คู่มือการปลูกผักอินทรีย์

คูมือการปลูกผักอินทร�ย

ชื่​่�อหนั​ังสื​ือ

คู่​่�มื​ือการปลู​ูกผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ Organic Vegetable Cultivation Guide

ผู้​้�จั​ัดทำำ�และจั​ัดพิ​ิมพ์​์ สถาบั​ันวิ​ิจัยั และพั​ัฒนาพื้​้�นที่​่�สู​ูง (องค์​์การมหาชน)

65 หมู่​่� 1 ถนนสุ​ุเทพ ตำำ�บลสุ​ุเทพ อำำ�เภอเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่

จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ 50200

โทรศั​ัพท์​์ : 0 5332 8496-8

โทรสาร : 0 5332 8494

เว็​็บไซต์​์ : www.hrdi.or.th ผู้​้�เขี​ียนและเรี​ียบเรี​ียง

ดร. เพชรดา อยู่​่�สุ​ุข รองผู้​้�อำำ�นวยการสถาบั​ันวิ​ิจัยั และพั​ัฒนาพื้​้�นที่สู​ู่� ง ด้​้านการพั​ัฒนา

พิ​ิมพ์​์ครั้​้�งที่​่� 1 พฤศจิ​ิกายน 2566 จำำ�นวนหน้​้า : 108 หน้​้า จำำ�นวน : 300 เล่​่ม พิ​ิมพ์​์ที่​่� : บริ​ิษั​ัท ทรี​ีโอ แอดเวอร์​์ไทซิ่​่�ง แอนด์​์ มี​ีเดี​ีย จำำ�กั​ัด

เลขที่​่� 412/31 หมู่​่�บ้​้านเชี​ียงใหม่​่แลนด์​์ ถ.ช้​้างคลาน ต.ช้​้างคลาน อ.เมื​ือง จ.เชี​ียงใหม่​่ 50100

โทรศั​ัพท์​์ 0 5327 2325 / 0 5327 2081 ISBN :

978-616-608-018-6

คำ�นำ� การทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์เป็​็นเรื่​่�องท้​้าทายความรู้​้�ของพี่​่�น้​้องชาวเกษตร (ไม่​่เฉพาะเกษตรกร) ในการที่​่จ� ะต้​้องบริ​ิหารจั​ัดการความรู้​้�และทรั​ัพยากรที่​่มี​ี� เนื่​่� อ งด้​้วยการทำำ� เกษตรอิ​ิ นทรี​ี ย์​์ ไ ม่​่สามารถใช้​้สารเคมี​ีเกษตรหรื​ือสาร สั​ังเคราะห์​์ ใด ๆ ได้​้ (ยกเว้​้นธาตุ​ุหรื​ือสารประกอบบางชนิ​ิดที่​่�มาตรฐาน อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ เพื่​่�อแก้​้ไขปั​ัญหาที่​่อ� าจส่​่งผลกระทบต่​่อคุ​ุณภาพของพื​ืชที่ป�่ ลู​ูก) หนั​ั ง สื​ื อ เล่​่มนี้​้� จึ​ึ ง ถู​ูกจั​ั ด ทำำ�ขึ้​้� นจ ากความรู้​้� แ ละประสบการณ์​์ ข องผู้​้� เ ขี​ี ยน โดยมุ่​่�งเน้​้นไปที่​่�การปลูกู พื​ืชผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์เป็​็นส่​่วนใหญ่​่ และเป็​็นการทำำ�เกษตร อิ​ินทรี​ีย์​์ที่​่�ต้​้องมี​ีการรั​ับรองมาตรฐานเป็​็นหลั​ัก ผู้​้�เขี​ียนคาดหวั​ังว่​่าหนั​ังสื​ือ ฉบั​ับนี้​้� จะเป็​็นคู่​่�มื​ือที่​่�จะช่​่วยให้​้เกษตรกร เจ้​้าหน้​้าที่​่� และผู้​้�ที่​่�สนใจปลู​ูกพื​ืช ในระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ เกิ​ิดความรู้​้� ความเข้​้าใจ และนำำ�ไปปรั​ับใช้​้ให้​้เข้​้ากั​ับ บริ​ิบทในพื้​้�นที่​่�ของตั​ัวเอง เพื่​่�อเป็​็นอี​ีกทางเลื​ือกหนึ่​่�งในการทำำ�การเกษตร ที่​่�เป็​็นมิ​ิตรกั​ับสิ่​่�งแวดล้​้อมและเกิ​ิดความยั่​่�งยื​ืนต่​่อไป ผู้​้�เขี​ียนขอขอบคุ​ุณสถาบั​ันวิ​ิจัยั และพั​ัฒนาพื้​้�นที่​่�สู​ูง (องค์​์การมหาชน) ที่​่�ได้​้สนั​ับสนุ​ุนงบประมาณในการจั​ัดทำำ�หนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้� ขอบคุ​ุณ นายวิ​ิรั​ัตน ปราบทุ​ุกข์​์ ผู้​้�อำำ�นวยการสถาบั​ันวิ​ิจั​ัยและพั​ัฒนาพื้​้�นที่​่�สู​ูง ที่​่�ได้​้ผลั​ักดั​ันและ ทำำ� ให้​้ผู้​้� เ ขี​ี ยน เกิ​ิ ด แรงบั​ั น ดาลใจที่​่� จ ะถ่​่ายทอดความรู้​้� แ ละประสบการณ์​์ เพื่​่�อแลกเปลี่​่�ยนกั​ับเกษตรกร เจ้​้าหน้​้าที่​่� และผู้​้�สนใจทั่​่�วไป โดยการบอกเล่​่า เรื่​่ � อ งราวผ่​่าน Facebook จนนำำ �ม าสู่​่ � ก ารรวบรวมเป็​็ น หนั​ั ง สื​ื อ เล่​่มนี้​้� และขอขอบคุ​ุณที​ีมงาน ซึ่​่ง� ประกอบด้​้วย น.ส.ไก่​่แก้​้ว สุ​ุธรรมา น.ส.ศิ​ิริพ ิ ร ธิ​ิปันั และนายเกษมสั​ันต์​์ อาษากิ​ิจ ที่​่�ช่​่วยประสานงานและอำำ�นวยความสะดวกจน ทำำ�ให้​้เกิ​ิดหนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้� ตลอดจนขอขอบคุ​ุณความรู้​้�และประสบการณ์​์ดี​ี ๆ ที่​่�ได้​้รั​ับจากเกษตรกรทุ​ุกท่​่าน หากหนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้�มี​ีความดี​ีเกิ​ิดขึ้​้�น ผู้​้�เขี​ียน ขออุ​ุทิ​ิศให้​้กั​ับพ่​่อ แม่​่ และครู​ู อาจารย์​์ ผู้​้�สั่​่�งสอนให้​้ความรู้​้�มาโดยตลอด เพชรดา อยู่​่�สุ​ุข พฤษภาคม 2566

สารบัญ หน้า กำำ�เนิ​ิดผั​ักอิ​ินทรี​ีย์บนพื้​้ ์ �นที่สู​ู่� ง มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ การวางแผนปลู​ูกพื​ืชให้​้สอดคล้​้องกั​ับความต้​้องการตลาด การเตรี​ียมปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต การปรั​ับปรุ​ุงบำำ�รุ​ุงดิ​ิน การจั​ัดการศั​ัตรู​ูพื​ืช การเก็​็บเกี่​่ยว � และการจั​ัดการหลั​ังการเก็​็บเกี่​่�ยว การขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ การละเมิ​ิดมาตรฐานและการสอบกลั​ับ

4 7 23 31 41 51 65 77 89

4

กำ�เนิดผักอินทรีย์บนพื้นที่สูง

กำ�เนิดผักอินทรีย์บนพื้นที่สูง เมื่​่� อ ตอนที่​่� ผู้​้� เ ขี​ี ยนย้​้ ายกลั​ั บม ารั​ั บ ราชการที่​่�เชี​ียงใหม่​่ [สำำ�นั​ักพั​ัฒนาเกษตรที่​่�สู​ูง ต่​่อมาเปลี่​่�ยนเป็​็นสถาบั​ันวิ​ิจั​ัยและพั​ัฒนาพื้​้�นที่�สู​ู่ ง (องค์​์ ก ารมหาชน)] ประมาณปี​ี พ.ศ. 2545 ได้​้รั​ับมอบหมายให้​้รั​ับผิ​ิดชอบงานพั​ัฒ นาและ ส่​่งเสริ​ิมการปลูกู ผั​ักอิ​ินทรี​ีย์ข์ องโครงการหลวง (ในฐานะอาสาสมั​ั ค ร) ซึ่​่� ง ถื​ื อ ได้​้ว่​่าเป็​็ นช่​่ว งที่​่� โครงการหลวงกำำ�ลังั เริ่​่�มต้​้นส่​่งเสริ​ิมให้​้เกษตรกร ปลู​ูกผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ คุ​ุณสมชาย เขี​ียวแดง หั​ัวหน้​้าสถานี​ี เกษตรหลวงอ่​่างขางขณะนั้​้�นเล่​่าให้​้ฟั​ังว่​่า ช่​่วงที่​่� ปรั​ับพื้​้นที่ � แ�่ ปลงปลูกู ผั​ักอิ​ินทรี​ีย์บ้​้์ านนอแล ท่​่านภี​ี (พระนามที่​่คน � โครงการหลวงเรี​ียกขาน หม่​่อมเจ้​้า ภี​ีศเดช รั​ัชนี​ี) ได้​้รั​ับสั่​่ง� ว่​่า แปลงนี้​้�จะเป็​็น Organic (อิ​ินทรี​ีย์)์ คุ​ุณสมชายยั​ังเล่​่าต่​่ออี​ีกว่​่า ตอนที่​่ไ� ด้​้ยิ​ิน ท่​่านภี​ี รั​ับสั่​่�ง ยั​ังไม่​่รู้​้�จั​ักคำำ�ว่​่า Organic เลย! หากจะกล่​่าวว่​่า ท่​่านภี​ี คื​ือผู้​้�ริเิ ริ่​่ม� การพั​ัฒนาและ ส่​่งเสริ​ิมการปลูกู ผั​ักอิ​ินทรี​ีย์ข์ องโครงการหลวง ก็​็คงไม่​่ผิ​ิดนั​ัก แปลงปลู​ู ก ผั​ั ก อิ​ิ น ทรี​ี ย์​์ ที่​่� บ้​้ านนอแล ถู​ูกปรั​ับเป็​็นขั้​้�นบั​ันไดโดย ศู​ูนย์​์ปฏิ​ิบั​ัติ​ิการพั​ัฒนา ที่​่�ดิ​ินโครงการหลวง กรมพั​ัฒนาที่​่�ดิ​ิน แบ่​่งเป็​็น 3 โซน คื​ือ A, B และ C พื้​้�นที่​่�โดยรวมประมาณ 150 ไร่​่ และกรมชลประทานช่​่วยจั​ัดทำำ�ระบบน้ำำ�� เข้​้าสู่​่�แปลง โดยให้​้เกษตรกรเข้​้ามาเลื​ือกพื้​้�นที่​่�

