Gids zomer 16

Studiegids voorjaar / zomer

2016

HOVO in Noord Nederland

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Senioren Academie

Over de cursussen en praktische informatie

Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin Kist Inge Vonhof

Bestuur Prof. dr. D. Bosscher, voorzitter Mw. H.M. Hijmans, vice-voorzitter Dhr. T. Jensma, penning­meester Mw. mr. A. van Weelden, lid namens Stenden Hogeschool Dhr. C.W.A. Fictoor, lid namens Hanzehogeschool Mw. E.T.M. Okkerse, adviserend lid namens de Vrienden van de Senioren Academie

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Sluitingen Op vrijdag gesloten Vanaf vrijdag 6 mei t/m vrijdag 26 augustus 2016 is het secretariaat op vrijdag gesloten.

Zomersluiting Vanaf maandag 4 juli t/m vrijdag 26 augustus 2016 is het secretariaat van de Senioren Academie beperkt geopend: van maandag tot en met woensdag tussen 10.00 en 12.00 uur.

Inschrijving voor de cursussen (via internet of per post) is in deze periode gewoon mogelijk.

HOVO-cursussen De eerste HOVO-cursus werd in 1986 aangeboden aan de Rijksuniversiteit Groningen. HOVO is bedoeld voor mensen van vijftig jaar en ouder en is zoveel mogelijk afgestemd op de interesse, leefervaring en leerbehoeften van ouderen.

Senioren Academie De Senioren Academie biedt HOVO aan in Groningen, Friesland en Drenthe en is een stichting, gelieerd aan drie instellingen voor hoger onderwijs in deze provincies, de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanze­ hogeschool Groningen en Stenden Hogeschool. De administratie wordt verzorgd in Groningen.

Locaties U ontvangt de informatie over de les­locatie uiterlijk één week voor aanvang van de cursus in de definitieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus.

Meer informatie over de inschrijfprocedure staat achter in deze gids.

Website (www.seniorenacademie.nl) U kunt zich via de website van de Senioren Academie inschrijven voor een cursus of lezing (of u kunt gebruik maken van het inschrijfformulier achterin deze gids).

Cursusmateriaal op website Als de cursussen zijn begonnen, bestaat in veel gevallen de mogelijkheid om het tijdens het college getoonde materiaal nogmaals na te kijken op de website van de Senioren Academie. U ontvangt hiervoor een inlogcode van de Senioren Academie die u kunt vinden in de definitieve deelnamebevestiging. Het materiaal wordt zo snel mogelijk op de website geplaatst, indien mogelijk binnen een week na het college. Het cursusmateriaal blijft tot twee weken na afloop van de desbetreffende cursus op de website staan.

Cursusmateriaal In veel gevallen wordt bij de colleges gebruik gemaakt van hand-outs. Tenzij anders vermeld zijn deze inbegrepen in de bij de cursus vermelde cursusprijs.

Bij een aantal cursussen wordt een aparte syllabus gemaakt of worden de hand-outs door de docent ter beschikking gesteld.

De kosten voor het cursusmateriaal staan in deze gevallen apart vermeld bij de cursus en deze komen dan bovenop de vermelde cursusprijs. Deze kosten voor het cursusmateriaal worden ofwel door de docent, ofwel door de Senioren Academie geïnd. Indien gebruik wordt gemaakt van externe literatuur, dient u deze zelf aan te schaffen. Ook dit staat bij de desbetreffende cursus aangegeven.

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl

Studiegids zomer 2016 • 2

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Voorwoord In deze voorjaarsgids vindt u het cursusaanbod van de Senioren Academie voor de maanden mei t/m augustus. De eerste cursussen starten direct na de mei-vakantie en de laatste cursus vindt plaats in augustus.

De meeste cursussen zijn in Groningen, maar ook in Leeuwarden kunt u een aantal zomercursussen volgen. De 'Leeuwardense' cursussen vindt u achterin de gids. Daarnaast zal een drietal cursussen deze zomer plaatsvinden in Haren, in de 'Biotoop'. Wanneer een cursus is geplaatst in Haren, dan staat dit bij de bijzonderheden van de cursus vermeld.

Een speciaal geval vormt de cursus 'Buitenwad' . Deze cursus (code 16ZG05) staat geprogrammeerd als Groningse cursus, maar de cursus bestaat uit een vijftal wad-excursies. Deze cursus vindt dus noch in Groningen, noch in Leeuwarden plaats, maar op het wad en het water.

Voor veel cursussen kan slechts een beperkt aantal cursisten worden toegelaten. Het is dan mogelijk dat het maximum aantal inschrijvingen al ruim voor de uiterste inschrijfdatum wordt bereikt. In dat geval is de volgorde van inschrijving bepalend voor plaatsing bij de cursus. Wilt u zeker zijn van een plaats, dan is het raadzaam op tijd in te schrijven.

We hopen dat u een mooie zomercursus uit ons aanbod zult kunnen kiezen en wensen u een zonnige en studieuze zomer.

Bestuur en medewerkers Senioren Academie

Programma Groningen 16ZG01 16ZG02 16ZG03 16ZG04 16ZG05 16ZG06 16ZG07 16ZG08 16ZG09 16ZG10 16ZG11 16ZG12 16ZG13 16ZG14 16ZG15 16ZG16 16ZG17 16ZG18 16ZG19 16ZG20 16ZG21

El Mundo Maya: Mensen van Mais Visuele analyse van schilderijen en sculpturen - Kijken is een kunst Prostitutie in Frankrijk 1850-1910 - Lichte zeden Drents-Friese Wold Buitenwad - 5 excursies onder begeleiding Inzichten uit de persoonlijkheidspsychologie - Ik ben, ik ben, wat jij niet bent!

Aspecten van de geologie - Een kennismaking met de geologie Twee monumentale begraafplaatsen in de stad Groningen - Eeuwige ‘rust’ Zwaargewichten uit de Duitse hedendaagse muziek - Stockhausen, Lachenman en Kagel Een zomerse cursus in genieten - De kracht van het nu Cultuur in het nieuws - Over identiteit, etniciteit en samenleven Gastvrijheid Mondriaan en De Stijl Dromen De sociale intelligentie van dieren Stofstormen en oceanen Ben ik mijn lijf?

Art Nouveau in Groningen Suite - Concerto Grosso - Soloconcert - Symfonia - Klassieke muziek: daar heb je oren naar!

Ludwig Wittgenstein - Filosofische onderzoekingen Beroemde gedichten van Goethe - Goethe-Gott-Natur

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Programma Friesland 16ZF01 16ZF02 16ZF03 16ZF04

Autobiografisch schrijven Levensfilosofische vraagstukken Een kennismaking met de geologie - Aspecten van de geologie Jeroen Bosch en zijn tijd

25 26 27 28

Inschrijfformulier 29 Inschrijfprocedure 31

Studiegids zomer 2016 • 3

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

El Mundo Maya: Mensen van Mais Maart 2016 begint in het Drents museum in Assen een tentoonstelling over de Maya’s.

Een goed aanknopingspunt voor deze cursus, waarin we dieper ingaan op een aantal interessante aspecten van de Maya’s. We besteden daarbij aandacht aan zowel de historie als aan de hedendaagse realiteit van deze bevolkingsgroep.

Vragen die onder meer aan de orde komen: Wie zijn die Maya’s eigenlijk? Hoe was de klassieke Mayamaatschappij georganiseerd? En welke rol speelde de religie hierbij?

Welke historische ontwikkelingen hebben zij meegemaakt? En wat zijn de oorzaken van het ineenstorten van de klassieke Mayabeschaving rond 900?

Uiteraard komen in deze cursus de boeiende artefacten aan de orde, die de Maya’s ons hebben nagelaten, onder meer in de vorm van tempelcomplexen, paleizen en stedelijke nederzettingen. Welke rol speelde kosmologische principes hierbij en wat vertellen ze ons over de onderlinge verdeeldheid en rivaliteit van de verschillende groepen? Wat was de bestaansbasis van deze samenlevingen? En welke relaties bestonden er met bevolkingsgroepen elders?

Nadrukkelijk wordt echter ook ingegaan op de situatie van de hedendaagse Maya’s.

Hun leefgebied is in ecologische zin uiterst kwetsbaar en staat onder een toenemende druk van buiten. Ze bekleden veelal een marginale positie binnen de samenleving van Centraal-Amerika, zowel in culturele, economische en politieke zin. Bestaat er zoiets als een gemeenschappelijk identiteit zoals een Pan-Maya gedachte? Hoe manifesteren zij zich in de politieke arena via protestbewegingen en opstand zoals de Zapatistas?

En welke gevolgen heeft de toenemende globalisering op deze bevolkingsgroep?

De aanleg van moderne infrastructuur (snelwegen, stuwmeren), de grootschalige ontbossing en agrarische kolonisatie (vee-ranches en oliepalmplantages) vormen duidelijke bedreigingen voor hun ecologische omgeving en hun traditionele bestaansbasis. Een van de reacties hierop is een toenemende migratie van de Maya’s.

De ‘Mensen van Mais’ worden in toenemende mate migranten die uitwaaieren over een steeds groter gebied.

Programma 1. Oude Maya’s: schepping en bloeitijd 2. Oude Maya’s: ondergang, koloniale tijd en onafhankelijkheid 3. Nieuwe Maya’s: identiteit, hybride cultuur en kwetsbaarheid 4. Nieuwe Maya’s: effecten van globalisering en reacties

Cursusnummer: 16ZG01 Docent Dr. Peter Druijven peterdruijven@hotmail.com Cursusvorm 4 colleges Data Woensdag 11 mei t/m 1 juni 2016 Tijd 10.15-12.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 27 april 2016 Bijzonderheden Bij voldoende belangstelling wordt in aansluiting op deze cursus in oktober 2016 een studiereis naar de ‘Mundo Maya’ (Mexico, Guatemala, Belize en Honduras) georganiseerd. Meer informatie t.z.t op deze website of tijdens de cursus via de docent.

Peter Druijven was als docent en onderzoeker werkzaam bij de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen van de RUG. Hij promoveerde in 1990 aan de Universiteit van Amsterdam op een proefschrift over de sociaal-economische rurale ontwikkeling in Zuid-Mexico. Als ontwikkelingsgeograaf en planoloog heeft hij onderzoek gedaan in onder meer Mexico, India en China. Hij heeft diverse publicaties op zijn naam staan over regionale ontwikkeling in China en India en heeft verschillende gastcolleges in China gegeven, onder meer op uitnodiging van de Chinese Academy of Sciences.

Foto: Peter Druijven

Studiegids zomer 2016 • 4

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Visuele analyse van schilderijen en sculpturen

Kijken is een kunst Maak kennis met beeldanalyse en oefen het visueel analyseren van kunstwerken. Na afloop van de cursus kijkt u voorgoed anders naar beeldende kunst dan voorheen. Beeldanalyse is één van de vaardigheden die de kunsthistoricus hanteert bij het beoefenen van zijn vak. Het bevordert het kritisch, bewust en actief kijken naar kunstwerken. Door te analyseren en zelf te verwoorden wat u ziet, verscherpt u uw waarneming en krijgt u beter grip op het beeld.

De cursus begint met het bespreken van de waardering en waarneming van kunst­ werken aan de hand van de begrippen esthetiek en de mate van werkelijkheids­ weergave. Mooi of lelijk zijn subjectieve begrippen die van toepassing zijn op de persoonlijke ervaring en over smaak valt niet te twisten. Veel interessanter is het om te onderzoeken of een kunstobject kwaliteit bevat. Vervolgens houden we ons ten aanzien van het waarnemingsproces bezig met interpretatie, de objectieve blik, extrapolatie, persoonlijke bagage en hoe het waarnemen werkt in onze hersenen (o.m. theorieën van Gombrich en Neisser).

