan probeert dit cliché van de ‘banaliteit van het kwaad’ zoals ooit geformuleerd door Hannah Arendt, te ontkrachten. Zijn het echt alleen de omstandigheden die leiden tot het kwaad? Heeft de mens hierin geen persoonlijke keuze? Welke rol speelt het psychologische proces van ‘compartimentalisering’, het in- en uitsluiten van bepaalde groepen?

Bijzonderheden Na afloop van de lezing wordt u door de Senioren Academie een drankje aangeboden

Uiterste inschrijfdatum 29 januari 2016

Met zijn boek tracht Abram de Swaan te komen tot een nieuw begrip van het moderne kwaad, massamoord.

Over de spreker Abram de Swaan (1942) was van 1973 tot zijn emeritaat in 2007 hoogleraar sociologie en sinds 2001 universiteitshoogleraar sociale wetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Tot zijn succesvolste boeken behoren De mens is de mens een zorg, Zorg en de staat, De mensenmaatschappij en Woorden van de wereld, die in vele talen verschenen. Hij was jarenlang columnist voor NRC Handelsblad en ontving in 2008 de P.C. Hooft-prijs voor zijn volledige oeuvre.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 6

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Een empathische samenleving Wens of noodzaak?

Hij die niets kent, heeft niets lief; Het begrip empathie komt men tegenwoordig geregeld tegen, waarbij de onderliggende betekenis vaak afhankelijk is van de maatschappelijke positie van de gebruiker. Bij alle definities staat het begrip inlevingsvermogen, (“Einfühlung”), in andere mensen centraal.

Hij die niet begrijpt, heeft geen waarden. Maar hij die begrijpt heeft ook lief, neemt waar, schouwt; Hoe meer iets gekend wordt, des te groter is de liefde.

Paracelsus, 1494-1541

De definitie uit de New Encyclopaedia Britannica is zeer bruikbaar: Onder empathie verstaat men de mogelijkheid om zich de positie van een medemens in te denken en om door inleving de gevoelens, wensen, ideeën en handelingen van een ander te begrijpen (en te respecteren). Echter, het vermogen tot inleving kan ook ernstig misbruikt worden, denk aan pesten, vernederen en zelfs martelen van de medemens.

Obama gebruikte het begrip empathie in zijn laatste verkiezingscampagne, waarbij empathie als positieve maatschappelijke kracht werd geduid. De huidige oorlogen in het MiddenOosten en Afrika (IS en Boko-Haram) laten een wereld zien waarin mensen, en zelfs jonge kinderen, worden opgeleid in een wereld van minachting en haat voor anderen. Hoe (rassen) discriminatie samenhangt met empathie zal ondermeer onderwerp van discussie zijn. In de cursus wordt de basis van het begrip empathie verhelderd en de historische bronnen van empathie bij mens en dier belicht. Besproken zal worden hoe het vermogen tot empathie afhankelijk is van een culturele en maatschappelijke omgeving en de persoonlijke instelling, die dit vermogen kan versterken, verminderen, of teniet doen. De cursus wordt geopend met een bijzonder college (in het kader van de Jan Snijderslezing) door Abram de Swaan, waarin het ontstaan van een wereld van uitsluiting en haat besproken wordt, met het centrale doel de ander te ontmenselijken en te vernietigen. Vanuit verschillende disciplines wordt het vermogen tot empathie en de wijzen waarop dit vermogen veranderd kan worden, toegelicht.

Met name wordt de vraag gesteld hoe belangrijk empathie zal zijn voor de verdere ontwikkeling van onze wereld en het behouden van onze planeet voor de toekomstige generaties.

1. Vrijdag 12 februari (Jan Snijderslezing) - Compartimenten van vernietiging Prof. dr. Abram de Swaan (socioloog, columnist) 2. Woensdag 17 februari - Het dierenrijk: fasen van cognitie die aan empathie voorafgaan - Drs. Kees Boele (bioloog); Empathische civilisatie, een wordingsgeschiedenis - Em. prof. dr. Henk Kauffman (biochemicus) 3. Woensdag 24 februari - Fysiologie van empathie - Em. prof. dr. Daniel Kernell (neurofysioloog); Empathie, ethiek en de morele emoties - Dr. Peter Timmerman (filosoof) 4. Woensdag 9 maart - Empathie doet wat met je - Em. prof. dr. Ab Gramsbergen (ontwikkelingsneuroloog); Pesten op school, ontsporing van de empathische ontwikkeling? - Dr. Rob Haaxma (klinisch neuroloog) 5. Woensdag 16 maart - Versterkt lezen de sociale bedrevenheid? - Drs. Ronald Hünneman (filosoof, docent kunsten, cultuur en media); Wordt empathie versterkt door het lezen van literatuur? - Drs. Remco Ekkers (dichter, docent) 6. Woensdag 23 maart - Empathie in het relationele veld: smeerolie en vastlopers Jan Bout (psychotherapeut); De economie van goed en kwaad - Em. prof. dr. Andries Nentjes (econoom) 7. Woensdag 30 maart - Empathische geneeskunde, gewenst én noodzakelijk Em. prof. dr. Hauw The (internist en klinisch immunoloog); Tolerantie en conflict in de wereldgodsdiensten en denkrichtingen in Oost en West - Em. prof. dr. Jan Engberts (fysisch organisch chemicus) 8. Woensdag 6 april - Goethes Erlkönig; waartoe gebrek aan empathie kan leiden Em. prof. dr. Walter Schönau (Duitse letterkunde); Hoeveel empathie heeft een dirigent nodig? - Chris Fictoor (musicus, componist)

Cursusnummer: 16WG02 Docenten Zie programma Cursusvorm 1 lezing en 7 colleges Data Vrijdag 12 februari (Jan Snijders­ lezing) en woensdag 17 februari t/m 6 april 2016, 2 maart vervalt Tijd 14.00 - 16.00/16.30 uur Cursusprijs € 150,Uiterste inschrijfdatum 29 januari 2016 Bijzonderheden De Snijderslezing door Abram de Swaan op 12 februari 2016 maakt deel uit van deze cursus, u hoeft zich hiervoor niet meer apart in te schrijven.

Deze cursus is voorbereid door de werkgroep ‘Bewustzijn‘ van de Senioren Academie Sociëteit (SAS).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 7

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

Cultuurhistorie van het menselijk lichaam

Belang en betekenis van ‘goed in het vel zitten’ door de eeuwen heen Dat het lichaam in de realisatie van een volwaardig menselijk bestaan een grote rol speelt is evident. De mate waarin dat het geval was en het hoe en waarom zijn in de afgelopen eeuwen nogal aan verandering onderhevig geweest. Deze cursus behandelt de betekenisgeving van het lichaam in relatie tot het levensgeluk van mensen door de eeuwen heen.

Anno 2015 lijkt het menselijk lichaam belangrijker en in ieder geval identiteitsbepalender dan ooit, tenminste dat willen kranten, tv en natuurlijk de vele internetsites ons geloven.

Via sportschool, botox, cosmetische tandheelkunde en plastische chirurgie lijkt een perfect uiterlijk en dito bestaan voor velen onder handbereik te zijn gekomen. Het verband tussen menselijk uiterlijk en gestel enerzijds en menselijke identiteit en geluk anderzijds wordt keer op keer gelegd. De recente campagnes van de Nederlandse overheid tegen het overgewicht van veel van haar inwoners laten dat zien. Ook in ons land blijken sociale verschillen in hoge mate een fysieke basis te kennen. Het leggen van een verband tussen schoonheid, uiterlijk en geluk is uiteraard geen recente ontwikkeling, maar gezondheids- en schoonheids- en levensidealen waren natuurlijk door de eeuwen heen wel aan verandering onderhevig.

Onder het motto "er bestaat geen geschiedenis van het lichaam, maar wel van lichamen en lichaamsidealen", bestudeert deze cursus vanuit verschillende invalshoeken de lichaams­ cultuur. Zij biedt een cultuurhistorisch perspectief op representaties van het lichaam in woord en beeld en uit wetenschap, kunst en literatuur. Zij belicht daarnaast zowel gebruiken rond het lichaam als discussies uit het verleden over het belang van de fysieke kant van het menselijk bestaan of natuurlijk van de ontkenning daarvan. Vertrekpunt vormen de vaak uit de Oudheid en Middeleeuwen stammende tradities rond trainen, genezen en appreciëren van het levende lichaam en veranderingen die zij doormaakten onder invloed van meer recente techologische en maatschappelijke ontwikkelingen. Zo belanden we bij de huidige 'body culture' en haar preoccupatie met schoonheid en geluk. De wisselende omgang met het dode menselijke lichaam wordt evenmin vergeten.

Programma 1. 5 februari - Prof. dr. Mineke Bosch: Aletta Jacobs, Catharine van Tussenbroek en De Verlichte uitvinding van het geseksualiseerde lichaam in de 18e en 19e eeuw.

In de achtiende eeuw werd door Verlichte artsen-filosofen het denken over het lichaam ingrijpend gewijzigd. In plaats van de humeuren- en temperamentenleer die geen strict onderscheid maakte tussen het mannen- en vrouwenlichaam kwam een medisch model dat mannen- en vrouwenlichamen als categorisch verschillend definieerde. Sinds die tijd speelt het lichaam een grote rol in debatten over man-vrouwverhoudingen 2. 12 februari - Prof. dr. Onno van Nijf: Sport, naaktheid en het gymnasium in de Griekse wereld.

Het woord gymnasium is afgeleid van het Griekse woord voor naakt “gumnos”. Griekse atleten trainden en beoefenden hun sport namelijk zonder kleding. Maar betekent dit nu ook dat atletische naaktheid doodgewoon was? In deze lezing zullen we kijken hoe Grieken tussen Homerus en de Romeinse tijd omgingen met het naakte sportende lichaam.

3. 19 februari - Prof. dr. Catrien Santing: Een godsdienst van hoofd en hart.

De lichamelijkheid van de Christelijke religie.

Het Christendom begon met de menswording van de zoon van God. In de verering van Jezus Christus speelt tot op de dag van vandaag zijn lichamelijke lijden een grote rol.

In dit college zal deze opmerkelijk fysieke kant van deze godsdienst centraal staan en worden gecontrasteerd met de meer geestelijke praktijken van andere religies.

Cursusnummer: 16WG03 Docenten Zie programma Cursusvorm 10 colleges Data Vrijdag 5 februari t/m 22 april, 4 en 25 maart vervallen Tijd 15.00-17.00 uur Cursusprijs € 156,00 Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 22 januari 2016

Afbeelding: Lucas Cranach de Oude: "De Fontein der Jeugd", 1546.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 8

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Algemeen/multidisciplinair

4. 26 februari - Dr. Rina Knoeff: Anatomie, fysiologie en de body-machine.

Met de publicatie van Andreas Vesalius' De humani corporis fabrica (1543) brak een nieuwe periode aan in de vroegmoderne geneeskunde. Anders dan eerder werd medische kennis steeds meer gebaseerd op de resultaten van anatomische dissecties en fysiologische observaties. Deze ontwikkeling leidde in de zeventiende eeuw tot het beeld van het menselijk lichaam als machine. Echter, het beeld van de 'body-machine' bracht ook problemen, want waar was nog ruimte voor de onzichtbare - en van God gegeven krachten die de natuur besturen?

5. 11 maart - Drs. Rolf ter Sluis: De 'glazen mens', beeldvormende technieken en onze kijk op het lichaam.

Hoe beelden we de mens af? Vanaf de prehistorie tekenen, schilderen, fotograferen en doorlichten wij op allerlei manieren het menselijk lichaam. Maken wij daar vaste afspraken over? Is er een beeldtaal van het menselijk lichaam? En moeten wij alles willen afbeelden? In dit college wordt ingegaan in de mogelijkheden van afbeelden van het menselijk lichaam en de hiermee gepaard gaande conventies.

6. 18 maart - Prof. dr. Rob Zwijnenberg (Universiteit Leiden): Het menselijk lichaam in kunst en wetenschap.

Het afbeelden van het menselijk lichaam, zowel van de binnen- als van de buitenkant, in de vroeg-moderne schilderkunst, kan niet los worden gezien van de ontwikkelingen in de anatomie vanaf de dertiende eeuw. In dit college zal de docent de geschiedenis van de verhouding tussen kunst en medische wetenschappen aan de hand van Leonardo da Vinci en Rembrandt schetsen en voor de hedendaagse periode aan de hand van onder meer kunstenaars die in een biologisch lab met levend materiaal kunstprojecten uitvoeren.

7. 1 april - Dr. Kim Knibbe: Religieuze genezing en seksualiteit. Antropologische perspectieven op lichaam en ziel.

Veel religieuze tradities kennen praktijken die direct in willen grijpen op het lichaam om genezing te bewerkstelligen. Ook seksualiteit is een domein waar de meeste religieuze tradities zich meer of minder intensief mee bezig houden. Het lichaam en seksualiteit zijn tegelijkertijd onderwerp van sociale en culturele betekenisgeving en bij uitstek persoonlijk en individueel beleefd. In deze lezing zal de docent ingaan op enkele perspectieven die licht werpen op dit fenomeen.

8. 8 april - Dr. Rina Knoeff: Over anatomische preparaten en relikwieën en de vraag wat ze gemeen hebben.

Anatomische collecties zijn - meer dan andere collecties - problematisch. Het presenteren van dode lichamen en lichaamsdelen roept altijd reacties en ethische dilemma's op, het zet mensen aan het denken. In deze lezing worden anatomische collecties uit hun medische context gehaald en bekeken als cultureel erfgoed. De vraag staat centraal hoe anatomische collecties zijn gerelateerd aan identiteit, verlies, verdriet en 'coping' en hoe zij een respons oproepen die vergelijkbaar is met het soort reacties dat relikwieën genereren.

9. 15 april - Drs. Rolf ter Sluis: Artificial Body - Bodyart? Van reconstructie naar ideaal.

In dit college wordt de ruim 100 -jarige moderne geschiedenis van de plastische chirurgie geschetst. Een specialisme dat zich beweegt tussen functieherstel en (esthetische) wensgeneeskunde.

10. 22 april - Prof. dr. Catrien Santing: Het maakbare lichaam? De indeling van de menselijke levenscyclus en methoden voor ‘healthy ageing’ van vroeger tot nu.

De Rijksuniversiteit Groningen heeft ‘healthy ageing’ tot een van haar strategische speerpunten uitgeroepen. In dit college gaan we na hoe men vanaf de Oudheid aankeek tegen de menselijke levenscyclus en waar men de grenzen tussen jeugd en ouderdom placht te leggen. Dromen over de ‘Fontein der Jeugd’ is namelijk van alle tijden.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 9

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Een andere geschiedenis van de filosofie

Niet alle filosofie begint bij Plato Deze cursus is bedoeld als een inleidende cursus filosofie die u kennis laat maken met de breedte van het filosofisch denken op het hele Eurazische continent. Wanneer we in het Westen spreken over filosofie, gaan we er over het algemeen van uit dat we de filosofie bedoelen die in Griekenland is ontstaan, te beginnen met denkers als Socrates, Plato en Aristoteles. Het denken van de mens over zichzelf en zijn plaats op de aarde is niet alleen in Griekenland begonnen, maar min of meer tegelijkertijd ontstaan in heel Eurazië verhalen over zin en betekenis.

Tegenwoordig hebben veel mensen belangstelling voor de praktijk van verschillende Oosterse denkwijzen. Denk aan Boeddhisme , Taoïsme en Zen. In de colleges willen we laten zien hoe deze denkwijzen, zo verschillend als ze nu zijn, een gemeenschappelijke grond kennen.

Programma In tien colleges geven we een overzicht van de geschiedenis van de filosofie en onderzoeken we verschillen en overeenkomsten.

1. Inleiding Deel I - De bronnen 2. De Griekse filosofie 3. De Indiase filosofie 4. De Chinese filosofie Deel II - hoe het verder ging met Europa 5. De middeleeuwen 6. De moderne filosofie 7. De twintigste eeuw 8. De eenentwintigste eeuw Deel III - Onze westerse canon is een beperkte canon 9. Dwarsverbanden en de problemen van een inclusieve mondiale filosofie 10. Dwarsverbanden en de problemen van een inclusieve mondiale filosofie

Literatuursuggesties: Hans Joachim Störig: Geschiedenis van de filosofie; Jan Bor, Errit Petersma en Jelle Kingma: De verbeelding van het denken; Jan Bor: Een nieuwe geschiedenis van de filosofie’.

Deze boeken kunt u eventueel zelf aanschaffen.

Overig cursusmateriaal op: http://www.maieutiek.nl

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk.

De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Cursusnummer: 16WG04 Werkcollege: 16WG04w Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door 1 uur werkcollege Data Dinsdag 26 januari t/m 5 april 2015, 1 maart vervalt College: 13.15-15.00 uur Werkcollege: 15.00-16.00 uur Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoorcolleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum aantal van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 16WG04 en 16WG04w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege.

Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 10

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Een perspectief op de moderne mens van Ortega y Gasset

De opstand van de massamens Is het ouderwets cultuur pessimisme van de dertiger jaren of schrijft Y Gasset, met zijn La Rebelión de las Masas een cultuurkritiek die vandaag de dag nog steeds opgeld doet?

“Wat Tocqueville’s Over de Democratie in Amerika was voor de negentiende eeuw, is Ortega’s De opstand van de massamens voor de twintigste eeuw en beide boeken zijn bovendien in hoge mate van toepassing op de wereld van nu” schrijft Diederik Boomsma, de vertaler van de uitgave van 2015.

In het voorwoord van de eerste Nederlandse bewerking van het boek in 1933 schrijft de vertaler J.Brouwer; “Ik heb La Rebelión de las Masas vertaald met De Opstand der Horden, om het dreigende en voor de cultuur levensgevaarlijke karakter van het soort mensch dat Ortega hier teekent te doen uitkomen. De menigte die door dit soort mensch wordt gevormd, nadert onheilspellend; zij bestaat uit lieden die doof en blind zijn. Zij zijn barbaren in intellectueel en zedelijk opzicht, zij hebben geen deel aan de beschaving; zij weigeren hoogmoedig en zelfvoldaan eenige instantie boven zich te erkennen en verwerpen de normen der cultuur.”

De vraag is natuurlijk: is het ouderwets cultuur pessimisme van de dertiger jaren of schrijft Y Gasset een cultuurkritiek die vandaag de dag nog steeds opgeld doet? De problemen die zich voordoen bij de bevolkingsexplosie die aan het eind van de 19de eeuw plaatsvindt zijn enige tijd uit het zicht verdwenen door twee grote oorlogen.

Na de oorlogen worden de grote populaties beheerst middels technologie en massaconsumptie om die grote populaties rustig te houden. Zowel de technologie als de massaconsumptie putten de aardse mogelijkheden zozeer uit dat de grenzen van de aarde worden bereikt. Juist nu deze oplossingsstrategie zijn natuurlijke grens nadert, wordt het tijd om (weer) kritisch te kijken wat er van mensen wordt als ze met zo velen zijn en ze zich niet meer voegen naar de waarden en normen van de voorafgaande generaties. Ortega y Gasset (1883-1955) maakt zich niet zozeer druk over de materiële als wel over de geestelijke gevolgen van deze veranderingen.

Cursusmateriaal Ortega y Gasset: De opstand van de massamens, Lemniscaat Rotterdam, 2015 ISBN 9789047706861 (zelf aanschaffen)

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk.

De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Cursusnummer: 16WG05 Werkcollege: 16WG05w Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door 1 uur werkcollege Data Woensdag 27 januari t/m 6 april 2016, 2 maart vervalt College: 10.15-12.00 uur Werkcollege: 12.00-13.00 uur Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoorcolleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum aantal van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 16WG05 en 16WG05w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege.

Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Afbeelding: Jose Ortega y Gasset (Wikimedia Commons).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 11

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

De brede en de smalle weg … en atomen tegen goden De Griekse filosofie laat een bonte verscheidenheid aan stromingen zien in een wereld die ook nog doortrokken was van mythologische voorstellingen en mysterieculten. De meest gedurfde filosofie is wel die van het atomisme, waarvan Leucippus (5e eeuw v. Chr.) de grondlegger is.

Zijn atomistische filosofie werd voortgezet door Democritus (“de lachende filosoof”) en Epicurus (ten onrechte met een ongeremd ‘carpe diem’ vereenzelvigd), maar we hebben het aan de Romeinse dichter Lucretius (ca. 94-55 v. Chr.) te danken dat wij van deze atomistische ‘heilsleer’ ruim kennis kunnen nemen - en dat nog wel op een heel poëtische manier... En het is er Lucretius vooral om te doen religieuze wanpraktijken en de angst voor straffen na de dood weg te nemen.

In deze cursus gaan we deze atomistische filosofie bespreken: wat is de kern ervan, tegen welke verschrikkingen van dood, hiernamaals etc. verzet Lucretius zich? We zullen een selectie maken uit de Nederlandse Lucretius-vertaling van Aeg. Timmerman, en kennismaken met een wel heel bijzondere ‘heilsverkondiging’ op steen - een cadeautje van Diogenes aan zijn medeburgers van de stad Oinoanda in de tweede eeuw n. Chr.

Programma - De presocratische atomisten Leucippus en Democritus Epicurus en zijn filosofisch systeem - Leven en leer van Epicurus volgens Diogenes Laërtius Leven en leer van beroemde filosofen - Onderwereldvoorstellingen in de oudheid en het motief van de brede en de smalle weg Lucretius’ leerdicht “Over de natuur der dingen”.

- Lectuur en bespreking van een selectie uit Aeg. W. Timmerman: Lucretius. Over de natuur, bezorgd en ingeleid door P.H. Schrijvers, Baarn 1984 (niet in de handel) - De “Levenslessen in steen” van Diogenes van Oinoanda

Cursusnummer: 16WG06 Docent Dr. Henk Schoonhoven henkschoonhoven@zonnet.nl Cursusvorm 8 colleges Data Woensdag 3 februari t/m 30 maart 2016, 2 maart vervalt Tijd 10.15-12.30 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Er zal gebruik worden gemaakt van fotokopieën waarvan de kosten ca. € 10,- zullen bedragen, te verrekenen bij de docent, maar afhankelijk van wat men eventueel zelf aan lectuur aanschaft. Suggesties hiervoor zullen op het eerste college gegeven worden.

Uiterste inschrijfdatum 20 januari 2016

Over de docent Dr. Henk Schoonhoven was universitair docent Griekse en Latijnse Taal en Cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verzorgt al vele jaren cursussen voor de Senioren Academie.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 12

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Filo­sofische perspectieven op ons ‘ik’

De verbeelding van het 'zelf ' Er zijn weinig woorden die we zo vaak in de mond nemen als het woordje ‘ik’. En er lijkt weinig zo vanzelfsprekend als het ‘zelf’ waarnaar dat woordje verwijst. Onze opvattingen over bewustzijn, persoonlijkheid, zelfontplooiing, vrije wil, verantwoordelijkheid, liefde, rechten, plichten, vrijheid en burgerschap zijn betekenisloos zonder dat ‘ik’ - ons ‘zelf’. Maar als we gaan nadenken over wat dat ‘zelf’ is, zien we ons geconfronteerd met een mysterie.

Met zijn filosofische one-liner “ik denk, dus ik ben” luidt Descartes in de 17e eeuw het begin van de moderne filosofie in. Sindsdien staat het ‘zelf’ centraal in de filosofie, maar ook daarbuiten: het westerse denken is in die zin ‘ego-centrisch’. Toch heeft de filosofie het ‘zelf’ op zeer verschillende manieren verbeeld, vanuit diverse invalshoeken en disciplines.

De verschillende theorieën vullen elkaar soms aan, maar spreken elkaar minstens zo vaak tegen, waardoor er op de vraag naar wat dat ‘zelf’ is geen eenduidig antwoord is. Dit leidt in ons dagelijks leven niet zelden tot verwarring. Enerzijds worden we aangespoord tot zelfverwerkelijking en zelfontplooiing, om ‘te worden wie we zijn’, anderzijds houdt de neurologie ons voor dat de vrije wil niet bestaat, en dat ‘we ons brein zijn’. Enerzijds moeten we onze ‘eigen verantwoordelijkheid’ nemen, anderzijds weten we ook dat genetische en omgevingsfactoren ons ‘zelf’ bepalen.

De vraag naar ons ‘zelf’ speelt in diverse thema’s een cruciale rol: - vrije wil en ethiek: in hoeverre zijn we moreel verantwoordelijk voor ons handelen?

- het nature/nurture-debat: in hoeverre zijn we ‘bepaald’ door genetische of omgevings­ factoren?