กำ�เนิดผักอินทรีย์บนพื้นที่สูง

เพื่​่�อปลู​ูกผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ ซึ่​่ง� เกษตรกรทั้​้�งหมด เป็​็นชนเผ่​่า “ปะหล่​่อง” หรื​ือ “ดาราอั้​้�ง” เชื่​่�อกั​ันว่​่า ชนเผ่​่า “ดาราอั้​้�ง” เป็​็นชนเผ่​่า ที่​่สื� บื เชื้​้�อสายมาจากนางฟ้​้าหรื​ือกิ​ินรีที่ี ล่� ง มาเที่​่�ยวเมื​ืองมนุ​ุษย์​์ แล้​้วถู​ูกนายพราน คล้​้องบ่​่วงบาศจั​ับไว้​้ ทำำ�ให้​้กลั​ับไปสวรรค์​์ ไม่​่ได้​้ โดยผู้​้�หญิ​ิงของดาราอั้​้�งจะมี​ี “สาย คาดเอว” ซึ่​่ง� เปรี​ียบเสมื​ือนบ่​่วงบาศคล้​้องไว้​้ จึ​ึงมี​ีเรื่​่�องไว้​้พู​ูดแซวกั​ันว่​่าผั​ักอิ​ินทรี​ีย์จ์ าก อ่​่างขางเป็​็นผั​ักของนางฟ้​้า! อี​ีกหนึ่​่� ง ท่​่านที่​่� จ ะลื​ื ม ไม่​่ได้​้คื​ื อ รศ.ดร.พิ​ิทยา สรวมศิ​ิริ​ิ จากคณะเกษตร ศาสตร์​์ มช. (ท่​่านเป็​็นอาสาสมั​ัครเช่​่นกั​ัน ปั​ัจจุ​ุบั​ันท่​่านได้​้เสี​ียชี​ีวิติ ไปแล้​้ว) ผู้​้�ซึ่​่ง� ได้​้วาง แนวทางการพั​ัฒนาและส่​่งเสริ​ิม โดยมี​ี ศู​ูนย์​์/สถานี​ีเข้​้าร่​่วมงานในช่​่วงแรก 5 แห่​่ง คื​ือ อ่​่างขาง หนองหอย แม่​่แฮ อิ​ินทนนท์​์ และปางดะ สำำ� หรั​ั บ กลุ่​่� มคนทำำ� งาน (เจ้​้า หน้​้าที่​่�ส่​่งเสริ​ิมทั้​้�งส่​่วนกลางและที่​่�ประจำำ� ศู​ูนย์​์/สถานี​ี) ในช่​่วงเริ่​่�มแรกยั​ังคงมึ​ึนๆ งงๆ กั​ับคำ�ว่​่ ำ า “เกษตรอิ​ินทรี​ีย์”์ จึ​ึงจำำ�เป็​็น ต้​้องหาความรู้​้�และผู้​้�รู้​้ม� าช่​่วยอธิ​ิบายชี้​้�แจง แถลงไข ผู้​้� เ ขี​ี ยนจึ​ึ ง จั​ั ด ประชุ​ุ ม เล็​็ ก ๆขึ้​้� น โดยเชิ​ิญนั​ักวิ​ิชาการ (ผู้​้�ตรวจรั​ับรอง) จากกรมวิ​ิชาการเกษตรมาให้​้ความรู้​้�และ

5

ลงพื้​้�นที่​่� เพื่​่�อสำำ�รวจพร้​้อมไปกั​ับอธิ​ิบาย ถึ​ึงเหตุ​ุ แ ละผลในการพิ​ิ จ ารณาพื้​้� นที่​่� ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�ใช้​้ได้​้หรื​ือห้​้ามใช้​้ในระบบ เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ และเรื่​่�องอื่​่�นๆ ทำำ�ให้​้พอ เข้​้าใจในระบบ หรื​ือกระบวนการเพื่​่� อ วางแผนการทำำ�งานต่​่อไป 20 ปี​ี ผ่​่านไป จากช่​่วงเริ่​่�มแรก (ปี​ี 2545) มี​ีเกษตรกร 163 คน ในศู​ูนย์​์ พั​ัฒนาโครงการหลวง 5 แห่​่ง มี​ีผลิ​ิตผล ผั​ั กอิ​ินทรี​ีย์​์ ส่​่งจำำ�หน่​่าย 11,439 กก. มู​ูลค่​่า 465,990 บาท จนถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน (ปี​ี 2565) มี​ีเกษตรกร 800 กว่​่าคน ในศู​ูนย์​์พั​ัฒนาโครงการหลวง 18 แห่​่ง สามารถปลู​ู ก ผั​ั ก อิ​ิ น ทรี​ี ย์​์ ส่​่ งจำำ� หน่​่าย มากกว่​่า 1,000 ตั​ัน มู​ูลค่​่าประมาณ 50 ล้​้านบาท นอกจากนี้​้� ยั​ั ง ขยายผลไปยั​ั ง พื้​้�นที่สู​ู่� งอื่​่�นๆ ภายใต้​้การดำำ�เนิ​ินงานของ สถาบั​ันวิ​ิจัยั และพั​ัฒนาพื้​้�นที่สู​ู่� ง (องค์​์การ มหาชน) อี​ีก 17 พื้​้�นที่เ่� กษตรกร 340 คน ซึ่​่ง� มี​ีการปลูกู พื​ืชผั​ัก กาแฟ และชา นั​ับเป็​็น ความก้​้าวหน้​้าอย่​่างมาก

01

มาตรฐาน เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ‘มาตรฐาน’ มี​ีความหมายตามพจนานุ​ุกรม ฉบั​ับราชบั​ัณฑิ​ิตยสถาน พ.ศ. 2554 ว่​่า ‘สิ่​่ง� ที่​่� ถื​ือเอาเป็​็นเกณฑ์​์ที่รั่� บั รองกั​ันทั่​่ว� ไป’ การที่​่เ� รา จะแยกได้​้ว่​่า ผั​ักที่​่เ� ราซื้​้อ� เป็​็นผั​ักที่​่ป� ลูกู แบบทั่​่�วไป (conventional) ซึ่​่�งอาจใช้​้สารเคมี​ีหรื​ือไม่​่ใช้​้ หรื​ือเป็​็นผั​ักที่​่ป� ลูกู แบบอิ​ินทรี​ีย์​์ (organic หรื​ือ bio) จำำ�เป็​็นต้​้องมี​ีสั​ัญลั​ักษณ์​์ (label/logo) อะไรบางอย่​่างแสดงให้​้เห็​็นถึ​ึงความแตกต่​่าง สั​ั ญ ลั​ั ก ษณ์​์ ที่​่� ว่​่ าเป็​็ นตั​ั ว แทนของมาตรฐาน (standard) นั่​่�น เอง ในปั​ัจจุ​ุบั​ันสั​ั ญ ลั​ั ก ษณ์​์ หรื​ือมาตรฐานก็​็มี​ีหลากหลาย มี​ีทั้​้�งมาตรฐาน ของในประเทศและต่​่างประเทศ และการได้​้มาซึ่​่�ง สั​ัญลั​ักษณ์​์หรื​ือมาตรฐานนั้​้�น ต้​้องมี​ีค่​่าใช้​้จ่​่าย! ค่​่าใช้​้จ่​่ายที่​่�ว่​่านั้​้�นคื​ือ ค่​่าใช้​้จ่​่ายในการตรวจ รั​ั บ รองมาตรฐานนั่​่� น เอง ยกเว้​้น กรณี​ี มาตรฐานของภาครั​ัฐ เช่​่น มาตรฐานเกษตร อิ​ินทรี​ีย์​์ประเทศไทย (Organic Thailand) ที่​่�ไม่​่มี​ีค่​่าใช้​้จ่​่าย แต่​่ในอนาคตภาครั​ัฐอาจเก็​็บ ค่​่าใช้​้จ่​่ายในการตรวจรั​ับรองก็​็เป็​็นได้​้

8

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

การจะเลื​ือกทำำ�ตามมาตรฐานซึ่​่�งมี​ีอยู่​่�มากมายหลายมาตรฐาน ผู้​้�ผลิติ หรื​ือเกษตรกร ต้​้องแน่​่ใจก่​่อนว่​่า ใครคื​ือลู​ูกค้​้า? และลู​ูกค้​้าต้​้องการมาตรฐานอะไร? เพื่​่�อไม่​่ให้​้เสี​ียค่​่าใช้​้จ่​่ายในการขอรั​ับการรั​ับรองโดยเปล่​่าประโยชน์​์ เนื่​่�องจากผู้​้�ผลิ​ิต หรื​ือเกษตรกรจะต้​้องเป็​็นผู้​้�ถู​ูกตรวจรั​ับรองและเป็​็นผู้​้�จ่​่ายค่​่าตรวจรั​ับรอง โดยมี​ี ประเด็​็นสำำ�คั​ัญๆ ที่​่�ต้​้องพิ​ิจารณา คื​ือ 1. ลู​ูกค้​้าต้​้องการมาตรฐานอะไร? หรื​ือลู​ูกค้​้าต้​้องส่​่งไปประเทศไหน? ซึ่​่�งก็​็ ต้​้องขอรั​ับรองให้​้สอดคล้​้องกั​ับมาตรฐานที่​่�ลูกู ค้​้าต้​้องการหรื​ือประเทศเป้​้าหมายที่​่� จะส่​่งสิ​ินค้​้าไป 2. ค่​่าใช้​้จ่​่ายในการขอรั​ับรองมาก/น้​้อยแค่​่ไหน? จากประสบการณ์​์ของ ผู้​้�เขี​ียน ค่​่าตรวจรั​ับรองไม่​่ควรเกิ​ิน 5 - 10% ของมู​ูลค่​่าหรื​ือรายได้​้ที่​่�เกษตรกร ได้​้รั​ับจากการขายผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์ในแต่​่ละปี​ี ในบางมาตรฐาน หากต้​้องใช้​้ผู้​้�ตรวจ รั​ับรองจากต่​่างประเทศค่​่าใช้​้จ่​่ายก็​็จะสู​ูงมากขึ้​้�นไปอี​ีก 3. กรณี​ีขอรั​ับรองเป็​็นกลุ่​่ม� หรื​ือโครงการซึ่​่ง� มี​ีเกษตรกรหลายคน มี​ีโอกาส ขยายเครื​ือข่​่ายหรื​ือจำำ�นวนสมาชิ​ิกเพิ่​่ม� หรื​ือไม่​่? เพราะจะทำำ�ให้​้มี​ีต้​้นทุ​ุนต่​่อคนลดลงนั่​่น� เอง โดยทั่​่�วไปการขอรั​ับรองแบบกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ ควรมี​ีสมาชิ​ิกมากกว่​่า 20 คน ขึ้​้น� ไป

ยกตั​ัวอย่​่าง

มี​ีกลุ่​่ม� เกษตรกรที่​่ป� ลู​ูกกาแฟอิ​ินทรี​ีย์​์ จำำ�นวน 30 คน พื้​้�นที่ป�่ ระมาณ 500 ไร่​่ ขายกาแฟได้​้ปี​ีละ 20 ล้​้านบาท ลู​ูกค้​้าต้​้องการมาตรฐาน USDA เพื่​่�อ ส่​่งออกไปสหรั​ัฐอเมริ​ิกา ค่​่าใช้​้จ่​่ายในการตรวจรั​ับรองมาตรฐาน ประมาณ 500,000 บาท (ประมาณ 2.5% ของ 20 ล้​้านบาท) และเมื่​่�อพิ​ิจารณาแล้​้ว เกษตรกรสามารถทำำ�ตามมาตรฐานได้​้และมี​ีโอกาสได้​้รั​ับการรั​ับรองสู​ูงเพราะ ทำำ�กาแฟอิ​ินทรี​ีย์ม์ าต่​่อเนื่​่อ� ง แถมยั​ังมี​ีแนวโน้​้มจะขยายพื้​้�นที่​่�และมี​ีสมาชิ​ิกเพิ่​่�ม อี​ีก เพี​ียงแต่​่ต้​้องศึ​ึกษาข้​้อกำำ�หนดมาตรฐานเพิ่​่�มเติ​ิม รวมทั้​้�งลู​ูกค้​้ายิ​ินดี​ี ให้​้ราคาสู​ูงเพื่​่�อให้​้ครอบคลุ​ุมกั​ับค่​่าตรวจรั​ับรอง ซึ่​่�งถ้​้าเป็​็นเช่​่นนี้​้� โอกาสที่​่� กลุ่​่�มนี้​้�จะตั​ัดสิ​ินใจขอรั​ับรองมาตรฐานดั​ังกล่​่าว เพื่​่�อยกระดั​ับการผลิ​ิตและ การตลาดของกลุ่​่�มก็​็เป็​็นไปได้​้มาก