Aansluitend oefenen we met afbeeldingen van beroemde schilderijen en sculpturen uit de kunstgeschiedenis en het visuele analyseren van kunstwerken aan de hand van de categorieën: Compositie (diagonalen en orthogonalen, statisch en dynamisch, centraal en decentraal), ordonnantie (atmosferisch perspectief, overlappingen, coulissen, plans, repoussoirs en lineair perspectief ), vormgeving en schriftuur (lineair en picturaal, stofuitdrukking en handschrift van de kunstenaar), licht (licht-schaduwwerking, plasticiteit, clair-obscur, neutraal- en dramatisch licht), kleur (objectgebonden kleuren, expressief kleurgebruik, contrasten, tonalen, primaire- en complementaire kleuren) en materiaal en techniek.

Cursusnummer: 16ZG02 Docent Drs. Miranda van Gelderen Cursusvorm 6 colleges Data Woensdag 11 mei t/m 15 juni 2016 Tijd 14.15-16.00 uur Cursusprijs € 120,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 27 april 2016

Programma Aan bod komt de beeldende kunst van onder andere: Donatello, Campin, Ucello, Michelangelo, Rafaël, Caravaggio, Terbrugghen, Van Honthorst, Poussin, Lorrain, Rubens, Rembrandt, Saenredam, Heda, Vermeer, Metsu, Bernini, David, Canova, Ingres, Friedrich, Delacroix, Hiroshige, Degas, Rodin, Van Gogh, Cézanne, Mesdag, Maris, Brancusi, Matisse, Picasso, Boccioni, Kandinsky, Mondriaan, Van Doesburg, Malevich, Hepworth, Moore, Pollock, Rothko, Giacometti, De Saint Phalle, Verkade en Kienholz.

Over de docent Drs. Miranda van Gelderen is kunsthistorica, doceert kunstgeschiedenis, architectuurgeschiedenis en archeologie aan diverse onderwijsinstellingen, geeft lezingen en begeleidt stadswandelingen en excursies. Speciale aandachtsgebieden: algemene kunstgeschiedenis, 17de eeuwse schilderkunst Noordelijke Nederlanden, materieel onderzoek van kunstvoorwerpen, beeldhouwkunst, Byzantijnse- en islamitische beeldende kunst en architectuur.

Studiegids zomer 2016 • 5

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Prostitutie in Frankrijk 1850-1910

Lichte zeden Van 19 februari t/m 19 juni 2016 vindt in het van Gogh museum in Amsterdam de tentoonstelling ‘Lichte zeden: prostitutie in de Franse kunst 1850-1910’ plaats. In deze spraakmakende tentoonstelling over prostitutie als aspect van het moderne stadsleven in Parijs worden werken van o.a.: Van Gogh, Degas, Toulouse-Lautrec, Van Dongen en Picasso getoond. De tentoonstelling was deze winter al te zien in Musée d’Orsay in Parijs.

Cursusnummer: 16ZG03 Deze korte cursus is bedoeld om enige culturele achtergrondinformatie te geven bij deze tentoonstelling. Maar ook zonder de tentoonstelling te bezoeken, kunt u geïnteresseerd zijn in dit onderwerp en deze cursus volgen.

Want waarom was Parijs in de tweede helft van de 19e eeuw nu ‘de hoofdstad van de lichte zeden’? Waarom was prostitutie in Frankrijk toen zo’n centraal maatschappelijk onderwerp van discussie? Wat hield het in het buitenland genoemde ‘French system’ van regulering in en waarom faalde het? Wie waren de prostituées en waar werkten ze?

Hoe ontwikkelde de prostitutiehandel zich in de loop der jaren? Wie waren die dure courtisanes en hun klanten?

Programma 1. Sociale achtergrond: belang en omvang van de prostitutie in Frankrijk in de tweede helft van de 19e eeuw. Maatschappelijke discussies over de gevaren van prostitutie en de voor- en nadelen van regulering. Het falen van het ‘Franse systeem’.

2. De verschillende categorieën prostituées en hun werkplaatsen. Ontwikkelingen door de jaren heen. De achterkant van prostitutie: ellende in ziekenhuizen en gevangenissen.

3. Bovenaan de ladder: pracht en praal van de courtisanes. Het thema prostitutie in de Franse kunst van die tijd (schilderkunst/literatuur/opera/chansons).

Over de docent Alberte Roué was verbonden aan de afdeling Frans van Romaanse Talen en Culturen (RTC) bij de RUG. Ze gaf daar colleges Franse taalvaardigheid en cultuur. Ook geeft ze al 25 jaar een cursus aan docenten Frans aan het Institut Français van Groningen (voorheen Centre culturel français), waarbij de hedendaagse Franse literatuur en cultuur aan bod komt.

Docent Drs. Alberte Roué Cursusvorm 3 colleges Data Donderdag 12 t/m 26 mei 2016 Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 65,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 28 april 2016

Afbeelding: Salon de la rue des Moulins, Henri de Toulouse-Lautrec, 1894.

Studiegids zomer 2016 • 6

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Drents-Friese Wold De grens van Stellingwerf en het Olde Landschap Drenthe. Eens een gebied van paupers, keuterboertjes en dromen van welvaart. Nu, na de Veluwe, het grootste bosgebied van Nederland en open veldlaboratorium van nieuwe inzichten in natuurbeheer.

In de serie biologische zomercursussen dit jaar een totaal nieuw onderwerp: het DrentsFriese Wold. Een cursus waarin uiteenlopende disciplines verweven worden tot een landschapsverhaal zonder eind. Begonnen in ruwe lijnen, uitgesneden en geboetseerd door twee ijstijden. Daarna aarzelend vorm gegeven door de mens. Vanaf het Drents plateau geleidelijk uitwaaierend over de veengebieden van Smilde en Stellingwerf. Zich vestigend langs de oever van de Vledder Aa en meer westelijk gelegen veenriviertjes.

Markant hoogtepunt werd de tijd van kolonel van den Bosch met de Maatschappij van Weldadigheid die veel van de laatste natuur ten noorden van Vledder liet ontginnen door paupers uit de Hollandse steden. Vanaf 2000 mag het zich nationaal park noemen.

Een gebied waar weer ruimte is voor bijna verdwenen natuur. Oorspronkelijke (grond-) waterstromen worden hersteld. Verdroogde heidevelden werden aan het infuus gelegd.

Bosperceeltjes werden verbonden en veranderen van papierproducenten tot natuurlijke ecosystemen waar de zwarte specht zich weer thuisvoelt. Pas na decennia zal te zien hoe het Drents-Friese Wold er uiteindelijk uit zal gaan zien.Het Drents-Friese Wold moet je letterlijk ervaren om het te kunnen doorgronden.

We beginnen eerst met twee colleges, waarin een stevig fundament wordt gelegd onder uw kennis. Geomorfologie, hydrologie, biologie en cultuurhistorie zijn vier pilaren van deze bijeenkomsten. Daarna trekt u lopend het gebied in. Drie excursies gaan van noord naar zuid. Van Appelscha tot Doldersum, de Vledder Aa volgend maar ook links en rechts kleinere natuurreservaten bezoekend. Onderweg leert u het landschap kennen maar maakt u ook kennis met kleine en grote soorten planten en dieren. Daarbij is alle ruimte voor uw eigen inbreng en interesse. De wandelafstand per excursie is ongeveer 10 kilometer, er wordt gelopen over paden die nat en modderig kunnen zijn. Voor deze excursies is een verrekijker en loep aan te bevelen maar niet verplicht. Desgewenst kunt u bij de docent met korting deze bestellen en aanschaffen.

19 mei 26 mei 2 juni 9 juni 16 juni

Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Cursusvorm 2 colleges en 3 wandelexcursies Data Donderdag 19 mei t/m 16 juni 2016 Tijd Colleges: 10.15-12.00 uur Wandelingen 9.30-ca. 13.00 uur

Programma

College 1 College 2 Excursie 1 Excursie 2 Excursie 3

Cursusnummer: 16ZG04

Drents-Friese Wold, ontstaan en biologie Drents-Friese Wold, prehistorie, cultuurhistorie en nationaal park Bezoekerscentrum en Appelscha Berkenheuvel en Hoekenbrink Doldersum en Maatschappij van Weldadigheid

Cursusprijs € 110,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 5 mei 2016 Bijzonderheden De colleges van deze cursus worden gegeven in Haren.

U gaat op eigen gelegenheid naar de ontmoetingsplaats voor de ochtendwandelingen.

Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van aanmelding.

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuur­ presentaties) en inmiddels enkele jaren werkzaam voor Hovo.

Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen; Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof.

Homepage: www.natuurpresentaties.nl Uitkijktoren, foto: Natuurpresentaties

Studiegids zomer 2016 • 7

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

5 excursies onder begeleiding

Buitenwad Het Wad, Unesco Werelderfgoed en als natuurgebied ingebed in een wereldomspannend netwerk. Slik, schelpen, vogels. Dat lijkt kort samengevat het leven op het wad. Maar niets is minder waar. Dagelijks komen nieuwe gegevens beschikbaar die aantonen hoe weinig we nog van het Wad kennen en begrijpen.

“Buitenwad” is als titel een knipoog naar “buitenschool” en “wadbiologie” . Als idee ontstaan tijdens de cursus Wadbiologie in Leeuwarden (herfst 2015) maar ook uitstekend passend als inleiding op de herhaling van deze cursus in Groningen (najaar 2016).

Tijdens deze actieve cursus zullen we met twee biologen het Wad verkennen. Daarbij trekken we van west naar oost, van eiland naar kust. Processen bestuderend rond de dynamiek van het waddengebied. Zeestromingen, kombergingen, slibdepositie en erosie. Theoretische begrippen die zichtbaar worden. Maar waar we vooral naar gaan kijken is de ongelooflijke rijkdom van het leven in en op het Wad. Van de kleinste kiezelwieren tot zeehonden en zeebaarzen. Geen zelfstandige eenheden maar verweven in een uiterst gecompliceerd voedselweb. Daarvoor zullen we geregeld zelf het net uitwerpen of op een mosselbank gaan zoeken naar antwoorden op vragen. Grazers herkennend, filteraars benoemend en uiteindelijk vogels en zeehonden zien met verrekijker en telescoop.

Met deze cursus komen we op plaatsen waar eigen vervoer niet mogelijk is. Boten moeten gehuurd worden en beheerders uitgenodigd om ons te ontvangen. De cursus biedt een unieke kans om het Wad van binnen en van buiten te leren kennen.

Belangrijk: Buitenwad bestaat uit vijf excursies waar u op eigen risico aan deelneemt. Tijdens deze tochten wordt soms gevaren maar ook geregeld gelopen. De afstanden zijn niet groot (maximaal acht kilometer op de kwelder van Schiermonnikoog) maar de omstandigheden kunnen redelijk zwaar zijn (slik). Laarzen zijn aan te raden, regenkleding is geen overbodige luxe. Als gebruikelijk tijdens het biologische zomerprogramma wordt u uitgenodigd zelf ook deel te nemen aan het onderzoek. Een eigen loep of verrekijker is aan te raden maar niet verplicht (eventueel met korting aan te schaffen via de docent).