- subjectiviteit/objectiviteit: bestaat alleen datgene wat de wetenschap meet; brein-activiteit?

- de rol van taal/cultuur: in hoeverre wordt ons zelf-begrip bepaald door de taal die ons vormt?

- de evolutie van (zelf )bewustzijn: is er een continuum tussen natuur en cultuur?

Natuurwetenschappen als de evolutionaire psychologie en de neurologie hebben ons zelf-beeld de afgelopen decennia danig ondergraven. Ons ‘zelf’ zou een fictie zijn die in de common sense van het dagelijks leven betekenis heeft, maar die wetenschappelijk niet te staven is. De wetenschap zou aantonen dat het brein uit slechts neuronen, axonen, synapsen, dendrieten en ionen bestaat; voor niet-fysieke, ‘geestelijke’ krachten is er geen plaats in de wetenschap. De gangbare kritiek op deze materialistische benadering is dan vaak dat we ‘meer’ zijn dan ons brein, dat geest niet te reduceren is tot het lichamelijke, maar dat het ‘zelf’ de baas is in het brein. Zodoende lijkt het denken over dit thema de afgelopen eeuwen nog niet echt opgeschoten. Toch klinken er vanuit de neurologie en evolutionaire psychologie stemmen dat de reductionistische benadering zich door haar methode blind maakt voor een kijk op ons ‘zelf’ die natuur en cultuur met elkaar verbindt. Niet door het veronderstellen van ‘geestelijke’ krachten, maar door oog te hebben voor de manier waarop complexe fenomenen op een hoger niveau nieuwe functies kunnen krijgen, en die een rol spelen in de evolutie van die functies. Ons ‘zelf’ zou geen product van het brein zijn, maar van de interactie tussen het brein en zijn culturele omgeving. Enkele van de auteurs die aan bod zullen komen: Merlin Donald, Michael Tomasello, Peter Strawson, Daniel Dennett, Antonio Damasio, Charles Taylor.

Cursusnummer: 16WG07 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 27 januari t/m 6 april 2016, 2 maart vervalt Tijd 15.00-17.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Het cursusmateriaal wordt geplaatst op http://verbeeldingvanhetzelf. wordpress.com Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2016 Bijzonderheden Het laatste (extra) kwartier van elk college is bedoeld voor vragen

Over de docent Drs. Edward van der Tuuk studeerde Sociale filosofie, wetenschap en samenleving, en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn docentschap is hij werkzaam als onafhankelijk documentairemaker.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 13

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Levensfilosofische vraagstukken Wat maakt ons leven goed, geslaagd, zinvol? En welke vrijheid hebben we om het beter, geslaagder, zinvoller te maken? In dit college staat de vraag naar het goede leven centraal. Die vraag is juist in onze tijd interessant en prangend geworden. Want we moeten zelf onze weg vinden in een wereld waarin richtingaanduidingen hun vanzelfsprekendheid hebben verloren.

De vraag naar het goede leven staat centraal in de deugdethiek en de filosofie van de levenskunst. Juist nu is zij relevant. Omdat we onze identiteit en bestemming niet meer ontlenen aan een vastomlijnd sociaal milieu, moeten we in toenemende mate onze eigen weg vinden. Maar in de moderne wirwar van wegen en mogelijkheden is juist dat geen makkelijke opgave. Hoe geven we op een vruchtbare manier invulling aan onze vrijheid?

Deze laatste vraag kan niet in abstracto worden beantwoord; zij vraagt om een concreet antwoord, dat ieder mens met het gaan van zijn of haar eigen (levens)weg zelf nog moet geven. Maar filosofie kan wel handreikingen bieden. In dit college staan we stil bij wat filosofen van vroeger en nu te zeggen hebben over thema’s die voor ons allen relevant zijn, zoals eenzaamheid en vriendschap, wonen en reizen, gezondheid en de dood. Bij de verkenning van deze thema’s wordt telkens duidelijk dat ons leven is ingebed in een sociale context en een moderne cultuur, die onze vrijheid onder druk kunnen zetten, maar een zinvolle invulling daarvan ook mogelijk maken.

Programma 1. Inleiding: de vraag naar zin - Een goed leven ervaren we als zinvol. Maar wat verleent ons leven zin? Waar vragen we naar wanneer we naar de zin van ons leven vragen? Wat zegt het over ons wanneer we ons laten raken door die vraag? En wat voor soort antwoord is daarop (nog) mogelijk? Filosofen: Augustinus, Friedrich Nietzsche, Charles Taylor, e.a.

2. Eenzaamheid en vriendschap - Voor een gelukkig, zinvol bestaan lijken we aangewezen op vriendschap en waardevol contact met anderen. Tegelijk benadrukken veel denkers dat we slechts als ‘vrienden van de eenzaamheid’ een eigen, persoonlijke levensweg kunnen gaan. Over wat voor soort eenzaamheid gaat het hier? En hoe verhoudt die eenzaamheid zich tot vriendschap? Filosofen: Aristoteles, Michel de Montaigne, Friedrich Nietzsche, Martha Nussbaum, e.a.

3. Werken en handelen - Werk is in de moderniteit steeds belangrijker geworden voor ons gevoel van zelf-ontplooiing. Tegelijk beperken werk, carrière, geld en status soms onze aandacht voor waardevolle praktijken en onze vrijheid te handelen. Waarin ligt de waarde van werk? Filosofen: Karl Marx, Hannah Arendt, Alasdair MacIntyre, e.a.

4. Gezondheid en de dood - In onze tijd lijken gezondheid, vitaliteit, eeuwige jeugd soms doel op zich te worden. Is dat ongezond? Vluchten we zo voor veroudering en de dood? Zou het besef van onze sterfelijkheid iets kunnen bijdragen aan het goede leven?

Filosofen: Epicurus, Martin Heidegger, Michael Sandel, e.a.

5. De kunst van het wonen en reizen - We vergeten doorgaans dat we iedere dag van een bepaalde plek in de wereld vertrekken en ergens naar terugkeren. Maar wat betekent het eigenlijk om (goed) te wonen? Hoe wordt ons wonen door onze toenemende mobiliteit en reislust beïnvloed? Meer in het algemeen: zijn we als mens niet pas op onze plek zolang we ook nog onderweg zijn? Filosofen: Gaston Bachelard, Walter Benjamin, Alain de Botton, e.a.

Cursusnummer: 16WG08 Docent Drs. Bas Nabers Cursusvorm 5 colleges Data Vrijdag 12 februari t/m 18 maart 2016, 4 maart vervalt Tijd 10.00-12.30 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 29 januari 2016

Over de docent Bas Nabers studeerde geschiedenis en filosofie in Groningen, Tübingen en Berlijn. Na een kort verblijf als gids in de wildernis van Fins Lapland, gaf hij onder andere les aan de Rijksuniversiteit Groningen en De Vrije Academie, Amsterdam.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 14

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Filosofie

Kritiek van de zuivere rede

Immanuel Kant De Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) wordt alom beschouwd als een van de grootste denkers uit de geschiedenis van de wijsbegeerte. Deze status dankt hij bovenal aan de vervaardiging van een revolutionair boek, de Kritiek van de zuivere rede, dat nog steeds geldt als een mijlpaal in de ontwikkeling van het moderne denken.

Als prominent vertegenwoordiger van de Verlichting - een culturele beweging, die de autonomie van het menselijk verstand centraal stelde en het recht om autoriteiten kritisch te bevragen opeiste - kwam Kant op gespannen voet te staan met heersende wijsgerige en theologische opvattingen. Zijn werk vormt daarmee niet alleen een hoogtepunt, maar tevens een keerpunt in de filosofiegeschiedenis. In de loop van zijn leven groeide bij hem de overtuiging dat de traditionele wijsbegeerte in een ernstige impasse was geraakt, en dat alleen een alomvattend en diepgravend onderzoek naar de aard en de mogelijkheden van de menselijke rede een uitweg zou kunnen bieden. Dit onderzoek resulteerde in zijn zogenaamde ‘kritische’ of ‘transcendentale’ filosofie, die haar neerslag vond in drie beroemde ‘kritieken’: Kritik der reinen Vernunft (1781), Kritik der praktischen Vernunft (1788) en Kritik der Urteilskraft (1790). Deze boeken veroorzaakten destijds een revolutie in de filosofie en oefenen ook vandaag de dag nog veel invloed uit.

Programma Deze cursus biedt een grondige kennismaking met Kants eerste ‘kritiek’, de Kritiek van de zuivere rede. In dit doorwrochte boek behandelt Kant het filosofische probleem van de kennis en geeft hij een hoogst origineel antwoord op de vraag wat mensen kunnen weten en waar en waarom zij de grenzen van het weten overschrijden. Aldus tracht hij een alternatief aan te dragen voor het valse dilemma van dogmatisme en scepticisme, waar de toenmalige filosofie naar zijn oordeel in verzeild was geraakt. Zijn zorgvuldige onderzoek naar de structuur en de mogelijkheidsvoorwaarden van het menselijke kenvermogen brengt hem ertoe (1) de gebruikelijke opvatting over de verhouding tussen kensubject en kenobject fundamenteel ter discussie te stellen, (2) de wiskunde en de natuurwetenschap van een stevige wijsgerige fundering te voorzien (contra het scepticisme) en (3) de traditionele metafysica als een ondeugdelijke filosofische discipline te diskwalificeren (contra het dogmatisme).

De Kritiek van de zuivere rede geldt als een wijsgerige klassieker, maar staat tevens bekend als moeilijk te doorgronden. Aan de hand van een nauwkeurige bestudering van de Nederlandse vertaling van Kants hoofdwerk zullen we de kernproblemen, de centrale begrippen en de hoofdargumenten ervan bespreken. Aldus krijgen we een goed beeld van de originaliteit, de veelzijdigheid en het revolutionaire karakter van Kants denken en zal daarenboven duidelijk worden waarom hij het wijsgerige landschap voorgoed heeft veranderd.

Over de docent Drs. Arend Klaas Jagersma (1970) studeerde filosofie in Amsterdam en is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit te Groningen. Daarnaast is hij werkzaam als zelf­ standig onderzoeker en docent filosofie en verbonden aan meerdere HOVO-instellingen.

Cursusnummer: 16WG09 Werkcollege: 16WG09w Docent Drs. Arend Klaas Jagersma Cursusvorm 10 colleges, facultatief gevolgd door 1 uur werkcollege Data Vrijdag 22 januari t/m 8 april 2016, 4 en 25 maart vervallen College: 14.15-16.00 uur Werkcollege: 16.15-17.00 uur, Cursusprijs € 192,-; werkcollege € 50,Cursusmateriaal: Immanuel Kant: Kritiek van de zuivere rede, Boom 2014 (zelf aanschaffen) Uiterste inschrijfdatum 8 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus bestaat uit hoorcolleges, facultatief gevolgd door één uur werkcollege. Voor het werkcollege geldt een maximum aantal van 25 deelnemers. Plaatsing op volgorde van inschrijving. Als u de hoorcolleges én de werkcolleges wilt volgen, dient u twee codes in te vullen of (bij inschrijving via de website) aan te klikken: 16WG09 en 16WG09w. Deelname aan het werkcollege is alleen mogelijk in combinatie met het hoorcollege.

Als u aan het werkcollege wilt deelnemen, moet u zich hiervoor apart inschrijven.

Afbeelding: Immanuel Kant.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 15

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Canon van de politieke geschiedschrijving

De weg naar de geschiedenis Thucydides en de Romeinse geschiedschrijver Tacitus hebben grote invloed uitgeoefend op latere politiek-historische denkers. In deze cursus staat de canon van de politieke geschiedschrijving centraal. Deze canon vindt zijn oorsprong in de zestiende-eeuwse Renaissance. De voornaamste kritiek van deze canon is dat politiek gaat over zaken die de routine van het dagelijkse leven overstijgen en dus voorbehouden is aan de bovenlaag.

Cursusnummer: 16WG10 Nicolò Machiavelli en Francesco Guicciardini gaven inhoud aan het begrip politiek als nieuwe vorm van realisme. Justus Lipsius introduceerde het thema van de koninklijke macht als centrum van orde en verdraagzaamheid. Giambattista Vico wordt hier behandeld als de bedenker van de holistische zienswijze die Johann Gottlieb Herder pasbaar maakte voor de 19de eeuw. Bij Voltaire en David Hume komt de canon tot volle wasdom; daarbij valt op dat de scheiding tussen politieke wetenschap en politieke geschiedschrijving vloeiende is. Edward Gibbon schrijft de grafrede van het Romeinse imperium en net als Leopold von Ranke kijkt hij terug en niet vooruit. Ranke tenslotte is een overgangsfiguur. Hij hanteert de canon en schrijft daarmee internationale en niet nationale geschiedschrijving. Hij deelt met zijn tijd- en vakgenoten de holistische benadering, Maar hij is geen nationalist, zoals vele andere historici in de 19de eeuw.

Bij hen krijgt de natie mythische proporties die de werkelijke belangen van de gewone man in de schaduw laat. De aanval op de canon wordt serieus met de ‘Methodenstreit’ rond Karl Lamprecht tegen het einde van de 19de eeuw. Het verhaal over de uitkomst van dit debat is stof voor een nieuwe cursus.

Programma 1. De weg naar de geschiedenis 2. Thucydides, het raadsel van zijn invloed 3. Tacitus, de neergang van het leven 4. Italië en nationale eenheid, Machiavelli en Guicciardini 5. Vico’s nieuwe wetenschap en Herders ‘sattelzeit’ 6. Hume en Voltaire, wetenschap en geschiedenis 7. Gibbon, het failliet van een imperium 8. Ranke, de kunst van het terugkijken 9. Politieke en sociale geschiedenis, een vooruitblik op de negentiende eeuw

Docent Em. prof. dr. F.L. van Holthoon f.l.van.holthoon@home.nl Cursusvorm 9 colleges Data Maandag 1 februari t/m 11 april 2016, 29 februari en 28 maart vervallen Tijd 10.00-12.00 uur Cursusprijs € 175,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 10,Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016

Over de docent Professor Frits van Holthoon was hoogleraar Amerikanistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Afbeelding: Thucydides.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 16

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Opkomst en ondergang van een geheimzinnige cultuur

De Kelten Rond 500 voor het begin van onze jaartelling duiken de Kelten op in de Griekse geschied­ schrijving, bij Hekataios van Milete en Herodotus. Op dat moment in de prehistorie van Europa wonen de Kelten vooral in centraal Europa ten noorden en westen van de Alpen.

Cursusnummer: 16WG11 De Oude Grieken menen echter dat er Kelten wonen in zowel het brongebied van de Donau als in het achterland van Massilia (Marseille) en zelfs in Iberia en zuidelijk Portugal.

Door de eeuwen heen komen de Kelten voor in Griekse en Romeinse geschriften als keltoi, galli en celtae. Met deze namen werden de verschillende Keltische stammen benoemd die destijds in grote delen van Europa te vinden waren. Maar noch in etnisch, noch in politiek opzicht vormden zij eenheid.

Toch blijkt uit de materiële nalatenschap van de Kelten een gemeenschappelijke identiteit: een verwantschap die zich uitdrukt in het bouwen van heuvelforten, het smelten en bewerken van metaal, het controleren van lange afstandshandel. Er zijn grote overeenkomsten in kunst en handwerk, taal en religie. De basis voor hun economische activiteiten lag in de winning van zout, en later ijzererts. Traditioneel worden de Hallstatt en Latène kulturen onderscheiden.

De cursus geeft een overzicht vanaf het moment dat de Kelten in de Europese geschiedenis opduiken, van het eerste millennium voor Christus tot het begin van onze jaartelling. Behandeld worden de bekende perioden van Hallstatt en La Tène, de periode van de heuvelforten en handelsroutes in Duitsland en Frankrijk, en tot slot de Kelten in Ierland.

Programma 1. Bronstijd - IJzertijd - Keltentijd - algemene inleiding en achtergronden 2. Hallstatt cultuur 3. La Tène - Kelten in Frankrijk 4. Keltische heiligdommen en religie 5. Mythologie 6. De samenleving; tradities, volksgebruiken, de kalender, feestdagen

Over de docent Tineke Looijenga studeerde Oudgermanistiek aan de RUG en promoveerde in 1997 op de oudere runeninscripties van Europa. In 2003 kwam de handelseditie uit van haar proefschrift Texts and Contexts of the Older Runic Inscriptions, bij Brill Academic Publishers. Sinds 1999 is zij als senior consultant werkzaam bij de afdeling Research & Valorisation van de RUG.

Docent Dr. Tineke Looijenga j.h.looijenga@rug.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 2 februari t/m 15 maart 2016, 1 maart vervalt Tijd 15.15-17.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 19 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers plaatsing op volgorde van inschrijving

Afbeelding: Krijger standbeeld, gevonden in Roquepertuse, Frankrijk (Musée d’archéologie méditerranéenne, Marseille).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 17

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Onderzoek naar een verdwenen cultuur

De Etrusken De Etrusken hadden andere gewoontes dan de Grieken en de Romeinen en ook hun taal was anders dan die van hun buren. Zij werden in de oudheid al gezien als bijzonder. Daar kwam in later tijd nog bij dat hun taal niet ontcijferd kon worden. Kortom de Etrusken vormden een mysterie dat moest worden opgelost.

De Etrusken worden omstreeks 700 v.Chr. voor het eerst herkenbaar. Vanaf die tijd worden korte inscripties in het Etruskisch op gebruiksvoorwerpen aangetroffen. Helaas zijn er geen lange teksten in het Etruskisch bekend. Daarom is onze historische kennis gebaseerd op wat Grieken en Romeinen over de Etrusken hebben geschreven. Deze verhalen hebben geleid tot veel discussies, onder andere over de herkomst en de vreemde gebruiken van de Etrusken. De Italiaanse archeoloog Massimo Pallottino heeft benadrukt dat de Etrusken niet van elders zijn gekomen maar dat hun cultuur zich in Italië heeft ontwikkeld.

Cursusnummer: 16WG12

Toch blijven vragen over de herkomst van de Etrusken steeds weer opduiken. Ook met de nieuwste methodes van onderzoek kan een antwoord op die vraag niet zonder voorbehoud gegeven worden. Archeologisch is er gelukkig heel veel van de Etrusken bewaard gebleven. Ook worden in Etrurië nog steeds bijzondere archeologische ontdekkingen gedaan. Die maken mogelijk om een meer gevarieerd beeld van de Etrusken te krijgen.

Data Dinsdag 9 februari t/m 15 maart 2016, 1 maart vervalt

Programma Tijdens deze cursus wordt in vijf colleges ingegaan op de herkomst van de Etrusken en op de ontwikkeling van de Etruskische cultuur. Het eerste college zal een introductie zijn op de geschiedenis van het onderzoek naar het geheim van de Etrusken. In de daaropvolgende colleges zullen de verschillende cultuurperioden van de Etrusken worden behandeld: Villanova, Oriëntaliserend, Archaïsch, Klassiek en Hellenistisch.

Bij de bestudering van deze verschillende periodes zal aandacht worden besteed aan de materiële cultuur. Daarbij komen niet alleen voorwerpen aan bod die gemaakt zijn van verschillende soorten materiaal zoals goud, brons of gebakken klei maar wordt ook aandacht besteed aan grafschilderingen en tempelsculptuur. Verder zullen Etruskische steden, huizen en verschillende grafgebruiken worden behandeld. Gewapend met deze kennis zal de cursist ongetwijfeld meer plezier beleven aan het bezoek van een museum met een collectie Etruskische kunst.

Docent Dr. Marjan Galestin m.c.galestin@rug.nl Cursusvorm 5 colleges

Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 105,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 26 januari 2016 Bijzonderheden Het materiaal voor deze cursus wordt niet op de website van de Senioren Academie geplaatst.

Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Marjan Galestin was verbonden aan het instituut voor Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen. De Etruskische archeologie heeft haar bijzondere belangstelling.

Afbeelding: Etruskisch bronzen beeld van danseres, ca. 500 v.Chr. (Museum of Fine Arts, Boston).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 18

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Prehistorische culturen in Europa In deze cursus bespreken we een aantal aspecten van intrigerende culturen die in het Europa vanaf de Steentijd tot in de vroege middeleeuwen hun sporen hebben achtergelaten.

We beginnen in het Neolithicum en gaan via het Indo-Europees, de megalieten en rotstekeningen, naar de Picten en hun kunstig bewerkte stenen monumenten en de beeldstenen van het Zweedse eiland Gotland. We eindigen de cursus met diverse archaïsche uitingen van schrift, in de vorm van inscripties, met de nadruk op het runenschrift.

De serie begint met de neolithische revolutie (komst van landbouw en veeteelt) en de opkomst van de Indo Europese talen, de grondslag van de meeste huidige Europese talen. Monumenten die met het neolithicum en de daarop volgende metaalculturen samenhangen zijn de megalieten in West Europa, de rotstekeningen in Scandinavië en het Alpengebied, de symboliek van de beeldstenen op Gotland en de bijzondere sculpturen van de Picten De Picten waren een raadselachtig volk dat leefde in Schotland en door de Romeinen “Picti” genoemd werd, misschien omdat men zich beschilderde. Tot hun culturele erfenis behoren rijk versierde stenen monumenten en sieraden. Hun Keltische taal is verwant aan het Welsh en Breton.

We eindigen de cursus met de focus op inscripties en het runenschrift. Een logische afsluiting: naast figuren ook schrift.

Het is niet toevallig dat al bovengenoemde onderwerpen het materiaal steen gemeen hebben. Stenen memorabilia hebben immers een lange levensduur.

Programma 1. Het Indo-Europees 2. Megalieten 3. Rotstekeningen en “beeldstenen” 4. Picten 5. Archaïsche inscripties

Cursusnummer: 16WG13 Docent Dr. Tineke Looijenga j.h.looijenga@rug.nl Cursusvorm 5 colleges Data Maandag 8 februari t/m 14 maart 2016, 29 februari vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 25 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Tineke Looijenga studeerde Oudgermanistiek aan de RUG en promoveerde in 1997 op de oudere runeninscripties van Europa. In 2003 kwam de handelseditie uit van haar proefschrift Texts and Contexts of the Older Runic Inscriptions, bij Brill Academic Publishers. Sinds 1999 is zij als senior consultant werkzaam bij de afdeling Research & Valorisation van de RUG. Afbeelding: Menhirs Evora Portugal.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 19

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Een cultuurgeschiedenis van middeleeuws West-Europa

Het leven in de middeleeuwen Eeuwen lang leven wij al met het beeld van de ‘donkere middeleeuwen’. Vaak worden de termen ‘middeleeuws’ of ‘feodaal’ gebruikt om een verwerpelijke toestand uit te drukken. Dit beeld is ons nagelaten door de humanisten die van mening waren dat de periode tussen de Romeinse tijd en hun eigen, nieuwe tijd, een periode was van duisternis, verval, onwetendheid en barbarij.

Cursusnummer: 16WG14 Wij verlaten in deze cursus dit eeuwenoude stereotype en bekijken hoe de middeleeuwen door tegenwoordige historici ervaren worden, èn hoe verschillend in veel opzichten die periode was van onze eigen tijd. De cursus begint met het christendom vanwege de grote invloed op het denken en leven van de middeleeuwse mens: bijbel, religie en samenleving waren geheel met elkaar verweven. Dat is o.a. te zien aan de wijze waarop men de tijd en de wereld beschouwde. Geschiedenis, heelal en aarde, bevolkt met echte en imaginaire wezens, en de menselijke samenleving waren op God gericht en op weg naar het Laatste Oordeel.

De middeleeuwse wereldkaarten, met Jeruzalem in het centrum, toonden de reiziger de route. Dat de vergankelijke wereld in dienst stond van het onvergankelijke Goddelijke werd overtuigend getoond in de kunst. De leefwereld van de middeleeuwse mens was vol gevaren: een vijandige natuur met wouden en wolven, hongersnoden, overstromingen, oorlogen en ziekten. Om greep te krijgen op die wereld bedacht hij oplossingen: bossen werden landbouwareaal, wilde dieren uitgeroeid, dijken gebouwd en de godsvrede uitgeroepen. Maar waar schop en spade niet voldoende waren, hielpen hem de heiligen en hun wonderen. Hun gebeente dat de aarde met de hemel verbond, bezat wonderkracht.