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

9

ประเทศไทยมี​ีมาตรฐานสิ​ินค้​้าเกษตรที่​่�ผลิ​ิตในระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ โดย เป็​็นมาตรฐานฉบั​ับ “มกษ. 9000 - 2564” โดยมี​ีรายละเอี​ียดหลั​ักๆ ประกอบด้​้วย 1. ขอบข่​่าย 2. นิ​ิยาม 3. วั​ัตถุ​ุประสงค์​์ทั่​่�วไปของการผลิ​ิตแบบอิ​ินทรี​ีย์​์ 4. หลั​ักการของการผลิ​ิตเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ 5. ข้​้อกำำ�หนดการจั​ัดการและการผลิ​ิตแบบอิ​ินทรี​ีย์​์ 6. การจั​ัดการหลั​ังการเก็​็บเกี่​่�ยว การเก็​็บรวบรวม การบรรจุ​ุหี​ีบห่​่อ การเก็​็บรั​ักษา การปฏิ​ิบัติั ิต่​่อผลิ​ิตผลและผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์ และการขนส่​่ง 7. การแปรรู​ูปอาหารอิ​ินทรี​ีย์​์ 8. การแปรรู​ูปอาหารสั​ัตว์​์อิ​ินทรี​ีย์​์ 9. การควบคุ​ุมศั​ัตรู​ูพื​ืชและสั​ัตว์​์พาหะนำำ�เชื้​้�อ 10. การทำำ�ความสะอาด การฆ่า่ เชื้​้�อในสถานที่​่�ผลิติ และแปรรู​ูปผลิ​ิตผลและ ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์อิ​ินทรี​ีย์​์ 11. การแสดงฉลากและการกล่​่าวอ้​้าง 12. ระบบการตามสอบและการเก็​็บบั​ันทึ​ึกข้​้อมู​ูล 13. การอนุ​ุญาตให้​้ใช้​้สารอื่​่�นที่น่� อกเหนื​ือจากที่​่�ระบุ​ุไว้​้ในภาคผนวก ก ในระบบการผลิ​ิตแบบอิ​ินทรี​ีย์​์ 14. ภาคผนวก ซึ่​่�งมี​ีอยู่​่� 2 ส่​่วน คื​ือ ภาคผนวก ก สารที่​่�อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ สำำ�หรั​ับการผลิ​ิตเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ และภาคผนวก ข การจั​ัดการการ ผลิ​ิตพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ โดยสามารถค้​้นหาเพื่​่�อศึ​ึกษารายละเอี​ียดต่​่างๆ ได้​้จากเว็​็บไซด์​์ของสำำ�นั​ักงาน มาตรฐานสิ​ินค้​้าเกษตรและอาหารแห่​่งชาติ​ิ (มกอช.) หรื​ือหน่​่วยงานที่​่�เกี่​่�ยวข้​้อง อาทิ​ิ กรมวิ​ิชาการเกษตร กรมการข้​้าว กรมปศุ​ุสั​ัตว์​์ กรมประมง เป็​็นต้​้น ในกรณี​ีที่​่�ลูกู ค้​้าต้​้องการมาตรฐานอื่​่�นๆ เกษตรกรหรื​ือผู้​้�ผลิ​ิตต้​้องศึ​ึกษา รายละเอี​ียดข้​้อกำำ�หนด ในมาตรฐานเพื่​่�อให้​้การปฏิ​ิบัติั ิสอดคล้​้องและเป็​็นไปตาม มาตรฐานนั้​้�นๆ นอกจากนี้​้� ข้​้อกำำ�หนดในมาตรฐานจะมี​ีการปรั​ับเปลี่​่ยน � อยู่​่ตล � อด เวลา ดั​ังนั้​้�น เกษตรกรและผู้​้�เกี่​่�ยวข้​้องต้​้องติ​ิดตามข้​้อมู​ูลตลอดเวลาด้​้วยเช่​่นกั​ัน ประเด็​็นสำำ�คั​ัญๆ ของข้​้อกำำ�หนดเพื่​่�อให้​้จดจำำ�ได้​้ง่​่าย คื​ือ 8 ข้​้อห้​้ามทำำ� 9 ข้​้อต้​้องทำำ� ในคราวที่​่มี​ี� การฝึ​ึกอบรมเทคนิ​ิคการเป็​็นผู้​้� ตรวจรั​ับรองภายใน ของเจ้​้าหน้​้าที่​่�ส่​่งเสริ​ิมการปลู​ูกผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์และเจ้​้าหน้​้าที่​่� ที่​่�เกี่​่�ยวข้​้องในพื้​้�นที่​่�โครงการหลวง ได้​้มี​ีการระดมความคิ​ิด เพื่​่�อสรุ​ุป ‘ข้​้อห้​้ามทำำ�’ และ ‘ข้​้อที่​่�ต้​้องทำำ�’ โดยพิ​ิจารณาจากข้​้อกำำ�หนดในมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์ที่์ ่� เกี่​่�ยวข้​้อง สรุ​ุปง่​่ายๆ ในประเด็​็นหลั​ักๆ ได้​้ดั​ังนี้​้�

10

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

1

2

3 4

5

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

11

“8 ข้อห้ามทำ�”

1. ห้​้ามใช้​้สารเคมี​ีเกษตรทุ​ุกชนิ​ิด 2. ห้​้ามเผาแปลงเพื่​่�อเตรี​ียมพื้​้นที่ � ป�่ ลู​ูก และพื้​้�นที่ต้​้�่ องไม่​่เป็​็นการเปิ​ิดป่​่าชั้​้นต้​้น � ยกเว้​้น กรณี​ี เผาเพื่​่�อทำำ�ลายการระบาดโรค - แมลงศั​ัตรู​ูพื​ืช 3. ห้​้ามใช้​้พื​ืช (เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�) สั​ัตว์​์ และจุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์ที่ม่� าจากกระบวนการ พั​ันธุ​ุวิศว ิ กรรม (GMOs) และห้​้ามใช้​้เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�คลุ​ุกสารเคมี​ี 4. ห้​้ามใช้​้ปั​ัสสาวะและอุ​ุจจาระคน 5. ห้​้ามใช้​้มู​ูลสั​ัตว์​์ที่​่�ไม่​่ผ่​่านการหมั​ัก 6. ห้​้ามปลู​ูกพื​ืชชนิ​ิดเดี​ียวกั​ันในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์และแปลงเคมี​ี (พื​ืชคู่​่�ขนาน) 7. ห้​้ามใช้​้ปุ๋​๋�ยอิ​ินทรี​ีย์​์ ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ และปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตอื่​่�นๆ ที่​่�ไม่​่ผ่​่านการ อนุ​ุญาตจากโครงการ 8. ห้​้ามนำำ�ผลิ​ิตผลเคมี​ีมาขายเป็​็นผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์

6 7

8

12

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

“9 ข้อต้องทำ�” 1. เกษตรกรต้​้องสมั​ัครเป็​็นสมาชิ​ิกโครงการ (กรณี​ีเป็​็นกลุ่​่ม� หรื​ือโครงการ) 2. เกษตรกรใหม่​่ต้​้องเข้​้าสู่​่ร� ะยะปรั​ับเปลี่​่ยน � พื​ืชล้​้มลุกุ 1 ปี​ีพืชยื ื นต้​้น ื 18 เดื​ือน 3. เกษตรกรต้​้องผ่​่านการฝึ​ึกอบรมทำำ�ความเข้​้าใจเกี่​่ยวกั � ับข้​้อกำำ�หนดใน การปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ (กรณี​ีเป็​็นกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ) 4. เกษตรกรต้​้องแยกแปลงปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์และแปลงปลูกู พื​ืชเคมี​ีให้​้ชั​ัดเจน 5. ต้​้องทำำ�แนวกั​ันชนในกรณี​ีที่​่�แปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ติ​ิดกั​ับแปลงเคมี​ี ความกว้​้าง อย่​่างน้​้อย 1 เมตร 6. เกษตรกรต้​้องจั​ัดทำำ�ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตเพื่​่�อใช้​้เอง (ช่​่วยลดต้​้นทุ​ุน) 7. เกษตรกรต้​้องแยกเครื่​่�องมื​ือที่​่�ใช้​้ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์กั์ ับแปลงเคมี​ี โดย เฉพาะถั​ังพ่​่น 8. เกษตรกรต้​้องแจ้​้งให้​้เจ้​้าหน้​้าที่​่�ทราบทั​ันที​ี หากต้​้องการเปลี่​่�ยนแปลง การผลิ​ิตเป็​็นแปลงเคมี​ี 9. เกษตรกรต้​้องจดบั​ันทึ​ึกการใช้​้ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

13

จากข้​้อสรุ​ุปข้​้างต้​้น เป็​็นเพี​ียงประเด็​็นหลั​ักที่​่�ผู้​้�ปฏิ​ิบั​ัติ​ิจริ​ิง (ทั้​้�งเกษตรกร และเจ้​้าหน้​้าที่​่�) ให้​้ความสำำ�คั​ัญ และสามารถนำำ�ไปสู่​่�การออกแบบหั​ัวข้​้อในการ “ตรวจประเมิ​ินภายใน” ของกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ ทั้​้�งนี้​้�ยั​ังมี​ีประเด็​็นปลี​ีกย่​่อยอื่​่�นๆ ซึ่​่�งต้​้องพิ​ิจารณาให้​้เป็​็นไปข้​้อกำำ�หนดของมาตรฐานที่​่�เกี่​่�ยวข้​้องด้​้วย