Programma Vrijdag 27 mei - Dagexcursie Lauwersoog - Visserij, zakpijpen en anemonen (m.m.v. schipper UQ 4 en Stichting Geïntegreerde Visserij) Vrijdag 3 juni - Dagexcursie Texel - Kwelders, Wadstrand, aanspoelsel, vissen met kornet Vrijdag 10 juni - Dagexcursie Ameland - Eilanddynamiek, vegetatiesuccessie, Wadvogels (m.m.v. SBB) Vrijdag 17 juni - Varen op de westelijke Waddenzee vanuit Den Oever - Vissen, vogels, bezoek aan zandplaat met wandeling (m.m.v. schipper en bemanning Wieringen 130) Vrijdag 12 augustus - Dagexcursie Schiermonnikoog - Zeegrasvelden, oester- en mosselbank, bodemfauna (m.m.v. Natuurmonumenten)

Over de docent Drs. Kees Boele (1956) is bioloog, docent en ondernemer (Natuur­ presentaties) en inmiddels enkele jaren werkzaam voor Hovo.

Vroeger o.a. werkzaam bij de Natuur en Milieufederatie Groningen; Hortus Haren en botanische tuin De Kruidhof.

Homepage: www.natuurpresentaties.nl

Cursusnummer: 16ZG05 Docent Drs. Kees Boele info@natuurpresentaties.nl Lian Zigterman Cursusvorm 5 dagexcursies Data: 27 mei tot 12 augustus (zie programma) Tijd: ca. 8.30-17.00 uur Cursusprijs: € 305,Cursusprijs inclusief: medewerking externe medewerkers/terrein‑ beheerders; vaartocht, lunch en consumpties op 17 juni.

Exclusief: eigen vervoer naar de havens, gebruik eigen auto Texel, overtochten naar Texel, Ameland en Schiermonnikoog.

Een lunchmogelijkheid is niet altijd aanwezig tijdens de excursies. Het wordt u dan ook aangeraden een eigen lunchpakket mee te nemen.

Uiterste inschrijfdatum 13 mei 2016 Bijzonderheden De vijf excursies worden als geheel aangeboden. Het is niet mogelijk voor slechts één van deze dagen in te schrijven. Minimaal 15, maximaal 25 deelnemers. Inschrijving op volgorde van aanmelding. Exacte tijden/ locaties ontvangt u met de definitieve deelnamebevestiging

Lian Zigterman (1984) is cursusassistent bij deze cursus. Zij heeft haar bachelor biologie afgerond en is werkzaam bij de Waddenvereniging.

Veerhaven Schiermonnikoog, foto: Henk Mans

Studiegids zomer 2016 • 8

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Inzichten uit de persoonlijkheidspsychologie

Ik ben, ik ben, wat jij niet bent!

Deze cursus draait om de belangrijkste theorieën en inzichten uit de persoonlijkheids­ psychologie, welke factoren de persoonlijkheid kunnen beïnvloeden en hoe persoonlijkheid samenhangt met welzijn. Daarnaast zal met behulp van vragenlijsten anoniem maar kritisch worden gekeken naar onze eigen persoonlijkheid.

De persoonlijkheidspsychologie probeert een antwoord te geven op hoe mensen omgaan met de wereld om zich heen. Iedereen doet dit op zijn of haar eigen, individuele manier. Maar tegelijkertijd zijn er ook veel overeenkomsten tussen mensen. Zo kennen wij allemaal wel een neuroot, extravert of sensatiezoeker. De persoonlijkheids­ psychologie bestudeert dan ook hoe mensen van elkaar kunnen verschillen of soms juist zo veel op elkaar kunnen lijken. Daarnaast probeert zij het antwoord te geven op de vraag wat persoonlijkheid precies is, hoe onze persoonlijkheid ontstaat (Nature?

Nurture?) en wat de functie is van persoonlijkheid.

Er werd al in de tijd van Hippocrates nagedacht over wat persoonlijkheid is, en sindsdien houden vele verschillende vakgebieden binnen de psychologie zich bezig met persoonlijkheid, zoals de genetica, gezondheidspsychologie, biologische psychologie en de sociale psychologie. Er is geen persoonlijkheid zonder lichaam (biologie en genetica), de invloed van anderen (sociale psychologie) en de mogelijkheid tot leren (leertheorieën). Persoonlijkheid is dan ook een vakoverschrijdend vraagstuk, dat het bijzonder complex maar tegelijkertijd interessant maakt.

Programma In deze cursus zullen de belangrijkste theorieën en inzichten in de persoonlijkheids­ psychologie worden besproken. De cursus heeft tot doel de cursist de belangrijkste inzichten uit de persoonlijkheidspsychologie eigen te laten maken, en de cursist opnieuw kritisch na te laten denken over wie hij/zij werkelijk is, wat de factoren zijn geweest die de persoonlijkheid kunnen hebben beïnvloed en de rol die de persoonlijkheid heeft gespeeld in het leven.

Cursusnummer: 16ZG06 Docent Dr. Andreas Wismeijer Cursusvorm Tweedaagse cursus Data Woensdag 25 en donderdag 26 mei 2016 Tijd 9.30-16.30 uur Cursusprijs € 200,Bijzonderheden Cursusprijs inclusief koffie, thee en 2x eenvoudige lunch

- Inleiding Persoonlijkheidspsychologie - Wat zijn persoonlijkheidstrekken?

- Biologie achter persoonlijkheid: nature - Persoonlijkheid en ervaringen: nurture - Persoonlijkheid en ouder worden: komt wijsheid met de jaren?

Over de docent Andreas Wismeijer heeft na zijn afstuderen aan de Universiteit van Tilburg zes jaar aan de Vrije Universiteit van Barcelona gewerkt als docent en onderzoeker. Zijn onderzoek richt zich met name op de persoonlijkheidspsychologie en de relatie tussen het hebben van geheimen en welzijn.

Studiegids zomer 2016 • 9

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Aspecten van de geologie Een kennismaking met de geologie Anders dan in buurlanden heeft geologie in het Nederlandse onderwijs een ondergeschikte plaats. We hebben dan ook geen indrukwekkende gebergten, uitgestrekte woestijnen, diepe kloven of ander opvallende landschapsvormen die zulke belangstelling kan aanwakkeren. Maar wel hebben we een nu sterk verminderde hoeveelheid aardgas met productieproblemen. En een sterk groeiende infrastructuur die toenemend ten koste gaat van natuurlandschappen. Ook zien reislustige Nederlanders in andere landen landschappen die geologische vragen oproepen. Dan is het nuttig toch iets van geologie te weten, al is het alleen maar om het dagelijkse nieuws te kunnen volgen.

In deze cursus kunt u op een toegankelijke manier tijdens vier separate bijeenkomsten kennis maken met de kernaspecten van de geologie. Tijdens de eerste bijeenkomst komen de geschiedkundige-, archeologische-, prehistorische- en natuurkundige aspecten van geologie aan de orde die uit de Verlichtingsnatuurfilosofie zijn voort­ gekomen. ‘s Middags kijken we naar de plaats van de mens op aarde. Op de tweede studiedag gaat het over Europa en de broksgewijze vorming daarvan als ‘schiereiland van Azië en ten slotte wordt de geschiedenis van olie en gas getraceerd.

Cursusnummer: 16ZG07 Docent Dr. Tom J.A. Reijers tjareijers@hetnet.nl Cursusvorm 2 dagen, 1 dag per week Data Maandag 30 mei en 6 juni 2016

Deze vier colleges met uiteenlopende onderwerpen zijn vooral bedoeld als introductie in de wereld van de geologie.

Tijd Zie programma

Programma

Cursusprijs € 105,-

Dag 1 - 30 mei 10.30-12.30 uur: Hoe ontstond geologie uit de natuurwetenschappen 14.00-16.00 uur: De ontwikkeling van de mens, die sterk onder de invloed blijkt te staan van de bewegingsprocessen van de aardkorst Dag 2 - 6 juni 10.30-12.30 uur: 'Verenigde Platen' van schiereiland Europa 14.00-16.00 uur: Van wonderolie tot schaliegas in Nederlands-Indië en Nederland

Uiterste inschrijfdatum 16 mei 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Groningen

Over de docent Dr. Tom Reijers studeerde geologie in Leiden, werkte wereldwijd 30 jaar als exploratie- en research geoloog voor Shell. Na pensionering (2000) begeleidde hij wereldwijd 116 expedities, geologische en culturele reizen, gaf hij gastlessen op middelbare scholen, en werd hij docent HOVO cursussen in Groningen, Emmen, Rolde, Leeuwarden, Zwolle, Utrecht, Leiden en Den Haag.

Afbeelding: De 'verenigde platen' van Europa

Studiegids zomer 2016 • 10

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Twee monumentale begraafplaatsen in de stad Groningen

Eeuwige 'rust' Wie over de Hereweg in de stad Groningen rijdt of over de zuidelijke ringweg, gaat er gemakkelijk aan voorbij: twee van de monumentale begraafplaatsen van de stad - de Zuiderbegraafplaats en het RK Kerkhof - liggen letterlijk wat in de luwte van het stadsgewoel.

Ze zijn beide, om uiteenlopende redenen, een bezoek meer dan waard.

De Rooms-Katholieke begraafplaats is bijna 150 jaar oud en vormt een bewijs voor de emancipatie van de katholieken in de tweede helft van de 19e eeuw. We komen er veel namen tegen van Groninger middenstanders, die voor een belangrijk deel katholiek waren. Maar ook de dichter Driek van Wissen vond er zijn laatste rustplaats, net als de kunstenaar F.H. Bach. De ooit oudste vrouw van Nederland, ‘opoe’ Tjadens, ligt er begraven - ze bereikte de gezegende leeftijd van 106 jaar - en verzetsman (en RK geestelijke) Reinier de Hosson rust hier.

Bijzonder is de kapel, die in 1879 op deze begraafplaats geopend werd: de architect daarvan was de bouwer van o.a. het Rijksmusum en het Centraal Station in Amsterdam, de Limburger Pierre Cuypers. Naast de kapel bevinden zich de graven van twee bisschoppen, mgr. Nierman en mgr. Möller, gade geslagen door het hier naartoe verplaatste, meer dan levensgrote beeld van Christus Koning, dat tot 1982 aan de Broerstraat stond. Tenslotte liggen hier ook de resten van degenen, die in en om de voormalige Martinuskerk (aan de Broerstraat) waren begraven.

Iets dichter bij het centrum van Groningen bevindt zich de Zuiderbegraafplaats, één van de twee begraafplaatsen die na de beruchte (cholera-? malaria?-)epidemie van 1826, waarbij circa tien procent van de bevoking het leven liet, werd ingericht. Qua opzet lijkt deze Zuiderbegraafplaats veel op de Noorderbegraafplaats, die aan het eind van de Moesstraat is gelegen: een breed en kaarsrecht middenpad met dwarspaden daarop uitkomend.

Zeer in het oog springt het grafmonument voor de familie Scholten, groot-industriëlen in Stad en Ommeland. Maar ook andere graven zijn een bezoek meer dan waard: zo is de echtgenote van een voormalige rector van de Latijnsche School er begraven, onder een prachtige, zij het helaas zwaar beschadigde steen maar we treffen er ook het graf aan van een politieagent, die door een onbekende vermoord werd (aan het begin van de vorige eeuw) en wiens nagedachtenis met een treffend gedicht wordt geëerd.

Cursusnummer: 16ZG08 Docent Drs. J.M.F. Borg Cursusvorm Kort college + wandeling Data Vrijdag 3 juni 2016 Tijd 13.00-ca. 16.30 uur Cursusprijs € 35,Uiterste inschrijfdatum 20 mei 2016 Bijzonderheden Minimaal 15, maximaal 30 deel‑ nemers, plaatsing op volgorde van inschrijving. Eigen vervoer naar de begraafplaatsen. Inclusief koffie/thee tijdens de pauze.

Programma Kort college gevolgd door een wandeling over De RK begraafplaats en de Zuiderbegraafplaats.