Verder wordt uitgebreid aandacht besteed aan de leefstijl van de middeleeuwers, geordend naar de drie standen waarin de samenleving was ingedeeld: de geestelijkheid, met name de monniken, de ridders en de boeren. Vanaf de 11e, 12e eeuw kwam hier een nieuwe bevolkingsgroep bij: de stedelingen. De stad bracht economische bedrijvigheid, nieuwe soorten bouwwerken, een eigen cultuur en instituties als scholen, ziekenhuizen en liefdadigheidsinstellingen. Bijna alle uitvindingen en vernieuwingen in de late middeleeuwen vonden hun oorsprong in de middeleeuwse stad. Ook in de kunst kwam verandering: men begon perspectief te gebruiken, waardoor de voorstellingen reëler en aardser werden. Vrouwen, kinderen en het familieleven komen uitgebreid aan bod in het laatste college. De colleges worden geïllustreerd met veel prachtig beeldmateriaal.

Daarnaast zal muziek uit die periode u de wereld van de middeleeuwen binnenvoeren.

Docent Drs. Georgine Weertman georgine.weertman@gmail.com Cursusvorm 8 colleges Data Dinsdag 2 februari t/m 29 maart 2016, 1 maart vervalt Tijd 11.15-13.30 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 19 januari 2016

1. Het christendom en de middeleeuwse kerk 2. De middeleeuwse tijdsbeleving 3. Het middeleeuwse wereldbeeld 4. Het leven van de middeleeuwse kloosterlingen 5. Het leven van de middeleeuwse ridders 6. Het leven van de middeleeuwse boeren 7. Het leven en de bedrijvigheid in de middeleeuwse stad 8. Vrouwen, familieleven en kinderen

Over de docent Drs. Georgine Weertman is mediaeviste. Sinds een aantal jaren geeft zij cursussen over de Middeleeuwen aan de Senioren Academie en andere HOVO's. Tot 2005 was zij coördinator van de Senioren Academie Groningen en Drenthe.

Afbeelding: Detail van de voorstelling van het Laatste Oordeel, de zogenaamde 'Fürstenportal' van de Kathedraal Bamberg, 1230.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 20

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

De gouden jaren twintig in Berlijn Wie kent Marlene Dietrich niet? Deze ster en haar film ‘Der Blaue Engel’ zijn tot op heden een symbool van de jaren twintig in Berlijn. Niet alleen de hoge cultuur, maar ook de populaire cultuur had toen een spectaculair niveau. Geen andere metropool in Europa trok zoveel briljante kunstenaars, intellectuelen, revolutionairen en mensen met een alternatieve levensstijl aan. Maar hoe gouden waren deze jaren werkelijk? Berlijn was immers ook de stad van dramatische armoede, werkloosheid en de opkomst van de nazi’s. Hoe zijn deze tegenstellingen te rijmen?

Cursusnummer: 16WG15 De zes hoorcolleges behandelen de Berlijnse jaren twintig en de contrasten die deze periode zo aangrijpend maken. Met het beroemde filmlied uit die tijd kun je terecht zeggen: ‘Das gibt’s nur einmal, das kommt nicht wieder’. Daarom is er ook een college gewijd aan het einde van deze unieke bloeiperiode en het exil van Berlijners in Nederland.

Het accent van de cursus ligt op de populaire cultuur: van cabaret tot film, en van variété tot nachtclub. Denk daarbij ook aan de vermaarde film Cabaret (1972) met Liza Minnelli, die een prachtige terugblik op dit wereldje geeft. Verder krijgt u informatie over de politiek-economische achtergronden. We zullen eveneens tijd besteden aan stukjes van de jaren twintig die nog zichtbaar zijn in het Berlijn van nu. Elk college wordt verlevendigd met veel powerpointbeelden.

Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges Data Donderdag 11 februari t/m 24 maart 2016, 3 maart vervalt

De hoorcolleges zijn zowel bedoeld voor enthousiastelingen met weinig voorkennis, als voor degenen die hun kennis van deze flamboyante periode willen verdiepen.

Tijd 11.00-13.00 uur

Programma

Cursusprijs € 120,-

In de hoorcolleges komen vele kanten van de Berlijnse jaren 20 aan bod: 1. De stad Berlijn in de jaren 20 en de Kurfürstendamm als het grootste koffiehuis van Europa 2. Het uitgaansleven: van variété tot nachtclubs, van het Nelson-Cabaret tot de Comedian Harmonists 3. Marlene Dietrich, de Ufa filmmaatschappij en ‘Der Blaue Engel’ 4. Politiek-economische achtergronden: o.a. het nieuwe levensgevoel, de beurskrach van 1929 en Ufa-directeur Hugenberg als hulpje van Hitler 5. Exil: het vertrek van Berlijnse intellectuelen en kunstenaars begin jaren 30 en hun ontvangst in Nederland 6. Nadenken over de jaren 20: veranderende visies erop, en hoogte- en dieptepunten van dit fascinerende tijdperk

Cursusmateriaal Ter verdieping kunt u een veellagige detective lezen die de docent over de jaren twintig heeft geschreven: In de schaduw van Marlene Dietrich.

Berlijnse thriller (Aspekt, Soesterberg 2014). Dit boek is grotendeels gebaseerd op ware gebeurtenissen.

Uiterste inschrijfdatum 28 januari 2016

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper.

Naast haar advies- en coachpraktijk geeft ze cursussen en leesgroepen.

Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen. Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 21

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Een geschiedenis van Europese integratie: van idee tot ‘ever closer union’

Het mysterie van Europa Als de laatste zeventig jaar van de Europese geschiedenis worden afgezet tegen de voorgaande eeuwen geschiedenis valt meteen op dat na de Tweede Wereldoorlog grootschalige gewelddadige conflicten vrijwel afwezig zijn. Vaak wordt hierbij gewezen op het steeds verdergaande proces van Europese integratie en inderdaad ‘Europa’ is gegroeid van een idee naar een Unie met een eigen munteenheid, vlag en volkslied. Hoewel de prestaties van Europa op het juridische en institutionele vlak groot zijn, lijkt enthousiasme voor Europa onder haar burgers ver te zoeken.

Dat vraagt om een nadere beschouwing!

Die beschouwing is wat deze cursus tot doel heeft. Allereerst wordt het idee ontkracht dat Europa na 1945 volledig uit de lucht kwam vallen. Want al reeds vóór de Tweede Wereldoorlog waren er ideeën over Europa en ze er uit moest zijn. Daarna vervolgt de cursus met de geschiedenis van de Europese integratie: hoe heeft een aanvankelijk bescheiden Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, die enkel over een deelsegment van industriebeleid jurisdictie had en slechts zes leden kende, kunnen uitgroeien tot de huidige Europese Unie met zeggenschap over een veelvoud aan beleidstermijnen en een lidmaatschap van achtentwintig Europese landen? Die geschiedenis van Europese integratie heeft diverse historische, juridische en theoretische/filosofische aspecten die besproken moeten worden. Uiteraard moet worden ingegaan op hetgeen de Europese Unie bijzonder maakt: nog nooit in de geschiedenis hebben staten op vrijwillige basis dermate veel van hun kenmerkende element, hun soevereiniteit, afgestaan aan een internationale entiteit.

Europa is echter niet alleen een succesverhaal. Zowel Eurosceptici als Eurofielen hebben de nodige kritiek gehad op de ontwikkeling van het project ‘Europa’. Ook deze kritieken zullen een plaats krijgen in dit college. Het verschaft de cursisten over voldoende achtergrond­ kennis om de wereld van het verafgelegen ‘Brussel’ beter te begrijpen als deze in de media ter sprake komt. Ook kan de cursus goed dienen als achtergrondkennis bij het in het voorjaar van 2016 te houden referendum over het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne, dat door de manier waarop het geframed wordt, ongetwijfeld zal verworden tot een referendum ‘voor’ of ‘tegen’ Europa.

1. Inleiding: Wat is Europa?

2. Het idee van Europa: concepties over Europa tot 1914 3. Ideeën over Europa in het interbellum 4. Ideeën over Europa na 1945 5. Het begin van een wordingsgeschiedenis: de eerste stappen van Europese integratie, 1950-1972 6. De voorzichtige ontwikkeling van de Europese gemeenschap, 1973-1984 7. De Europese Unie ontwikkelt zich, 1984-1999 8. Europa breidt zich uit, 1999-2004 9. Het echec van de ‘Europese grondwet’ en het gebrek aan een ‘Europees publiek’ 10. Het verdrag van Lissabon: een hervorming die geen grondwet mag heten en een toekomstblik

Over de docent Nicolaas A. Kraft van Ermel is historicus gespecialiseerd in contemporaine geschiedenis van Rusland, Oekraïne en Polen; zijn bredere expertise is gelegen in de Europese geschiedenis van de 20ste eeuw. In 2011 studeerde hij af aan de Research Master Modern History and International Relations.

Sinds 2012 is hij werkzaam aan het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen.

Cursusnummer: 16WG16 Docent Nicolaas Kraft van Ermel, MA Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 21 januari t/m 31 maart 2016, 3 maart vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 7 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt verzorgd door het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen

Afbeelding: Ondertekening van het EEG-verdrag, Rome, 25 maart 1957.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 22

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Geschiedenis en archeologie

Een inleiding in de Russische geschiedenis

Rusland: een isolementsgeschiedenis De Russische geschiedenis kan uiteraard op verschillende manieren worden bekeken. Een belangrijke interpretatie gaat uit van de veronderstelling dat Rusland zich separaat van het Westen heeft ontwikkeld en dat die ontwikkeling heeft geleid tot een Russische ‘eigenheid’.

In deze lezingencyclus wil ondergetekende ingaan op de vraag hoe West en Oost uit elkaar groeiden en waarom Rusland, in de fameuze woorden van Churchill, een ‘riddle wrapped in a mystery inside an enigma’ werd.

Hierbij wordt gepoogd zoveel mogelijk in te gaan op de specifieke kenmerken van de Russische samenleving, de wisselwerking kerk/staat en de moeizame relatie tussen het Russische centrum, het Kremlin, en de periferie. Vanzelfsprekend zal er brede aandacht zijn voor de Russische 20ste eeuw, een tijdvak dat de Russische staat ingrijpend heeft veranderd.

Oftewel, 1000-jaar Russische geschiedenis in tien colleges waarbij tevens uitgebreid zal worden ingegaan op de ontwikkeling van de Russisch-Nederlandse betrekkingen door de eeuwen heen.

Programma 1. Het oude ‘Roes’: de oorsprong van de eerste Russische staat, het Kievse Roes: De Russische bekering tot het christendom en de ambivalente relatie met Byzantium 2. Het ontstaan van een nieuwe Russische staat: Moskovië; de Russische middeleeuwen 3. Twee expansieve Russische tsaren: Ivan III en Ivan IV 4. De Tijd van de Troebelen (Smoeta) en de eerste Romanov-monarchen 5. Rusland zoekt het westen op: Peter de Grote 6. Halfbakken verlichting: Catharina de Grote 7. De ambivalente 19de eeuw 8. Het Socialistische experiment 9. Het Rusland van Jeltsin 10. Het hedendaagse Rusland

Cursusnummer: 16WG17 Docent Prof. dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge j.s.a.m.van.koningsbrugge@rug.nl Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 21 januari t/m 31 maart 2016, 3 maart vervalt Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 7 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt verzorgd door het Nederland-Rusland Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen

Over de docent Prof. dr. J.S.A.M. (Hans) van Koningsbrugge is hoogleraar Russische geschiedenis en politiek. Hij is directeur van het Nederland-Rusland Centrum én van het evenzeer aan de Rijksuniversiteit Groningen verbonden Centre for Russian Studies. Hij is betrokken bij de minoren masteropleiding Midden- en Oost-Europastudies en specialist in de Europese geschiedenis van de 18e eeuw.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 23

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Godsdienstwetenschap en religie

Zinnestrelend: muziek en beeld in de kerk Tegenwoordig luisteren wij Bachs Matteuspassie ergens in de weken voor Pasen, in een kerk, in een concertzaal, slechts zelden in een liturgische setting. Je zou haast vergeten dat het een liturgisch muziekstuk is dat gespeeld hoort te worden op Goede Vrijdag in de dienst. Het is kerkmuziek, net als het Requiem van Mozart, het Te Deum van Charpentier en bijvoorbeeld het Stabat Mater van Pergolesi.

Cursusnummer: 16WG18 In deze cursus wordt de muziek in zijn liturgische context geplaatst en betekenis gegeven door het te vergelijken met beeld. Immers, de kerkelijke inhoud van de muziekstukken wordt ook in beeld in de kerk tot uitdrukking gebracht.

Het Requiem gaat over het zielenheil en Laatste Oordeel, de Messiah gaat over de beloftes in het Oude Testament over de komst van de Messias. Dit zijn thema’s die ook in beeld zijn gebracht door de kerk.

Het doel van deze cursus is uitdrukkelijk niet om u musicologische kennis over de behandelde stukken te geven. Het doel is om de muziekstukken in een (beeldende) context te plaatsen, misschien gaat u er anders door luisteren of kijken. Zinnestrelend voor oog en oor zal het zeker worden.

Programma 1. Te deum (Charpentier) en Gloria (Vivaldi): over God en Drie-eenheid 2. Mattheuspassion (Bach): over het lijden van Christus 3. Stabat Mater (Pergolesi): over het lijden van Maria 4. Messiah (Händel): over het oude en nieuwe testament 5. Requiem (Mozart): over zielenheil, vagevuur en de dood

Docent Drs. Saskia van Lier saskiavanlier@gmail.com Cursusvorm 5 colleges Data Maandag 8 februari t/m 14 maart 2016, 29 februari vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 25 januari 2016

Over de docent Saskia van Lier (1978) heeft godsdienstwetenschap gestudeerd aan de RUG en is gespecialiseerd in christelijke kunst en kerkbouw. Als freelancer heeft ze enkele boeken geschreven, cursussen en lezingen gegeven en reizen en excursies begeleid.

Afbeelding: De opstijging naar het hemels paradijs, Hieronymus Bosch.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 24

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Vanaf het postmodernisme tot 2016

Kunst van nu Kunstenaars zijn tegenwoordig nauwelijks meer te categoriseren op grond van het medium waarin ze zich uitdrukken. Traditionele grenzen tussen disciplines verdwijnen en de hedendaagse kunst kenmerkt zich door een enorme pluriformiteit. In tegenstelling tot de serieuze seventies lijken spektakel en entertainment nu geen negatieve betekenis meer te hebben. Zo exposeerde Damien Hirst vanaf de jaren 90 opgezette dieren en in 2008 zelfs een schedel bekleed met diamanten in het Rijksmuseum.

Vanuit een complexer wordende samenleving verwacht men ook nieuwe competenties van de kunstenaar: men vraagt aan kunstenaars te reageren op maatschappelijke verschijnselen. Ook de belangstelling van de media is enorm toegenomen. De uitreiking van de Turner Prize in Engeland is uitgegroeid tot een mediahype. Daarbij is de infrastructuur voor hedendaagse kunst de afgelopen twee decennia sterk verbeterd.

Er is een rijkgeschakeerd tentoonstellingscircuit ontstaan en in rap tempo zijn musea en instellingen voor moderne en hedendaagse kunst geopend, zoals het Tate Modern in Londen. De ontwikkelingen op het wereldtoneel, zoals de Europese eenwording, het uiteenvallen van het Oostblok en de globalisering, hebben geleid tot een flinke uitwisseling van kunstenaars binnen de EU en er is een migratiestroom op gang gekomen van kunstenaars naar de Westerse economische centra. Door de globalisering hebben ook kunstenaars in China het concept van moderne kunst omarmd.

Programma Bovenstaande ontwikkelingen komen aan bod in dit themacollege hedendaagse kunst.

Overige onderwerpen zijn: - het postmodernisme en hoe verder - hoe gaan kunstenaars om met hun artistieke erfenis, meer dan ooit putten kunstenaars uit (recente) kunstgeschiedenis - kunst in de openbare ruimte - fotografie als hedendaagse kunst - nieuwe media (digitale revolutie, videokunst, animatie en games, internet, etc.)

- de schilderkunst is niet dood!

De collegestof wordt toegelicht met behulp van veel visueel materiaal met elk college filmfragmenten.

Cursusnummer: 16WG19 Docent Drs. Johan Holtrop Cursusvorm 10 colleges Data Maandag 25 januari t/m 11 april 2016, 29 februari en 28 maart vervallen Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Het college kan gevolgd worden zonder literatuurstudie, de college­ stof is een analyse tot 2016, maar als voorbereiding wordt aanbevolen: A. de Visser, De tweede helft, beeldende kunst na 1945, 1998, ISBN10: 9061686148, SUN Nijmegen, € 39,90 (dit boek is een analyse tot medio jaren negentig!)

Uiterste inschrijfdatum 11 januari 2016

Over de docent Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus en werkt(e) onder andere als tentoon­ stellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals het HOVO vanaf 1996. Hij is gespecialiseerd in de relatie tussen beeldende kunst en het brein.

Afbeelding: Ron Mueck - Untitled (Boy) - 1999.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 25

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Grond­leggers van de Vroegnederlandse schilderkunst: de Meester van Flémalle, Hubert en Jan van Eyck en Rogier van der Weyden De vijftiende-eeuwse Nederlandse schilders - vaak aangeduid met de naam ‘Vlaamse Primitieven’ - spreken ook vandaag de dag nog tot de verbeelding vanwege hun virtuoze détailleringen en intense kleurgebruik. Tegelijk roepen hun panelen tal van intrigerende onderzoeksvragen op.

De artistieke productie van de Vroegnederlandse meesters is te omvangrijk om in één cursus te bespreken; daarom zal deze collegereeks zich beperken tot een aantal werken van de grote kunstenaars van de eerste generaties: de Meester van Flémalle alias Robert Campin, de gebroeders Van Eyck en Rogier van der Weyden. Bij voldoende belangstelling zullen volgend jaar latere schilders als Dirk Bouts, Hans Memling, Hugo van der Goes en Gerard David worden behandeld. Als basis dienen dit jaar de inleiding en de eerste vier hoofdstukken van Schilderkunst in de Bourgondische Nederlanden (Davidsfonds Uitgeverij, Leuven 2014), dat geschreven is door de docent van de cursus, Bernhard Ridderbos, en dat de neerslag vormt van dertig jaar door hem verricht wetenschappelijk onderzoek. Voorafgaande kennis van deze teksten is niet nodig voor het volgen van de colleges, waarin allereerst zal worden ingegaan op de opzet van het boek en de beweegredenen van de auteur. Vervolgens komen vragen met betrekking tot vorm, inhoud en functie van de betreffende werken aan de orde, zodat zo goed mogelijk inzicht wordt verkregen in hun artistieke karakter, inhoudelijke betekenis en de mogelijke intenties van zowel de opdrachtgevers als de schilders.

Tijdens de collegereeks zullen de volgende onderwerpen centraal staan: - Achtergronden van Schilderkunst in de Bourgondische Nederlanden: wat heeft de auteur ertoe bewogen om dit boek te schrijven als een reactie op het wereldberoemde, bijna honderd jaar oude, werk Herfsttij der Middeleeuwen van Johan Huizinga, waarin betoogd wordt dat de Vroegnederlandse kunst het product is van een cultuur in verval, met als belangrijkste kenmerk dat in alle uitingen van die cultuur de vorm de inhoud overwoekert?

- De Mérode-triptiek van de Meester van Flémalle: de reconstructie van een artistiek oeuvre; de identificatie van een schilder; de plaats van de Mérode-triptiek binnen het oeuvre en de ontstaansgeschiedenis van het schilderij; symbolische betekenissen en de verschlllende functies die het schilderij vervulde voor de opdrachtgevers.

- Het Lam Gods van Hubert en Jan van Eyck: de geschiedenis van de opdrachtgever Joos Vijd en zijn mogelijke bedoelingen gerelateerd aan het artistieke karakter en het inhoudelijke programma van het altaarstuk.

- Het Arnolfini-portret van Jan van Eyck: gedurende vele jaren heerst er een wetenschappelijke discussie in hoeverre dit schilderij, dat uitblinkt door zijn realisme, ‘verhulde symboliek’ bevat. Een eigen interpretatie wordt gepresenteerd volgens welke inhoudelijke diepzinnigheden en artistieke virtuositeit eenzelfde doel dienden.

- Het kunstenaarschap van Rogier van der Weyden: deze schilder kan als de artistieke tegenpool van Jan van Eyck worden opgevat; tegelijk vertoont een aantal van zijn werken duidelijke verschillen ten opzichte van elkaar. In hoeverre vallen deze verschillen te verklaren vanuit de artistieke ontwikkeling van de kunstenaar dan wel vanuit de functie die de schilderijen voor opdrachtgevers en andere eigentijdse beschouwers vervulden?

- Samenvattende conclusie: wat kunnen de behandelde casussen ons leren over de verhouding tussen vorm en inhoud in de Vroegnederlandse schilderkunst?

Over de docent Bernhard Ridderbos was lang verbonden aan de opleiding Kunst­ geschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen. Van zijn hand verschenen tal van publicaties over laatmiddeleeuwse kunst, met name op het gebied van de Vroegnederlandse schilderkunst.

Cursusnummer: 16WG20 Docent Dr. H.N.B. Ridderbos Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 3 februari t/m 13 april 2016, 2 maart vervalt Tijd 13.15-15.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Aanbevolen literatuur Bernhard Ridderbos, Schilderkunst in de Bourgondische Nederlanden, WBooks 2014, € 64,50 Uiterste inschrijfdatum 20 januari 2016

Afbeelding: Meester van Flémalle, Mérode-triptiek, rechterluik, De Heilige Jozef in zijn werkplaats, New York, The Metropolitan Museum of Art, The Cloisters Collection.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 26

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Kunstgeschiedenis

Vervolgcursus

Hedendaagse beeldhouwkunst Laat u verrassen en meevoeren op een fascinerende ontdekkingstocht door de beeldhouwkunst van de laatste decennia. Verbaas u over de uiteenlopende verschijningsvormen, leer de stijlen herkennen en oefen het analyseren van sculpturen. In deze vervolgcursus wordt het kunsthistorische overzicht van de westerse beeldhouwkunst behandeld vanaf ongeveer 1980 tot heden en vergeleken met de ontwikkelingen in de schilderkunst.

Cursusnummer: 16WG21 De beeldhouwkunst heeft zich in de twintigste eeuw enorm uitgebreid en is een steeds groeiende, evoluerende vorm van kunst geworden die zich voortdurend herdefinieert.

De kunst van het beeld is niet langer beperkt door de traditionele sculpturale concepten, materialen en productiemethoden. De grenzen zijn verlegd met nieuwe onderwerpen, compositieprincipes, uitdrukkingswijzen, werkmethodes, technieken en materialen.

Zo treffen we schuimrubber, ijs, papier-maché, roestvrij staal, polyester, fietsonderdelen, glas in lood, objet trouvés, kunststoffen, zand en aluminium aan. Zien we beelden die abstract en/of figuratief kunnen zijn, in beweging, gesneden, gemodelleerd, gemonteerd, geprojecteerd (holografisch), gelijmd of geconstrueerd in een grote verscheidenheid aan methoden.

Komen we assemblages, lichtsculpturen, proceskunst, installaties, environments, land art projecten, primary structures en nieuwe manieren van tentoonstellen tegen.

De grote diversiteit van de hedendaagse beeldhouwkunst heeft tegenwoordig nog één definiërend kenmerk en dat is driedimensionaliteit.

Programma Aan bod komt o.a. werk van: Kenneth Armitage, Robert Arneson, Fernando Botero, Sir Anthony Caro, Antony Gormley, Robert Graham, Jeff Koons, Richard Long, Joan Miró, Barnett Newman, George Rickey en Richard Serra, aan de hand waarvan onder meer assemblages, land art, conceptuele kunst, plasticisme, postmodernisme en hedendaagse beeldhouwkunst aan de orde komen.

De beeldhouwers en hun werk worden geplaatst in de cultuurhistorische context en er wordt aandacht besteed aan de rol van de opdrachtgever, de bron van inspiratie, nieuwe productiemethoden, materialen en technieken.

Over de docent Drs. Miranda van Gelderen is kunsthistorica en geeft cursussen en lezingen aan verschillende instellingen (o.a.: Klassieke Academie voor Beeldende kunst in Groningen, HOVO) over kunstgeschiedenis, architectuurgeschiedenis en archeologie. Daarnaast verzorgt ze stadswandelingen en excursies. Speciale aandachtsgebieden: algemene kunstgeschiedenis, beeldhouwkunst, de 17de eeuwse schilderkunst van de Noordelijke Nederlanden, materieel onderzoek van kunstvoorwerpen en byzantijnse- en islamitische beeldende kunst en architectuur.

Docent Drs. Miranda van Gelderen Cursusvorm 7 colleges Data Vrijdag 11 maart t/m 29 april 2016, 25 maart vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 138,Aanbevolen literatuur Duby, G. and Jean-Luc Daval (eds)., Sculpture: From Antiquity to the Present Day, 2013, eerste druk.