14

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

15

ประเด็​็นที่​่�ต้​้องให้​้ความสำำ�คั​ัญเป็​็นพิ​ิเศษ

ระยะปรั​ับเปลี่ย่� น ในมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ กำำ�หนดให้​้พื้​้�นที่​่�การผลิ​ิตที่​่�ต้​้องการ ขอรั​ับรองมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ต้​้องผ่​่าน “ระยะปรั​ับเปลี่​่ยน � ” โดยช่​่วง เวลาดั​ังกล่​่าว เกษตรกรต้​้องปฏิ​ิบัติั ติ ามมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์ที่์ กำ�่ �ำ หนด ซึ่​่�งผลิ​ิตผลที่​่�ได้​้จากพื​ืชที่​่�ปลู​ูกในช่​่วงระยะปรั​ับเปลี่​่ยนนี้​้ � �จะยั​ังไม่​่สามารถ จำำ�หน่​่ายเป็​็นผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์ได้​้ โดยทั่​่�วไปการนั​ับระยะปรั​ับเปลี่​่�ยน เริ่​่�มนั​ับ จากวั​ันที่​่�เกษตรกรสมั​ัครขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐาน มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์ข์ องประเทศไทย กำำ�หนดระยะปรั​ับเปลี่​่ยน � ไว้​้ว่​่า กรณี​ีพื​ืชล้​้มลุ​ุก ระยะปรั​ับเปลี่​่ยนจ � ะใช้​้เวลา 12 เดื​ือน และ 18 เดื​ือน ก�อนเก็​็บเกี่​่�ยวผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ียครั้​้�งแรกสํ​ําหรั​ับพื​ืชยื​ืนตน โดยระยะการ ปรั​ับเปลี่​่�ยนนั​ับตั้​้�งแตผู​ูผลิ​ิตไดนำำ�มาตรฐานไปปฏิ​ิบัติั ิ (กรณี​ีนี้​้�ต้​้องมี​ีหลั​ัก ฐานว่​่าเริ่​่ม� ปฏิ​ิบัติั ติ ามมาตรฐานตั้​้�งแต่​่เมื่​่อ� ไหร่​่) หรื​ือนั​ับตั้​้ง� แต่​่วั​ันที่เ�่ กษตรกร ยื่​่�นใบสมั​ัครขอรั​ับการรั​ับรองตอหนวยรั​ับรอง หากเป็​็นมาตรฐานอื่​่�นๆ อาจ มี​ีข้​้อกำำ�หนดเกี่​่ยวกั � ับระยะปรั​ับเปลี่​่�ยนหรื​ือ มี​ีข้​้อยกเว้​้นแตกต่​่างกั​ันออกไป เกษตรกรอาจได้​้รั​ับการยกเว้​้นระยะการปรั​ับเปลี่​่ยน � ได้​้ ในกรณี​ีที่​่� มี​ีหลั​ักฐานแสดงไดวาไมมี​ีการใชสารเคมี​ีห�ามใชในพื้​้�นที่​่�ที่​่�ขอการรั​ับรอง มาเปนเวลานานเกิ​ินกวา 12 เดื​ือนสํ​ําหรั​ับพื​ืชลมลุ​ุก และ 18 เดื​ือนสํ​ําหรั​ับ พื​ืชยื​ืนตน ผู​ูผลิ​ิตสามารถขอลดระยะการปรั​ับเปลี่​่ยนล � งโดยการยอมรั​ับ จากหนวยรั​ับรอง แตระยะเวลา นั​ับจากการยื่​่นข � อรั​ับการรั​ับรอง จนหนวย รั​ับรองให�การรั​ับรองผลิ​ิตผลวาเปนอิ​ินทรี​ียจะตองไมนอยกวา 6 เดื​ือน เข้​้าใจง่​่ายๆ “ระยะปรั​ับเปลี่​่�ยน” คื​ือ ระยะที่​่�ปรั​ับเปลี่​่ยนจ � ากการทำำ� เกษตรทั่​่�วไป (อาจใช้​้หรื​ือไม่​่ใช้​้สารเคมี​ีเกษตรมาก่​่อนก็​็ได้​้) มาเป็​็นเกษตร อิ​ินทรี​ีย์​์และผลิ​ิตผลของพื​ืชที่ป�่ ลู​ูกหรื​ือผลผลิ​ิตที่เ�่ ก็​็บเกี่​่ยว � ในวั​ันที่พ้​้น �่ ระยะ การปรั​ับเปลี่​่ยน � แล้​้วจะสามารถจำำ�หน่​่ายเป็​็น “ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์” ได้​้นั่​่�นเอง

16

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

17

แนวกันชน แนวกั​ันชน มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ประเทศไทย ระบุ​ุว่​่า แนวกั​ันชน (buffer zone) หมายถึ​ึง แนวเขตที่​่�ใช้​้กั้​้�นบริ​ิเวณการผลิ​ิต ตามมาตรฐานเกษตร อิ​ินทรี​ีย์​์ ซึ่​่�งมี​ีขึ้​้�นเพื่​่�อป้​้องกั​ันการปนเปื้​้�อนสารเคมี​ีจากบริ​ิเวณข้​้างเคี​ียง โดยมี​ีข้​้อ กำำ�หนดว่​่า ผู้​้�ผลิตต้​้ ิ องมี​ีมาตรการป้​้องกั​ันการปนเปื้​้อ� นที่​่อ� าจมาทางดิ​ิน น้ำำ�� อากาศ เช่​่น สิ่​่�งกี​ีดขวาง ทํ​ําคั​ันกั้​้�น หรื​ือ ปลู​ูกพื​ืชเป็​็นแนวกั​ันชน เพื่​่�อป้​้องกั​ันการปนเปื้​้�อน จากแปลงข้​้างเคี​ียง หรื​ือจากแหล่​่งมลพิ​ิษ โดยวิ​ิธี​ีการต้​้องเหมาะกั​ับความเสี่​่ย� งที่​่� จะเกิ​ิดการปนเปื้​้�อน ยกตั​ัวอย่​่าง แปลงที่​่ข� อรั​ับรองเป็​็นอิ​ินทรี​ีย์​์ ทิ​ิศเหนื​ือติ​ิดกั​ับป่​่าธรรมชาติ​ิ ทิ​ิศใต้​้เป็​็นลำำ�ธาร ทิ​ิศตะวั​ันตกเป็​็นแปลงเกษตรกรที่​่�ปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ ทิ​ิศตะวั​ันออกติ​ิดกั​ับ แปลงปลู​ูกข้​้าวโพดเลี้​้�ยงสั​ัตว์​์ ซึ่​่�งมี​ีการฉี​ีดพ่​่น สารกำำ�จั​ัดวั​ัชพื​ืช (ยาฆ่า่ หญ้​้า) ซึ่​่�งการฉี​ีดพ่​่นจะฉี​ีดต่ำำ�� ๆ ไม่​่สู​ูงมากนั​ัก

18

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

โดยเกษตรกร ปลู​ูกตะไคร้​้หอมเป็​็นแนวกั​ันชน ด้​้านทิ​ิศตะวั​ันออก (ติ​ิดกั​ับ แปลงปลู​ูกข้​้าวโพดเลี้​้�ยงสั​ัตว์​์) ระยะห่​่างประมาณ 1 - 3 เมตร ซึ่​่�งกอตะไคร้​้หอมขึ้​้�น ฟู​ูแน่​่น และผลการพิ​ิจารณาของผู้​้�ตรวจรั​ับรอง สรุ​ุปว่​่า แนวกั​ันชนมี​ีประสิ​ิทธิ​ิภาพ ใช้​้ได้​้ แต่​่จะมี​ีประสิ​ิทธิ​ิภาพมากขึ้​้�น หากเสริ​ิมด้​้วยไม้​้ยื​ืนต้​้น เช่​่น กล้​้วย เพื่​่�อให้​้ สามารถป้​้องกั​ันสารเคมี​ีอื่​่�นๆ ได้​้ด้​้วย ขณะที่​่�ในบางมาตรฐานจะระบุ​ุความกว้​้าง/ยาวของแนวกั​ันชนไว้​้เลยว่​่า ต้​้องไม่​่ต่ำำ�� กว่​่ากี่​่เ� มตร ซึ่​่ง� ขั้​้นต่ำ � ��ำ จะประมาณ 1 เมตร และควรปลู​ูกพื​ืชในแนวกั​ันชนนั้​้น� ด้​้วยจากประสบการณ์​์ของผู้​้�เขี​ียน การปลูกู พื​ืชเป็​็นแนวกั​ันชน (เช่​่น กล้​้วย ไผ่​่ ตะไคร้​้หอม ฯลฯ) อาจยั​ังไม่​่เห็​็นผลหรื​ือประสิ​ิทธิ​ิภาพในปี​ีแรกๆ โดยผู้​้�ตรวจรั​ับรอง บางท่​่าน จะใช้​้วิ​ิธี​ีพิ​ิจารณา (ดุ​ุลยพิ​ินิ​ิจ) ถึ​ึง “ความเสี่​่�ยง” จากการปนเปื้​้�อนของ สารเคมี​ีจากพื้​้�นที่​่�ข้​้างเคี​ียงมาก-น้​้อยเพี​ียงใด และ “ความตั้​้�งใจ” ของเกษตรกร ประกอบกั​ัน ซึ่​่�งพื​ืชที่​่�ปลูกู ในแนวกั​ันชน จะไม่​่ถู​ูกรั​ับรองว่​่าเป็​็นพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ แต่​่ สามารถใช้​้ประโยชน์​์ จากพื​ืชที่​่�ปลู​ูกในแนวกั​ันชน โดยนำำ�มาทำำ�เป็​็นปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต เช่​่น น้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพได้​้ หรื​ือขายเป็​็นผลิตผลทั่​่ ิ �วไปได้​้เพื่​่�อสร้​้างรายได้​้อี​ีกทางหนึ่​่�ง ที่​่สำ� ำ�คั​ัญต้​้องมี​ีมาตรการป้​้องกั​ันการปะปนกั​ันของผลิ​ิตผลที่​่�เป็​็นอิ​ินทรี​ีย์​์ และผลิ​ิตผลทั่​่�วไปด้​้วย รวมทั้​้�งต้​้องจดบั​ันทึ​ึกการปลู​ูก และการขายผลิ​ิตผลทั้​้�งสอง ประเภทแยกออกจากกั​ันด้​้วย (ถึ​ึงแม้​้จะเป็​็นพื​ืชคนละชนิ​ิดแล้​้วก็​็ตาม!)

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

19

พืชคู่ขนาน โดยทั่​่�วไปเกษตรกรส่​่วนใหญ่​่มั​ักมี​ีแปลงปลู​ูกพื​ืชมากกว่​่า 1 แปลง โดยอาจ ขอรั​ับรองแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์เพี​ียงแค่​่ 1 แปลง ส่​่วนแปลงอื่​่�นๆ ปลู​ูกข้​้าวหรื​ือพื​ืชอื่​่�นๆ การปลู​ูก “พื​ืชชนิ​ิดเดี​ียวกั​ัน” ในแปลงปลู​ูกอิ​ินทรี​ีย์กั์ ับแปลงทั่​่�วไปนี่​่�แหละที่​่�เรี​ียกว่​่า เป็​็นพื​ืชคู่​่�ขนาน! ซึ่​่�งในมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์กำ์ ำ�หนดไว้​้ว่​่า พื​ืชที่​่�ปลู​ูกในแปลงเกษตรทั่​่�วไป ที่​่�ไม่​่ได้​้ขอรั​ับรองเป็​็นเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ หรื​ือแปลงที่​่�อยู่​่�ในระยะปรั​ับเปลี่​่ยน � 1. ต้​้องไม่​่เป็​็นพืชชนิ ื ดิ เดี​ียวกั​ันกับที่ ั ป�่ ลู​ูกในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ ยกเว้​้นเป็​็นคนละพั​ันธุ์​์� (varieties) ซึ่​่�งสามารถแยกความแตกต่​่างได้​้ชั​ัดเจน เช่​่น มี​ีลั​ักษณะรู​ูปร่​่าง สี​ี ฯลฯ แตกต่​่างกั​ัน หรื​ือ 2. เป็​็นพื​ืชชนิ​ิดเดี​ียวกั​ันได้​้ แต่​่มี​ีช่​่วงหรื​ือวั​ันเก็​็บเกี่​่�ยวที่​่�ต่​่างกั​ัน ซึ่​่�งกรณี​ี ถ้​้าเป็​็นพื​ืชชนิ​ิดเดี​ียวกั​ันนี้​้� ต้​้องแสดงให้​้ผู้​้�ตรวจรั​ับรองเห็​็นถึ​ึงแผนการปลู​ูกได้​้อย่​่าง ชั​ัดเจนว่​่าปลู​ูกคนละช่​่วงเวลาจริ​ิงๆ และผู้​้�ตรวจอาจขอเข้​้าตรวจในช่​่วงเวลาที่​่�ต่​่าง กั​ันนั้​้�นด้​้วย