Over de docent Han Borg (1956) is historicus, en al vele jaren geïnteresseerd in Joodse begraafplaatsen in Stad en Ommeland. Hij publiceerde o.a. over de verdwenen Jodenkamp in de bundel Het Huis des Levens, over deze eerste Joodse begraafplaats in de stad Groningen.

Afbeelding: Le Travailleur (1940) Zuiderbegraaf‑ plaats. Ontwerp vermoedelijk Constantin Meunier. Groningen Ronn (Eigen werk) [Public domain], via Wikimedia Commons.

Studiegids zomer 2016 • 11

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Zwaargewichten uit de Duitse hedendaagse muziek

Stockhausen, Lachenman en Kagel De Duitse hedendaagse muziek is revolutionair, fascinerend en niet zelden onbegrepen. Deze cursus biedt een kennismaking met drie zwaargewichten, voor wie de uitdaging aan durft te gaan. Stockhausen, Lachenmann en Kagel, in een tijdsbestek van 7 jaar na elkaar geboren, kenden elkaar, bewonderden elkaar en gingen elk volstrekt een eigen weg.

Cursusnummer: 16ZG09

Programma

Docent Fie Schouten

College 1 - 2 juni - Karlheinz Stockhausen (1928-2008) Een groot deel van zijn leven besteedde Karlheinz Stockhausen het op muziek zetten van de dagen van de week en de uren van de dag. In vogelvlucht worden de opera ‘LICHT’ (7 dagen van de week) en de cyclus ‘KLANG’ (24 uren van de dag) behandeld. ‘Michaels Reise um die Erde’ en ‘HARMONIEN’ worden speciaal uitgelicht en deels live gespeeld.

College 2 - 9 juni - Helmut Lachenmann (1935) Helmut Lachenmann stelde de vraag: wat is muziek? Klanken, gebeurtenissen die na elkaar plaatsvinden? En: wat is schoonheid? Mede aan de hand van voorbeelden uit zijn oeuvre, met speciale aandacht voor zijn monumentale trio ‘Allegro Sostenuto’ voor klarinet/basklarinet, cello en piano, krijgt u inzicht in zijn antwoorden. Live hoort u het werk ‘Dal Niente’ voor solo klarinet.

College 3 - 16 juni - Mauricio Kagel (1931-2008) Mauricio Kagel, een Argentijn die naar Duitsland emigreerde, werd een groots creator van muziek met een sterke theatrale en vaak humoristische inslag. Hij haalde de musicus van zijn stoel. Het college is een reis door de tijd met onder meer ‘Der Eid des Hippokrates’, ‘Playback play’ en ‘Schattenklänge’ (live) voor solo basklarinet.

Cursusvorm 3 colleges met live uitvoeringen Data Donderdag 2, 9 en 16 juni 2016 Tijd 11.15-13.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Internetlinks voor thuis te beluisteren muziek.

Uiterste inschrijfdatum 19 mei 2016

Live uitvoeringen maken integraal deel uit van deze bijzondere cursus.

Studiebelasting: ca. 1 uur per week (luisteren).

De links voor te beluisteren muziek worden vooraf toegestuurd.

Over de docent Fie Schouten studeerde klarinet en basklarinet in Amsterdam. Zij is een gedreven ambassadeur van hedendaagse muziek en haar hoofdinstrument de basklarinet. Sinds 2013 is zij als docent verbonden aan het Groningse Prins Claus Conservatorium.

Fie Schouten, foto: Annelies van der Vegt

Studiegids zomer 2016 • 12

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Een zomerse cursus in genieten

De kracht van het nu Eckhart Tolle is een vermaarde schrijver, wiens boek ‘De kracht van het nu’ erg geliefd is. Toch is het niet eenvoudig om zijn boeddhistisch getinte tekst te lezen, en al helemaal niet om ernaar te leven. In deze driedaagse cursus bespreken we Tolles boek stap voor stap en leggen verbindingen met de praktijk. Zo kunt u meer ontdekken over de bijzondere kracht van het nu en het moment. Kortom: dit is een zomerse cursus in genieten.

Cursusnummer: 16ZG10 Het aantrekkelijke van De kracht van het nu is dat dit boek voor iedereen kansen biedt op meer levensvreugde. Leeftijd, mate van gezondheid, geld en omstandigheden doen er niet toe. Zoals Eckhart Tolle zegt: ‘Als je in plaats van tegen een situatie te reageren er één mee wordt, komt de oplossing uit de situatie zelf voort.’

Deze uitspraak en andere intrigerende opvattingen van Tolle nemen we in de cursus onder de loep. Met elkaar zullen we de opbouw van De kracht van het nu en Tolles soms lastige begrippen onderzoeken. Aan bod komt onder meer: welke technieken zijn er om weg te komen uit je verstand, en waarom is dat belangrijk? Wat is het pijnlichaam?

Wat zijn de poorten tot het Zijn, en waar kom je dan uit? En hoe staan zulke dingen in verband met het ervaren van ruimte, stilte en overgave? Verder zullen we prettige oefeningen uitproberen, en u krijgt beelden van Eckhart Tolle te zien.

Docent Dr. dr. Marianne Vogel m.m.vogel@hotmail.com Cursusvorm 3 werk/discussiecolleges Data Dinsdag 7, woensdag 8 en donderdag 9 juni 2016

In deze driedaagse is er volop tijd om met humor en een open houding van gedachten te wisselen. Het boek De kracht van het NU dient u zelf aan te schaffen en mee te nemen.

Tijd 11.00-14.00/15.30 uur

Programma

Cursusprijs € 100,-

1. Dinsdag 7 juni - 11.00-14.00 uur 2. Woensdag 8 juni - 11.00-15.30 uur 3. Donderdag 9 juni - 11.00-14.00 uur

Deze cursus is een herhaling van de cursus in de zomer van 2015

Cursusmateriaal Het boek De kracht van het NU dient u zelf aan te schaffen en mee te nemen (ISBN 90-202-8230-1). Let op: er is een verkorte versie in de handel met de titel ‘De kracht van het nu in de praktijk’. Dat is niet het juiste boek!

Uiterste inschrijfdatum 24 mei 2016 Bijzonderheden Minimaal 15, maximaal 20 deel‑ nemers, plaatsing op volgorde van aanmelding

Over de docent Marianne Vogel (1958) is persoonlijke coach en literatuurwetenschapper.

Naast haar advies- en coachpraktijk geeft ze cursussen en leesgroepen.

Marianne Vogel is gepromoveerd in de Letteren en in de Algemene Wetenschappen. Haar specialiteiten zijn literatuur- en cultuuranalyse, zingeving en creatieve omgang met problemen.

Studiegids zomer 2016 • 13

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Cultuur in het nieuws

Over identiteit, etniciteit en samenleven Deze actuele zomercursus is een vervolg op de inleidende cursus antropologie ‘In de Ban van de Betekenis’, maar kan ook worden gevolgd door nieuwe cursisten met kennis van maatschappij-en gedragswetenschappen en/of Filosofie. Tijdens deze intensieve cursus bespreken we vanuit antropologisch perspectief recente zaken uit het nieuws, die te maken hebben met identiteit, etniciteit en samenleven.

Elk college behandelt een actueel nieuwsbericht in relatie tot antropologische theorie.

Voorafgaand aan het college bestuderen de cursisten een wetenschappelijk artikel uit de syllabus.

De docent selecteert krantenberichten en filmfragmenten die tijdens het college worden behandeld. In het begin van elk college schetst zij op basis van de bestudeerde literatuur het theoretisch kader om het desbetreffende nieuwsbericht te kunnen bespreken vanuit antropologisch perspectief. Daarna is er ruim de tijd voor discussie, waarin we de literatuur en onze ervaringen en opvattingen op levendige wijze onder de loep nemen, gevolgd door een afsluitende beschouwing van de docent.

Tijdens de cursus exploreren cursisten concepten zoals identiteit en alteriteit, cultureel relativisme, authenticiteit, en de multiculturele samenleving. Tevens wordt er onderzocht hoe antropologie kan bijdragen aan brede publieke discussies en sociale verandering.

Cursusnummer: 16ZG11 Docent Dr. Elisabeth Moolenaar Cursusvorm 4 colleges Data Woensdag 8 t/m 29 juni 2016 Tijd 10.15-13.00 uur Cursusprijs € 95,-

Programma

Cursusmateriaal Syllabus. Deze wordt uitgereikt bij het eerste college. De cursusprijs is inclusief deze syllabus.

1. Cultureel relativisme en de multiculturele samenleving 2. Identiteit & etniciteit 3. Gebruiken & rituelen 4. Mensenrechten

Uiterste inschrijfdatum 25 mei 2016

Programma onder voorbehoud, mede afhankelijk van het actuele nieuws.

Over de docent Elisabeth Moolenaar heeft in Amsterdam en Boston antropologie gestudeerd, en onderzoek gedaan in de Verenigde Staten en China.

Ze is als Fulbright fellow gepromoveerd aan een Amerikaanse universiteit. Haar specialismen zijn immigrantengroepen, identiteit, etniciteit, gender en globalisering en transnationalisme.

Homepage: http://myvirtualanthrolab.wikispaces.com

Studiegids zomer 2016 • 14

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Gastvrijheid

We leven in een tijd waarin duizenden mannen, vrouwen en kinderen op de vlucht voor allerlei vormen van ellende (oorlogsgeweld, armoede, hongersnood) op onze deur kloppen.

Er wordt van ons gastvrijheid, ja liefde voor de vreemdeling verlangd. Vanzelfsprekend toch?

Of niet? In het seminar komen we te weten wat verschillende filosofen onder gastvrijheid verstaan en onderzoeken we in gesprekken de implicaties ervan voor onze eigen opvattingen.

Cursusnummer: 16ZG12

Programma Dinsdag 21 juni, 14.30-17.00 uur Gastvrijheid bij Jacques Derrida Inleiding: Jacques Derrida De deconstructie van discours (de orde van denken) gebeuren en gastvrijheid Bespreking: Jacques Derrida: Over gastvrijheid Woensdag 22 juni, 10.00-16.00 uur (met lunchpauze) Gastvrijheid in de Islam Inleiding: Islamitische filosofie. De wortels van de islamitische wijsbegeerte in de Griekse filosofie, de vroege christelijke mystiek en het soefisme.

Bespreking: De Koran / Al-Ghazali: Begin van de leiding.

Gastvrijheid in de Afrikaanse filosofie Inleiding: Afrikaanse filosofie ‘Sage philosophy’, het Ubuntu-denken en gemeenschapszin Bespreking: Henk Haenen: Ubuntu en Nelson Mandela Donderdag 23 juni, 10.00-15.00 uur (met lunchpauze) Gastvrijheid in het boeddhisme Inleiding: Boeddhisme Oosterse filosofie: zijnsverstaan, zijnsbesef en zijnshouding en de ontwikkelingen in het boeddhisme: van Boeddha tot Thich Nhat Hanh Bespreking: Dhammapadda / Thich Nhat Hanh: Het hart van Boeddha’s leer Gastvrijheid - afsluitend gesprek

Docent Drs. Jan Flameling Cursusvorm Driedaagse cursus, 5 dagdelen Data Dinsdag 21 juni t/m donderdag 23 juni 2016 Tijd Zie programma Cursusprijs € 225,Cursusmateriaal Syllabus, inbegrepen in de cursusprijs Uiterste inschrijfdatum 7 juni 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Haren.

Maximaal 25 deelnemers. Cursusprijs inclusief syllabus plus koffie/thee en eenvoudige lunch op dag 2 en 3.