Uitgever Taschen, prijs € 29,99 (zelf aanschaffen) Uiterste inschrijfdatum 26 februari 2016

Afbeelding: Jean Miró, Femme et un oiseau, 1982, Barcelona.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 27

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Inleiding in de psychologie

Over mensen en hun gedrag De psychologie als wetenschap is in Nederland ruim een eeuw oud. Wat heeft ons dat opgeleverd aan kennis en inzichten over mensen en hun gedrag? Zijn wij ons brein?

Had Freud toch gelijk? Of Pavlov? Of hebben ze wellicht allemaal een beetje gelijk?

Hoe nemen we beslissingen? Bestaat intuïtie? Is intelligentie erfelijk? Kan je iemand anders motiveren? Wordt ons geheugen slechter naarmate we ouder worden? Wat hebben we geleerd van de talloze experimenten die de afgelopen jaren uitgevoerd zijn? Dit zijn enkele van de vele vragen die aan bod komen in de cursus Inleiding in de Psychologie. Het valt niet uit te sluiten dat de antwoorden die gegeven worden onmiddellijk nieuwe vragen bij u oproepen. De psychologie is nu eenmaal geen studie van “waar” of “niet waar” maar van vragen stellen, nieuwsgierig zijn, data verzamelen en voorzichtige conclusies formuleren. En dan nog blijven veel vragen onbeantwoord want de mens laat zich nu eenmaal niet gemakkelijk voorspellen of in hokjes stoppen. Geen pasklare antwoorden dus in deze cursus maar wel handvatten en aanknopingspunten om na te denken over zaken als belonen en straf, ziek en gezond, bewust en onbewust, jong en oud, verstandig en onverstandig, ratio en gevoel.

Deze cursus is bedoeld voor iedereen die meer wil weten van de psychologie om dat vervolgens toe te kunnen passen in het dagelijks leven. Voorkennis is niet vereist, een (brede) belangstelling volstaat. Deze cursus is geen zelfhulpprogramma of therapie en niet bedoeld voor mensen die hun eigen (levens)vragen willen bespreken en daarbij coaching of begeleiding wensen. De cursus beoogt wel u te helpen uw eigen gedrag en dat van anderen beter te kunnen begrijpen en waar mogelijk ook te beïnvloeden.

Programma In vijf colleges nemen we u mee langs enkele bekende psychologische theorieën en experimenten. Van de divan van Sigmund Freud tot aan de kwijlende hond van Pavlov, van de piramide van Maslov tot en met het brein van Swaab. Ze komen allemaal voorbij: theorieën uit heden en verleden in het licht van vandaag.

Cursusnummer: 16WG22 Docent Drs. A.J.E. Schilder Cursusvorm 5 colleges, eens per 2 weken Data Maandag 1 en 15 februari, 7 en 21 maart en 4 april 2016 Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 102,Aanbevolen literatuur Ap Dijksterhuis, Het slimme onbewuste Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016

Bij deze cursus maken we gebruik van het boek Het slimme onbewuste van Ap Dijkster­ huis. Dit boek is niet echt bedoeld als studieboek maar geeft u wel een goede indruk van hoe er in de psychologie gedacht wordt over bewustzijn, denken, keuzes maken, oordelen, intuitie en emotie. Het boek vormt de kapstok voor uitleg, vragen en discussie over hoe wij mensen denken en handelen. Met veel voorbeelden uit ons dagelijks leven en de uitdagingen en vraagstukken die we daarin tegenkomen als het gaat om mensen en hun gedrag.

Over de docent Agnes Schilder is psycholoog en als docent verbonden aan diverse onderwijsinstellingen waaronder de opleiding Toegepaste Psychologie van de Hanzehogeschool Groningen. Ze is onder de indruk van wat de (toegepaste) psychologie ons te bieden heeft en vertelt daar graag over. Voor meer informatie zie: www.acttoo.nl Afbeelding: Sigmund Freud.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 28

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Mens en maatschappij

Leeskamer

Over vriendschap Talloze grote filosofen en auteurs hebben over vriendschap geschreven. Voor de oude Grieken was vriendschap zelfs een van de belangrijkste vormen van levenskunst. Enerzijds om de samenleving vorm te geven, anderzijds om jezelf te vormen en je leven te scheppen als een kunstwerk. Reden genoeg dus om aandacht te besteden aan dit fundamentele onderwerp.

We praten over drie boeken. Vragen die aan bod komen zijn onder meer: wat is vriendschap en welke waarden zoek je daarin? Hoe kun je een ander als Ander (Levinas) ontmoeten?

En wat heeft vriendschap met zelfkennis en zelfontwikkeling te maken?

In deze zes werk- en discussiecolleges bespreken we eerst de filosofische boeken van Catharina de Haas en Wil Derkse, die ook een persoonlijke kant hebben. ‘Vriendschap is een godendrank,’ schrijft De Haas. En voor Derkse is het mooie van vriendschap dat die niet over nut of voordeel gaat, maar eenvoudig over de vreugde van ‘het bij elkaar willen zijn’. Hun boeken dienen tevens als handvat om op de laatste twee bijeenkomsten Connie Palmens roman over vriendschap met andere ogen te bezien. In Palmens roman worden filosofische en psychologische vragen aangekaart als: weet een vriend(in) dingen over je die je zelf niet weet? Vul je elkaar in een vriendschap aan, of ben je eerder elkaars tegenhanger? Kun je te afhankelijk van de ander worden?

We zullen de visies van de auteurs open en zonder oordeel bespreken. ‘Vriendschap gaat over een zelfgekozen verbintenis en daarom over een zelfgekozen betekenis,’ schrijft Palmen. En dat maakt vriendschap tot zo’n prachtige invalshoek voor het bereiken van meer levenskunst.

Programma 1. Bespreking van Catharina de Haas: Vriendschap. Een tweede ik, Schiedam 2012.

ISBN 978-90-5594-884-0.

2. Verdere bespreking van het boek van Catharina de Haas.

3. Bespreking van Wil Derkse: Over vriendschap. Verkenningen van een zone zonder gevaar, Tielt 2010. ISBN 978-90-209-8638-9.

4. Verdere bespreking van het boek van Wil Derkse.

5. Bespreking van Connie Palmen: De vriendschap, Amsterdam 2005. ISBN 90-446-0751-0.

6. Verdere bespreking van het boek van Connie Palmen en terugblik op het geheel.

Bovenstaande boeken zijn tevens cursusmateriaal, zelf aanschaffen en lezen.

Cursusnummer: 16WG23 Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 werk/discussiecolleges, om de week Data Donderdag 28 januari, 11 februari, 25 februari, 10 maart, 24 maart, 7 april 2016.

Tijd 14.00-16.30 uur Cursusprijs € 130,Cursusmateriaal Zie programma Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

N.B. deze cursus wordt ook gegeven in Friesland. Let u erop dat u de juiste cursuscode invult bij uw opgave.

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper.

Naast haar advies- en coachpraktijk geeft ze cursussen en leesgroepen.

Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen. Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 29

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

De Russen en de zee "De dag ster is al uitgedoofd De avondnevel op de blauwe zee gekomen" Poesjkin

De verhouding van de Russen met de zee is altijd enigszins claustrofobisch geweest: het gemis van een directe, vrije opening naar de grote wereldzeeën. Toch voeren, volgens de legende, de voorvaderen van de Russen al in de negende eeuw via de Oostzee en de Dnepr naar de Zwarte Zee, op weg naar Byzantium.

In 1468 reisde de koopman Afanasi Nikitin, nog vóór Vasco da Gama, naar India, een tocht die hij op aantrekkelijke wijze beschrijft in zijn Reis over de drie zeeën. Ruim een eeuw later sticht Ivan IV aan de Noordelijke Dvina de eerste Russische havenstad Archangel. Vanaf dat moment beginnen Hollandse kooplieden hun levendige handel op Rusland. Pas bij Peter de Grote ontstaat het besef van noodzakelijke steunpunten aan zee. In 1697 wordt de vesting Azov aan de Don op de Turken veroverd en kan Peter zijn eerste Zwarte Zeevloot installeren.

Iets later ontstond de nieuwe hoofdstad St Petersburg met z’n befaamde Admiraliteit, de thuishaven voor de Baltische vloot.

Cursusnummer: 16WG24

Aan het begin van de 19e eeuw beginnen ook Russische schrijvers, dichters en componisten de zee in alle toonaarden te bezingen. Poesjkin schreef tijdens zijn verblijf in het Zuiden (de Kaukasus, de Krim en Odessa) fraaie “zeepoëzie”, later op muziek gezet door verschillende Russische componisten. Lermontov schreef een geheimzinnig verhaal, Taman, over smokkelaars aan zee. Maar de kroon spant Ivan Gontsjarov, die in 1852 een reis om de wereld maakt met het fregatschip Pallas. Hij legt deze reis vast in een van de mooiste reisboeken ooit geschreven: Reis om de wereld. Lees het verhaal De Orkaan, waarbij de driemaster in onheilspellend weer verzeild raakt en bijna ten onder dreigt te gaan.

Data Maandag 8 februari t/m 21 maart 2016, 29 februari vervalt

De grote Russische zeeschilder Ivan Aivazovsky had een voorkeur voor dit soort ziedende zeeën, waarbij het kolkende schuim bij wijze van spreken vanaf het canvas op je kleren spat.

In 1889 componeerde Alexander Glazoenov zijn orkestfantasie De Zee, met een grandioze verklanking van zo’n orkaan. En mochten zeelui de storm al overleven, dan dreigde altijd nog gevaar van de Sirenen, waarover Reinhold Glière zijn gelijknamig symfonisch gedicht toonzette.

Tsjechov ‘s prachtige zeeverhaal Goesev heeft nog een bijzondere betekenis. Het was het verhaal dat Sjostakovitsj als groot bewonderaar van Tsjechov op zijn sterfbed voorgelezen wilde krijgen. Maar ook twintigste eeuwse schrijvers konden goed met de zee overweg.

Alexander Grin schreef het zeer fantasievolle en sprookjesachtige De scharlaken zeilen en Konstantin Paustovskij beschreef als correspondent van de zeemanskrant de Morjak zijn romantische zwerftochten langs de Zwarte Zee. De beroemdste Russische zee componist is Nikolaj Rimski-Korsakov. Als marinecadet componeerde hij zijn Eerste symfonie op zee en zijn opera Sadko speelt zelfs voor een deel onder de zeespiegel. Maar ook zijn Sheherazade wordt vaak uitgelegd als een feest van de zee. Veel minder bekend is zijn cantate Homerus met een schitterende verklanking van de storm die Odysseus op de kust van Phaecia doet aanspoelen en zijn ontmoeting met Nausicaä.

Docent Karel van Olffen karelvanolffen@hotmail.com Cursusvorm 6 colleges

Tijd 13.15-15.30 uur Cursusprijs € 125,Cursusmateriaal Syllabus verkrijgbaar via de docent, ca. € 10,Uiterste inschrijfdatum 1 februari 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Karel van Olffen is musicus. Na zijn opleiding aan het conservatorium in Amsterdam , specialiseerde hij zich in de geschiedenis van de Russische muziek en haar dwarsverbindingen met de Russische literatuur en schilderkunst.

Afbeelding: Ivan Aivazovsky, 1897, "Poesjkin aan de Zwarte Zee".

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 30

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Inleiding tot het leven en het werk van Bela Bartók

Zes strijkkwartetten voor een zelfstandig Hongarije Incidenteel komen tijdens de Nieuwjaarsconcerten in Wenen vrolijke werkjes van de hand van de leden van de Weense Strauss-dynastie voorbij, die in verbinding staan met Hongarije - Eljén a Magyar! van Johann Strauss jr. is het bekendste voorbeeld. Deze muziek doet vermoeden dat het goed toeven was in de Oostenrijkse dubbelmonarchie aan de Donau, maar daar dachten niet alle Hongaren ook zo over.

Bela Bartók (1881-1945) behoorde tot een generatie voor wie afscheiding van Oostenrijk en politieke zelfstandigheid voor Hongarije zo mogelijk de grootste wens in het leven was. Teneinde de eis tot politieke zelfstandigheid kracht bij te zetten, besloot Bartók tot de ontwikkeling van een nieuwe muzikale taal, die volledig uit de karakteristieken van de Hongaarse taal en de Hongaarse volksmuziek is opgebouwd.

Jaren van intensief veldonderzoek resulteerden gaandeweg in een muzikale taal, die onverwisselbaar Bartóks eigen is, waarin hij tal van werken schreef die nu worden gerekend tot de klassiekers van de 20e eeuwse muziek, zoals Muziek voor snaarinstrumenten, slagwerk en celesta (1936), Sonate voor twee piano’s en slagwerk (1937) en bovenal het Concert voor orkest (1943), (het hoofdwerk op het afscheidsconcert van Mariss Jansons bij het Koninklijk Concertgebouworkest in maart 2015).

Aan de hand van de zes strijkkwartetten, die als een rode draad door het leven van Bartók lopen, zal de ontwikkeling van Bartóks unieke taal worden verkend en andere composities in perspectief worden geplaatst.

Cursusnummer: 16WG25 Docent Dr. Marcel Zwitser mszwitser@ziggo.nl Cursusvorm 6 colleges Data Woensdag 3 februari t/m 16 maart 2016, 2 maart vervalt Tijd 13.15-15.45 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 7,50 Uiterste inschrijfdatum 20 januari 2016

Over de docent Dr. Marcel S. Zwitser (1970) studeerde muziektheorie en muziek­ geschiedenis, doceert muziek- en cultuurgeschiedenis aan de Schumann Akademie (sinds 1998) en aan diverse HOVO’s (sinds 2000) en muziektheorie aan de Meerjarige Dirigentenopleiding (MDO) van Kunst en Cultuur Overijssel (Zwolle).

Afbeelding: Bela Bartók.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 31

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Muziek in de lijdensweek 2016

Sergej Rakhmaninov Vesper, op.37 Het hoeft geen betoog dat Rakhmaninovs Vesper (op.37) het grootste geestelijke koorwerk is dat ooit uit Rusland is gekomen. Gecomponeerd in januari en februari 1915 (zoals docent Marcel Zwitser zich vorig jaar net te laat realiseerde om het werk voor de Lezing van 2015 te kunnen voorstellen om de 100e verjaardag van het werk te kunnen markeren) werd het werk bij zijn première in maart 1915 één van de grootste successen uit de loopbaan van de componist.

Cursusnummer: 16WG26

Toegegeven, Rakhmaninovs Vesper staat niet specifiek in het teken van de Lijdensweek.

Maar de tweede helft van het werk heeft wel betrekking in de opstandinggeschiedenis, omdat de spiritualiteit van de Russische Orthodoxe kerk culmineert in Pasen.

Docent Dr. Marcel Zwitser mszwitser@ziggo.nl

In de lezing zal om te beginnen worden ingegaan op de invloed van de Russische Orthodoxe kerkmuziek op de stijl van Rakhmaninov in het algemeen. Als gevolg hiervan was het welhaast onvermijdelijk dat Rakhmaninov zich aan de compositie van koorwerken op liturgische teksten zou gaan wijden. Vrij kort na elkaar ontstonden de Liturgie van Johannes Chrysostomos (op.31; 1910) en de genoemde Vesper, die op het eerste gehoor sterk op elkaar lijken, maar waartussen de verschillen wellicht wezenlijker zijn dan de oppervlakkige overeenkomsten.

Cursusvorm Lezing

In de lezing zal in het bijzonder de nauwe samenhang met de oude Russische liturgische muziek in de Vesper worden belicht.

Datum Woensdag 23 maart 2016 Tijd 13.30-16.00 uur Cursusprijs € 20,Uiterste inschrijfdatum 9 maart 2015 Bijzonderheden Cursisten die dit seizoen ook de cursus over Bela Bartok van Marcel Zwitser volgen, kunnen zich gelijktijdig inschrijven voor deze lezing tegen een gereduceerd tarief van € 12,-

Over de docent Dr. Marcel S. Zwitser (1970) studeerde muziektheorie en muziek­ geschiedenis, doceert muziek- en cultuurgeschiedenis aan de Schumann Akademie (sinds 1998) en aan diverse HOVO’s (sinds 2000) en muziektheorie aan de Meerjarige Dirigentenopleiding (MDO) van Kunst en Cultuur Overijssel (Zwolle).

Afbeelding: Rakhmaninov door L.Pasternak, 1916 (Wikimedia Commons).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 32

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Muziek en theater

Korte voorjaarscursus over Jean Sibelius, de grootste componist van Finland

Helder water Hoewel Sibelius als componist van evergreens als Finlandia en de Valse triste geen onbekende in ons muziekleven is, prijken zijn grootste werken niet zo vaak op concertprogramma’s.

Ooit merkte Sibelius op, dat het succes van zijn collega’s Richard Strauss en Maurice Ravel bestond in het feit dat zij cocktails serveerden; ‘ik bied zuiver water,’ voegde hij eraan toe en misschien is dit wel de beste typering die hij ooit van zijn eigen muzikale stijl heeft gegeven: verwacht van Sibelius geen muziek, waarvan je dronken wordt door de klankschoonheid.

Cursusnummer: 16WG27

Sibelius begon weliswaar in een robuuste romantische stijl waarin vooral de invloed van Tsjaikovski te beluisteren viel (niet verwonderlijk in een land dat op dat moment overvleugeld werd door tsaristisch Rusland), maar samen met zijn jaargenoot schilder Akseli Gallen-Kallela ontwikkelde hij zich rond de vorige eeuwwisseling tot een leidinggevende stem in de roep om de politieke zelfstandigheid van Finland.

Cursusvorm 3 colleges

Op zoek naar de wortels van de eigen cultuur stuitte ook hij op de Kalevala, het Finse volksepos dat Elias Lönnrot had samengesteld uit talloze oude volkszangen.

De vertellingen over Väinämöinen, Kullervo en Lemminkäinen werden door hem op onnavolgbare verklankt in composities als Pohjola’s dochter, de Kullervo-symfonie en de Lemminkäinen-suite.

Tijd 13.15-15.45 uur

Docent Dr. Marcel Zwitser mszwitser@ziggo.nl

Data Woensdag 6, 13 en 20 april

Cursusprijs € 65,Cursusmateriaal Kleine syllabus, ca. € 3,50 Uiterste inschrijfdatum 23 maart 2016

Over de docent Dr. Marcel S. Zwitser (1970) studeerde muziektheorie en muziek­ geschiedenis, doceert muziek- en cultuurgeschiedenis aan de Schumann Akademie (sinds 1998) en aan diverse HOVO’s (sinds 2000) en muziektheorie aan de Meerjarige Dirigentenopleiding (MDO) van Kunst en Cultuur Overijssel (Zwolle).

Afbeelding: Jean Sibelius.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 33

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Introductie in de microbiologie

De onzichtbare wereld Begin 2015 werd in Artis de permanente expositie Micropia (http://www.micropia.nl/) geopend. Meteen werden we met de neus op de kleine feitjes gedrukt: elke dag torst elk mens ruim 1,5 kilo “microben” met zich mee. Van alleen met een electronen microscopie zichtbare virusdeeltjes tot ontkiemende sporen van schimmels. Een uitstekende aanleiding om als Seniorenacademie Hovo een introductiecursus microbiologie aan te bieden.

Cursusnummer: 16WG28 Aan de basis van het leven staan eencellige organismen. Onzichtbaar overal aanwezig en in een zodanige veelvoud dat er geen dag voorbij gaat met alweer nieuwe soorten en inzichten. Vroeger was het zo eenvoudig: er waren bacteriën, eencellige beestjes (protisten), planten en dieren. En dan waren er nog virussen die getoond werden als uitgeklede micro beestjes met wat DNA of RNA. Tegenwoordig blijkt het toch iets anders.

Microben vallen uiteen in grote groepen, niet of nauwelijks aan elkaar verwante, oerof echte bacteriën. Eencelligen blijken wel eukaryoten (met celkern) te zijn maar daar houdt de verwantschap dan ook mee op. En grote of kleine schimmels zijn helemaal geen planten zonder bladgroen maar staan in de boom van het leven dichter bij ons dan ergens anders. Helemaal lastig wordt het als we teruggegaan naar de indeling van Linnaeus. Eencelligen die kunnen bewegen met zweephaartjes waren dieren volgens hem. Maar wat als ze nu ook bladgroenkorrels hebben? De scheidslijn tussen planten en dieren vervaagt en verdwijnt tenslotte achter de horizon.

Deze cursus biedt een introductie in de microbiologie. Een kennismaking met het leven wat alleen onder een microscoop zichtbaar is. Gepresenteerd als beeldverhaal vanaf de oerbacteriën tot aan de meest complexe pantoffeldiertjes.

Programma - Inleiding, celbouw en systematiek - Archaea en Bacteriën - Amoeboïde eencelligen en overige protisten - Gisten, schimmels en slijmzwammen - Eencellige wieren - Virussen en afsluiting cursus

Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 1 februari t/m 14 maart 2016, 29 februari vervalt Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 120,Aanbevolen literatuur G.A. Harrewijn, Elementaire Microbiologie (ISBN 9077423273, editie 2006), ca. € 54,-.

Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuur­presen­ taties) en inmiddels enkele jaren werkzaam voor Hovo. Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen; Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof.

Homepage: www.natuurpresentaties.nl

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 34

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Lage Landen Diepe Gronden Geologie was ooit een bergbeklimmersvak. Op harde rotsen flitste de hamer, vanaf alpiene toppen beschouwde men het modderige laagland. Sinds we weten dat bergruggen kreukelzones zijn, waar ooit continenten op elkaar botsten, is het perspectief omgekeerd.

Juist een vlak land als het onze is een schatkamer van aardgeschiedenis.

In rustige bekkens vinden we de steengeworden archieven van de wording van onze aarde, van het oerleven terug. De diepste formaties van Nederland (opgeboord in Uithuizermeeden, meer dan 6 km diep) werden 380 miljoen jaar geleden gevormd als riffen langs de verdwenen Japetusoceaan. Toen die dichtgeschoven werd door de continental drift woekerden in binnenwateren de steenkoolmoerassen. Hun broeigas trok in de daaroverheen afgezette stuifzanden van de langdurige navolgende woestijntijden en steenzoutlagen dekten die af.

Met het gestaag (nu nog voortgaande) openscheuren van de Atlantische Oceaan groeide een nieuwe, nu nog herkenbare situatie. In een uitbochting ontstond het Noordzeebekken, met op de boden dikke lagen klei- en krijtkalksteen. In het zuidoosten, zo’n 10 miljoen jaar terug, ontsteeg Nederland geleidelijk de zee. Tijdens de IJstijd lag zelfs de Noordzee droog.

In de laatste 7000 jaar maakte de mens, deels onopzettelijk, Nederland tot wat het nu is.

Programma De grootse geschiedenis van stenen en verleden leven vormt de hoofdlijn van de colleges. En we leren daarnaast in de praktijk de stenen om ons heen kennen en herkennen, speuren met de loupe in de binnenstad naar natuursteen en plannen in overleg een dagexcursie per bus naar de oudere gronden.

Cursusnummer: 16WG29 Docent Prof. dr. G.J. Boekschoten g.j.boekschoten@vu.nl Cursusvorm 10 colleges Data Maandag 1 februari t/m 18 april 2016, 29 februari en 28 maart vervallen Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016 Bijzonderheden Een dagexcursie (niet in het cursusgeld begrepen) wordt in overleg gepland

Over de docent Professor Bert Boekschoten is emeritus hoogleraar paleontologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij heeft ruime zeegaande ervaring, maar onderzoekt ook de versteende bodems van lang geleden drooggevallen oceanen.

Foto: Jan Heutink (Groeve Winterswijk)

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 35

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Landschappen op de kaart Er zijn veel manieren om ons landschap in kaart te brengen. In de 19e eeuw komen de eerste betrouwbare topografische kaarten beschikbaar. Tegenwoordig beschikken we in Nederland over geografische kaarten, bodemkaarten, (historische) luchtfoto’s, hoogtekaarten en satelliet­opnamen.

Er zullen maar weinig plekken op de wereld zijn waar landschap, bodem, geschiedenis en topografie zo goed in kaart zijn gebracht als in onze regio. In deze cursus maken we van al deze kaarten gebruik om de landschappen van Groningen, Friesland en Drenthe gedetailleerd in beeld te brengen.

Al in de Middeleeuwen verschijnen er kaarten die het landschap van onze streken afbeelden.

Aanvankelijk vertonen deze nogal wat afwijkingen, maar de cartografie ontwikkelt zich gestaag en met de introductie van de driehoeksmeting in de 16e eeuw worden de landkaarten steeds betrouwbaarder. Tegenwoordig is de nauwkeurigheid van de landkaarten zeer hoog.