20

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

การเผาในแปลงปลูก

ในการปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ ให้​้ความสำำ�คั​ัญกั​ับสิ่​่�งแวดล้​้อมอย่​่างมาก ดั​ังนั้​้�น หากมี​ีวิ​ิธี​ีการใดที่​่�ส่​่งผลกระทบต่​่อสิ่​่�งแวดล้​้อม ย่​่อมเป็​็นสิ่​่�งที่​่�ผู้​้�ตรวจรั​ับรองมั​ักจะ ให้​้ความสำำ�คั​ัญ พื้​้�นที่​่�ที่​่�ผู้​้�เขี​ียนทำำ�งานมี​ีการรั​ับรองจาก 2 หน่​่วยงาน โดยเป็​็นทั้​้�ง หน่​่วยงานรั​ัฐและองค์​์กรอิ​ิสระ ทำำ�ให้​้ได้​้รั​ับความรู้​้�และมี​ีการแลกเปลี่​่�ยนเรี​ียนรู้​้�เกี่​่�ยว กั​ับประเด็​็นของการเผาในแปลงปลู​ูก อธิ​ิบายง่​่ายๆ คื​ือ ไม่​่อนุ​ุญาตให้​้เผาเศษวั​ัชพื​ืชเพื่​่�อเตรี​ียมพื้​้�นที่​่�ปลู​ูกและ เปิ​ิดที่​่ดิ� ิน ยกเว้​้น กรณี​ีที่​่�เป็​็นการเผาเพื่​่�อทำำ�ลายการระบาดโรค - แมลงศั​ัตรู​ูพืชื ซึ่​่�ง ก็​็ต้​้องเผาเป็​็นจุดุ หรื​ือกองเล็​็กๆ ถ้​้าจะให้​้ดี​ีควรเผานอกแปลง หรื​ือข้​้างๆ แปลงปลู​ูก เรื่​่�องของวั​ัชพื​ืช ถื​ือเป็​็นเรื่​่�องหนั​ักหนาสำำ�หรั​ับการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ อย่​่างไรก็​็ตาม หากเราเปลี่​่�ยนวั​ัชพืชื หรื​ือเศษพื​ืชเป็​็นปุ๋​๋�ยหมั​ัก ก็​็จะเป็​็นการหมุ​ุนเวี​ียนทรั​ัพยากรและ นำำ�กลั​ับมาใช้​้ประโยชน์​์ได้​้อย่​่างเต็​็มที่​่� เพราะการทำำ�ปุ๋​๋�ยหมั​ัก จะได้​้ปุ๋​๋�ยมากกว่​่าการใช้​้ มู​ูลสั​ัตว์​์เพี​ียงอย่​่างเดี​ียวหลายเท่​่าตั​ัว

มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

21

การแยกวัสดุอุปกรณ์

ปั​ัญหาหนึ่​่ง� ที่​่มั� กั พบการละเมิ​ิดมาตรฐาน โดยไม่​่ได้​้ตั้​้�งใจ คื​ือ การตรวจพบ สารเคมี​ีตกค้​้างในผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์ เมื่​่�อสอบทวนกลั​ับในวิ​ิธีกี ารและขั้​้นต � อนการปลูกู /ผลิ​ิตของเกษตรกร พบว่​่า มี​ีการใช้​้ถั​ังพ่​่น (โบโด) ร่​่วมกั​ันในการฉี​ีดพ่​่นสารเคมี​ี ป้​้องกั​ันกำ�ำ จั​ัดศั​ัตรู​ูพืชื ในแปลงปลูกู พื​ืชทั่​่ว� ไป แล้​้วใช้​้ถั​ังเดี​ียวกั​ันฉี​ีดพ่​่นน้ำำ�� หมั​ักชี​ีวภาพ และ/หรื​ือชี​ีวภั​ัณฑ์​์ในแปลงปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ ซึ่​่�งสารเคมี​ีมั​ักจะตกค้​้างอยู่​่�ในหั​ัวฉี​ีด!!! ดั​ังนั้​้�นหากเกษตรกรมี​ีแปลงปลู​ูกทั้​้�งอิ​ินทรี​ีย์​์และทั่​่�วไป จึ​ึงควรแยกวั​ัสดุ​ุ อุ​ุปกรณ์​์สำำ�หรั​ับแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์และแปลงทั่​่�วไป ไม่​่ให้​้ใช้​้ปะปนกั​ัน รวมทั้​้�งควรทำำ� ความสะอาดวั​ัสดุ​ุอุ​ุปกรณ์​์หลั​ังจากใช้​้งานแล้​้ว เพื่​่�อป้​้องกั​ันการปนเปื้​้�อน ถึ​ึงแม้​้ว่​่า ในมาตรฐานอาจไม่​่ได้​้มี​ีข้​้อกำำ�หนดเกี่​่ยวกั � ับการแยกวั​ัสดุ​ุอุ​ุปกรณ์​์ไว้​้ชั​ัดเจน แต่​่จาก ประสบการณ์​์พบว่​่าเป็​็นเรื่​่�องสำำ�คั​ัญมาก ยิ่​่�งถ้​้าพบสารเคมี​ีตกค้​้างด้​้วยแล้​้ว ถื​ือเป็​็น การละเมิ​ิดมาตรฐาน เกษตรกรต้​้องย้​้อนกลั​ับเข้​้าสู่​่ร� ะยะปรั​ับเปลี่​่ยน � ใหม่​่ เท่​่ากั​ับต้​้อง เริ่​่�มต้​้นใหม่​่เลย เสี​ียเวลาและโอกาส

ข้​้อมู​ูลอ้​้างอิ​ิง : สำำ�นั​ักงานมาตรฐานสิ​ินค้​้าเกษตรและอาหารแห่​่งชาติ​ิ กระทรวงเกษตรและ สหกรณ์​์, 2566. มาตรฐานสิ​ินค้​้าเกษตร มกษ. 9000-2564 เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ : การผลิ​ิต การแปรรู​ูป การแสดงฉลาก และการจํ​ําหน่​่ายผลิ​ิตผลและผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์อิ​ินทรี​ีย์​์. สื​ืบค้​้นเมื่​่�อ 23 พฤษภาคม 2566 จาก https://www.acfs.go.th/files/files/commodity-standard/20211127154547_899058.pdf

02

การวางแผน ปลู​ูกพื​ืช ให้​้สอดคล้​้องกั​ับ ความต้​้องการ ของตลาด ในการทำำ�งานพั​ัฒนาและส่​่งเสริ​ิมการปลู​ูกพื​ืช มั​ักจะพบกั​ับคำำ�ถามจากเกษตรกรตลอดว่​่า ปลู​ูกแล้​้วจะขายที่​่�ไหน? จะหาตลาดอย่​่างไร? จากประสบการณ์​์ ทำำ� งานของผู้​้� เ ขี​ี ยนคว ร พิ​ิจารณาจาก “5W” กั​ับ “1H”

24

การวางแผนปลูกพืชให้สอดคล้องกับความต้องการของตลาด

การวางแผนปลูกพืชให้สอดคล้องกับความต้องการของตลาด

25

Who = Who are customers? ใครคื​ือลูกู ค้​้าของเรา?

What = What vegetables, quality, quantity, produce spec? ผั​ัก (พื​ืช) อะไรที่​่�ลู​ูกค้​้าต้​้องการ? ทั้​้�งชนิ​ิด/พั​ันธุ์​์� ปริ​ิมาณ คุ​ุณภาพ ฯลฯ ซึ่​่�งจะเป็​็นตั​ัว กำำ�หนดว่​่าเราต้​้องปลู​ูกอะไร? เท่​่าไหร่​่? หน้​้าตาที่​่�ลูกู ค้​้าอยากได้​้? นั่​่�นก็​็คื​ือ “การ วางแผนการปลู​ูก” นั่​่�นเอง Where = Where the produce sent to? ลูกู ค้​้าต้​้องการรั​ับ - ส่​่ง ผลิ​ิตผลที่​่�ไหน? ซึ่​่�งจะเกี่​่�ยวข้​้องกั​ับการขนส่​่งที่​่�ต้​้องจั​ัดการ When = When the customer wants to deliver? ลูกู ค้​้าต้​้องการรั​ับ สิ​ินค้​้าเมื่​่�อไหร่​่? เพื่​่�อนำำ�ไปใช้​้ในการวางแผนปลูกู ให้​้มี​ีผลิ​ิตผลตรงตามเวลาที่​่�ลูกู ค้​้า ต้​้องการ เช่​่น ต้​้องมี​ีผลิ​ิตผลส่​่งให้​้ลู​ูกค้​้าทุ​ุกวั​ัน หรื​ือส่​่งสั​ัปดาห์​์ละครั้​้�ง เป็​็นต้​้น Why = Why the customer wants organic? ทำำ�ไมลู​ูกค้​้าถึ​ึงต้​้องการ สิ​ินค้​้าอิ​ินทรี​ีย์​์? ทำำ�ไมต้​้องรั​ับรองมาตรฐาน? (อาจมี​ีมากกว่​่า 1 คำำ�ถาม) How = How to buy/sale, transport, etc.? ขายอย่​่างไร? ขายส่​่งหรื​ือ ขายปลี​ีก บรรจุ​ุอย่​่างไร? รวมถึ​ึงจะต้​้องส่​่งอย่​่างไร? ด้​้วย