Over de docent Jan Flameling (1950) is docent aan de Internationale Schol voor wijsbegeerte, geeft trainingen in morele oordeelsvorming aan (onder meer) apothekers en burgemeesters en organiseert denkvakanties in Griekenland en India.

Studiegids zomer 2016 • 15

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Mondriaan en De Stijl

In 1998 werd ter gelegenheid van het afscheid van de gulden de Victory Boogie Woogie (VBW) van Mondriaan aangekocht voor het toen astronomische bedrag van 40 miljoen dollar.

Achteraf lijken de Nederlanders daar gelukkig mee. Dit in tegenstelling tot de Amerikanen, die inmiddels beseffen dat ze een cruciaal schilderij in de ontwikkeling van ‘hun’ abstracte kunst zijn kwijtgeraakt. Mondriaan verbleef de laatste drie jaar van zijn leven in New York en dat luidde een nieuwe fase in van zijn werk, waarvan de VBW getuigt.

De belangstelling voor Mondriaan en De Stijl is de laatste jaren enorm toegenomen.

Het Gemeentemuseum in Den Haag heeft sinds kort een permanente tentoonstelling over De Stijl. De Stijl is een (Nederlandse) avant-garde beweging in het Interbellum die een nieuwe beeldtaal wilde ontwerpen voor een nieuwe samenleving. Die ontwerpen strekten zich uit over de complete leefomgeving van de mens. Het onlangs gerestaureerde Café L’Aubette in Straatsburg van Theo van Doesburg (e.a.) is daar een prachtig voorbeeld van.

Programma Leidraad in deze drie colleges is het leven en werk van Mondriaan. Daarbij bespreken we de belangrijkste kunstenaars en architecten van De Stijl zoals Theo van Doesburg, Bart van der Leck, J.J.P. Oud, Gerrit Rietveld, Georges van Tongerloo e.a. Accenten bij Mondriaan zijn: het ‘vroege’ versus het ‘moderne’ werk; het kubisme en Parijs; Mondriaan en De Stijl; de invloed van de theosofie; New York en de VBW en wat recent materieeltechnisch onderzoek betekent voor het inzicht in zijn werk. Verder kijken we naar de doorwerking van De Stijl-ideeën in de kunsten en de architectuur.

Over de docent Drs. J. Holtrop is kunsthistoricus en werkt(e) onder andere als tentoon­ stellingsmaker, criticus, schrijver en docent voor verschillende instellingen, zoals het HOVO vanaf 1996. Hij is gespecialiseerd in de relatie tussen beeldende kunst en het brein.

Cursusnummer: 16ZG13 Docent Drs. Johan Holtrop Cursusvorm 3 colleges Data Vrijdag 24 juni en 1 en 8 juli 2016 Tijd 13.15-15.15 uur Cursusprijs € 65,Cursusmateriaal Hand-outs

Afbeelding: Ciné-dancing in L’Aubette, Place Kléber, Strasbourg, ontworpen door Theo van Doesburg 1926-1927, gerestaureerd 1989-1994.

Foto: Jean-Claude Hatterer.

Studiegids zomer 2016 • 16

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Dromen

We dromen allemaal. Niet iedereen kan zich zijn dromen herinneren, maar we hebben ze wel.

Het gekke is dat we eigenlijk vrij weinig kennis hebben over dromen. Freud zorgde er voor dat de dromen weer volop in de belangstelling kwamen, maar sinds Freuds ‘Traumdeutung’ (1900) is het hersenonderzoek in een stroomversnelling geraakt. We willen, met de kennis van vandaag, bezig met het thema dromen.

Cursusnummer: 16ZG14 Wat zijn dromen? Hoe dacht men vroeger over dromen en wat vindt de wetenschap van vandaag de dag? Waarom zijn dromen noodzakelijk voor ons geestelijk evenwicht?

Hoe ervaren we dromen? Waarom weet de een niets van zijn dromen en kan de ander zich alles herinneren. Hoe komen de nachtelijke beelden in ons hoofd? Wat is het verschil tussen ziende en blinde dromers? En hoe zit het met ruiken, eten, bewegen in een droom? Wat zeggen dromen over ons? Wat is de relatie tussen gevoelens, ervaringen en dromen? Hoe verhoudt de droom zich tot de werkelijkheid?

Wat kunnen we met dromen? Geven dromen informatie en zo ja, welke ? Kun je dromen beïnvloeden en hoe werkt dat dan? Wat doen dromen? Leerprocessen in de slaap en het kunnen sturen van de droom.

Programma Maandagmiddag 27 juni, 14.15 tot 17.00 uur Wat zijn dromen?

Dinsdag 28 juni, 10.15-16.00 uur Hoe ervaren we dromen en wat zeggen dromen over ons?

Woensdagochtend 29 juni, 10.15 tot 13.00 uur Wat kunnen we met dromen?

Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm Driedaagse cursus Data Maandagmiddag 27, dinsdag 28 en woensdagochtend 29 juni 2016.

Tijd Zie programma Cursusprijs € 145,Cursusmateriaal Boek; Stefan Klein, Dromen. Ambo/ Anthos, 2015, ISBN 9789026331374 (zelf aanschaffen); daarnaast putten de docenten ook uit Douwe Draaisma’s De Dromenwever en het boek De egotunnel van Thomas Metzinger. Eventueel aanvullend cursusmateriaal wordt geplaatst op: www.maieutiek.nl Uiterste inschrijfdatum 13 juni 2016

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk.

De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving, cursusprijs inclusief koffie/thee en eenvoudige lunch op de tweede dag

Studiegids zomer 2016 • 17

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

De sociale intelligentie van dieren In de wetenschap vindt de afgelopen decennia veel nieuw onderzoek plaats naar de sociale intelligentie van dieren. Men dacht vroeger dat dieren niet in staat waren om te denken in termen van ‘een ander’. Sinds de cognitieve revolutie uit de jaren ‘70 van de vorige eeuw is dat beeld echter veranderd. We zien nu dat er allerlei boeiende studies plaatsvinden, die aangeven dat de sociale intelligentie van dieren behoorlijk groot is.

In deze cursus behandelen we deze onderzoeken. We beginnen bij zelfbewustzijn: in hoeverre is een dier in staat zichzelf te onderscheiden van de rest van de wereld? En waaraan herkennen dieren elkaar als individu? Dan behandelen we onderzoek op het gebied van sociaal leren: hoe leert een dier door de sociale observatie van een ander?

Zijn ze zelfs in staat om de handelingen van een ander te imiteren? Vervolgens gaan we in op de vele nieuwe onderzoeken op het gebied van ‘Theory of Mind’: in hoeverre is een dier in staat een ander mentale toestanden zoals zien, horen en weten toe te schrijven?

De meningen van wetenschappers lopen hierover uiteen, want mogelijk snapt een dier niets van de mentale toestanden van een ander en heeft het alleen regels geleerd op basis van het lezen van gedrag van een ander. We eindigen de cursus met de vraag in hoeverre dieren ook de gevoelsmatige toestanden van een ander begrijpen en of we dan ook vormen van empathisch gedrag bij dieren aantreffen. Na deze cursus bent U op de hoogte van de belangrijkste vraagstukken en ontdekkingen op het gebied van de sociale intelligentie van dieren. Allerlei dieren zullen aan bod komen tijdens de cursus, met een focus op de diersoorten waarvan de sociale intelligentie het meest onderzocht wordt: grote mensapen, dolfijnen, olifanten, honden, ratten en kraaiachtigen.

Programma 1. Zelfbewustzijn en herkenning van individuen Om enig begrip van de ander te kunnen hebben moet een dier onderscheid kunnen maken tussen zichzelf en de rest van de wereld. In dit college behandelen we het wetenschappelijk onderzoek naar zelfbewustzijn bij dieren. Aan bod komen de spiegel­proeven en onderzoek naar metacognitie bij dieren. Vervolgens kijken we naar de herkenning van individuen door dieren. Hoe onderscheiden dieren hen bekende individuen en hoe lang blijven ze zich deze dieren nog herinneren?

Cursusnummer: 16ZG15 Docent Dr. Esteban Rivas Cursusvorm 4 colleges Data Dinsdag 28 juni t/m 19 juli 2016 Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 85,Uiterste inschrijfdatum 14 juni 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Haren

2. Sociaal leren, cultuur en samenwerking In dit college bekijken we wat dieren leren door sociale observatie van een ander.

We behandelen welke dieren in staat zijn tot het imiteren van de handelingen van een ander. Ook gaan we in op de vraag of dieren ook cultuur hebben, in de zin dat er specifieke gedragstradities bestaan bij verschillende geografisch gescheiden groepen dieren? En wat zien we aan samenwerking bij dieren? Welke dieren maken coalities en allianties met groepsgenoten? En is er sprake van een echte arbeidsverdeling bij bijv. de gezamenlijke jacht?

Over de docent Dr. Esteban Rivas studeerde psychologie in Utrecht en filosofie in Amsterdam. Hij promoveerde in 2003 aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een onderzoek over de beroemde gebarende chimpansees.

Hij is eigenaar van de educatieve instelling het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap. Esteban Rivas gaf al eerder HOVO-cursussen, zowel bij de Senioren Academie als bij HOVO Amsterdam. http://diereninfilosofieenwetenschap.wordpress.com

Studiegids zomer 2016 • 18

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Stofstormen en oceanen

Rivieren brengen modder zeewaarts- maar stofstormen uit woestijnen waaien ook enorme hoeveelheden stuifklei in zee. Alleen al de Sahara brengt op deze wijze jaarlijks 182 miljoen ton stof naar de Atlantische oceaan, in een brede strook ruwweg langs de evenaar.

Tijdens de IJstijd waren die stormen zelfs zo heftig dat zand uit Marokko op Tenerife terechtkwam (waardoor de blonde stranden aan de oostkust van dit eiland ontstonden).

De zee wordt met dat stof voedselrijker en de zeebodem wordt opgehoogd, maar er zijn ook zeedieren waarvan de kieuwen stof slecht verdragen.

Het KNIOZ op Texel organiseerde een drietal grote oceaanexpedities, om de rol van dit stof ook in verband met klimaatstudies te onderzoeken. Dit voorjaar vindt er een laatste vaartocht plaats, met de James Cook uit Southampton en een internationale groep onderzoekers . Bioloog Jaap de Boer en geoloog Prof. Bert Boekschoten nemen deel aan deze onderzoekstocht dit voorjaar.

Tijdens deze zomercursus wordt een eerste verslag van hun belevenissen gegeven. Naast het college gaan we een dag op stap naar het Koninklijk Instituut Onderzoek der Zee op Texel.

Cursusnummer: 16ZG16 Docenten Prof. dr. G.J. Boekschoten Drs. J.H. (Jaap) de Boer g.j.boekschoten@vu.nl Cursusvorm College + excursie Data Maandag 4 juli college Woensdag 6 juli excursie Tijd College 11.15-13.00 uur Excursie ca. 9.30-17.30 uur Cursusprijs â‚Ź 107,50 Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 20 juni 2016 Bijzonderheden Cursusprijs inclusief bus GroningenDen Helder, veerboot naar Texel en eenvoudige lunch tijdens de excursiedag. Minimaal 20 deelnemers.

Over de docent Professor Bert Boekschoten is emeritus hoogleraar paleontologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij heeft ruime zeegaande ervaring, maar onderzoekt ook de versteende bodems van lang geleden drooggevallen oceanen.

Afbeelding: de 'James Cook'

Studiegids zomer 2016 • 19

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Ben ik mijn lijf?