Bovendien zijn veel kaarten inmiddels in digitale vorm beschikbaar en gekoppeld aan een uniform geografisch informatiesysteem (GIS). Heel bijzonder is de kleurrijke en zeer gevoelige digitale hoogtekaart die op internet (ahn.nl) vrij te bekijken is. Een geheel nieuw element vormen de paleogeografische kaarten die worden afgebeeld en beschreven in de Atlas van Nederland in het Holoceen. Deze kaarten reconstrueren vanaf 9000 v. Chr. de vorming van ons landschap. In deze unieke reeks kaarten – die voor de Waddenkust in 2014 nog eens extra gedetailleerd werden uitgewerkt – is de kennis van bodemkunde, archeologie, reliëf en topografie samengebracht. Maar er zijn meer manieren om het landschap in kaart te brengen.

Magneetscans of radarbeelden van archeologische terreinen maar ook verspreidingskaarten van wilde planten, veldnamen of familienamen kunnen het kaartbeeld aanvullen.

Programma - Na een inleiding en een overzicht over de beschikbare kaarten en de betreffende boekwerken en websites, gaan we de landschappen verkennen. We gaan allereerst op zoek naar de restanten van de drie laatste ijstijden. De Saale en Weichsel ijstijd lieten in het landschap duidelijke sporen na in de vorm van smeltwaterdalen, dekzanden, pingo’s, uitblaaskuilen, enz. De Elster ijstijd laat zich wat moeilijker in de hoogteverschillen herkennen, maar hier helpt de verspreiding van de Bosanemonen ons op weg.

- Voor de archeoloog is de moderne kartografie een belangrijk hulpmiddel. Diverse voorbeelden hiervan zullen de revue passeren. Luchtfoto’s en hoogtekaarten geven soms haarscherpe beelden van karrensporen, bronstijdakkertjes, grafheuvels en verdwenen kasteelterreinen. Op hoogtekaarten kan men aflezen hoe wierden en terpen langs oeverwallen ontstonden. Oorlogen lieten sporen na in de vorm van schansen, leidijken en tankgrachten.

- Het landschap van onze streken onderging de afgelopen eeuw grote veranderingen. We zullen zien hoe de grootschalige ontginningen en ruilverkaveling de veen-, zand- en kleilandschappen hebben aangepakt. Sommige landschappen zijn daarbij compleet verdwenen, maar andere delen bleven goed bewaard. We stuiten daarbij op verdwenen rivieren, dijken en kavelpatronen, maar ook op gereconstrueerde landschappen waarin we de hand van de landschapsarchitect herkennen en hergraven rivieren meanderen. Onze digitale zoektocht kent geen grenzen. We duiken diep in de zeeklei onder Groningen en treffen daar de pleistocene zandbodem en gaan opzoek naar het jongste Nationaal Monument!

Cursusnummer: 16WG30 Docent Ben H.C. Westerink b.h.c.westerink@rug.nl Cursusvorm 5 colleges Data Donderdag 11 februari t/m 17 maart 2016, 3 maart vervalt Tijd 15.00-17.00 uur Cursusprijs € 102,Uiterste inschrijfdatum 28 januari 2016

Over de docent Ben Westerink is in zijn vrije tijd al vele jaren actief op het gebied van educatie van natuur en landschap. Hij publiceert regelmatig over deze onderwerpen in onder meer het tijdschrift Noorderbreedte.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 36

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Natuurwetenschappen

Wetmatigheid van wanorde

Thermodynamica De thermodynamica werd in de 19de eeuw ontwikkeld, deels ingegeven door het streven om de al eerder ontwikkelde stoommachine efficiënter te maken. De equivalentie van warmte, arbeid en energie werd onderkend en vastgelegd in de zgn. eerste hoofdwet van de thermodynamica. Tevens werd duidelijk dat alle processen in de natuur gedreven worden door de toename van de wanorde: de tweede hoofdwet van de thermodynamica. Populair gezegd: bij alles wat er gebeurt wordt de wanorde groter.

Op grond van de tweede hoofdwet voorspelde de Engelse natuurkundige Lord Kelvin dat het heelal in enig stadium de entropiedood zou sterven. Uiteindelijk - gelukkig duurt dat nog even - is er alleen nog maar chaos. Voor toestanden van hoge orde en dus lage entropie, zoals bijvoorbeeld levende wezens, kan daarin natuurlijk geen plaats meer zijn.

Verbazingwekkend bij dit alles is dat tijdens de afgelopen honderden miljoenen jaren zich op aarde een steeds complexere biosfeer heeft ontwikkeld. Hoe verhoudt zich dat met de tweede hoofdwet?

In deze cursus wordt een overzicht van de thermodynamica geboden. We zullen ingaan op de hoofdwetten van de thermodynamica; praktische voorbeelden worden behandeld. Ook aan de historische ontwikkeling wordt enige aandacht besteed en we zullen uiteindelijk ook de uitspraak van Lord Kelvin nader onder de loep nemen.

Bij de cursus is enige wiskunde (differentiëren, integreren, logaritme, e-macht) nodig die traditioneel in de hogere klassen van HBS-B of Gymnasium-B aan de orde kwam.

Aan deze wiskunde zal de nodige aandacht worden besteed.

Programma - Temperatuur en ideale gassen - Energiebehoud bij processen: de eerste hoofdwet van de thermodynamica - Macrotoestanden en microtoestanden - Toename van entropie (wanorde): de tweede hoofdwet van de thermodynamica - Statistische beschouwingen - De entropie van gassen en vaste stoffen: toepassingen van de tweede hoofdwet - Berekening van entropieveranderingen - Warmte machines (koelkast, motoren etc.), perpetua mobilia - Thermodynamica van het heelal, entropie van zwarte gaten en gravitatie, entropie van de biosfeer, richting van de tijd - Complexiteit

Cursusnummer: 16WG31 Docent Dr. Frank van Steenwijk f.j.van.steenwijk@rug.nl Cursusvorm 10 colleges Data Vrijdag 29 januari t/m 15 april 2016, 4 en 25 maart vervallen Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal De cursus volgt in grote lijnen het boek van T.A. Moore: Six Ideas That Shaped Physics: Unit T - Some Processes Are Irreversible, 2nd ed., McGraw-Hill, ISBN-13 978-0-07-739568-1 (zelf aanschaffen, ca. € 40,-) Uiterste inschrijfdatum 15 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers

Over de docent Dr. Frank J. van Steenwijk studeerde Natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden. Tot zijn pensionering was hij werkzaam als docent bij de Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 37

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Vervolgcursus

Latijn Zo ‘n tweeduizend jaar geleden werd Europa beheerst door de Romeinen. Hun cultuur heeft een enorme invloed op Europa gehad: allerlei Romeinse gewoonten en uitvindingen zijn nog steeds terug te vinden in ons dagelijks leven. Doordat Rome een wereldmacht werd, groeide de taal der Romeinen, het Latijn, uit tot de belangrijkste voertaal, waaruit onze voorouders veel woorden overnamen. Nog steeds zit het Nederlands vol met woorden en zinnen, die uit het Latijn afkomstig zijn. Latijn betekent vooral: kennismaken met de wortels van onze eigen cultuur.

In de wintercursus 2016 worden de colleges vervolgd, die in oktober 2005 zijn gestart als een cursus voor beginners. Momenteel zijn we bezig met Livius: verhalen over bekende Romeinen, o.a. Coriolanus en Lucretia. Zij hebben veel invloed gehad op schilders, schrijvers en componisten uit latere tijden. (Denk aan de ouverture “Coriolan” van Beethoven.) De zelfdoding van Lucretia heeft door de eeuwen heen veel stof doen opwaaien en zal dat ook bij de Latinisten doen!

Inmiddels is de behandeling van inscripties, die door de cursisten worden ingebracht, een gezellige traditie geworden. Na elke les wordt als “toetje” naar een film met een Romeins onderwerp gekeken.

Programma Deze cursus biedt niet alleen de mogelijkheid tot het vertalen van beroemde Latijnse schrijvers, maar ook tot discussie over de interpretatie van de teksten, de effecten van de stilistische middelen en de tijdsomstandigheden, waarin de teksten geschreven zijn.

Ruimte dus voor historische en culturele achtergronden.

Als u al een redelijke basiskennis van de Latijnse grammatica en syntaxis hebt, kunt u zonder bezwaar aanschuiven bij de reeds bestaande groep enthousiastelingen!

Inmiddels maakt een groeiend aantal oud-gymnasiasten deel uit van deze groep en het blijkt, dat hun oude ‘vergeten’ kennis weer komt opborrelen! U weet meer dan u denkt!

Cursusnummer: 16WG32 Docent Drs. Gerry Mulder muldergs@planet.nl Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 2 februari t/m 12 april 2016, 1 maart vervalt Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Grammaticus, uitg. Hermaion, Houten Fortuna, deel 3, met Hulpboek 3a en 3b, Eisma Edumedia, Leeuwarden Uiterste inschrijfdatum 19 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Gerry Mulder is classica en heeft jaren Klassieke Talen en Klassieke Culturele Vorming onderwezen. Tegenwoordig geeft ze cursussen Latijn en Klassieke Oudheid aan de Senioren Academie te Groningen en Latijn in Leeuwarden.

Afbeelding: Triomfboog van Septimius Severus op het Forum Romanum, 203 v. Chr.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 38

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Vervolgcursus

Autobiografisch schrijven Wat herinnert u zich nog van vroeger? Hoe maakt u van een dierbare herinnering een mooi verhaal? En hoe zorgt u ervoor dat u lijn aanbrengt in de verhalen die u schrijft? Schrijft u graag over de buurt waar u bent opgegroeid? Of liever over alle banen die u hebt gehad?

Over bijzondere mensen die u hebt ontmoet? In deze vervolgcursus autobiografisch schrijven krijgt u handreikingen om uw teksten te ordenen.

Cursusnummer: 16WG33 Veel mensen schrijven over hun belevenissen, gedachten en ervaringen. Met behulp van opdrachten haalt u in deze cursus herinneringen naar boven. U leert zo te schrijven dat het voor vrienden of geïnteresseerden of voor uw (klein)kinderen, boeiend is om te lezen!

U krijgt iedere week een opdracht die u prikkelt uw eigen levensverhaal te schrijven.

De teksten van alle cursisten worden in de groep besproken en u leert veel door de reacties van anderen! Natuurlijk krijgt u ook technische aanwijzingen van uw docent.

U kunt meedoen aan deze cursus als u al eerder een schrijfcursus heeft gevolgd. Ook mensen die graag willen kennismaken met autobiografisch schrijven zijn van harte welkom!

Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm 10 werkcolleges Data Woensdag 27 januari t/m 6 april 2016, 2 maart vervalt Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs € 220,Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 39

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Zeven levende dichteressen

Nieuwe gedichten en interviews Wie zijn belangrijke dichteressen van de laatste tijd? Wat willen ze? Hoe is hun poëzie?

We lezen samen gedichten van en interviews met: Cursusnummer: 16WG34 - Hester Knibbe - Esther Jansma - Marjoleine de Vos - Maria Barnas - Lieke Marsman - Kira Wuck - Ellen Deckwitz

Uiteraard kunnen de deelnemers zelf een gedicht van de dichteressen aandragen.

Docent Drs. R. Ekkers Cursusvorm 7 werk- en discussiecolleges Data Woensdag 27 januari t/m 16 maart 2016, 2 maart vervalt Tijd 11.00-13.00 uur Cursusprijs € 138,Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Remco Ekkers is Neerlandicus, met als specialisme letterkunde. Hij heeft sinds lang belangstelling voor Mythologie, Godsdienstwetenschap en Filosofie.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 40

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Verhalen schrijven

Perspectief en plot Een schrijver kiest zelf welk verhaal hij wil vertellen. Het verhaal van een drenkeling is een ander verhaal dan dat van haar redder. Nog weer anders wordt het wanneer verschillende omstanders hun verhaal doen. Waarom kiest u, als u schrijft, voor een bepaalde invalshoek?

Welke gevolgen heeft dat voor het verhaal en voor uw lezers?

Veel mensen schrijven! Omdat zij er plezier aan beleven, schrijven zij hun reisverhalen, gelegenheidsgedichten of memoires. Zij schrijven om hun gedachten te ordenen, hun ervaringen vast te leggen, hun invallen te noteren; zo prikkelen ze hun verbeelding en verstand.

In deze cursus schrijft u vanuit verschillend perspectief. U zult merken hoe een en hetzelfde verhaal op verschillende manieren verteld kan worden. Perspectief en plot zijn de onderwerpen waarmee we in deze schrijfcursus vooral aan het werk gaan.

U schrijft uw verhaal thuis, aan de hand van een opdracht. Tijdens de cursusbijeenkomst bespreken we uw verhaal en dat van uw medecursisten. Zo leren we van elkaar waardoor een verhaal zo boeiend wordt! Deze cursus is bedoeld voor mensen met enige schrijfervaring.

Cursusnummer: 16WG35 Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm 10 werkcolleges Data Donderdag 28 januari t/m 7 april 2016, 3 maart vervalt Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs â‚Ź 220,Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 41

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

Filosofische en literaire werken in hun historische context

De Duitse Romantiek In de eerste helft van de 19e eeuw ligt een artistiek-filosofische beweging die de identiteit van Duitsland tot lang daarna zal bepalen: de Romantiek.

Temidden van stormachtige politieke ontwikkelingen (Napoleons veroveringen, vrijheidsoorlog, Weens Congres en Restauration) zetten nieuwe generaties filosofen en schrijvers zich af tegen de “onttovering van de wereld” door de 18e-eeuwse Verlichting en proclameren het filosofisch idealisme: vrijheid en almacht van de individuele verbeelding,- of zoals de geniale dichter Novalis uitroept: “De wereld moet geromantiseerd worden”. Dat deze romantische levenshouding niet alleen grote mogelijkheden maar ook gevaren in zich bergt en in de historische ontwikkeling van Duitsland een mogelijke factor is geweest voor opkomende grootheidswaan en agressief utopisme, is tot op heden voorwerp van discussie.

Programma In tien colleges krijgt u een beeld van de Duitse Romantiek en haar invloed. Er wordt aandacht besteed aan de historische context, filosofische grondslagen en belangrijke literaire vertegenwoordigers. Daarvoor zullen oorspronkelijke teksten uit de romantische periode worden gelezen (zoveel mogelijk in Nederlandse vertaling, met uitzondering van de poëzie), die worden opgenomen in een reader.

Behandeld worden onder meer werken van: 1. Voorlopers van de Romantiek (Sturm und Drang): Herder, Goethe 2. Vroeg-Romantiek: Fichte, Schlegel, Novalis, Tieck 3. Romantiek en het Duitse nationalisme: Rückert, Arndt, Körner 4. Hoog- en Laat-Romantiek: Von Eichendorff, E.T.A. Hoffmann, Heine, gebroeders Grimm 5. Erfenis van de Romantiek: Wagner, Mann, Rosenberg Een aantal liederen uit de muzikale Romantiek, gecomponeerd op teksten van romantische dichters, zal ten gehore worden gebracht

Cursusnummer: 16WG36 Docent Drs. Michiel Hagdorn info@michielhagdorn.nl Cursusvorm 10 colleges Data Donderdag 28 januari t/m 7 april 2016, 3 maart vervalt Tijd 13.30-16.00 uur Cursusprijs € 202,Cursusmateriaal Syllabus, verkrijgbaar via de docent, ca. € 12,50, overige literatuur: zie programma Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2016

Over de docent Drs. Michiel Hagdorn is literatuurwetenschapper, gespecialiseerd in Duitse literatuur, muziek en (cultuur)geschiedenis. Hij heeft vele cursussen en lezingen verzorgd over o.a. de Romantiek, Johan Wolfgang von Goethe, Thomas Mann, Franz Kafka, Günther Grass, Richard Wagner, Heinrich Heine en literatuur tijdens de Weimar Republiek.

Afbeelding: beeld gebroeders Grimm, Hanau.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 42

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen

Taal en literatuur

De Alexanderroman in epische 'setting'

Het Byzantijns Alexandergedicht In één handschrift, gedateerd 1388, is een 6130 verzen tellend gedicht overgeleverd, waarin het leven en de verrichtingen van Alexander de Grote worden verteld zoals die zijn overgeleverd in de Alexanderroman, een geschrift uit de 3e/4e eeuw na Chr., dat voor een deel berust op historische bronnen, maar gelardeerd is met allerlei fantasie-avonturen die Alexander en zijn leger zouden hebben beleefd.

Cursusnummer: 16WG37 In 2014 is er een nieuwe tekstuitgave met uitvoerig commentaar van dit gedicht verschenen, van de hand van Prof. Dr. W.J. Aerts. Onlangs heeft hij een vertaling in het Nederlands voltooid, uitgevoerd in dezelfde metriek als die van het origineel, zg.

(15-lettergrepige) politische verzen (bv.: de hemel bij mooi weer is blauw, maar grauw wanneer het regent).

Programma In vier colleges zal de vertaler een aantal episodes uit de vertaling voorlezen, voorafgegaan door een inleiding over het gedicht, het ontstaan ervan, en over het voor te lezen fragment, bv. geboorte en jeugd van Alexander, het temmen van het paard Boukephalos, de veldtocht tegen Darius, vreemde avonturen, gesprek met de Brahmanen, de relatie met koningin Kandake en haar zoons, zijn overlijden in Babylon.

De colleges van deze cursus duren, gezien de aard van de cursus, iets korter dan gebruikelijk.

Docent Em. prof. dr. W.J. Aerts aertsbyz@planet.nl Cursusvorm 4 (voorlees)colleges Data Dinsdag 16 en 23 februari, 8 en 15 maart 2016 Tijd 11.00-12.30 Cursusprijs € 75,Literatuursuggesties P. de Rynck, De avonturen van Alexander de Grote, de Alexanderroman (vertaling), Amsterdam (Athenaeum) 2000.

Richard Stoneman, The Greek Alexander Romance.

(Beiden via Bol.com.)

Uiterste inschrijfdatum 2 februari 2016

Over de docent Prof. Aerts is emeritus hoogleraar Byzantinologie en Nieuwgrieks (Rijksuniversiteit Groningen) en geeft al vele jaren colleges voor de Senioren Academie.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 43

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Voorjaarslezing Friesland 2016

De beelden van mannen in oranje pakken, geknield in het zand, wachtend op hun executie ze staan op ons netvlies gebrand. Sinds het uitroepen van het kalifaat op 29 juni 2014, heeft de Islamitische Staat de aandacht op zich gevestigd met onthoofdingen, massaexecuties, verbrandingen, slavernij en de verwoesting van cultureel erfgoed. In korte tijd is de Islamitische Staat uitgegroeid tot hét toonbeeld van terreur in de eenentwintigste eeuw.

Cursusnummer: 16WF01L Spreker Dr. P.G.T. Nanninga Cursusvorm Voorjaarslezing Friesland

De Islamitische Staat: achtergrond, ideologie en de cultuur van geweld

Datum Vrijdag 8 april 2016 Tijd 15.00 uur Prijs € 7,50

Maar wat is het verhaal achter deze beelden? In deze lezing zal jihadismeonderzoeker Pieter Nanninga de achtergronden van de Islamitische Staat en zijn korte, maar gewelddadige geschiedenis bespreken. Eerst gaat hij in op de opzienbarende opkomst van de Islamitische Staat en zal hij laten zien dat deze beweging niet alleen begrepen kan worden vanuit de islamitische traditie, maar ook gezien moet worden in het licht van de ontwikkelingen in Irak en Syrië in de afgelopen decennia. Vervolgens zal hij zich richten op het gebruik van geweld door deze groepering en de verbeelding van dit geweld in zijn mediaproducties. Waarom pleegt de Islamitische Staat dergelijke gruweldaden? Waarom propageert het zijn geweld in honderden video’s? Wat vertellen deze video’s ons eigenlijk: welke betekenissen heeft het geweld voor de daders en waarom kan dit geweld, dat op ons vaak zo barbaars en afschrikwekkend overkomt, toch aantrekkelijk zijn voor sommige jongeren? Door de video’s van IS te bespreken en zo het perspectief van jihadisten centraal te stellen, zal deze lezing laten zien dat de Islamitische Staat meer is dan geweld alleen, en dat het geweld zelf meer inhoudt dan de executies van mannen in oranje pakken die wij doorgaans in de media tegenkomen.

Uiterste inschrijfdatum 24 maart 2016 Bijzonderheden Deze lezing vindt plaats in de Stenden hogeschool Rengerslaan 8 8917 DD Leeuwarden

Over de spreker Pieter Nanninga heeft Geschiedenis en Religiestudies gestudeerd en is in 2014 gepromoveerd op een onderzoek naar martelarenvideo’s van al-Qaeda. Momenteel is hij universitair docent bij de opleiding MiddenOostenstudies aan de RUG Afbeelding: IS.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 44

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Cursus schrijven

Schrijfvarianten Een haiku schrijven? Een krantenberichtje als uitgangspunt voor een verhaal? Een dag beschrijven uit het leven van uw regenjas? Het kan allemaal! U schrijft in deze cursus verhalen en gedichten. U leert uw fantasie gebruiken, uw gedachten te verwoorden en een tekst te schrijven die anderen graag willen lezen. En of u nu een gedicht schrijft of een verhaal: u creëert iets dat gisteren nog niet bestond, een bijzondere ervaring!

Cursusnummer: 16WF02 Veel mensen schrijven! Omdat zij er plezier aan beleven, schrijven zij hun reisverhalen, gelegenheidsgedichten of memoires. Ze schrijven om hun gedachten te ordenen, hun ervaringen vast te leggen, hun invallen te noteren; zo prikkelen zij hun verbeelding en verstand.

In deze cursus schrijft u zowel gedichten als verhalen. U merkt hoe leuk en belangrijk het is de juiste woorden te vinden voor wat u wilt vertellen. U krijgt in deze cursus opdrachten en technische aanwijzingen. Daarmee kunt u thuis aan het werk. Tijdens de cursusbijeenkomst leest u uw tekst voor. Zo hoort u direct van uw medecursisten hoe uw tekst overkomt. Een leerzame ervaring! Voor iedereen die schrijven leuk vindt, is deze cursus een aanrader.

Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm 7 werkcolleges (om de week) Data Maandag 25 januari, 8 en 22 februari, 7 en 21 maart, 4 en 18 april Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs € 138,Uiterste inschrijfdatum 11 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 45

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Lexicografie in Nederland en Friesland

Over woordenboeken, hun makers en hun gebruikers De kans is groot dat u bij de naam Van Dale eerder aan een woordenboek denkt dan aan een persoon. Waarschijnlijk heeft u er zelfs nog nooit zo bij stilgestaan dat woordenboeken door mensen zijn geschreven. Voor u is een woordenboek misschien niet meer dan een gegeven.

Een woordenboek is er gewoon. Toch zit er een hele wereld verscholen achter die zo gewone woordenboeken en hun ogenschijnlijk saaie makers.

Cursusnummer: 16WF03 Het beroep van lexicograaf scoort waarschijnlijk hoog op de lijst van minst bekende beroepen. Een lexicograaf, of woordenboekschrijver, doet zijn werk op de achtergrond. Zijn werk krijgt na voltooiing hopelijk enige erkenning, maar hijzelf blijft (meestal) anoniem. In deze cursus wordt gekeken naar wat het werk van een lexicograaf precies inhoudt. Sommige lexicografen zullen (postuum) in de spotlights worden gezet. Uiteraard kijken we ook naar de woordenboeken zelf. We gaan van een select groepje woordenboeken een analyse maken van hun inhoud en achtergronden. Er zal regelmatig een beroep worden gedaan op de mening van de cursisten.

Programma In deze cursus gaan we in grote stappen door de meer dan 3000 jaar oude geschiedenis van de lexicografie, tot we aankomen bij de voor de lexicografie in Nederland en Friesland zo belangrijke negentiende eeuw. De negentiende eeuw was de eeuw van de romantiek en het daaruit voortvloeiende (cultureel) nationalisme. We onderzoeken waarom nu juist die omstandigheden een uitstekende voedingsbodem bleken te zijn voor nationale woordenboeken. Het Woordenboek der Nederlandsche taal (1851-1998), het grootste woordenboek ter wereld, had in Matthias de Vries (1820-1892) zijn initiator en voorvechter, terwijl in Friesland Joost Hiddes Halbertsma (1789-1869) werkte aan zijn postuum verschenen Lexicon Frisicum (1872). Beide heren hadden hun eigenaardigheden, waarvan sommige tot uiting kwamen in hun woordenboek. Halbertsma had bijvoorbeeld duidelijk belangstelling voor seksualia (kon dat eigenlijk wel in de negentiende eeuw?).