26

การวางแผนปลูกพืชให้สอดคล้องกับความต้องการของตลาด

จากข้อมูลข้างต้นจะนำ�ไปสู่ การวางแผนในเรื่องอื่นๆ ดังนี้ 1. การวางแผนผั​ังแปลงปลู​ูก ในการทำำ�การเกษตร อี​ีกสิ่​่�งหนึ่​่�งที่​่�จะขอ แนะนำำ�ให้​้ทำำ�เป็​็นลำำ�ดั​ับต้​้นๆ คื​ือ การวางแผนผั​ังแปลงปลู​ูก เพื่​่�อกำำ�หนดว่​่าจะให้​้อะไร หรื​ือกิ​ิจกรรมใดอยู่​่ต� รงไหนบ้​้างในแปลงเกษตรของเรา หรื​ืออธิ​ิบายอี​ีกอย่​่าง ว่​่าการแบ่​่งพื้​้�นที่​่�เพื่​่�อกำำ�หนดกิ​ิจกรรมนั่​่�นเอง กิ​ิจกรรมหรื​ือพื้​้�นที่​่�ที่​่�สำ�คั ำ ัญ อาทิ​ิ พื้​้�นที่​่�ปลู​ูกพื​ืช พื้​้�นที่​่�เลี้​้�ยงสั​ัตว์​์ บ่​่อน้ำำ��หรื​ือแหล่​่งน้ำำ�� โรงเรื​ือนเพาะกล้​้า โรงเรื​ือนทำำ� ปุ๋​๋�ยหมั​ัก โรงเก็​็บอุ​ุปกรณ์​์และชี​ีวภั​ัณฑ์​์ป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดศั​ัตรู​ูพื​ืช โรงคั​ัดบรรจุ​ุหรื​ือ รวบรวมผลิ​ิตผล ฯลฯ การกำำ�หนดพื้​้�นที่​่�เป็​็นโซนๆ จะทำำ�ให้​้สะดวกต่​่อการวางระบบ ทั้​้�งน้ำำ�� และไฟฟ้​้าด้​้วย ซึ่​่�งขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับสภาพพื้​้�นที่​่� ทิ​ิศทางลม (กรณี​ีที่​่�มี​ีโรงเรื​ือนปลูกู พื​ืช ‘ลม’ มี​ีผลมาก เพราะมี​ีหลายโรงเรื​ือนที่​่�ล่​่มเพราะ ‘ลม’ มานั​ักต่​่อนั​ักแล้​้ว!!!) รวมถึ​ึง แนวเขตที่​่ติ� ิดกั​ับแปลงของเกษตรกรคนอื่​่�นด้​้วย หากยั​ังพอมี​ีพื้​้�นที่​่�ว่​่าง ผู้​้�เขี​ียนขอแนะนำำ�ให้​้ปลู​ูกพื​ืชเครื่​่�องเทศ เช่​่น ตะไคร้​้ ข่​่า ขิ​ิง ขมิ้​้�นไว้​้ด้​้วย โดยอาจปลูกู เป็​็นแนวรั้​้�วหรื​ือแนวกั​ันชนก็​็ได้​้ (กรณี​ี ที่​่�มี​ีการขอรั​ับรองมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ พื​ืชที่​่�ปลู​ูกเป็​็นแนวกั​ันชนจะไม่​่ได้​้ รั​ับการรั​ับรองว่​่าเป็​็นพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์) พื​ืชดั​ังกล่​่าวนี้​้�จะใช้​้เวลาปลู​ูก 7 - 8 เดื​ือน ถึ​ึงจะเก็​็บเกี่​่�ยวได้​้ เรี​ียกว่​่า ปลู​ูกจนลื​ืมไปเลย และต้​้องจั​ัดการไม่​่ให้​้รก โดยทั่​่�วไป เรามั​ักจะปลู​ูกพื​ืชกลุ่​่�มนี้​้�ในช่​่วงฤดู​ูฝน เพื่​่�อให้​้แตกกอ/หน่​่อ/เหง้​้า โดยอาศั​ัย น้ำำ��ฝน และเมื่​่�อเก็​็บเกี่​่�ยวจะเก็​็บเกี่​่�ยวแบบขุ​ุดยกทั้​้�งกอ โดยแยกขนาดที่​่�ตลาด ต้​้องการส่​่งขาย ส่​่วนที่​่�มี​ีขนาดเล็​็กก็​็สามารถนำำ�ไปปลูกู ต่​่อได้​้ 2. ต้​้องศึ​ึกษาว่​่าพื​ืชแต่​่ละชนิ​ิดที่​่�มี​ีวิ​ิธี​ีการปลู​ูกอย่​่างไร ทั้​้�งจากเอกสารและ การแลกเปลี่​่ยน � เรี​ียนรู้​้� จากเกษตรกรที่​่มี​ีคว � ามเชี่​่ยวช � าญในพื​ืชชนิดิ นั้​้น� ๆ การคำำ�นวณ ปริ​ิมาณเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ที่​่�ต้​้องใช้​้ 3. ต้​้องคำำ�นวณให้​้สอดคล้​้องกั​ับความต้​้องการ อั​ันนี้​้ขึ้​้� น� อยู่​่กั� บั ประสบการณ์​์ เป็​็นส่​่วนใหญ่​่ และในกรณี​ีของพื​ืชผั​ักยั​ังขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับฤดู​ูกาลด้​้วย เพราะแต่​่ละฤดู​ูกาล น้ำำ��หนั​ักของต้​้นผั​ักจะไม่​่เท่​่ากั​ัน เราจำำ�เป็​็นต้​้องรู้​้�ว่​่าในแต่​่ละช่​่วง (เดื​ือน) พื​ืชผั​ักจะมี​ี น้ำำ��หนั​ักเฉลี่​่�ย/ต้​้น หรื​ือน้ำำ��หนั​ักเฉลี่​่�ย/กก. เท่​่าไร จะสามารถทำำ�ให้​้เรานำำ�มาคำำ�นวณ เพื่​่�อวางแผนการปลู​ูกได้​้แม่​่นยำำ�ยิ่​่�งขึ้​้�น ซึ่​่�งก็​็สามารถทำำ�ได้​้ง่​่ายมากคื​ือ สุ่​่�มเก็​็บผั​ักมา ชั่​่�งน้ำำ�� หนั​ักทุ​ุกเดื​ือน โดยใช้​้น้ำำ�� หนั​ักหลั​ังจากตั​ัดแต่​่งเรี​ียบร้​้อยแล้​้ว จะยิ่​่�งทำำ�ให้​้การ คำำ�นวณใกล้​้เคี​ียงความต้​้องการมากที่​่สุ� ุด

ยกตั​ัวอย่​่าง ลู​ูกค้​้าต้​้องการผั​ักกาดฮ่​่องเต้​้ 100 กก. /สั​ัปดาห์​์ โดยในฤดู​ูหนาวผั​ักกาดฮ่​่องเต้​้มี​ีจำำ�นวน 5 ต้​้น/กก. หรื​ือ 200 กรั​ัม/ต้​้น ฤดู​ูฝนมี​ีจำำ�นวน 20 ต้​้น/กก. หรื​ือ 50 กรั​ัม/ต้​้น แสดงว่​่าต้​้อง เพาะกล้​้าในฤดู​ูหนาว 100 กก. x 5 ต้​้น = 500 ต้​้น ส่​่วนฤดู​ูฝน 100 กก. x 20 = 2,000 ต้​้น ซึ่​่�งในฤดู​ูฝนต้​้องเพิ่​่�มจำำ�นวนต้​้นกล้​้าถึ​ึง 4 เท่​่า ถ้​้าใช้​้ระยะปลูกู เท่​่าเดิ​ิมก็​็แสดงว่​่าต้​้องเพิ่​่�ม พื้​้�นที่​่�ปลู​ูกอี​ีก 4 เท่​่า เช่​่นกั​ัน นอกจากนี้​้� ยั​ังต้​้องคำำ�นึ​ึงถึ​ึงความสู​ูญเสี​ีย (ความเสี​ียหายของต้​้นพื​ืช) ที่​่�จะเกิ​ิดขึ้​้�น เผื่​่�อไว้​้ ตั้​้�งแต่​่ ช่​่วงการย้​้ายปลูกู จำำ�นวนต้​้นที่​่�รอดตาย จากการย้​้ายปลู​ูกกี่​่� % ในระหว่​่างพื​ืชเจริ​ิญเติ​ิบโต มี​ีต้​้นที่​่เ� สี​ียหายจากโรค - แมลงหรื​ือเสี​ียหายจาก สาเหตุ​ุอื่​่�นสั​ักกี่​่� % ตอนเก็​็บเกี่​่�ยว คั​ัดและบรรจุ​ุ ต้​้องตั​ัดแต่​่งส่​่วนที่​่ไ� ม่​่ต้​้องการหรื​ือเสี​ียหายออกกี่​่� % และเมื่​่อ� ถึ​ึงมื​ือลู​ูกค้​้ามี​ีความเสี​ียหายเกิ​ิดขึ้​้นอี​ี � กกี่​่� % โดยทั่​่�วไปมั​ักจะเกิ​ิดความเสี​ียหายในแต่​่ละขั้​้�นตอน ประมาณ 10 - 50 % ขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับชนิ​ิดพื​ืช ถ้​้าเป็​็น ผั​ักใบก็​็จะมี​ีความเสี​ียหาย/สู​ูญเสี​ียมากหน่​่อย ส่​่วนผั​ักผลหรื​ือผั​ักที่​่�รั​ับประทานส่​่วนที่​่�เป็​็น หั​ัวใต้​้ดิ​ิน ก็​็จะเสี​ียหายน้​้อยหน่​่อยจากนั้​้�นนำำ� ข้​้อมู​ูล % ความสู​ูญเสี​ียที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นมารวมกั​ัน แล้​้ว นำำ� % ความสู​ูญเสี​ียทั้​้�งหมด ไปคำำ�นวณเมล็​็ดพั​ันธุ์​์� หรื​ือต้​้นกล้​้า ก็​็จะทำำ�ให้​้ปริ​ิมาณที่​่�ผลิ​ิตผลที่​่�จะได้​้ ใกล้​้เคี​ียงกั​ับความต้​้องการของลู​ูกค้​้ามากขึ้​้�น

28

การวางแผนปลูกพืชให้สอดคล้องกับความต้องการของตลาด

พื้นที่เลี้ยงสัตว์

สำำ�หรั​ับพื้​้�นที่​่�เลี้​้�ยงสั​ัตว์​์ ควรห่​่างจากพื้​้�นที่​่�ปลู​ูกพื​ืชพอสมควร เพื่​่�อ ป้​้องกั​ันการปนเปื้​้�อนของเชื้​้�อจุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์จากมู​ูลสั​ัตว์​์ และเพื่​่�อป้​้องกั​ันไม่​่ให้​้สั​ัตว์​์ ที่​่�เลี้​้�ยงไว้​้หลุ​ุดไปทำำ�ความเสี​ียหายกั​ับพื​ืชที่​่�ปลู​ูกไว้​้ด้​้วย นอกจากนี้​้� ในเอกสารสำำ�หรั​ับขอรั​ับการรั​ับรอง เกษตรกรจะต้​้องระบุ​ุ หรื​ือวาดแผนผั​ังแปลงปลู​ูกประกอบด้​้วย ในกรณี​ีที่​่�มี​ีรวมกลุ่​่�มเกษตรกรหลายๆ ราย ควรมี​ีการจั​ัดทำำ�แผนผั​ังแปลงรวมไว้​้ด้​้วย หากเรากำำ�หนดแผนผั​ังแปลงไว้​้แล้​้ว จะทำำ�ให้​้ง่​่ายและประหยั​ัดเวลาในการตรวจรั​ับรองด้​้วย 4. ต้​้องรู้​้�ว่​่าพื​ืชที่​่�จะปลู​ูกมี​ีโรคหรื​ือแมลงที่​่�สำำ�คั​ัญ (Key pests) อะไรบ้​้าง เพื่​่�อเตรี​ียมชี​ีวภั​ัณฑ์​์หรื​ือสมุ​ุนไพรที่​่จำ� ำ�เป็​็นไว้​้ 5. ต้​้องรู้​้คุ� ณ ุ สมบั​ัติดิ​ิ นข ิ องแปลงปลู​ูก ซึ่​่ง� ต้​้องเก็​็บตัวั อย่​่างดิ​ินเพื่​่�อวิ​ิเคราะห์​์ คุ​ุณสมบั​ัติดิ​ิ นิ เพื่​่�อประโยชน์​์ในการเตรี​ียมปัจั จั​ัยการผลิ​ิต สำำ�หรั​ับปรั​ับปรุ​ุง บำำ�รุงุ ดิ​ิน 6. ขนาดของพื้​้�นที่​่�หรื​ือโรงเรื​ือนที่​่ต้​้� องใช้​้ โดยพิ​ิจารณาจากชนิ​ิดพื​ืชเพราะ ชนิ​ิดพื​ืชจะมี​ีระยะปลู​ูกไม่​่เหมื​ือนกั​ัน จึ​ึงต้​้องการพื้​้�นที่ไ�่ ม่​่เท่​่ากั​ัน (ซึ่​่ง� จะสอดคล้​้องกั​ับข้​้อ 1) กรณี​ีการปลู​ูกพื​ืชในโรงเรื​ือน การใช้​้มุ้​้�งตาข่​่ายกั​ันแมลงจะช่​่วยป้​้องกั​ัน แมลงไม่​่ให้​้เข้​้าทำำ�ลายพื​ืชผั​ักที่​่�ปลู​ูกได้​้ดี​ี ถึ​ึงแม้​้จะเป็​็นการลงทุ​ุนที่​่�ราคาค่​่อนข้​้างสู​ูง แต่​่ก็​็ถื​ือว่​่าคุ้​้�มค่​่ามาก จุ​ุดเด่​่นของมุ้​้�งตาข่​่าย คื​ือ ช่​่วยป้​้องกั​ันแมลง แต่​่จุ​ุดที่​่�ต้​้อง ระวั​ังคื​ือ ยิ่​่�งมี​ีตาถี่​่�มากเท่​่าไหร่​่ก็​็จะมี​ีผลกระทบต่​่อการระบายอากาศและความชื้​้�น ดั​ังนั้​้�น ขนาดของมุ้​้�งตาข่​่าย คื​ือ ความถี่​่�ของเส้​้นใยที่​่�ทอหรื​ือจำำ�นวนช่​่อง (ตา) หรื​ือที่​่�ภาษาอั​ังกฤษเรี​ียกว่​่า เมส (mesh) โดยมี​ีจำำ�นวนเส้​้นด้​้ายต่​่อ 1 ตารางนิ้​้�ว ตั​ัวอย่​่าง มุ้​้�งตาข่​่ายขนาด 16 ตา หมายถึ​ึง ในแนวตั้​้�งจะมี​ีเส้​้นด้​้ายทั้​้�งหมด 16 เส้​้น และแนวนอนจะมี​ีเส้​้นด้​้ายอี​ีก 16 เส้​้น วั​ัสดุ​ุที่​่�นำำ�มาใช้​้ทอเป็​็นมุ้​้�งตาข่​่ายเป็​็นพลาสติ​ิก ที่​่�เรี​ียกว่​่า ไนล่​่อน