De huidige wetenschap leert ons dat de scheiding lichaam-geest, die we sinds Descartes veronderstellen, niet bestaat. Toch ervaren we die scheiding wel. We kennen allemaal die momenten waarop je iets wilt dat je lijf niet meer kan, maar misschien wel gekund heeft.

Dan ervaar je de scheiding lichaam-geest heel duidelijk.

In een tijd waarin het lichaam maakbaar lijkt, maar toch ten prooi is aan de tand des tijds en waarin vervangbare onderdelen deel uitmaken van wie wij in de spiegel zien, doet de vraag zich voor: ‘op welke wijze ben ik in dat lichaam aanwezig?’

Filosofen hebben lange tijd gedaan alsof het denken (de geest) slechts gebruik maakte van het lichaam. Die opvatting lijkt achterhaald. Op dit moment gaat de wetenschap er van uit dat de geest een product is van materiele processen in met name het brein.

Hoogste tijd dus om eens stil te staan bij de relatie ‘lichaam-geest’.

Jenny Slatman (fysiotherapeut en filosoof ) heeft een goed leesbaar boekje geschreven over hoe wij denken over ons lichaam, welke rol medische ingrepen hebben op ons lichaam en hoe ons lichaam en ons denken elkaar beïnvloeden. Haar denken is gebaseerd op Merleau- Ponty en Nancy, twee filosofen die al vroeg de relatie lichaamgeest onderzochten. Daarnaast maakt ze gebruik van inzichten uit de hedendaagse neurowetenschappen.

Deze cursus geeft alle aanleiding om zelf op een nieuwe manier naar de eigen verhouding lichaam-geest te kijken.

Programma Maandagmiddag 4 juli, 14.15 tot 17.00 uur De relatie lichaam - geest in de moderne filosofie.

Dinsdag 5 juli, 10.15-16.00 uur Zelfervaring en lichaam. Hoe verhoudt zich de theoretische opheffing van de scheiding lichaam-geest, tot de praktische ervaring van een scheiding lichaam geest als in; “ík wil wel, maar mijn lijf wil niet mee”.

Woensdagochtend 6 juli, 10.15 tot 13.00 uur Het lichaam als voelend en gevoeld ( leib en korper), nieuwe relaties tot ons lichaam en de rol van techniek daarin.

Over de docenten Drs. Petra Bolhuis en drs. Theo Meereboer studeerden filosofie aan de RUG. Zij geven ook hun colleges bij de Senioren Academie gezamenlijk.

De mens en het menselijk gedrag in de samenleving staan centraal in de cursussen van dit filosofen-echtpaar. Bolhuis en Meereboer zijn al vele jaren als docent bij de Senioren Academie en diverse andere hovo-instellingen in Nederland werkzaam.

Cursusnummer: 16ZG17 Docenten Drs. Petra Bolhuis Drs. Theo Meereboer p.bolhuis@maieutiek.nl Cursusvorm Driedaagse cursus Data Maandag 4 t/m 6 juli 2016.

Tijd Zie programma Cursusprijs € 145,Cursusmateriaal Jenny Slatman, Vreemd lichaam, Ambo Amsterdam, 2008 (zelf aanschaffen). Eventueel aanvullend cursusmateriaal wordt geplaatst op: www.maieutiek.nl Uiterste inschrijfdatum 20 juni 2016 Bijzonderheden Maximaal 25 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Cursusprijs inclusief koffie/thee en eenvoudige lunch op dag 2.

Afbeelding: ‘Femme qui marche’, Giacometti, Tate Modern, foto: Marie-Lan Nguyen

Studiegids zomer 2016 • 20

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Art Nouveau in Groningen

In dit seizoen straalt het centrum van Groningen u tegemoet in al haar architecturale verschijningsvormen. Na een college over Art Nouveau in West- Europa gaat u de volgende dag de stad in om de Art Nouveau architectuur in het centrum van Groningen te bewonderen.

De cursus begint met een lezing over de Art Nouveau in West-Europa op het gebied van architectuur en beeldende kunst. Het ontstaan, de verspreiding, de kenmerken en de vertegenwoordigers zullen worden behandeld, geïllustreerd met beeldmateriaal. Daarbij komen de volgende landen en architecten aan bod: Victor Horta en Henry van de Velde voor België, H.P. Berlage voor Nederland, H. Guimard voor Frankrijk, C.R. Mackintosh e.a. voor Schotland, J.M. Olbrich voor Oostenrijk en A. Gaudi voor Spanje.

De Art Nouveaustijl bereikte na 1900 ook Nederland en werd in Groningen voornamelijk als decoratie toegepast. Kenmerkend daarvoor zijn de vloeiende lijnen en asymmetrische opbouw van de gevels met materialen als giet- en smeedijzer, glas, geglazuurde dakpannen, baksteen, kleurrijke tegeltableaus en prachtig getinte glas-in-loodvensters.

De stadswandeling op dag twee zal u onder meer voeren langs woonhuizen, bedrijfspanden en winkels in het centrum, zoals Huize Tavenier en villa Heymans aan de Ubbo Emmiussingel, gebouw Nieuwsblad van het Noorden, winkelpanden in de Herestraat, Oude Ebbingestraat en Oosterstraat.

Programma In deze cursus beschouwen we Groningen als een artefact, een complexe compositie van bouwkunst en cultuur, die voortdurend groeit, verandert en de stadshistorie toont in al haar betekenislagen. Architectuur en beeldende kunst dragen mede dat culturele erfgoed uit, vormen haar imago en daarin ontmoet u de identiteit van Groningen.

Dinsdag 12 juli: College van 14.00 tot 16.00 uur Art Nouveau in West Europa

Cursusnummer: 16ZG18 Docent Drs. Miranda van Gelderen Cursusvorm Lezing + stadswandeling Data Dinsdag 12 en woensdag 13 juli 2016 Tijd Zie programma Cursusprijs € 55,Uiterste inschrijfdatum 28 juni 2016 Bijzonderheden Minimaal 15, maximaal 30 deelnemers, cursusprijs inclusief koffie/thee tijdens de stadswandeling

Woensdag 13 juli: Stadswandeling van 14.00 - ca. 16.30 uur Art Nouveau architectuur in het centrum van Groningen De wandeling start bij de ‘Villa met kantoor’ van architect P.M.A. Huuman, Emmaplein 6.

Koffie/theepauze in het Land van Kokanje in de Oude Boteringestraat.

Over de docent Drs. Miranda van Gelderen is kunsthistorica, doceert kunstgeschiedenis, architectuurgeschiedenis en archeologie aan diverse onderwijsinstellingen, geeft lezingen en begeleidt stadswandelingen en excursies. Speciale aandachtsgebieden: algemene kunstgeschiedenis, 17de eeuwse schilderkunst Noordelijke Nederlanden, materieel onderzoek van kunstvoorwerpen, beeldhouwkunst, Byzantijnse- en islamitische beeldende kunst en architectuur.

Nieuwsblad-gebouw, Gedempte Zuiderdiep, foto: Henk Mans

Studiegids zomer 2016 • 21

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Suite - Concerto Grosso - Soloconcert - Symfonia

Klassieke muziek: daar heb je oren naar!

Luisteren naar muziek gaat over het spitsen van de oren. Hoe heb je leren luisteren en wat hoor je dan? Vraagt luisteren naar muziek veel kennis en emotie? Hoe leer je composities herkennen?

Hoe herken je de tijdgeest van de compositie? Hoe kun je horen wat de componist heeft opgeschreven? Hoe herken je het handschrift van de componist? Is symfonische muziek altijd bij de tijd of juist zijn tijd een stuk vooruit? Bepaalt de dirigent de klankkleur of zijn het toch de musici van het orkest? Wanneer noemen wij een uitvoering goed of slecht?

Deze en nog vele andere vragen wachten op antwoorden die wij met elkaar gaan ontdekken.

Vier bijeenkomsten van twee uur muziek. Om te luisteren, te leren en te genieten. Omdat je oren hebt naar de dansritmes die zijn uitgegroeid tot meervoudig bezette orkestwerken, die zich weer hebben gesplitst in concerten voor instrument en orkest en in zelfstandige symfonieën.

Cursusnummer: 16ZG19 Docent Huub van ‘t Hek Cursusvorm 4 colleges Data Dinsdag 19 juli t/m 9 augustus 2016

Programma Symfonische muziek heeft zich kunnen ontwikkelen door: - het ritme van de dans - de verbeterende klankkleur van de strijk- blaas- en slaginstrumenten - de altijd alles bepalende tijdgeest - de grenzeloze creativiteit van de mens en zijn omgeving We volgende deze ontwikkelingen, aan de hand genomen door een groot aantal componisten.

College 1 - Suites - Lully (1632 - 1687) - Purcell (1659 - 1659) - Rameau (1683 - 1764) - JS Bach (1685 - 1750)

College 3 - Soloconcerten - Vivaldi (1674 - 1741) - CPE Bach (1701 - 1788) - Mannheim II (1745 - 1801) - Mozart (1756 - 1791)

College 2 - Concerti Grossi - Corelli (1653 - 1713) - A. Scarlatti (1660 - 1725) - Händel (1685 - 1759) - Mannheim I (1717 - 1757)

Bijeenkomst 4 - Symphoniae - Haydn (1732 - 1809) - Beethoven (1770 - 1827) - Mendelssohn (1809 - 1847) - Mahler (1860 - 1911)

Tijd 13.00-15.00 uur Cursusprijs € 85,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 5 juli 2016

Over de docent Huub van 't Hek (1947), operaspecialist en muziekhistoricus. Klassieke muziek toont geschiedenis, kanaliseert het gevoelsleven, begeleidt de emancipatie. Tastbaar, voelbaar, hoorbaar. Opera begeleidt veranderingsprocessen. Van de tijd en de tijdgeest. Van het individu en het collectief. Van het gevoel en het inzicht. Opera is de mooiste vorm van muziektheater. Omdat de mens zelf is verheven tot metafoor.

In de cursus(sen) worden tekst, beeld en muziek voor u als het ware gedecodeerd. Tastbaar, voelbaar, hoorbaar. Homepage: www.hektic.nl

Studiegids zomer 2016 • 22

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Filosofische onderzoekingen

Ludwig Wittgenstein De hedendaagse filosofie dankt haar aanzien in belangrijke mate aan de inspirerende ideeën van de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951). Wat deze markante en excentrieke denker bovenal kenmerkt is de belangstelling voor de betekenis van de taal voor onze opvattingen over de werkelijkheid. Daarmee is hij een van de voornaamste representanten van de zogenaamde ‘linguistic turn’, de talige wending, die zo typerend is voor de wijsbegeerte van de twintigste eeuw.

Sinds Wittgenstein is het nadenken over filosofische problemen onlosmakelijk verbonden met reflectie op de rol van de taal. In zijn eigen woorden: “De filosofie is een strijd tegen de beheksing van ons verstand door de middelen van onze taal”.

Er bestaat een duidelijk verschil tussen de ‘vroege’ en de ‘late’ Wittgenstein. Het is dan ook gebruikelijk in zijn wijsgerige ontwikkeling twee perioden van elkaar te onderscheiden.

De Tractatus logico-philosophicus is het enigmatische hoofdwerk van de jonge Wittgenstein, het enige boek ook dat tijdens zijn leven (in 1921) werd gepubliceerd. In zeven hoofdstellingen en een veelvoud aan substellingen bespreekt hij de verhouding tussen denken, taal en werkelijkheid, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de logica.

Gedurende de jaren ‘30 en ‘40 vond een heroriëntatie plaats, die culmineerde in de fragmentarische Philosophische Untersuchungen (1953). In dit postuum verschenen boek, ook wel Wittgensteins tweede hoofdwerk genoemd, treft men in de vorm van een verzameling losse paragrafen zijn latere, originele en invloedrijke filosofische bespiegelingen aan.