Docent Dr. A. Dykstra Cursusvorm 4 colleges Data Maandag 1 t/m 22 februari 2016 Tijd 14.15-16.00 Cursusprijs € 85,Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016

Van Dale (2015) geeft de volgende definitie van ‘woordenboek’: "boek waarin woorden (met opgave van bepaalde grammaticale kenmerken) en de vaste verbindingen waarin ze gebruikt worden, met hun betekenis (in alfabetische volgorde) zijn opgenomen". We gaan aan de hand van deze definitie toetsen wat de lexicografische ontwikkelingen zijn geweest van de 19de tot de 21ste eeuw. Onderweg bespreken we de verschillende onderdelen van een woordenboekartikel, met speciale aandacht voor de betekenisomschrijving. Eén nieuwe ontwikkeling is in ieder geval overduidelijk: de elektronische lexicografie en de online woordenboeken (zijn dat eigenlijk nog boeken?). Na een kritisch bezoek aan de woordenboekportalen die te vinden zijn op gtb.inl.nl en op taalweb.frl beëindigen we onze reis door de geschiedenis van de lexicografie, maar niet nadat we kennisgemaakt hebben met het Algemeen Nederlands woordenboek.

Over de docent Dr Anne Dykstra (1949) heeft vanaf 1983 tot aan zijn pensionering in 2014 als lexicograaf bij de Fryske Akademy in Leeuwarden gewerkt.

Hij heeft o.a. het Frysk-Ingelsk wurdboek (2000) geschreven en hij is gepromoveerd op het Lexicon Frisicum.

Afbeelding: J.H. Van Dale (bron: Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 46

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Evolutie van planten

Van cel tot bloem Een zomerse namiddag. In de tuin wordt een spel van verleiding opgevoerd in een bont decor.

Bloemen ontvouwen zich, insecten worden verleid met kleur, geur en vorm om te doen wat een plant niet kan: stuifmeel overbrengen naar een soortgenoot. Hoe is dit ontstaan? En, nog verder terug, hoe zijn planten als kleine suikerfabriekjes geëvolueerd tot voedingsbron van elk ander organisme? Deze vragen worden beantwoord in het laatste deel van het drieluik Evolutie.

Hoewel deze cursus als zelfstandig programma aangeboden wordt is het gelijktijdig het slot van een serie van drie college series met als groene draad “evolutie in biologisch perspectief”. Begonnen met “Van oersoep tot oermens”, vervolgens kwam de verdieping “Van mus tot muis, evolutie van vogels en zoogdieren” en nu dan als afsluiter “Van cel tot bloem, evolutie van planten”.

Pas sinds enkele jaren is bekend dat in de allereerste stadia van het leven op onze planeet eenvoudige, eukariote, eencelligen (met reeds een ontwikkelde celkern) verschillende keren versmolten met oerbacteriën. Bladgroenkorrels van planten en diverse andere organismen zijn in feite niets anders dan vreemdelingen in een ander organisme. Maar het was wel de uitvinding waarmee het leven op aarde zich verder kon ontwikkelen. Planten als voedselfabriek met zuurstof als leven brengend afvalgas voor dieren.

Kleine eencelligen werden complexe zeewieren. Planten veroverden het land, ontwikkelden steunweefsel en groeiden uit tot bomen. En kregen vervolgens de uitdaging hoe zich voort te planten als ze met hun wortels in de grond zitten.

Eenvoudige geslachtsorganen werden bloemen, sporen werden zaden. Het aanzien van wereld veranderde, van een kale rotsvlakte via groen omzoomde lagunes en immense moerasbossen tot een wereld waarin grazers en bestuivers zich samen met planten zouden ontwikkelen tot de dag van vandaag.

Programma - Inleiding en vroegste vormen van plantaardig leven - Kolonisatie van het land - De eerste bossen - Ontstaan van zaadplanten - Ontstaan van bloemplanten - De wereld vergrast: de laatste 66 miljoen jaar

Cursusnummer: 16WF04 Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 2 februari t/m 15 maart 2016, 1 maart vervalt Tijd 10.00-12.00 uur Cursusprijs € 120,Uiterste inschrijfdatum 19 januari 2016 Aanbevolen literatuur K.J. Willis, J.C. McElwain, The Evolution of Plants, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-929223-3, ca. € 53,(bij bol.com)

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuur­presen­ taties) en inmiddels enkele jaren werkzaam voor Hovo. Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen; Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof.

Homepage: www.natuurpresentaties.nl Foto: Kees Boele.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 47

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Schilderkunst in de Nederlanden in de 15de en 16de eeuw De schilderkunst in de Nederlanden rond 1500 staat met twee grote tentoonstellingen rond het werk van Jeroen Bosch momenteel in de belangstelling. Het is binnenkort 500 jaar geleden dat deze beroemde Zuid-Nederlandse schilder overleed. Dat feit is aanleiding voor zowel het museum Boymans- Van Beuningen in Rotterdam als het Noord-Brabants Museum in Den Bosch om een grote tentoonstelling te organiseren rond zijn werk. Die tentoonstellingen zijn een mooie aanleiding om ook binnen de HOVO aandacht te geven aan deze aparte kunstenaar wiens werk maar deels in een Vlaams-Nederlandse traditie past.

In de cursus behandelen we de Vlaams-Nederlandse schilderkunst vanaf 1400. Jan van Eijck is dan de belangrijkste kunstenaar. Hij werkt in Gent, één van de Vlaamse steden waar de handel bloeit en daarmee de beeldende kunst. Met name de schilderkunst.

In Vlaanderen ontwikkelt zich de olieverftechniek, met nieuwe mogelijkheden om gelaagdheid in kleur aan te brengen.

In de loop van de 16de eeuw worden de contacten tussen de Noord- en Zuid-Europese kunstenaars intensiever. De boekdrukkunst en daarmee de ontwikkeling van grafiek spelen een steeds grotere rol. Ook hebben kunstenaars meer mogelijkheden om te reizen. Jeroen Bosch ( rond 1500) en Pieter Breughel ( rond 1550) putten hun inspiratie dan ook niet alleen uit hun eigen schildertraditie, maar ook uit hun contacten met de min of meer intellectuele kringen in binnen- en buitenland voor wie ze werken.

Programma 1. Het ontstaan van de Vlaamse schilderkunst in het begin van de 15de eeuw, met als hoogtepunt Jan van Eijck. We gaan speciaal in op de specifieke combinatie van aandacht voor details en de symbolische verwijzingen, die in die details blijken te schuilen.

2. De rol van kunstenaars ná Jan van Eijck in de ontwikkeling van de Vlaamse schilderkunst; altaarstukken en portretten.

3. Schilderkunst in Noord-Europa rond 1500; de invloed van de grafiek en de boekdrukkunst. Speciale aandacht wordt in dit college besteed aan Jeroen Bosch.

4. Schilderkunst in Noord-Europa rond 1550. Terwijl in Zuid-Europa het maniërisme van bijvoorbeeld Pontormo en Primaticcio veel invloed heeft, zie je in het noorden een wat rustiger schilderkunst, met Pieter Breughel de Oudere als belangrijke exponent.

Over de docent Loes Rotshuizen studeerde af als kunsthistoricus in Amsterdam (VU) en Parijs (Sorbonne). Zij doceerde kunst- en cultuurgeschiedenis aan de Lerarenopleiding Beeldende Kunst en Vormgeving aan NHL Hogeschool in Leeuwarden. Recent werkte zij mee aan verschillende tentoonstellingen over hedendaagse beeldhouwkunst in park Vijversburg bij Leeuwarden.

Hedendaagse kunst heeft haar speciale belangstelling.

Cursusnummer: 16WF05 Docent Drs. M.L. (Loes) Rotshuizen Cursusvorm 4 colleges Data Dinsdag 26 januari t/m 16 februari 2016 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 85,Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Afbeelding: detail "De keisnijding" door Jeroen Bosch, circa 1494.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 48

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Europese integratie

Tussen geopolitiek vredesbeleid en economische groei De vorming van de Europese Unie is een van de belangrijkste onwikkelingen op ons continent.

Velen hebben daarvan grote verwachtingen; anderen vrezen het als een bedreiging van eigen identiteit. En vaak begrijpen we niet waarom de Europese Unie iets doet of juist nalaat. Deze cursus helpt u de Europese Unie te doorgronden en op waarde te schatten.

Cursusnummer: 16WF06 De hedendaagse Europese integratie startte als een poging de broze vrede na de tweede wereldoorlog te consolideren. Sindsdien heeft de Europese integratie een tumultueuze geschiedenis gekend met successen en dieptepunten; heen en weer slingerend tussen sterke economische groei en vrees voor boze Brusselse bureaucraten, tussen effectiever beleid op Europees niveau en richtlijnen over kromme bananen en rechte komkommers.

Ook de visies op de toekomst van de Europese Unie variëren sterk. Droomden aanvanke­ lijk velen van een brede federatie, tegenwoordig is dat voor anderen vooral het “ugly F-word”. Zo lijkt het eindbeeld steeds onduidelijker te worden.

In deze cursus zullen wij, uitgaande van een verkenning van de ontstaansgeschiedenis van de unie, de doelstellingen van de Europese integratie proberen te begrijpen. Tevens zullen enkele theorieën over Europese integratie op hun waarde beoordeeld worden.

We gaan in op de instituties van de Europese Unie en op de evenwichten binnen dit bouwwerk. Wie heeft de macht? Is het de Europese Commissie, door velen ten onrechte gezien als een soort regering van de unie, of is het de Europese Raad of het parlement?

Of meer concreet: hoe verloopt de besluitvorming binnen de unie en wie spelen daarin een rol? Waarmee houdt de Europese Unie zich bezig en hoe verhoudt dit zich tot de rol van de nationale staten?

In samenhang daarmee zal ingegaan worden op de kwaliteit van de democratie: de rol van het Europese Parlement; andere meer informele processen die van invloed zijn op de kwaliteit van de democratie; Europese burgerschap; lobbying etc.

Tenslotte moet in een cursus als deze ruimte zijn voor actualiteiten en discussie. Slechts zo is een dieper begrip van de materie te verkrijgen.

Programma

Docent Dr. H. Daemen Cursusvorm 6 colleges Data Dinsdag 9 februari t/m 22 maart 2016, 1 maart vervalt Tijd 13.30-15.30 uur Cursusprijs € 120,Aanbevolen achtergrondliteratuur: Anna van der Vleuten (red.), 2007, De bestuurlijke kaart van de Europese Unie, Coutinho, Bussum (zelf aanschaffen) Uiterste inschrijfdatum 26 januari 2016

1. Een politieke geschiedenis van de Europese Integratie sinds WO II 2. De uiteenlopende visies op Europese integratie 3. De instituties van de Europese Unie 4. Besluitvorming en democratie in de Europese Unie 5. Europese actualiteit: twee casus 6. Samenvatten en vooruitblikken: de toekomst van de Europese Unie

Over de docent Harry Daemen (1949) studeerde politicologie en promoveerde op een proefschrift over burgerschap. In 1986 was hij mede-oprichter en eerste directeur van de Thorbecke Academie voor Overheidsmanagement te Leeuwarden. Vanaf 1991 was hij verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zijn onderwijs en onderzoek is gericht op vraagstukken van democratie en besluitvorming, lokaal bestuur in Europa en Europese besluitvorming.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 49

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Filo­sofische perspectieven op ons ‘ik’

De verbeelding van het 'zelf' Er zijn weinig woorden die we zo vaak in de mond nemen als het woordje ‘ik’. En er lijkt weinig zo vanzelfsprekend als het ‘zelf’ waarnaar dat woordje verwijst. Onze opvattingen over bewustzijn, persoonlijkheid, zelfontplooiing, vrije wil, verantwoordelijkheid, liefde, rechten, plichten, vrijheid en burgerschap zijn betekenisloos zonder dat ‘ik’ - ons ‘zelf’. Maar als we gaan nadenken over wat dat ‘zelf’ is, zien we ons geconfronteerd met een mysterie.

Met zijn filosofische one-liner “ik denk, dus ik ben” luidt Descartes in de 17e eeuw het begin van de moderne filosofie in. Sindsdien staat het ‘zelf’ centraal in de filosofie, maar ook daarbuiten: het westerse denken is in die zin ‘ego-centrisch’. Toch heeft de filosofie het ‘zelf’ op zeer verschillende manieren verbeeld, vanuit diverse invalshoeken en disciplines.

De verschillende theorieën vullen elkaar soms aan, maar spreken elkaar minstens zo vaak tegen, waardoor er op de vraag naar wat dat ‘zelf’ is geen eenduidig antwoord is. Dit leidt in ons dagelijks leven niet zelden tot verwarring. Enerzijds worden we aangespoord tot zelfverwerkelijking en zelfontplooiing, om ‘te worden wie we zijn’, anderzijds houdt de neurologie ons voor dat de vrije wil niet bestaat, en dat ‘we ons brein zijn’. Enerzijds moeten we onze ‘eigen verantwoordelijkheid’ nemen, anderzijds weten we ook dat genetische en omgevingsfactoren ons ‘zelf’ bepalen.

De vraag naar ons ‘zelf’ speelt in diverse thema’s een cruciale rol: - vrije wil en ethiek: in hoeverre zijn we moreel verantwoordelijk voor ons handelen?

- het nature/nurture-debat: in hoeverre zijn we ‘bepaald’ door genetische of omgevings­ factoren?

- subjectiviteit/objectiviteit: bestaat alleen datgene wat de wetenschap meet; brein-activiteit?

- de rol van taal/cultuur: in hoeverre wordt ons zelf-begrip bepaald door de taal die ons vormt?

- de evolutie van (zelf )bewustzijn: is er een continuum tussen natuur en cultuur?

Natuurwetenschappen als de evolutionaire psychologie en de neurologie hebben ons zelf-beeld de afgelopen decennia danig ondergraven. Ons ‘zelf’ zou een fictie zijn die in de common sense van het dagelijks leven betekenis heeft, maar die wetenschappelijk niet te staven is. De wetenschap zou aantonen dat het brein uit slechts neuronen, axonen, synapsen, dendrieten en ionen bestaat; voor niet-fysieke, ‘geestelijke’ krachten is er geen plaats in de wetenschap. De gangbare kritiek op deze materialistische benadering is dan vaak dat we ‘meer’ zijn dan ons brein, dat geest niet te reduceren is tot het lichamelijke, maar dat het ‘zelf’ de baas is in het brein. Zodoende lijkt het denken over dit thema de afgelopen eeuwen nog niet echt opgeschoten. Toch klinken er vanuit de neurologie en evolutionaire psychologie stemmen dat de reductionistische benadering zich door haar methode blind maakt voor een kijk op ons ‘zelf’ die natuur en cultuur met elkaar verbindt. Niet door het veronderstellen van ‘geestelijke’ krachten, maar door oog te hebben voor de manier waarop complexe fenomenen op een hoger niveau nieuwe functies kunnen krijgen, en die een rol spelen in de evolutie van die functies. Ons ‘zelf’ zou geen product van het brein zijn, maar van de interactie tussen het brein en zijn culturele omgeving. Enkele van de auteurs die aan bod zullen komen: Merlin Donald, Michael Tomasello, Peter Strawson, Daniel Dennett, Antonio Damasio, Charles Taylor.

Cursusnummer: 16WF07 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 27 januari t/m 6 april 2016, 2 maart vervalt Tijd 10.45-12.45 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Het cursusmateriaal wordt geplaatst op: http://verbeeldingvanhetzelf. wordpress.com Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2016 Bijzonderheden Het laatste (extra) kwartier van elk college is bedoeld voor vragen.

Over de docent Drs. Edward van der Tuuk studeerde Sociale filosofie, wetenschap en samenleving, en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn docentschap is hij werkzaam als onafhankelijk documentairemaker.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 50

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Geschiedenis van het landschap van de Friese klei van 800 tot 1800 Het eigen, zo vertrouwde landschap is eigenlijk vol raadsels. Wat weten we eigenlijk van de geschiedenis van alles wat we zien? Van het veld met zijn dijken en sloten, de flora en fauna van slikken, bouw- en weiland, de waterbeheersing, de buurschappen en dorpen, de boerderijen met hun hoven en tuinen of hun vroegere herenkamers, en van de ooit zo talrijke buitens.

Het landschap van de Friese klei strekt zich uit van Workum tot voorbij Dokkum. Het bestaat uit Greidhoek, Bouwhoek en buitendijks kwelderland. Wel en niet horen ook de Wadden en de eilanden erbij. Het is het resultaat van een voortgaand proces van menselijk ingrijpen.

Er is veel verandering, maar ook veel continuïteit. In deze cursus wordt zijn geschiedenis behandeld voor de periode van 800 tot 1800. In veel opzichten is het een geschiedenis van Friesland zelf. Dat komt doordat de klei lang dominant was en de aandacht in de cursus niet alleen naar het landschap zelf uitgaat, maar ook naar de maatschappelijke ontwikkelingen en verhoudingen die ermee samenhingen. Veel van wat we nu zien en zijn, vindt zijn oorsprong in die tijd. Voor 800 is er nauwelijks iets nieuws over het onderwerp te zeggen, na 1800 is er teveel om in een cursus te omvatten. Soms lukt het om iets heel ver in de tijd terug te volgen, maar vaak is bij gebrek aan gegevens een aaneengeschakelde behandeling niet mogelijk. Dan laat een oudere situatie zich slechts reconstrueren. Dat geldt zeker voor de tijd tot omstreeks het jaar 1200. Om greep te krijgen op het abstracte thema is de stof ingedeeld in een aantal deel­onderwerpen. Ze worden in hun ontwikkeling door de eeuwen heen besproken. Indien van toepassing wordt een onderwerp gedifferentieerd naar sociale categorieën, in het bijzonder van adel, patriciaat en boeren. De onderwerpen betreffen zaken met een eigen dynamiek, maar bepaald worden ze ook door de permanente wil tot verbetering en vooruitgang en door externe invloeden en omstandigheden. Belangrijke externe krachten zijn de verhouding tot het water, sociale differentiatie en toenemende specialisatie.

Programma 1. Karakteristiek van het landschap en het landschap als beeld van zijn bewoners.

De beleving van het landschap, ook in literatuur en beeldende kunst.

2. Veldindeling: terpen en streekbebouwing, hemriken en maren. Buurschappen, dorpen en steden, verbindingen.

3. Waterbeheersing: afwatering, bedijking en bemaling. Landverbetering.

Flora en fauna van het veld, van natuur zowel als cultuur.

4. Boerderijen en stinzen: land en gebouwen. Boerenwelvaart.

5. Buitens: states, hofsteden en herenkamers. Ook al vroeg op het zand.

Hollands classicisme. Harlinger doopsgezinde kooplieden. Pronkkamers.

Landschappelijke inbedding.

6. Hoven en enterijen.

7. Tuinen, ook van de stad: moestuinen, bloementuinen, priëlen. Landschapstuinen, stinzenplanten. Openbaar groen.

Cursusnummer: 16WF08 Docent Em. prof. dr. Ph. Breuker Cursusvorm 7 (werk)colleges Data Woensdag 10 februari t/m 30 maart 2016, 2 maart vervalt Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 156,Cursusmateriaal Syllabus, ca € 12,50 Uiterste inschrijfdatum 27 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 20 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Bij elk college wordt de aanbevolen leesstof (uit de syllabus) opgegeven, ter voorbereiding op het daarna volgende college (studielast 1 tot 2 uur per week).

Aansluitend op de cursus wordt door de docent, in overleg met de cursisten, een excursie (deelname facultatief ) georganiseerd.

Over de docent Philippus Breuker is werkzaam geweest aan de Fryske Akademy en als hoogleraar Friese taal en letterkunde aan de universiteiten van Leiden en Amsterdam. Hij bereidt een boek voor over het Friese kleigebied.

Afbeelding: Greidpleats.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 51

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Leeskamer

Over vriendschap Talloze grote filosofen en auteurs hebben over vriendschap geschreven. Voor de oude Grieken was vriendschap zelfs een van de belangrijkste vormen van levenskunst. Enerzijds om de samenleving vorm te geven, anderzijds om jezelf te vormen en je leven te scheppen als een kunstwerk. Reden genoeg dus om aandacht te besteden aan dit fundamentele onderwerp.

We praten over drie boeken. Vragen die aan bod komen zijn onder meer: wat is vriendschap en welke waarden zoek je daarin? Hoe kun je een ander als Ander (Levinas) ontmoeten?

En wat heeft vriendschap met zelfkennis en zelfontwikkeling te maken?

In deze zes werk- en discussiecolleges bespreken we eerst de filosofische boeken van Catharina de Haas en Wil Derkse, die ook een persoonlijke kant hebben. ‘Vriendschap is een godendrank,’ schrijft De Haas. En voor Derkse is het mooie van vriendschap dat die niet over nut of voordeel gaat, maar eenvoudig over de vreugde van ‘het bij elkaar willen zijn’. Hun boeken dienen tevens als handvat om op de laatste twee bijeenkomsten Connie Palmens roman over vriendschap met andere ogen te bezien. In Palmens roman worden filosofische en psychologische vragen aangekaart als: weet een vriend(in) dingen over je die je zelf niet weet? Vul je elkaar in een vriendschap aan, of ben je eerder elkaars tegenhanger? Kun je te afhankelijk van de ander worden?

We zullen de visies van de auteurs open en zonder oordeel bespreken. ‘Vriendschap gaat over een zelfgekozen verbintenis en daarom over een zelfgekozen betekenis,’ schrijft Palmen. En dat maakt vriendschap tot zo’n prachtige invalshoek voor het bereiken van meer levenskunst.

Programma 1. Bespreking van Catharina de Haas: Vriendschap. Een tweede ik, Schiedam 2012.

ISBN 978-90-5594-884-0.

2. Verdere bespreking van het boek van Catharina de Haas.

3. Bespreking van Wil Derkse: Over vriendschap. Verkenningen van een zone zonder gevaar, Tielt 2010. ISBN 978-90-209-8638-9.

4. Verdere bespreking van het boek van Wil Derkse.

5. Bespreking van Connie Palmen: De vriendschap, Amsterdam 2005. ISBN 90-446-0751-0.

6. Verdere bespreking van het boek van Connie Palmen en terugblik op het geheel.

Bovenstaande boeken zijn tevens cursusmateriaal, zelf aanschaffen en lezen.

Cursusnummer: 16WF09 Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 6 werk/discussiecolleges, om de week Data Woensdag 27 januari, 10 februari, 24 februari, 9 maart, 23 maart, 6 april 2016.

Tijd 14.00-16.30 uur Cursusprijs € 130,Cursusmateriaal Zie programma Uiterste inschrijfdatum 13 januari 2016 Bijzonderheden Maximaal 15 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

N.B. deze cursus wordt ook gegeven in Groningen, let u erop dat u de juiste cursuscode invult bij uw opgave.

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper.

Naast haar advies- en coachpraktijk geeft ze cursussen en leesgroepen.

Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen. Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 52

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Mythe en werkelijkheid

Napoleon en zijn tijdperk Over weinig historische persoonlijkheden lopen de meningen zo uiteen als over de Franse keizer Napoleon. Door sommigen wordt hij geroemd, door anderen verguisd. In deze cursus gaan wij na wat de reden was voor de aanvankelijk enorme populariteit van deze Fransman in Europa. Een populariteit die het beste te vergelijken valt met de ‘’Gorbatsjov-manie” uit de late jaren ‘80 van de vorige eeuw.

Cursusnummer: 16WF10 Napoleon als (militair) leider en zijn rol in Europa hebben generaties van historici gefascineerd. Zijn persoonlijkheid en zijn roem als geniaal strateeg bereikten haast mythische proporties. Maar hoe was de werkelijkheid? Had de keizer ook zijn zwakke kanten? Drie belangrijke momenten in zijn carrière worden speciaal uitgelicht: het moment van Glorie, de Drie keizersslag bij Austerlitz (1805); het moment van de Grote Nederlaag (zijn rampzalige veldtocht in Rusland, 1812) en de Ondergang (Slag bij Waterloo en vervolgens Napoleons einde op het eiland St. Helena, 1821).

De Franse keizer bleef na zijn dood “leven”. Hoe valt de grote populariteit van Napoleon - een dictator - met name in Frankrijk te verklaren? Het Napoleontische tijdperk heeft tevens een duidelijk stempel op ons land gedrukt. Hoe verging het Nederland onder Napoleon en welke erfenis heeft hij hier nagelaten? Het laatste college wordt geheel aan Nederland gewijd.