การวางแผนปลูกพืชให้สอดคล้องกับความต้องการของตลาด

29

ในประเทศไทย โดยทั่​่�วไปมุ้​้�งตาข่​่ายมี​ีความถี่​่ข� องตา 5 ขนาด คื​ือ 16, 20, 24, 32, 40 ตา มี​ีความกว้​้างตั้​้�งแต่​่ 1.2 ม. จนถึ​ึง 3.7 ม. และมี​ีความยาว 30, 50, 100 ม./ม้​้วน

ขนาดมุ้งตาข่ายที่สามารถ ป้องกันแมลงต่างๆ ขนาด 16 ตา: สามารถป้​้องกั​ัน ผี​ีเสื้​้�อขาว ผี​ีเสื้​้�อตั​ัวใหญ่​่ชนิ​ิดอื่​่�น แมลงวั​ันทอง แมลงวั​ันตั​ัวใหญ่​่ๆ ขนาด 20 - 32 ตา: สามารถหนอนใยผั​ัก แมลงหวี่​่�ขาว เพลี้​้�ยอ่​่อน แมลงวั​ันหนอน ชอนใบ ด้​้วงหมั​ัด (แต่​่ต้​้องระวั​ังเพราะตั​ัวอ่​่อนจะอยู่​่�ในดิ​ิน) ขนาด 40 ตา: ช่​่วยป้​้องกั​ันเพลี้​้�ยไฟ (แต่​่ตั​ัวอ่​่อนตั​ัวเล็​็กอาจหลุ​ุดเข้​้าไปได้​้)

7. แหล่​่งน้ำำ�� มี​ีเพี​ียงพอหรื​ือไม่​่?

8. ฤดู​ูกาล ซึ่​่�งจะเกี่​่�ยวข้​้องกั​ับการระบาดของโรค-แมลง และการเจริ​ิญ เติ​ิบโตของพื​ืช ยกตั​ัวอย่​่าง กรณี​ีพื​ืชตระกู​ูลสลั​ัดที่​่�ปลู​ูกในฤดู​ูฝน ต้​้นมั​ักจะยื​ืด หรื​ือ ที่​่�เราเรี​ียกว่​่า “ขึ้​้�นต้​้น” ทำำ�ให้​้ต้​้องเก็​็บเกี่​่�ยวเร็​็วกว่​่าปกติ​ิ น้ำำ��หนั​ักต่​่อต้​้นก็​็จะน้​้อย กว่​่าปกติ​ิเป็​็นเท่​่าตั​ัว ดั​ังนั้​้�นต้​้องเตรี​ียมเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�/ต้​้นกล้​้า รวมทั้​้�งพื้​้�นที่​่�ปลูกู เผื่​่�อไว้​้ มากกว่​่าปกติ​ิ 9. เทคโนโลยี​ีที่​่�จะนำำ�มาปรั​ับใช้​้ เช่​่น ทำำ�โรงเรื​ือนแบบไหน หรื​ือวางระบบน้ำำ�� อย่​่างไร เป็​็นต้​้น 10. การจั​ัดการผลิ​ิตผลหลั​ังการเก็​็บเกี่​่�ยว เช่​่น ลู​ูกค้​้าต้​้องการของที่​่� มี​ีหน้​้าตาอย่​่างไร? ต้​้องคั​ัด ตั​ัดแต่​่งอย่​่างไร? บรรจุ​ุแบบไหน (ใส่​่ตะกร้​้าหรื​ือ บรรจุ​ุใส่​่ถุ​ุงพลาสติ​ิก) เป็​็นต้​้น ซึ่​่�งจะเกี่​่�ยวข้​้องกั​ับการเตรี​ียมวั​ัสดุ​ุอุ​ุปกรณ์​์ที่​่�จะ ใช้​้ในการคั​ัด ตั​ัดแต่​่ง และบรรจุ​ุผลิตผล ิ 11. การขนส่​่ง จะต้​้องขนส่​่งอย่​่างไร? เช่​่น ส่​่งด้​้วยรถห้​้องเย็​็นหรื​ือรถธรรมดา 12. ทั​ักษะหรื​ือความชำำ�นาญของคนปลูกู หากเป็​็นพื​ืชที่​่�เกษตรกรคุ้​้�นเคย และปลู​ูกเป็​็นประจำำ�ก็​็ไม่​่เป็​็นปั​ัญหา แต่​่ถ้​้าเป็​็นพื​ืชที่​่�ยั​ังไม่​่เคยปลู​ูก ต้​้องศึ​ึกษาหา “ความรู้​้�” หรื​ือ เรี​ียนรู้​้�จากเกษตรกรด้​้วยกั​ันเอง 13. เงิ​ินทุ​ุน และแรงงานที่​่�ต้​้องใช้​้ ซึ่​่�งต้​้องอาศั​ัยการประมวลจากข้​้อ ด้​้านบนทั้​้�งหมด

03

การเตรี​ียม ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต ในแต่​่ละมาตรฐานจะมี​ีข้​้อกำำ�หนดระบุ​ุว่​่า “ปั​ัจจั​ัย การผลิ​ิต” อะไร “ใช้​้ได้​้” หรื​ือ “ใช้​้ไม่​่ได้​้” และถ้​้า จะใช้​้ต้​้องใช้​้อย่​่างไร? เมื่​่�อเวลาเกิ​ิดปั​ัญหา เช่​่น เกิ​ิดโรค-แมลง เข้​้าทำำ�ลาย หรื​ือพื​ืชเกิ​ิดอาการ ขาดธาตุ​ุอาหาร ก็​็สามารถเปิ​ิดดู​ูในมาตรฐานได้​้ ซึ่​่�งส่​่วนใหญ่​่มั​ักจะอยู่​่�ในภาคผนวก

32

การเตรียมปัจจัยการผลิต

ยกตั​ัวอย่​่าง ในมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์ข์ องประเทศไทย จะมี​ีตาราง “สารที่​่�อนุ​ุญาต ให้​้ใช้​้สำำ�หรั​ับการผลิ​ิตเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์” ระบุ​ุในภาคผนวก ก ยกตั​ัวอย่​่าง รายการที่​่� 7. ฟางข้​้าว จำำ�เป็​็นต้​้องได้​้รั​ับการ “ยอมรั​ับ” จาก หน่​่วยรั​ับรองหรื​ือหน่​่วยงานที่​่มี​ีอำ � ำ�นาจหน้​้าที่​่�เกี่​่�ยวข้​้อง ซึ่​่�งผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะต้​้อง ซั​ักถามถึ​ึงที่​่ม� าที่​่�ไปของฟางข้​้าวที่​่�เกษตรกรนำำ�มาใช้​้ ในมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ของสำำ�นั​ักงานมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ หรื​ือ มกท. (certification Alliance Organic Standard : Version 1.0, 06 Nov 2019) ซึ่​่ง� มี​ีรายละเอี​ียดเป็​็นตารางอยู่​่�ในส่​่วนของภาคผนวกเช่​่นเดี​ียวกั​ัน และมี​ีการกำำ�หนด เครื่​่�องหมาย ไว้​้ด้​้วยว่​่า

ü

หมายถึ​ึง “ให้​้ใช้​้ได้​้”

!

หมายถึ​ึง ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ได้​้ แต่​่ต้​้องใช้​้อย่​่างระมั​ัดระวั​ังตามข้​้อกำำ�หนดที่​่�ระบุ​ุไว้​้เท่​่านั้​้�น

ยกตั​ัวอย่​่าง ปุ๋​๋�ยมู​ูลสั​ัตว์​์ (สด) ห้​้ามใช้​้มู​ูลสั​ัตว์​์ที่​่�ยั​ังสดกั​ับพื​ืชในลั​ักษณะที่​่�อาจทำำ�ให้​้เกิ​ิด การปนเปื้​้�อนกั​ับส่​่วนของพื​ืชที่​่�จะนำำ�มาใช้​้บริ​ิโภค เนื่​่�องจากในมู​ูลสั​ัตว์ที่์ ่�ยั​ังสด มี​ีเชื้​้�อ แบคที​ีเรี​ียกลุ่​่�ม E. Coli และ Salmonella ที่​่�อาจทำำ�ให้​้เกิ​ิดอาการท้​้องเสี​ียหรื​ือท้​้อง ร่​่วงได้​้ ประเด็​็นสำำ�คั​ัญ คื​ือ หากมี​ีปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�เราจำำ�เป็​็นหรื​ือต้​้องการใช้​้ แต่​่ไม่​่ อยู่​่�ในรายการที่​่�ระบุ​ุ จะต้​้องทำำ�อย่​่างไร? คำำ�ตอบคื​ือ ก็​็ต้​้องถามผู้​้�ตรวจรั​ับรอง หรื​ือหน่​่วยที่​่ต� รวจรั​ับรองว่​่า ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�เรามี​ีและจำำ�เป็​็นต้​้องใช้​้ ทางหน่​่วย รั​ับรองอนุ​ุญาตหรื​ือไม่​่ อี​ีกประเด็​็นหนึ่​่�งที่​่ต้​้� องระมั​ัดระวั​ัง คื​ือ การเก็​็บปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต กรณี​ีสถาน ที่​่�เก็​็บปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตเป็​็นแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ ต้​้องเก็​็บเฉพาะปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�อนุ​ุญาตให้​้ ใช้​้สำำ�หรั​ับแปลงอิ​ินทรี​ีย์เ์ ท่​่านั้​้น� ห้​้าม!!! เก็​็บปัจั จั​ัยการผลิ​ิตที่ไ�่ ม่​่อนุ​ุญาตไว้​้ในฟาร์​์มอินิ ทรี​ีย์​์ ในกรณี​ีที่​่เ� กษตรกรเก็​็บปัจั จั​ัยการผลิ​ิตที่ใ�่ ช้​้ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์แ์ ละแปลงทั่​่ว� ไปไว้​้ ด้​้วยกั​ันในสถานที่​่แ� ห่​่งหนึ่​่ง� เช่​่น ที่​่บ้​้� าน (ไม่​่ได้​้เก็​็บไว้​้ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์)์ ก็​็ต้​้องแบ่​่งแยกจุ​ุดที่​่� เก็​็บให้​้เป็​็นสัดั ส่​่วน โดยปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตสำ�ำ หรั​ับการผลิ​ิตเกษตรอิ​ินทรี​ีย์แ์ ละที่​่ไ� ม่​่ใช่​่เกษตร อิ​ินทรี​ีย์​์ ต้​้องจั​ัดเก็​็บแยกกั​ันและมี​ีสิ่​่ง� บ่​่งชี้​้อ� ย่​่างชั​ัดเจน เพื่​่�อป้​้องกั​ันความสั​ับสน และช่​่วย ลดความเสี่​่�ยงในการหยิ​ิบผิ​ิด (โดยเฉพาะปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�มี​ีลั​ักษณะคล้​้ายกั​ัน) ซึ่​่�งก็​็จะกลายเป็​็นประเด็​็นของการละเมิ​ิดมาตรฐานไป