Programma Deze cursus beoogt een kennismaking met Wittgensteins 'Philosophische Untersuchungen'. Aan de hand van de Nederlandse vertaling van dit werk zullen de hoofdthema’s daarvan worden besproken en uitgelegd. Daarbij zal tevens aandacht worden besteed aan de wijze waarop de latere opvattingen van Wittgenstein contrasteren met zijn eerdere ideeën zoals verwoord in de Tractatus.

Cursusnummer: 16ZG20 Docent Drs. Arend Klaas Jagersma Cursusvorm 5 hoorcolleges Data Dinsdag 2 t/m 30 augustus 2016 Tijd 15.15 - 17.00 uur Cursusprijs € 110,Cursusmateriaal Wittgenstein, Filosofische onderzoekingen, Boom, 2010 e.v. (zelf aanschaffen) Uiterste inschrijfdatum 19 juli 2016 Bijzonderheden Naast de wekelijkse colleges vergt deze cursus enkele uren zelfstudie per week

Over de docent Drs. Arend Klaas Jagersma (1970) studeerde filosofie in Amsterdam en is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit te Groningen. Daarnaast is hij werkzaam als zelfstandig onderzoeker en docent filosofie en verbonden aan meerdere HOVO-instellingen.

Studiegids zomer 2016 • 23

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Groningen Zomer

Beroemde gedichten van Goethe

Goethe-Gott-Natur “Und es ist das ewig Eine das sich vielfach offenbart.”

Zijn leven lang heeft Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) gedichten geschreven, waarin hij zijn levensgevoel rechtstreeks tot uiting kon brengen: een gedicht moest volgens hem niet rationeel bedacht zijn, maar spontaan en intiem als een ademtocht.

Cursusnummer: 16ZG21

Aldus ontstond, naast monumentale werken als Faust en Wilhelm Meister, een geniaal poëtisch oeuvre dat nog altijd leest alsof het gisteren is geschreven: van het beroemde, verstild-harmonieuze ‘Über allen Gipfeln ist Ruh’, de romantische Mignon-liederen (o.a.

‘Kennst du das Land?’) en het spookachtige ‘Erlkönig’ tot het dramatische ‘Gretchen am Spinnrade’, waarin het naïeve burgermeisje Gretchen uitgroeit tot een grootse, tragische vrouwengestalte.

Docent Drs. Michiel Hagdorn info@michielhagdorn.nl

Goethe-Gott-Natur Een bijzonder accent komt te liggen op het thema ‘Goethe-Gott-Natur’: behalve dichter was Goethe immers ook natuuronderzoeker en bezat hij een sterke, zij het onorthodoxe religiositeit. Deze drie aspecten integreerde hij in een visie, waarin hij de mens, de natuur en God in samenhang en harmonie voorstelde, als een fundamentele en alomvattende eenheid. Daarbij werd hij onder meer geïnspireerd door de filosofie van Baruch de Spinoza, die grote indruk op hem maakte: “Ik vond hier een tot rust brengen van mijn hartstochten, het was mij alsof zich hier een groots en weids uitzicht opende over de zinnelijke en zedelijke wereld.”

Data dinsdag en donderdag 23, 25 en 30 augustus en 1 september 2016

Programma De cursus wordt opgeluisterd door een aantal muzikale toonzettingen van Goethes gedichten, vooral van zijn tijdgenoten Franz Schubert en Robert Schumann.

Cursusvorm Vier colleges, twee colleges per week

Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs € 95,Cursusmateriaal Reader met de behandelde gedichten en een korte inleiding. Verkrijgbaar bij de docent (€ 9,-). Voor wie graag alle gedichten van Goethe bezit, is de uitgave van Erich Trunz (Goethe, Gedichte, Beck Verlag, ISBN 978-3406-55248-9) een zeer voordelige keuze.

Uiterste inschrijfdatum 9 augustus 2016

Over de docent Drs. Michiel Hagdorn is literatuurwetenschapper, gespecialiseerd in Duitse literatuur, muziek en (cultuur)geschiedenis. Hij heeft vele cursussen en lezingen verzorgd over o.a. de Romantiek, Johan Wolfgang von Goethe, Thomas Mann, Franz Kafka, Günther Grass, Richard Wagner, Heinrich Heine en literatuur tijdens de Weimar Republiek.

Afbeelding: Goethe, door Georg Melchior Kraus, Wikimedia Commons

Studiegids zomer 2016 • 24

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Zomer

Autobiografisch schrijven

Wegens grote belangstelling: zomercursus autobiografisch schrijven in Friesland.

In deze cursus krijgt u opdrachten die helpen herinneringen naar boven te halen. U leert zo schrijven dat uw teksten interessant worden voor anderen. U krijgt adviezen waardoor u uw verhalen kunt ordenen. In een kleine groep krijgt uw tekst persoonlijke aandacht. Zo leert u niet alleen door te schrijven, maar ook door de reactie van uw mede-cursisten en de docent.

Veel mensen schrijven voor hun plezier. Ze schrijven een dagboek, een gelegenheids­ gedicht, fantasieverhaal, reisnotities of hun levensgeschiedenis. Zij schrijven om gedachten te ordenen, levenservaringen vast te leggen, invallen te volgen of om hun verbeelding te prikkelen.

Doe mee en schrijf uw persoonlijke verhaal. U krijgt opdrachten en technische aan­ wijzingen. Tijdens de cursusbijeenkomsten leest u uw tekst voor. Zo krijgt u direct van uw publiek te horen hoe uw tekst overkomt. Cursisten ervaren dat als zeer leerzaam.

U gaat elke week met een nieuwe opdracht naar huis.

Cursusnummer: 16ZF01 Docent Marleen Diepeveen marleendiepeveen@home.nl Cursusvorm 6 werkcolleges Data Dinsdag 17 mei t/m 21 juni 2016 Tijd 10.30 - 13.00 uur Cursusprijs € 130,Uiterste inschrijfdatum 3 mei 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Leeuwarden.

Maximaal 12 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Marleen Diepeveen is docent Nederlands. In 1992 haalde zij aan de Schrijversvakschool in Amsterdam haar bevoegdheid voor docent schrijven. Ze gaf schrijfcursussen in Kampen, Zwolle en Hardenberg en was jarenlang verbonden aan de Schrijversschool Groningen.

Studiegids zomer 2016 • 25

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Zomer

Levensfilosofische vraagstukken Wat maakt ons leven goed, geslaagd, zinvol? En welke vrijheid hebben we om het beter, geslaagder, zinvoller te maken? In dit college staat de vraag naar het goede leven centraal. Die vraag is juist in onze tijd interessant en prangend geworden. Want we moeten zelf onze weg vinden in een wereld waarin richtingaanduidingen hun vanzelfsprekendheid hebben verloren.

De vraag naar het goede leven staat centraal in de deugdethiek en de filosofie van de levenskunst. Juist nu is zij relevant. Omdat we onze identiteit en bestemming niet meer ontlenen aan een vastomlijnd sociaal milieu, moeten we in toenemende mate onze eigen weg vinden. Maar in de moderne wirwar van wegen en mogelijkheden is juist dat geen makkelijke opgave. Hoe geven we op een vruchtbare manier invulling aan onze vrijheid?

Deze vraag kan niet in abstracto worden beantwoord; zij vraagt om een concreet antwoord, dat ieder mens met het gaan van zijn of haar eigen (levens)weg zelf nog moet geven.

Maar filosofie kan wel handreikingen bieden en belangrijke vragen levend houden. In dit college staan we stil bij wat denkers van vroeger en nu te zeggen hebben over thema’s die voor ons allen relevant zijn, zoals eenzaamheid en vriendschap, wonen en reizen, gezondheid en de dood. Bij de verkenning van deze thema’s wordt telkens duidelijk dat ons leven is ingebed in een sociale context en een moderne cultuur, die onze vrijheid onder druk kunnen zetten, maar een zinvolle invulling daarvan ook mogelijk maken.

Programma 1. Inleiding: geluk en zin Is een gelukkig leven een zinvol leven? Maar wat verleent ons leven zin? Waar vragen we naar wanneer we naar de zin van ons leven vragen? Wat zegt het over ons wanneer we ons laten raken door die vraag? En wat voor soort antwoord is daarop (nog) mogelijk?

2. Eenzaamheid en vriendschap Voor een gelukkig, zinvol bestaan lijken we aangewezen op anderen. Tegelijk benadrukken sommige denkers dat we slechts als ‘vrienden van de eenzaamheid’ onze vrijheid en menselijkheid bewaken. Over wat voor soort eenzaamheid gaat het hier? En hoe verhoudt die eenzaamheid zich tot vriendschap?

3. Werk en vrijheid Werk is in de moderniteit steeds belangrijker geworden voor ons gevoel van zelfontplooing. Tegelijk beperken carrière, status en rendement soms onze aandacht voor waardevolle praktijken en een persoonlijke levenswandel. Wat betekent werk voor ons?

Onder welke voorwaarden blijft ‘werken’ een betekenisvolle praktijk?

4. Gezondheid en de dood In onze tijd lijken gezondheid, vitaliteit, eeuwige jeugd soms doel op zich te worden.

Is dat ongezond? Vluchten we zo voor veroudering en de dood? Zou het besef van onze sterfelijkheid iets kunnen bijdragen aan het goede leven?

5. De kunst van het wonen en reizen We vergeten doorgaans dat we iedere dag van een bepaalde plek in de wereld vertrekken en ergens naar terugkeren. Maar wat betekent het eigenlijk om (goed) te wonen? Hoe wordt ons wonen door onze toenemende mobiliteit en reislust beïnvloed? Meer in het algemeen: zijn we als mens niet pas op onze plek zolang we ook nog onderweg zijn?

Cursusnummer: 16ZF02 Docent Drs. Bas Nabers Cursusvorm 5 colleges met ruimte voor discussie Data Vrijdag 27 mei t/m 24 juni 2016 Tijd 10.30-13.00 uur Cursusprijs € 102,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 13 mei 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Leeuwarden.

Maximaal 30 deelnemers, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Bas Nabers studeerde geschiedenis en filosofie in Groningen, Tübingen en Berlijn. Na een kort verblijf als gids in de wildernis van Fins Lapland, gaf hij onder andere les aan de Rijksuniversiteit Groningen en De Vrije Academie, Amsterdam.

Studiegids zomer 2016 • 26

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Zomer

Een kennismaking met de geologie

Aspecten van de geologie Anders dan in buurlanden heeft geologie in het Nederlandse onderwijs een ondergeschikte plaats. We hebben dan ook geen indrukwekkende gebergten, uitgestrekte woestijnen, diepe kloven of ander opvallende landschapsvormen die zulke belangstelling kan aanwakkeren. Maar wel hebben we een nu sterk verminderde hoeveelheid aardgas met productieproblemen. En een sterk groeiende infrastructuur die toenemend ten koste gaat van natuurlandschappen. Ook zien reislustige Nederlanders in andere landen landschappen die geologische vragen oproepen. Dan is het nuttig toch iets van geologie te weten, al is het alleen maar om het dagelijkse nieuws te kunnen volgen.

In deze cursus kunt u op een toegankelijke manier tijdens vier separate bijeenkomsten kennis maken met de kernaspecten van de geologie. Tijdens de eerste bijeenkomst komen de geschiedkundige-, archeologische-, prehistorische- en natuurkundige aspecten van geologie aan de orde die uit de Verlichtingsnatuurfilosofie zijn voortgekomen. Daarna staat de plaats van de mens op de aarde centraal. Op de tweede studiedag gaat het over Europa en de broksgewijze vorming daarvan als ‘schiereiland van Azië’ en ten slotte wordt de geschiedenis van olie en gas getraceerd.