Programma Prof. dr. Hans Renner geeft de eerste vier colleges, prof. dr. Doeko Bosscher verzorgt het college over Nederland. Tijdens de colleges is er ruimte voor vragen. De sprekers staat geen “klassieke kennis­overdracht” van feiten en gebeurtenissen voor ogen. Hieraan zijn talrijke handboeken gewijd. Volgens hun opvatting moeten geschiedeniscolleges meer zijn dan dat. Zij moeten de toehoorders een helder inzicht in de desbetreffende problematiek verschaffen en zij moeten hen bovendien in staat stellen zich goed “in te voelen” in het onderwerp. Vandaar ook aandacht voor de petite histoire, voor de “kleine geschiedenis” te midden van de grote historische ontwikkelingen. De colleges worden gecompleteerd met historische beelden, filmfragmenten, literatuurfragmenten, ooggetuigenverslagen en muziek.

Docenten Prof. dr. Hans Renner Prof. dr. Doeko Bosscher Cursusvorm 5 colleges Data Donderdag 4 februari t/m 10 maart 2016, 3 maart vervalt Tijd 11.00-13.30 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Syllabus (ca. € 5,-) wordt uitgereikt op het eerste college Uiterste inschrijfdatum 21 januari 2016

Over de docent Prof. dr. Hans Renner (Praag, 1946) is emeritus hoogleraar in Midden- en Oost-Europese geschiedenis aan de RUG. Zijn belangstelling gaat uit naar de laatste tweehonderd jaar van de Europese geschiedenis, met name geschiedenis van Rusland, de Sovjetunie en andere voormalige communistische landen.

Over de docent Prof. dr. Doeko Bosscher (1948) is hoogleraar Eigentijdse Geschiedenis aan de RUG. In zijn onderwijs en onderzoek richt hij zich zowel op de Nederlandse geschiedenis als op de contemporaine geschiedenis van (West-)Europa en de Verenigde Staten.

Afbeelding: Napoleon Bonaparte in de Alpen, 20 mei 1800, schilderij door Jacques-Louis David, 1801.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 53

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

De stad en de wereld

Rome Aan de hand van een aantal saillante plaatsen in Rome waar bijzondere gebeurtenissen hebben plaatsgevonden zal de politieke en religieuze ontwikkeling van de stad in woord (lectuur van authentieke (vertaalde) teksten) en beeld geschetst worden. De bedoeling van deze opzet is om door een behandeling van een aantal ‘plaatsen van herinnering’ een inzicht te geven in de geschiedenis van Rome en de rol die de stad gespeeld heeft op het toneel van de wereldgeschiedenis. Deze ‘lieux de mémoire’ zullen in tien colleges door een aantal specialisten op het betreffende gebied behandeld worden.

Na de traditionele stichtingsdatum van 753 v.Chr. groeide de eenvoudige nederzetting die Rome was, al heel snel uit tot een stad en daarna tot een staat die bijna de hele toenmalig bekende wereld - de oecumene - zou gaan beheersen. In de eerste fase in de oudheid was dat vooral in militair opzicht, maar met de komst van het christendom werd Rome ook het religieuze centrum van een machtig imperium. Hoewel na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk de politieke en militaire macht van Rome langzaam verkommerde, werd de stad (Urbs) als religieus middelpunt steeds belangrijker als symbool van de eenheid van de christelijke wereld (Orbis). Er is geen stad in de wereld die zoveel betekend heeft als Rome.

Niet alleen de architectuur van de stad en de beeldende kunsten zijn maatgevend gebleken, maar ook in de ideeëngeschiedenis heeft Rome met zijn literatuur een grote rol gespeeld.

Begrippen als Capitool, Senaat en Forum (en vele andere) die gebaseerd zijn op locaties in Rome zouden zonder Rome niet bestaan hebben.

Programma 1. 28 januari - Richtingwijzers van Rome: de obelisken - drs. Sjef Kemper 2. 4 februari - Het Rome van Romulus: van huttendorp naar stadsvorming dr. Thea L. Heres 3. 11 februari - De Witte Bergen in Rome: Santa Maria della Vittoria prof. dr. Hans Renner en drs. Sjef Kemper 4. 3 maart - ‘...en voor Augustus, de telg van de goden, een Altaar des Vredes...’ dr. Henk Schoonhoven Aeneas in Rome: Vergilius als gids - dr. Hans Smolenaars 5. 10 maart - De boog van Constantijn - dr. Jan Willem Drijvers 6. 17 maart - De eerste kerktempel: het Pantheon - drs. Sjef Kemper 7. 24 maart - De triomftocht van de heilige apostel Andreas door Rome dr. Zweder von Martels 8. 31 maart - Het Vaticaan - dr. Jan de Jong 9. 7 april - Aeneas in Rome: Vergilius als gids - dr. Hans Smolenaars 10. 14 april - Het einde van pauselijk Rome en het begin van het verenigde Italië: de Porta Pia - prof. dr. Doeko Boscher

Over de coördinator Sjef Kemper studeerde Klassieke Talen aan de Universiteit van Amsterdam, werkte daarna aan de Thesaurus Linguae Latinae te München en was voorts tot zijn pensionering universitair docent Latijn aan de RuG. Hij specialiseerde zich in de interactie tussen teksten en materie en hij begeleidde vele reizen naar Italië voor studenten en alumni.

Cursusnummer: 16WF11 Coördinatie Drs. J.A.R. Kemper j.a.r.kemper@rug.nl Cursusvorm Tien colleges door verschillende docenten Data Donderdag 28 januari t/m 14 april 2016, 18 en 25 februari vervallen Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Syllabus, ca. € 10,Uiterste inschrijfdatum 14 januari 2016

Afbeelding: De obelisk op Piazza Navona (foto Sjef Kemper).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 54

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Nederlands (VOC) erfgoed in India in de 18e, 19e en 20ste eeuw In India is veel Nederlands erfgoed te vinden en niet alleen uit de tijd van de VOC (1602-1795). Zo bezoekt in 1837 prins Hendrik, de jongere broer van koning Willem III, India. En in 1894 baron Van Dedem, de oud-minister van Koloniën. En hoe kwam werk van de architecten Pierre Cuypers en Willem Dudok in Calcutta terecht?

Voor velen zal het een verrassing zijn dat de Verenigde Oostindische Compagnie ook in India zat. Langs de kust zijn nog altijd kerken, forten, (pak)huizen en imposante grafmonumenten te vinden, zelfs in plaatsen die honderden kilometers landinwaarts aan de Ganges liggen.

De hoogtepunten van dit erfgoed uit de regio’s Gujarat, Malabar, Coromandel en Bengalen, belicht de docent aan de hand van eigen beeldmateriaal. Special aandacht is er voor de ervaringen van de gebroeders Canter Visscher uit Dokkum en voor Jan Albert Sichterman, de ‘Koning van Groningen’. Zij lieten tastbare herinneringen na uit de tijd dat ze voor de VOC werkten. Het is opvallend dat ook uit de 19e eeuw Nederlands erfgoed te vinden is in met name Calcutta. Zo verbleef prins Hendrik in 1837-1838 in Calcutta en was daarmee de eerste Nederlandse en Europese prins ooit die Brits-Indië bezocht. Waarom bezocht hij Calcutta, Agra en Delhi waardoor zijn verblijf niet een week duurde zoals gepland, maar drie maanden.

In 1894 doorkruist ook mr. Willem Karel, baron van Dedem, India. Hij was burgemeester van Hoorn en later minister van Koloniën. Zijn maandenlange reis eindigt in Calcutta waar hij op 3 april 1895 plotseling overlijdt. Bestaat zijn speciaal door architect Pierre Cuypers (Rijks Museum) gemaakte grafmonument nog altijd? Zelfs van architect Willem Dudok (Raadhuis Hilversum) is er werk in Calcutta te vinden. Hij krijgt tijdens de crisisjaren in de jaren ‘30 van de Engelsen in Calcutta het aanbod om een cinema-annex-flatgebouw te bouwen. En een unieke villa. Hoe staat zijn werk erbij na bijna tachtig jaar? De cursus is gebaseerd op eigen onderzoek en beeldmateriaal dat verdeeld wordt over vijf hoorcolleges waarbij in chronologische volgorde het materieel en immaterieel erfgoed aan de orde komt. In 2011 heeft Omrop Fryslân 2 documentaires gemaakt onder de titel ‘In Fries yn India’ (Nederlands ondertiteld).

Programma - - - - - -

Het VOC erfgoed in de provincies Gujarat, Malabar, Coromandel en Bengalen.

De brieven van predikant Jacobus Canter Visscher (Cochin, Malabar).

De miniaturen van koopman Adrianus Canter Visscher (Masulipatnam, Coromandel).

Jan Albert Sichterman en het verhaal van neushoorn ‘Clara’ (Chinsurah, Bengalen).

Jan Willem Hessing, het imposantste grafmonument van een Nederlander ‘in den vreemde’ In de voetsporen van prins Hendrik aan de hand van unieke tekeningen, scheepsjournalen en brieven. Vanuit Calcutta reist hij in 1837 door Noord India, per palankijn en deels per boot over de Ganges.

- Wat had baron van Dedem eind 19e eeuw in Brits-Indië te zoeken? Een reconstructie van zijn laatste dagen in Calcutta en een zoektocht naar zijn grafmonument.

- Architect Willem Dudok (Raadhuis Hilversum) verlaat in 1936 ‘het benauwende Nederland’ en ruilt het in voor Calcutta waar hij een cinema-annex-flatgebouw en villa bouwt. Hoe zien zijn ‘verindianiseerde’ bouwwerken er anno 2015 uit?

Over de docent Drs. Bauke van der Pol studeerde culturele-antropologie (VU Amsterdam) met India als specialisatie. Hij bezoekt India al 40 jaar en deed onderzoek bij kastelozen in Kerala. Ook begeleidde hij reizen langs het VOC erfgoed.

De laatste jaren deed hij onderzoek naar de historische relatie India Nederland wat resulteerde in een drietal boeken.

Cursusnummer: 16WF12 Docent Drs. B. van der Pol Cursusvorm 5 colleges Data en tijd Vrijdag 29 januari t/m 26 februari 2016 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 102,Literatuursuggesties Niet noodzakelijk voor het volgen van de cursus.

Bauke van der Pol, Mallabaarse Brieven.

De brieven van de Friese predikant Jacobus Canter Visscher (1717-1723), Walburg Pers, Zutphen, 2008.

Bauke van der Pol, De VOC in India.

Een reis langs Nederlands erfgoed in Gujarat, Malabar, Coromandel en Bengalen, Walburg Pers, Zutphen, 2011 (in 2014 in India in het Engels verschenen).

Bauke van der Pol, Holland aan de Ganges. Prins Hendrik van Oranje in India 1837-1838. Walburg Pers, Zutphen (verwacht in 2016).

Uiterste inschrijfdatum 15 januari 2016 Bijzonderheden Een georganiseerde reis langs het Nederlandse (VOC) erfgoed in Bengalen (Calcutta - Chinsurah) en Cochin (Malabar) behoort tot de mogelijkheden.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 55

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland

Vervolgcursus

Topmusea van de wereld Na de succesvolle cursus Topmusea van de wereld kon een vervolg niet uitblijven. In deze nieuwe serie maakt u opnieuw in elk college kennis met een topmuseum ergens in de wereld. U ziet de highlights in de collecties , waarbij bekende en minder bekende kunstwerken aan bod komen. In deze serie is vaker gekozen voor een topmuseum buiten Europa, waardoor u ook kunt kennis maken met de grote musea uit Afrika en Azië.

Cursusnummer: 16WF13 Behalve aan de mooiste en belangrijkste werken in de collecties wordt er aandacht besteed aan de geschiedenis van de musea zelf, of aan het bijzondere gebouw en de tot standkoming van de collecties.

Programma Florence - Galleria degli Uffizi Napels - Museo Archeologico Nazionale New York - Museum of Modern Art Washington - Gallery of Art Berlijn - National Galerie Moskou - Tretjakov Museum Athene - Acropolis Museum Parijs - Musée National d´Art Moderne Centre Pompidou Cairo - Egyptian Museum Londen - British Museum

Docent Drs. Ellen van der Vecht ellenvandervecht@hotmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Vrijdag 29 januari t/m 15 april 2016, 4 en 25 maart vervallen Tijd 13.30-15.15 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs met korte informatie over de getoonde kunstwerken Uiterste inschrijfdatum 15 januari 2016

Over de docent Drs Ellen van der Vecht geeft als kunsthistorica les op verschillende gebieden van de kunstgeschiedenis, met als specialisaties Italiaanse renaissance en de beeldende kunst van de 19-20e eeuw.

Afbeelding: Centre Georges Pompidou, Parijs.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 56

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Voorjaarslezing Drenthe 2016

Sinds de Val van de Muur in 1989 behoort het communisme tot het verleden, maar de erfenis van vier decennia communistische dictatuur blijkt taai. De voormalige “Oostbloklanden”, thans democratieën, zijn onafhankelijk en leden van de NAVO en van de Europese Unie.

Cursusnummer: 16WD01L Spreker Prof. dr. Hans Renner

Relatie van Midden- en Oost-Europa tot Rusland na de Val van de Muur: een nieuwe Koude Oorlog in zicht?

Cursusvorm Lezing Datum Donderdag 17 maart 2015 Tijd 15.00 uur Prijs € 7,50

Toch is hun relatie tot Rusland - de erfgenaam van de Sovjetunie - grondig verstoord. En het wantrouwen jegens dit land werd na de annexatie van de Krim (2014), de sluipende militaire confrontatie in Oost-Oekraïne en het neerhalen van MH17 door een Russische BUK-raket (2015) alleen maar groter. Waarom vertrouwen de Polen, de Balten en de andere volkeren van de voormalige sovjetinvloedssfeer het Rusland van president Poetin niet? En waarin verschilt hun houding met de onze in Nederland? Wacht ons in Europa een nieuwe periode van Koude Oorlog?

Bijzonderheden Deze lezing vindt plaats in Emmen

In zijn lezing zal Hans Renner op deze en andere vragen een antwoord trachten te geven.

Over de docent Prof. dr. Hans Renner is emeritus hoogleraar Midden- en Oost-Europese geschiedenis aan de Rijksuniversiteit in Groningen en gespecialiseerd in de problematiek van de Sovjetunie/Rusland en van de voormalige communistische landen, thans de nieuwe democratieën.

Afbeelding: Obama en Putin tijdens de G8 top te Lough Erne in Noord Ierland, 2013.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 57

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe De Oude en Midden-Steentijd in Noord-Nederland

Van ‘mammoetjagers’ tot vroege boeren In de Steentijd (ca. 130.000 - 6.000 jaar geleden) hebben verschillende culturen en tradities hun sporen, meestal in de vorm van vuurstenen werktuigen, achtergelaten in het landschap van Noord-Nederland. De oudste voorwerpen dateren uit het middendeel van de Oude Steentijd (Midden-Paleolithicum) en zijn rond 130.000 jaar geleden gemaakt door Neanderthalers.

Ook de rendierjagers uit het einde van de laatste ijstijd, enkele tienduizenden jaren na het uitsterven van de Neanderthaler, en jagers-vissers-verzamelaars uit de Midden-Steentijd (Mesolithicum) hebben er regelmatig hun kamp opgeslagen, vaak op dekzandverhogingen in de buurt van water. Met de introductie van landbouw maakt de nomadische levenswijze geleidelijk plaats voor meer honkvaste gemeenschappen en begint de periode die we het Neolithicum (Nieuwe Steentijd) noemen.

In deze korte cursus komen achtereenvolgens het Midden-Paleolithicum, het JongPaleolithicum en het Mesolithicum in Noord-Nederland aan bod. Vanwege de vele vindplaatsen en het prominente karakter van het gebied ligt de nadruk op het DrentsFriese keileemplateau dat ook delen van Groningen en Overijssel omvat. We gaan in op de archeologische resten van de verschillende culturen en tradities, zoals bewerkte vuurstenen en haardplaatsen, maar ook op de betekenis hiervan voor de reconstructie van menselijk gedrag in het verleden. Voor aanvullende gegevens kijken we ook naar vindplaatsen en vondsten in andere delen van Nederland en daarbuiten. Ook zullen we het studiegebied plaatsen in een breder, Noordwest-Europees kader. Vanwege het belang voor de bewoningsmogelijkheden wordt ook aandacht besteed aan de klimatologische en landschappelijke ontwikkelingen. Tijdens de cursus kunnen de deelnemers prehistorische artefacten, waaronder een aantal bijzondere Neanderthaler-voorwerpen uit Drenthe, op de hand bekijken. Behalve een lijst met literatuursuggesties worden ook enkele hand-outs uitgedeeld.

Programma 1. Inleiding tot de cursus 2. De invloed van ijstijden op de bewoningsmogelijkheden in Noord-Nederland: de Neanderthaler en het Midden-Paleolithicum 3. Het Jong-Paleolithicum: het einde van de laatste ijstijd en de eerste moderne mensen in onze contreien 4. Het Mesolithicum: jagers, vissers en voedselverzamelaars tijdens het vroege Holoceen

Cursusnummer: 16WD02 Docent Drs. Marcel Niekus Cursusvorm 4 colleges Data Maandag 1 t/m 22 februari 2016 Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Emmen

In overleg met de cursisten zal (facultatief ) een bezoek aan het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis worden gepland.

Over de docent Marcel Niekus (1970) studeerde prehistorische archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is gespecialiseerd op de archeologie van de Oude Steentijd (Paleolithicum) en de Midden-Steentijd (Mesolithicum) in NW-Europa. Afgezien van wetenschappelijke publicaties schrijft hij ook voor een breder publiek. Naast zijn werkzaamheden als freelance archeoloog werkt hij aan de afronding van zijn proefschrift.

Afbeelding: vuistbijl uit het Midden-Paleolithicum, afkomstig van een Neanderthaler-kampement in Drenthe, ouderdom minimaal 50.000 jaar.

Foto: F. de Vries (ToonBeeld/Stiens).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 58

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Verbeelding van de samenleving - denken, dromen en doen na de verzorgingsstaat Sinds de troonrede van 2013 is ‘participatiesamenleving’ een gevleugelde term geworden, die uitdrukking moet geven aan het idee dat onze maatschappij zich in een transitie bevindt van een verzorgingsstaat naar een samenleving gebaseerd op nieuwe uitgangspunten en nieuwe idealen. Aangezien er (nog) geen definitie van is, wordt het begrip door diverse overheden en burgers op verschillende manieren ingevuld, variërend van meritocratie en doe-democratie tot communitarianisme en neo-utopisme.

In vele opzichten is de na-oorlogse verzorgingsstaat (t.o.v. voorgaande eeuwen) een gerealiseerde utopie: verlichtingsidealen als de emancipatie van het individu, alsmede technologische en maatschappelijke vooruitgang, hebben de burger vrij en mondig gemaakt, en gezorgd voor meer (kans)gelijkheid en ongekende welvaart.

Met de economische krimp van de jaren ‘80 ontstaat er een ander beeld: de ‘stagnerende verzorgingstaat’ is onbetaalbaar en haar betutteling smoort ondernemingszin en creëert zo afhankelijke en calculerende burgers. Met het ‘Reagan/Thatcher-tijdperk’ en de ‘val van het communisme’ draait de politieke wind en leidt het neo-liberalisme tot deregulering en privatiseringen. De ‘wetten’ van de economie zijn een uitdrukking van de logica volgens welke onze samenleving functioneert, zo is de overtuiging. De liberaal-democratie belichaamt daarom het einde van de sociale ideologieën en daarmee ‘het einde van de geschiedenis’. Niet de ‘Grote Verhalen’ van idealisten, maar de wetenschap leidt ons de weg.

De politiek lijkt dit te reflecteren: wetenschappelijke instanties als het CBS, het CPB, de SER, en de WRR bepalen tot op grote hoogte het regeringsbeleid alsmede de partijprogramma’s.

En ook op andere terreinen (onderwijs, zorg, cultuur) lijken niet ideeën, maar (productie)cijfers de agenda te bepalen.

Programma Is onze huidige maatschappij een gerealiseerde utopie waar vroegere generaties alleen maar van konden dromen? Of duidt het geloof in wetenschap (koopkrachtcijfers, leerlingvolgsysteem, medicalisering) juist op de armoedige staat van onze verbeelding? Is het tijd voor een nieuwe Verlichting: een hernieuwde ‘moed om ons te bedienen van ons eigen verstand’? Als wetenschap en economie het beleid dicteren, bepalen wat mogelijk is en wat niet, en stellen dat er geen alternatieven zijn, wat is dan nog de rol van de democratie? Leven we dan niet in een technocratie? Deze vragen hebben de afgelopen jaren geleid tot tal van nieuwe sociale bewegingen en burger-initiatieven, waarbij verbeelding en visie centraal staan.

Cursusnummer: 16WD03 Docent Drs. Edward van der Tuuk mirrormundo@yahoo.com Cursusvorm 10 colleges Data Dinsdag 26 januari t/m 5 april 2016, 1 maart vervalt Tijd 10.30-12.30 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Cursusmateriaal en secundaire literatuur is te downloaden van http://zorgenparticipatie.wordpress. com Uiterste inschrijfdatum 12 januari 2016

Doel van deze cursus is om aan de hand van filosofische theorieën uit de 20e en 21e eeuw, na te denken over thema’s binnen het huidige debat over de participatiesamenleving, zoals zorg, welzijn, vrijheid, democratie, verantwoordelijkheid, verbondenheid, natuur en milieu, etc. Enkele namen die de revue zullen passeren: Alexis de Tocqueville, Ayn Rand, Aldous Huxley, Karl Popper, Hannah Arendt, Jürgen Habermas, Michel Foucault, Peter Sloterdijk, Hans Achterhuis, Willem Schinkel, Paul Frissen, e.a.

Over de docent Drs. Edward van der Tuuk studeerde Sociale filosofie, wetenschap en samenleving, en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn docentschap is hij werkzaam als onafhankelijk documentairemaker.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 59

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe Pruisen, de zandbak van de Duitse Keizer (1701-1918)

Een kleine grootmacht bepaalt de geschiedenis van Europa Pruisen bestaat niet meer. Het is in 1947 opgeheven door de geallieerden. Alle oorlogsellende die Duitsland had gebracht, werd toegeschreven aan dit land. Deze slechte reputatie heeft Pruisen niet verdiend. De fanatiekste nazi’s kwamen vooral uit Oostenrijk. Pruisen werd ooit in de geest van de Verlichting bestuurd. Er was brede godsdienstige tolerantie, een ruimhartige asielpolitiek en de ambtenaren waren niet omkoopbaar.

In de 17e en 18e eeuw stroomden veel migranten toe die in hun land van herkomst om hun geloof vervolgd werden. De sporen van de Hugenoten zijn nog steeds in Berlijn te vinden.

Pruisen wist ze goed te integreren: “Niemand wird Preusse denn aus Not und ist er’s geworden dankt er Gott”. Ook is Pruisen het land van grote denkers als Kant en geleerden als Von Humboldt. Verschillende koningen van Pruisen hebben zich ingezet voor het bevorderen van kunst en kultuur. In Berlijn en Potsdam is nog veel uit de tijd van Pruisen te bewonderen.

We zullen zien hoe Pruisen van onbetekenend staatje aan de oostelijke rand van het middeleeuwse Duitse keizerrijk kon uitgroeien tot een Europese grootmacht in 1786.

Dankzij slimme dynastieke huwelijken en staatsverdragen slaagt het land erin de onbetwiste stichter en leider van het nieuwe Keizerrijk van 1871 te worden. Vanaf 1871 heerste bij historici de gedachte dat vanaf de kroning van Friedrich I in Königsberg in 1701 Pruisen niet anders kon dan de leiding te nemen bij de totstandkoming van de Duitse eenheid. Het bijna tenondergaan van Pruisen in 1761 (7 jarige oorlog) en 1806 (Napoleon) bewijst het tegendeel. Wij besteden veel aandacht aan Friedrich II, Bismarck en Kaiser Wilhelm II. 1. Opkomst. Frederik I, uit het geslacht Hohenzollern, wordt in 1417 benoemd tot keurvorst van Brandenburg. De Grote Keurvorst, Friedrich Wilhelm (1640-1688) waagt de grote sprong voorwaarts. De staat wordt opgebouwd en het territorium vergroot. Zijn zoon, Friedrich III, laat zich in 1701 kronen tot koning in Pruisen. De schepper van het grote en goedgedrilde leger is de soldatenkoning Friedrich Wilhelm I. 2. Voorspoed. Friedrich II, de Grote (1740-1786) zet Pruisen definitief op de Europese Kaart. In 3 oorlogen verwerft hij Schlesien en zorgt voor een goed geordende staatsbureaucratie.

3. Neergang. Friedrich Wilhelm II (1786-1797) heeft niet de begaafdheid, de wil en de energie om de erfenis van zijn grote oom Friedrich II verder te beheren.

4. Dieptepunt. In 1806 moet het land meer dan de helft van zijn grondgebied afstaan.

Het wordt een satelliet van het Frankrijk van Napoleon.

5. Pruisen of Oostenrijk? Na de ondergang van Napoleon krijgt Pruisen nieuwe kansen.

Het nationalisme komt op en daarmee de wens tot Duitse eenheid. Bismarck wordt binnengehaald en slaagt na drie oorlogen erin het Duitse keizerrijk te stichten in 1871.

6. Het korte keizerrijk (1871-1918). Bismarck weet, tot hij in 1890 ontslagen wordt, Kaiser Wilhelm II onder controle te houden. Na zijn vertrek wil de keizer ‘Weltpolitik’ gaan voeren. De spanningen lopen op. De eerste wereldoorlog betekent het einde van het keizerrijk en tevens het einde van het oude Pruisen.

Over de docent Drs. Klaas Hoogenboezem (1940) was tot 2005 docent geschiedenis en aardrijkskunde aan het Hondsrugcollege in Emmen. Hij geeft lezingen en cursussen voor Volksuniversiteiten, Bibliotheken en verenigingen.

Daarnaast organiseert hij studiedagen en excursies in het in het Nederlands-Duitse grensgebied.

Cursusnummer: 16WD04 Docent Drs. Klaas Hoogenboezem Cursusvorm 6 colleges Data Maandag 1 februari t/m 14 maart 2016, 29 febreuari vervalt Tijd 13.30-15.30 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 18 januari 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Hoogeveen. In een vervolgcursus zal worden ingegaan op de positie van Pruisen na 1918, vanaf de Weimarer Republiek tot in onze dagen.

Afbeelding: Adolph von Menzel, Die Tafelrunde, 1850

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 60

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Beginnerscursus astronomie en astrofysica

Van zonnestelsel tot ontstaan heelal In deze basiscursus zullen vooral de ‘fundamenten’ van de astronomie: zon en planeten, leven van sterren, sterrenstelsels en ontstaan heelal besproken worden.

Sterrenkunde is een tak van de natuurkunde, maar astronomen kunnen alleen kijken, niets aanraken. Dat is wezenlijk anders dan het doen van ingewikkelde experimenten in een laboratorium. Bouw van instrumenten en verrichten van simulaties zijn de gereedschappen van astronomen.

Er is in de laatste tientallen jaren een enorme vooruitgang geweest op beide terreinen: - Instrumenten: ontwerpen, toegepaste technieken en materialen, gebruikte computers en software; - Gegevensverwerking; simulaties: betere en gecompliceerdere software, veel en veel krachtiger computers.

De presentaties zullen vrijwel zonder formules zijn en vaktaal zal vermeden worden, maar enige basiskennis van de natuurkunde is wel noodzakelijk. Tijdens de colleges zal ruim de gelegenheid zijn om vragen te stellen.

Cursusnummer: 16WD05 Docenten Dr. Paul Wesselius Drs. Jan de Boer paulwess@home.nl j.a.de.boer@rug.nl Cursusvorm 6 colleges Data Donderdag 10 maart t/m 14 april 2016

Programma 1. Zon en planeten - Jan de Boer 2. Sterren - Paul Wesselius 3. Telescopen - Jan de Boer 4. Levenspad van Sterren - Paul Wesselius 5. Sterrenstelsels - Paul Wesselius 6. Ontstaan van het Heelal - Jan de Boer

Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs € 120,-

Het wordt de cursisten aangeraden om tenminste éénmaal een bezoek te brengen aan een Sterrenkijkavond van de Blaauw Sterrenwacht: http://www.rug.nl/research/kapteyn/sterrenwacht/publieks-avonden We willen het Eise Eisinga planetarium in Franeker op een zaterdagochtend bezoeken.

Aanbevolen literatuur Govert Schilling, Handboek Sterrenkunde, dit boek is niet de leidraad voor de cursus, maar beschrijft op een duidelijke manier de gehele sterrenkunde Aanvullende teksten worden tijdens de cursus digitaal ter beschikking gesteld Uiterste inschrijfdatum 25 februari 2016

Over de docent Dr. Jan de Boer (1943) studeer­ de in Groningen sterrenkunde.

Hij werkte tot 1988 bij het Kap­ teyn Astronomisch instituut als beheerder en docent. Sinds zijn studietijd houdt hij zich bezig met de popularisering van sterrenkunde.

Over de docent Drs. Paul Wesselius (1942) studeerde sterrenkunde in Amsterdam. Tot 2005 werkte hij bij SRON aan de satellieten ANS, IRAS, ISO en Herschel, de laatste 10 jaar als divisiehoofd.

Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 61

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Drenthe

Topmusea van de wereld

Rembrandt´s Danaë in de Hermitage St. Petersburg, Las Meninas van Velàzquez in het Prado, Picasso´s Demoiselles d´Avignon in het MoMA New York. In deze cursus krijgt u per college een rondleiding vanuit uw stoel door een topmuseum: het Louvre, het Hermitage, het Metropolitan Museum of Art. U ziet de highlights in de collecties van topmusea over de hele wereld.

Cursusnummer: 16WD06 Behalve aan de mooiste en belangrijkste werken in de collecties wordt er aandacht besteed aan de musea zelf, aan het bijzondere gebouw (zoals de Hermitage of de bijzondere architectuur van het Guggenheim van Frank Lloyd Wright) en de totstandkoming van de collecties. Het Rijksmuseum is ontstaan vanuit een koninklijke verzameling, evenals de Hermitage. De Amerikaanse musea ontstonden vanuit privécollecties geschonken door mecenassen zoals de Rockefellers en de Guggenheims.

Sommige kunstwerken hebben zelf een bijzondere geschiedenis en nemen een speciale plaats in, zoals de Nikè van Samotrace in het Louvre of de Hellepoort van Rodin in het Musée d’Orsay.

Programma Musea en collecties die tijdens de colleges aan de orde komen: Nederland: Rijksmuseum Nederland: Mauritshuis Engeland: Tate Gallery en Tate Modern Frankrijk: Het Louvre Frankrijk: Musée d’Orsay Italië: Vaticaanmuseum Spanje: Prado Sint-Petersburg: Hermitage Verenigde Staten: Gugenheim Museum Verenigde Staten: Metropolitan Museum of Art

Docent Drs. Ellen van der Vecht ellenvandervecht@hotmail.com Cursusvorm 10 colleges Data Woensdag 27 januari t/m 13 april, 2 en 9 maart vervallen Tijd 11.00-12.45 uur Cursusprijs € 192,Cursusmateriaal Hand-outs met korte informatie over de getoonde kunstwerken Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Hoogeveen

Over de docent Drs Ellen van der Vecht geeft als kunsthistorica les op verschillende gebieden van de kunstgeschiedenis, met als specialisaties Italiaanse renaissance en de beeldende kunst van de 19-20e eeuw.

Afbeelding: Solomon R. Guggenheim Museum (Wikipedia).

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 62

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Overzicht cursussen winter/voorjaar 2016 CODE

DAGDEEL/CURSUS

DOCENT/COÖRDINATOR

DATUM

TIJD

BLZ

GRONINGEN Maandagmorgen 16WG10 Canon van de politieke geschiedschrijving

em. prof. dr. F.L. v. Holthoon 1 feb t/m 11 apr

10.00-12.00 u

16

16WG22 Inleiding in de psychologie

drs. A.J.E. Schilder

1 feb t/m 4 apr

10.15-12.00 u

28

16WG28 Introductie in de microbiologie

drs. K. Boele

1 feb t/m 14 mrt

10.15-12.00 u

34

16WG29 Lage Landen - Diepe Gronden

prof. dr. G.J. Boekschoten

1 feb t/m 18 apr

11.15-13.00 u

35

16WG13 Prehistorische culturen in Europa

dr. T. Looijenga

8 feb t/m 14 mrt

13.15-15.00 u

19

16WG18 Zinnestrelend: muziek en beeld in de kerk

drs. S. van Lier

8 feb t/m 14 mrt

13.15-15.00 u

24

16WG19 Kunst van nu (tot 2016)

drs. J. Holtrop

25 jan t/m 11 apr

13.00-15.00 u

25

16WG24 De Russen en de zee

K. van Olffen

8 feb t/m 21 mrt

13.15-15.30 u

30

16WG12 De Etrusken

dr. M. Galestin

9 feb t/m 15 mrt

10.15-12.00 u

18

16WG14 Het leven in de middeleeuwen

drs. G. Weertman

2 feb t/m 29 mrt

11.15-13.30 u

20

16WG37 Het Byzantijns Alexandergedicht

em. prof. dr. W.J. Aerts

16 feb t/m 15 mrt

11.00-12.30 u

43

16WG04+ Een andere geschiedenis van de filosofie 16WG04w

drs. P. Bolhuis en drs. T. Meereboer

26 jan t/m 5 apr

13.15-15.00 u 15.00-16.00 u (w)

10

16WG11 De Kelten

dr. T. Looijenga

2 feb t/m 15 mrt

15.15-17.00 u

17

16WG32 Latijn - vervolgcursus

drs. G. Mulder

2 feb t/m 12 apr

13.00-15.00 u

38

16WG05+ Een perspectief op de moderne mens van 16WG05w Ortega y Gasset

drs. P. Bolhuis en drs. T. Meereboer

27 jan t/m 6 apr

10.15-12.00 u 12.00-13.00 u (w)

11

16WG06 Griekse filosofie - de brede en de smalle weg

dr. H. Schoonhoven

3 feb t/m 30 mrt

10.15-12.30 u

12

16WG33 Schrijfcursus - Autobiografisch schrijven

M. Diepeveen

27 jan t/m 6 apr

10.30-13.00 u

41

16WG34 Nieuwe gedichten en interviews

drs. R. Ekkers

27 jan t/m 16 mrt

11.00-13.00

40

16WG02 Een empatische samenleving

meerdere docenten

17 feb t/m 6 apr

14.00-ca.16.00 u

16WG07 De verbeelding van het 'zelf'

drs. Edward van der Tuuk

27 jan t/m 6 apr

15.00-17.00 u

13

16WG20 Vroegnederlandse schilderkunst

dr. H.N.B. Ridderbos

3 feb t/m 13 apr

13.15-15.00 u

26

16WG25 Leven en werk van Bela Bartók

dr. M. Zwitser

3 feb t/m 16 mrt

13.15-15.45 u

31

16WG26 Muziek lijdensweek 2016 - Rakhmaninov

dr. M. Zwitser

23 mrt (lezing)

13.30-16.00 u

32

16WG27 Jean Sibelius - korte voorjaarscursus

dr. M. Zwitser

6 apr t/m 20 apr

13.15-15.45 u

33

16WG15 De gouden jaren twintig in Berlijn

dr. dr. M. Vogel

11 feb t/m 24 mrt

11.00-13.00 u

21

16WG16 Het mysterie van Europa

N. Kraft van Ermel, MA

21 jan t/m 31 mrt

11.15-13.00 u

22

16WG35 Schrijfcursus - Perspectief en plot

M. Diepeveen

28 jan t/m 7 apr

10.30-13.00 u

39

Maandagmiddag

Dinsdagmorgen

Dinsdagmiddag

Woensdagmorgen

Woensdagmiddag 7

Donderdagmorgen

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 63

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe CODE

DAGDEEL/CURSUS

DOCENT/COĂ–RDINATOR

DATUM

TIJD

BLZ

16WG17 Inleiding in de Russische geschiedenis

prof. dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge

21 jan t/m 31 mrt

14.00-16.00 u

23

16WG23 Leeskamer: Over vriendschap

dr. dr. M. Vogel

28 jan t/m 7 apr 1 x per twee weken

14.00-16.30 u

29

16WG30 Landschappen op de kaart

B.H.C. Westerink

11 feb t/m 17 mrt

15.00-17.00 u

36

16WG36 De Duitse Romantiek

drs. M. Hagdorn

28 jan t/m 7 apr

13.30-16.00 u

42

16WG08 Levensfilosofische vraagstukken

drs. B. Nabers

12 feb t/m 18 mrt

10.00-12.30 u

14

16WG31 Thermodynamica

dr. F. van Steenwijk

29 jan t/m 15 apr

11.15-13.00 u

37

A. de Swaan

12 feb

13.30-ca. 15.00 u

6

meerdere docenten

5 feb t/m 22 april

15.00-17.00 u

8

16WG09+ Emanuel Kant - Kritiek van de zuivere rede 16WG09w

dr. A.K. Jagersma

22 jan t/m 8 apr

14.15-16.00 u 16.15-17.00 u (w)

15

16WG21 Hedendaagse kunst - vervolgcursus

drs. M. van Gelderen

11 mrt t/m 29 apr

14.15-16.00 u

27

M. Diepeveen

25 jan t/m 18 apr 1 x per twee weken

10.30-13.00 u

45

dr. A. Dykstra

1 feb t/m 22 feb

14.15-16.00 u

46

drs. K. Boele

2 feb t/m 15 mrt

10.00-12.00 u

47

26 jan t/m 16 feb

11.15-13.00 u

48

dr. H. Daemen

9 feb t/m 22 mrt

13.30-15.30 u

49

drs. E. van der Tuuk

27 jan t/m 6 apr

10.45-12.45 u

50

16WF08 Geschiedenis v.h. landschap van de Friese klei em. prof. dr. Ph. Breuker

10 feb t/m 30 mrt

14.15-16.00 u

51

16WF09 Leeskamer - Over vriendschap

dr. dr. M. Vogel

27 jan t/m 6 apr 1 x per twee weken

14.00-16.30 u

52

prof. dr. H. Renner prof. dr. D. Bosscher

4 feb t/m 10 mrt

11.00-13.30 u

53

drs. J.A.R. Kemper

28 jan t/m 14 apr

14.15-16.00 u

54

drs. B. van der Pol

29 jan t/m 26 feb

11.15-13.00 u

55

Donderdagmiddag

Vrijdagmorgen

Vrijdagmiddag 16WG01L Vijftiende Jan Snijderslezing Compartimenten van vernietiging 16WG03

Cultuurhistorie van het menselijk lichaam

FRIESLAND Maandagmorgen 16WF02 Schrijfcursus - Schrijfvarianten Maandagmiddag 16WF03 Lexicografie in Nederland en Friesland Dinsdagmorgen 16WF04 Evolutie van planten - van cel tot bloem

16WF05 Schilderkunst in de Nederlanden 15e/16e eeuw drs. M.L. Rotshuizen Dinsdagmiddag 16WF06 Europese integratie Woensdagmorgen 16WF07 De verbeelding van het 'zelf' Woensdagmiddag

Donderdagmorgen 16WF10 Napoleon en zijn tijdperk Donderdagmiddag 16WF11 Rome - De stad en de wereld Vrijdagmorgen 16WF12 Nederlands (VOC) erfgoed in India

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 64

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe CODE

DAGDEEL/CURSUS

DOCENT/COÖRDINATOR

DATUM

TIJD

BLZ

16WF13 Topmusea van de wereld

drs. E. van der Vecht

29 jan t/m 15 apr

13.30-15.15 u

56

16WF01L Voorjaarslezing Friesland 2016 De Islamitische Staat

dr. P.G.T. Nanninga

8 apr

15.00 u

44

drs. M. Niekus

1 feb t/m 22 feb

10.15-12.00 u

58

drs. K. Hoogenboezem

1 feb t/m 14 mrt

13.30-15.30 u

60

drs. E van der Tuuk

26 jan t/m 5 apr

10.30-12.30 u

59

drs. E. van der Vecht

27 jan t/m 13 apr

11.00-12.45 u

62

dr. P. Wesselius drs. J. de Boer

10 mrt t/m 14 apr

14.00-16.00 u

61

17 mrt

15.00 u

57

Vrijdagmiddag

DRENTHE Maandagmorgen 16WD02 Oude en Midden-Steentijd in Nrd-Nederland Maandagmiddag 16WD04 Pruisen (1701 - 1918) Dinsdagmorgen 16WD03 Verbeelding van de samenleving Woensdagmorgen 16WD06 Topmusea van de wereld Donderdagmiddag 16WD05 Beginnerscursus Astronomie en Astrofysica

16WD01L Voorjaarslezing Drenthe 2016 prof. dr. H. Renner Relatie van Midden- en Oost-Europa tot Rusland

Stichting Vrienden van de

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe □ Ja, ik word lid van de stichting Vrienden van de Senioren Academie Groningen, Friesland en Drenthe. □ de Heer □ Mevrouw Naam en voorletter(s)

……………………………………………………………………………..

De Vrienden zijn een organisatie van en voor de cursisten en zijn actief betrokken bij het reilen en zeilen van de Senioren Academie.

Adres:

……………………………………………………………………………..

Postcode/Plaats

……………………/………………………………………………………..

De voornaamste activiteiten zijn:  Het verlenen van steun aan de Senioren Academie.  Het behartigen van de belangen van de cursisten  Het organiseren van ontmoetingen en culturele excursies voor cursisten.  Het periodiek uitgeven van de Vriendenpost, ons communicatie en informatie middel voor donateurs en sympathisanten

Telefoon

□ □ □ □

……………………...

Ik word donateur en geef jaarlijks een bedrag van € ………… (minimaal €20) Ik en mijn partner………………………………….worden donateur en geven jaarlijks een bedrag van €……….. (minimaal € 25).

Ik machtig de Stichting Vrienden Gr/Fr/Dr om dit bedrag af te schrijven van mijn banknummer.

Mijn Banknummer is: ………………………... ten name van: ………………………………..

Ik ontvang liever een factuur Handtekening

Datum: ……./……../……...

Steun de vrienden door vriend te worden!

U kunt zich aanmelden als vriend door donateur te worden per jaar voor €20,- (of meer) of voor €25,- (of meer) gezamenlijk met uw partner.

Opsturen naar: Penningmeester Stichting Vrienden Senioren Academie Gr/Fr/Dr, Viaductweg15, 9751HN Gebruik het formulier, stuur een e-mail of Haren. maak gebruik van onze website: U kunt zich ook aanmelden via de website (www.Vriendenhovogroningen.nl) en het formulier mailen www.vriendenhovogroningen.nl naar : penningmeester@vriendenhovogroningen.nl

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 65

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijven

o De heer

o Mevrouw

Geboortejaar:

Datum:

Naam en voorletter(s): Straat en huisnr.: Postcode en plaats: Telefoon privé:

Telefoon werk:

E-mail:

Schrijft zich in voor de volgende cursus(sen) (Cursuscode vermelden s.v.p., bijv. 16WG07 of 16WF12): code: code: code: Dit is mijn eerste cursus bij de Senioren Academie

o ja

o nee

Bijzonderheden:

Betaling Ik machtig hierbij de Senioren Academie om het totaal verschuldigde bedrag in de weken rondom de aanvang van de cursus(sen) af te schrijven van mijn giro-/bankrekening. Let op: alleen het volledige IBAN-rekeningnummer opgeven! U kunt dit terugvinden op uw bankafschrift, of op de website van uw bank. Het IBAN-rekeningnummer bestaat uit 18 tekens.

Rekeningnummer (IBAN): 



































ten name van:

o Ik maak bezwaar tegen een machtiging en wil graag een factuur ontvangen (€ 5,- administratiekosten bij toezending van factuur) o Ik maak bezwaar tegen vermelding van mijn adresgegevens op de deelnemerslijst

Kortingsmogelijkheden o Ik heb recht op een inkomenskorting van:

% en stuur bewijs hiervan mee

o Ik ben donateur van de Stichting Steunfonds Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Winter/voorjaar 2016

Handtekening:

U kunt zich ook via onze website: www.hovoseniorenacademie.nl opgeven. Zie op de website de link rechtsboven: inschrijven.

Formulier per post sturen naar: Senioren Academie, Postbus 72, 9700 AB Groningen.

Formulier inleveren: Senioren Academie, Oude Boteringestraat 34, Kamer 0014, Groningen.

Indien gesloten kunt u het formulier in de bus bij het secretariaat deponeren.

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 66

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijfprocedure Inschrijving geschiedt bij voorkeur via de website www.hovoseniorenacademie.nl.

U kunt zich ook inschrijven door het inschrijfformulier uit deze gids te sturen naar het secretariaat van de Senioren Academie.

Binnen twee weken na binnenkomst van uw inschrijving ontvangt u een ontvangstbevestiging over de mail of per post (als u geen e-mailadres hebt opgegeven). Ook als de cursus van uw keuze al volgeboekt is, ontvangt u daarvan bericht. Mocht u binnen deze termijn van twee weken niets van ons horen, dan verzoeken we u dringend contact met ons op te nemen. Een defini­ tieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus ontvangt u uiterlijk een week voor aanvang van uw cursus. Hierin staat de locatie vermeld, de hoogte van het totaalbedrag (cursus, cursusmateriaal en eventueel kosten voor koffie/thee). Deze definitieve deelnamebevestiging is tevens uw bewijs van inschrijving. Als een cursus door gebrek aan belangstelling niet door kan gaan, nemen we uiterlijk twee weken voor de aanvangsdatum contact met u op.

Annulering U kunt een cursus annuleren tot twee weken voor aanvang van de cursus.

Administratiekosten (€ 10,-) worden dan wel in rekening gebracht. Bij een annulering binnen twee weken voor aanvang van de cursus wordt 50% van de cursusprijs in mindering gebracht op het eindbedrag.

Hierna is annuleren niet meer mogelijk.

Als er een cursus niet door kan gaan, wordt het totale bedrag, indien al geïncasseerd, op uw rekening teruggestort.

Cursusprijs De cursusprijs staat vermeld bij de desbetreffende cursus. In een aantal gevallen komen de kosten van het cursusmateriaal er nog bij. Als u toestemming hebt gegeven voor een eenmalige automatische afschrijving (incasso) dan wordt het totaalbedrag rond de aanvangsdatum van de cursus van uw rekening afgeschreven. Indien u een factuur wilt ontvangen worden € 5,- extra administratiekosten in rekening gebracht.

Inkomensafhankelijke korting De Senioren Academie geeft, indien nodig, korting op het cursusgeld van één cursus per programma. Er is geen korting mogelijk op het cursusmateriaal. Als u denkt in aanmerking te komen voor korting dient u een kopie van de opgave van uw inkomen over het afgelopen jaar mee te sturen.

Bij een bruto gezinsinkomen - lager of gelijk aan € 15.000,- per jaar bedraagt de korting 50% van de in de gids genoemde cursusprijs; - hoger dan € 15.000,- per jaar, maar lager of gelijk aan € 18.000,- per jaar bedraagt de korting 30% van de in de gids genoemde cursusprijs.

Lenerspas Universiteitsbibliotheek en toegang Universiteitsmuseum Uw deelnamebewijs, samen met een geldig identiteitsbewijs, geeft u de mogelijkheid om een gratis lenerspas van de Universiteitsbibliotheek (Broerstraat, Groningen) te krijgen voor de duur van de cursus. De pas kunt u aanvragen bij de uitleenbalie op de eerste verdieping. Tevens kunt u op vertoon van uw deelnamebewijs gratis de tentoonstellingen in het Universiteitsmuseum (Oude Kijk in ’t Jatstraat, Groningen) bezoeken.

Wijzigingen De in de studiegids vermelde gegevens kunnen aan wijzigingen onderhevig zijn zonder dat het bestuur van de Senioren Academie aansprakelijk gesteld kan worden.

Aansprakelijkheid De Senioren Academie kan niet aansprakelijk worden gesteld voor schade aan personen en/of eigendommen, noch voor vermissing van persoonlijke goederen, door welke oorzaak dan ook ontstaan voor, tijdens en na de door de Senioren Academie georganiseerde activiteiten.

Senioren Academie Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin van Rooyen-Kist Inge Vonhof

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Kerstperiode

Het Secretariaat van de Senioren Academie is gesloten vanaf maandag 21 december 2015 tot en met vrijdag 2 januari 2016.

Vanaf maandag 5 januari 2016 zijn we weer normaal bereikbaar.

Inschrijvingen die in deze periode binnenkomen, worden pas na de kerstvakantie behandeld (op volgorde van binnenkomst).

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl vormgeving en dtp: www.henkmans.nl

Studiegids winter/voorjaar 2016 • 67

Bezoekadres: Oude Boteringestraat 34 9712 GK Groningen kamer 0014 Postadres: Postbus 72 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Openingstijden secretariaat: Maandag t/m vrijdag 9.00 - 12.00 uur www.hovoseniorenacademie.nl