Cursusnummer: 16ZF03 Docent Dr. Tom J.A. Reijers tjareijers@hetnet.nl Cursusvorm 2 dagen, 1 dag per week Data Dinsdag 31 mei en 7 juni 2016

Deze vier colleges met uiteenlopende onderwerpen zijn vooral bedoeld als introductie in de wereld van de geologie.

Tijd Zie programma

Programma

Cursusprijs € 105,-

Dag 1 - 31 mei 10.30-12.30 uur: Hoe ontstond geologie uit de natuurwetenschappen.

14.00-16.00 uur: De ontwikkeling van de mens, die sterk onder de invloed blijkt te staan van de bewegingsprocessen van de aardkorst.

Dag 2 - 7 juni 10.30-12.30 uur: 'Verenigde Platen' van schiereiland Europa.

14.00-16.00 uur: Van wonderolie tot schaliegas in Nederlands-Indië en Nederland.

Uiterste inschrijfdatum 16 mei 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Leeuwarden.

Over de docent Dr. Tom Reijers studeerde geologie in Leiden, werkte wereldwijd 30 jaar als exploratie- en research geoloog voor Shell. Na pensionering (2000) begeleidde hij wereldwijd 116 expedities, geologische en culturele reizen, gaf hij gastlessen op middelbare scholen, en werd hij docent HOVO cursussen in Groningen, Emmen, Rolde, Leeuwarden, Zwolle Utrecht, Leiden en Den Haag.

Afbeelding: De 'verenigde platen' van Europa

Studiegids zomer 2016 • 27

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Friesland Zomer

Jeroen Bosch en zijn tijd

In 2016 is het 500 jaar geleden, dat Jeroen Bosch overleed. Dat feit is aanleiding voor diverse activiteiten rond de kunstenaar, waarvan de tentoonstelling in het Noord-Brabants Museum in Den Bosch de belangrijkste is. Jeroen Bosch woonde er zijn leven lang en realiseerde een markant oeuvre, dat tot de dag van nu de bewondering en verbazing van velen wekt.

De tentoonstelling in Den Bosch geeft de bezoeker een unieke kans om werken van Jeroen Bosch uit diverse musea over de hele wereld naast en bij elkaar te zien. Recent onderzoek in het kader van de tentoonstelling wierp nieuw licht op inhoud en betekenis van deze raadselachtige schilder.

Cursusnummer: 16ZF04

De tentoonstelling in Den Bosch wordt op 8 mei gesloten. Maar dat betekent niet dat het werk van Jeroen Bosch daarmee minder interessant is geworden of dat het werk niet meer te zien zal zijn (al moet u er nu misschien iets meer moeite voor doen).

Cursusvorm 2 colleges

Programma In twee colleges bekijken we de belangrijkste werken van Jeroen Bosch. Zijn oeuvre is beperkt. Veel is verloren gegaan. Maar zijn belangrijkste werken getuigen nog steeds van een uitzonderlijke verbeeldingskracht, met een voorkeur voor het abnormale, het slechte, het duivelse. We bekijken verder werk van tijdgenoten, een context waarbinnen Bosch maar heel gedeeltelijk lijkt te passen.

In de colleges, die immers na afloop van de tentoonstelling worden gegeven, zullen de voorlopige resultaten van het onderzoek naar het oeuvre van Bosch worden meegenomen

Docent Drs. M.L. (Loes) Rotshuizen

Data Dinsdag 7 en 14 juni 2016 Tijd 14.00-16.00 uur Cursusprijs â‚Ź 40,Cursusmateriaal Hand-outs Uiterste inschrijfdatum 24 mei 2016 Bijzonderheden Deze cursus wordt gegeven in Leeuwarden.

Voor deze cursus zijn nog enkele plaatsen beschikbaar, plaatsing op volgorde van inschrijving.

Over de docent Loes Rotshuizen studeerde kunstgeschiedenis in Amsterdam (VU) en Parijs (Sorbonne). Zij doceerde kunst- en cultuurgeschiedenis aan de Lerarenopleiding Beeldende Kunst en Vormgeving aan NHL Hogeschool in Leeuwarden. Zij trad op als (mede)curator van beeldententoonstellingen in het park Vijversburg bij Leeuwarden. Daarnaast was en is zij nog steeds actief als docente binnen het HOVO in Noord-Nederland, met als standplaats Leeuwarden.

Afbeelding: De Marskramer, Jeroen Bosch, ca.

1494-1516; Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam (Google Art Project).

Studiegids zomer 2016 • 28

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijven

o De heer

o Mevrouw

Geboortejaar:

Datum:

Naam en voorletter(s): Straat en huisnr.: Postcode en plaats: Telefoon privé:

Telefoon werk:

E-mail:

Schrijft zich in voor de volgende cursus(sen) (Cursuscode vermelden s.v.p., bijv. 16ZG07 of 16ZF04): code: code: code: Dit is mijn eerste cursus bij de Senioren Academie

o ja

o nee

Bijzonderheden:

Betaling Ik machtig hierbij de Senioren Academie om het totaal verschuldigde bedrag in de weken rondom de aanvang van de cursus(sen) af te schrijven van mijn giro-/bankrekening. Let op: alleen het volledige IBAN-rekeningnummer opgeven! U kunt dit terugvinden op uw bankafschrift, of op de website van uw bank. Het IBAN-rekeningnummer bestaat uit 18 tekens.

Rekeningnummer (IBAN): 





































ten name van:

o Ik maak bezwaar tegen een machtiging en wil graag een factuur ontvangen (€ 5,- administratiekosten bij toezending van factuur) o Ik maak bezwaar tegen vermelding van mijn adresgegevens op de deelnemerslijst

Kortingsmogelijkheden o Ik heb recht op een inkomenskorting van:

% en stuur bewijs hiervan mee

o Ik ben donateur van de Stichting Steunfonds Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe Handtekening:

Zomer 2016

U kunt zich ook via onze website: www.hovoseniorenacademie.nl opgeven. Zie op de website de link rechtsboven: inschrijven.

Formulier per post sturen naar: Senioren Academie, Postbus 72, 9700 AB Groningen.

Formulier inleveren: Senioren Academie, Oude Boteringestraat 34, Kamer 0014, Groningen.

Indien gesloten kunt u het formulier in de bus bij het secretariaat deponeren.

Studiegids zomer 2016 • 29

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Studiegids zomer 2016 • 30

Senioren Academie Groningen - Friesland - Drenthe

Inschrijfprocedure Inschrijving geschiedt bij voorkeur via de website www.hovoseniorenacademie.nl.

U kunt zich ook inschrijven door het inschrijfformulier uit deze gids te sturen naar het secretariaat van de Senioren Academie.

Binnen twee weken na binnenkomst van uw inschrijving ontvangt u een ontvangstbevestiging over de mail of per post (als u geen e-mailadres hebt opgegeven). Ook als de cursus van uw keuze al volgeboekt is, ontvangt u daarvan bericht. Mocht u binnen deze termijn van twee weken niets van ons horen, dan verzoeken we u dringend contact met ons op te nemen. Een defini­ tieve deelnamebevestiging met daarin alle praktische informatie over de cursus ontvangt u uiterlijk een week voor aanvang van uw cursus. Hierin staat de locatie vermeld, de hoogte van het totaalbedrag (cursus, cursusmateriaal en eventueel kosten voor koffie/thee). Deze definitieve deelnamebevestiging is tevens uw bewijs van inschrijving. Als een cursus door gebrek aan belangstelling niet door kan gaan, nemen we uiterlijk twee weken voor de aanvangsdatum contact met u op.

Annulering U kunt een cursus annuleren tot twee weken voor aanvang van de cursus.

Administratiekosten (€ 10,-) worden dan wel in rekening gebracht. Bij een annulering binnen twee weken voor aanvang van de cursus wordt 50% van de cursusprijs in mindering gebracht op het eindbedrag.

Hierna is annuleren niet meer mogelijk.

Als er een cursus niet door kan gaan, wordt het totale bedrag, indien al geïncasseerd, op uw rekening teruggestort.

Cursusprijs De cursusprijs staat vermeld bij de desbetreffende cursus. In een aantal gevallen komen de kosten van het cursusmateriaal er nog bij. Als u toestemming hebt gegeven voor een eenmalige automatische afschrijving (incasso) dan wordt het totaalbedrag rond de aanvangsdatum van de cursus van uw rekening afgeschreven. Indien u een factuur wilt ontvangen worden € 5,- extra administratiekosten in rekening gebracht.

Inkomensafhankelijke korting De Senioren Academie geeft, indien nodig, korting op het cursusgeld van één cursus per programma. Er is geen korting mogelijk op het cursusmateriaal. Als u denkt in aanmerking te komen voor korting dient u een kopie van de opgave van uw inkomen over het afgelopen jaar mee te sturen.

Bij een bruto gezinsinkomen - lager of gelijk aan € 15.000,- per jaar bedraagt de korting 50% van de in de gids genoemde cursusprijs; - hoger dan € 15.000,- per jaar, maar lager of gelijk aan € 18.000,- per jaar bedraagt de korting 30% van de in de gids genoemde cursusprijs.

Lenerspas Universiteitsbibliotheek en toegang Universiteitsmuseum Uw deelnamebewijs, samen met een geldig identiteitsbewijs, geeft u de mogelijkheid om een gratis lenerspas van de Universiteitsbibliotheek (Broerstraat, Groningen) te krijgen voor de duur van de cursus. De pas kunt u aanvragen bij de uitleenbalie op de eerste verdieping. Tevens kunt u op vertoon van uw deelnamebewijs gratis de tentoonstellingen in het Universiteitsmuseum (Oude Kijk in ’t Jatstraat, Groningen) bezoeken.

Wijzigingen De in de studiegids vermelde gegevens kunnen aan wijzigingen onderhevig zijn zonder dat het bestuur van de Senioren Academie aansprakelijk gesteld kan worden.

Aansprakelijkheid De Senioren Academie kan niet aansprakelijk worden gesteld voor schade aan personen en/of eigendommen, noch voor vermissing van persoonlijke goederen, door welke oorzaak dan ook ontstaan voor, tijdens en na de door de Senioren Academie georganiseerde activiteiten.

Senioren Academie Coördinator Jacqueline Kampman Medewerkers secretariaat Janita van Dijk Karin Kist Inge Vonhof

Administratie Postadres Postbus 72, 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Bezoekadres Oude Boteringestraat 34, 9712 GK Groningen, kamer 0014 Openingstijden secretariaat Maandag t/m vrijdag 9.00-12.00 uur

Sluitingen Op vrijdag gesloten Vanaf vrijdag 6 mei t/m vrijdag 26 augustus 2016 is het secretariaat op vrijdag gesloten.

Zomersluiting Vanaf maandag 4 juli t/m vrijdag 26 augustus 2016 is het secretariaat van de Senioren Academie beperkt geopend: van maandag tot en met woensdag tussen 10.00 en 12.00 uur.

Inschrijving voor de cursussen (via internet of per post) is in deze periode gewoon mogelijk.

Voor de meest actuele informatie: www.hovoseniorenacademie.nl vormgeving en dtp: www.henkmans.nl

Studiegids zomer 2016 • 31

Bezoekadres: Oude Boteringestraat 34 9712 GK Groningen kamer 0014 Postadres: Postbus 72 9700 AB Groningen Telefoon: (050) 363 65 97 E-mail: hovo@rug.nl Openingstijden secretariaat: Maandag t/m vrijdag 9.00 - 12.00 uur www.hovoseniorenacademie.nl