การเตรียมปัจจัยการผลิต

33

ปัจจัยการผลิตสำ�คัญที่ควรเตรียมพร้อม

1. เมล็​็ดพั​ันธุ์​์� มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ส่​่วนใหญ่​่ กำำ�หนดให้​้เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�และส่​่วนขยาย พั​ันธุ์​์�พื​ืชที่​่�นำำ�มาปลู​ูกต้​้องผลิ​ิตจากระบบเกษตร อิ​ินทรี​ีย์​์ แต่​่ในกรณี​ีที่​่�ไม่​่สามารถหาเมล็​็ดพั​ันธุ์​์� และส่​่วนขยายพั​ันธุ์​์�พืชจ ื ากระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ได้​้ อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้จากแหล่​่งทั่​่�วไปได้​้ แต่​่ต้​้องไม่​่มี​ี การคลุ​ุกสารเคมี​ี ดั​ังนั้​้�น ในกรณี​ีจำำ�เป็​็นที่​่�ต้​้อง ใช้​้เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ที่​่�มี​ีการคลุ​ุกสารเคมี​ี ต้​้องล้​้าง เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ด้​้วยน้ำำ��สะอาดก่​่อนนำำ�เมล็​็ดพั​ันธุ์​์� ไปปลู​ูก และต้​้องไม่​่ล้​้างเมล็​็ดพั​ันธุ์​์� ในแปลงปลู​ูก เนื่​่�องจาก สารเคมี​ีที่​่�คลุ​ุกมากั​ับเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�จะ ปนเปื้​้�อนในแปลงปลู​ูก

ในกรณี​ีไม้​้ยื​ืนต้​้น ถ้​้ากิ่​่�งพั​ันธุ์​์�หรื​ือส่​่วนขยายพั​ันธุ์​์�พื​ืชที่​่�นำำ�มาปลู​ูกในแปลง เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ไม่​่ได้​้มาจากระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ผลิ​ิตผลที่​่�ได้​้จากการปลู​ูกในฟาร์​์ม เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ในช่​่วง 12 เดื​ือนแรก จะยั​ังไม่​่สามารถจำำ�หน่​่ายเป็​็นผลิตผลอิ ิ นิ ทรี​ีย์​์ได้​้ ที่​่สำ� �คั ำ ญ ั !!! ห้​้ามใช้​้พั​ันธุ์​์�พืชื และละอองเกสร (pollen) ที่​่ม� าจากการปรั​ับปรุ​ุง พั​ันธุ์​์�โดยวิ​ิธี​ีการทำำ�พั​ันธุ​ุวิ​ิศวกรรม (genetic engineering) รวมถึ​ึงพื​ืชที่​่�ถู​ูกปลู​ูก ถ่​่ายยี​ีน (transgenic plants) ประเทศไทย เป็​็นประเทศเขตร้​้อน ชนิ​ิดและพั​ันธุ์​์�พื​ืช จะมี​ีความหลากหลายมาก ในกรณี​ีของข้​้าว เราสามารถผลิ​ิตเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�อิ​ินทรี​ีย์​์ได้​้ แต่​่ในพื​ืชผั​ัก ถึ​ึงแม้​้หลายชนิ​ิดจะปลูกู ได้​้ดี​ีในบ้​้านเรา แต่​่บางชนิ​ิดเราไม่​่สามารถผลิ​ิต เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ได้​้ (โดยเฉพาะพื​ืชผั​ักเศรษฐกิ​ิจ เช่​่น กะหล่ำำ��ปลี​ี ผั​ักกาดขาวปลี​ี แครอท ฯลฯ ซึ่​่�งส่​่วนใหญ่​่จะเป็​็นเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�นำำ�เข้​้าจากต่​่างประเทศ) เนื่​่�องจากต้​้องการความ หนาวเย็​็นที่​่�เพี​ียงพอต่​่อการติ​ิดดอกและติ​ิดเมล็​็ด แต่​่ถ้​้าเป็​็นพื​ืชผั​ักสวนครั​ัวหรื​ือ เครื่​่อ� งเทศทั่​่�วๆไป เราจะสามารถเก็​็บเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ต่​่อได้​้ ในขณะที่​่พื � ชจำ ื �พว ำ กสลั​ัด ถึ​ึงแม้​้ จะต้​้องการอาหารเย็​็น แต่​่ก็​็ออกดอกติ​ิดเมล็​็ดได้​้ในบ้​้านเรา (เกษตรกรสามารถ ผลิ​ิตเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�อิ​ินทรี​ีย์​์เองได้​้)

34

การเตรียมปัจจัยการผลิต

ทั้​้�งนี้​้� เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�พื​ืชผั​ักบางชนิ​ิดที่​่�นำำ�เข้​้าจะคลุ​ุกสารเคมี​ี (สารเคมี​ีที่​่�คลุ​ุก/ เคลื​ือบเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�อาจมี​ีสี​ีหรื​ือไม่​่มี​ีสี​ี!!!) ซึ่​่�งเป็​็นไปตามข้​้อกำำ�หนดสุ​ุขอนามั​ัยพื​ืช เพื่​่�อ ป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดโรค - แมลงที่​่�จะติ​ิดเข้​้ามากั​ับเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ได้​้ ผู้​้�เขี​ียนได้​้เคยสอบถามไป ยั​ังบริ​ิษั​ัทที่​่จำ� ำ�หน่​่ายเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�จากประเทศในแถบเอเซี​ียประเทศหนึ่​่�ง (สมมุ​ุติ​ิว่​่าเป็​็น ประเทศ ก.) ว่​่าจะขอซื้​้�อเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ที่​่�ไม่​่คลุ​ุกสารเคมี​ี ทางบริ​ิษั​ัทตอบว่​่าไม่​่สามารถ ทำำ�ให้​้ได้​้ เนื่​่�องจากแปลงผลิ​ิตอยู่​่�อี​ีกประเทศหนึ่​่�ง (ประเทศ ข.) เมื่​่�อจะนำำ�เข้​้ามายั​ัง ประเทศ ก. ต้​้องมี​ีการคลุ​ุกสารเคมี​ีตามข้​้อกำำ�หนดของประเทศนั้​้�นๆ ก่​่อน จากนั้​้�น จึ​ึงจะส่​่งมาจำำ�หน่​่ายในประเทศไทยต่​่อไป ดั​ังนั้​้�น หากเกษตรกรขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐาน ที่​่�เข้​้มงวดเกี่​่�ยวกั​ับการ ใช้​้เมล็​็ดพั​ันธุ์​์� และส่​่วนขยายพั​ันธุ์​์�พื​ืชที่​่�นำ�ม ำ าปลู​ูก ต้​้องผลิ​ิตจากระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ก็​็จะส่​่งผลกระทบต่​่อการรั​ับรองพื​ืชผั​ักบางชนิ​ิด ที่​่�เราไม่​่สามารถผลิ​ิตเมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ได้​้ เองด้​้วย ประเด็​็นเรื่​่�องของการใช้​้เมล็​็ดพั​ันธุ์​์�ในพื​ืชผั​ักบางชนิ​ิด เป็​็นเรื่​่�องที่​่�ผู้​้�เขี​ียนได้​้ เคยชี้​้�แจงเหตุ​ุผลความจำำ�เป็​็น และแลกเปลี่​่�ยนข้​้อมู​ูลกั​ับผู้​้�ตรวจรั​ับรองมาโดยตลอด ซึ่​่�งก็​็ขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับความยื​ืดหยุ่​่�นของมาตรฐานแต่​่ละมาตรฐานด้​้วย

การเตรียมปัจจัยการผลิต

35

2. วั​ัสดุ​ุเพาะกล้​้า ในการปลูกู พื​ืชผั​ักบางชนิ​ิด เช่​่น พื​ืชกลุ่​่�มสลั​ัด ผั​ักกาด ฮ่​่องเต้​้ กะหล่ำำ��ปลี​ี ขาวปลี​ี ฯลฯ เราต้​้องเพาะกล้​้าก่​่อน แล้​้วจึ​ึงย้​้ายปลูกู ขณะที่​่พื � ชื ผั​ักบางชนิ​ิดจะใช้​้เมล็​็ดปลู​ูกหรื​ือหยอดในแปลงปลู​ูกได้​้เลย เช่​่น ผั​ักกาดหั​ัว ปวยเหล็​็ง ผั​ักชี​ี ผั​ักบุ้​้�ง เป็​็นต้​้น กรณี​ีที่​่�ต้​้องเพาะกล้​้า สิ่​่�งที่​่�จำำ�เป็​็นจะ ต้​้องมี​ีคื​ือ ‘ถาดเพาะกล้​้า’ และ ‘วั​ัสดุ​ุปลู​ูกหรื​ือ วั​ัสดุ​ุเพาะกล้​้า’ ถาดเพาะกล้​้า ในปั​ัจจุ​ุบั​ันมี​ีหลายแบบ โดยขึ้​้�นอยู่​่กั� ับขนาดและจำำ�นวนหลุ​ุมต่​่อถาด เช่​่น 72 หลุ​ุม, 104, 200 หลุ​ุม (จำำ�นวนหลุ​ุมต่​่อถาด ยิ่​่ง� มาก ยิ่​่ง� มี​ีขนาดเล็​็ก) ขึ้​้น� อยู่​่กั� บชนิ ั ดิ และอายุ​ุกล้​้า ของพื​ืชผั​ัก ถ้​้าต้​้นกล้​้ามี​ีขนาดเล็​็กและอายุ​ุกล้​้า ไม่​่มาก ควรเลื​ือกใช้​้ถาดหลุ​ุมขนาด 200 หลุ​ุม เป็​็นต้​้น สำำ�หรั​ับวั​ัสดุ​ุเพาะกล้​้า มี​ีสู​ูตรง่​่ายๆ โดยใช้​้ ดิ​ิน แกลบดำำ� ปุ๋​๋�ยหมั​ักหรื​ือ ปุ๋​๋�ยคอก อั​ัตราส่​่วน 3:1:1 ผสมกั​ัน แล้​้วร่​่อนให้​้ละเอี​ียดสั​ักหน่​่อย ก็​็นำำ�ไปใช้​้ได้​้แล้​้ว อี​ีกสู​ูตรหนึ่​่�งคื​ือ ปุ๋​๋�ยอิ​ินทรี​ีย์​์หรื​ือวั​ัสดุ​ุเพาะกล้​้าสำำ�เร็​็จรู​ูป ผสมกั​ับ ขุ​ุยมะพร้​้าว อั​ัตราส่​่วน 1:2 ก็​็จะช่​่วยประหยั​ัดต้​้นทุ​ุนไปได้​้บ้​้าง ทั้​้�งนี้​้�การปลู​ูกในระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ต้​้องใช้​้ปุ๋​๋�ยอิ​ินทรี​ีย์​์หรื​ือวั​ัสดุ​ุเพาะกล้​้า ที่​่�ได้​้รั​ับการรั​ับรองตามมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ด้​้วย ซึ่​่�งสามารถตรวจสอบจาก รายชื่​่�อผู้​้�ประกอบการด้​้านปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตในแต่​่ละมาตรฐานได้​้ทางอิ​ินเตอร์​์เน็​็ต

36

การเตรียมปัจจัยการผลิต

3. วั​ัสดุ​ุปรั​ับปรุ​ุงบำำ�รุ​ุงดิ​ิน ซึ่​่�งจำำ�เป็​็นต้​้องรู้​้�คุ​ุณสมบั​ัติ​ิของดิ​ินในแปลงที่​่�จะ ปลู​ูกพื​ืช โดยการเก็​็บตั​ัวอย่​่างดิ​ินไปวิ​ิเคราะห์​์ เพื่​่�อนำำ�ไปสู่​่�การเตรี​ียมปัจั จั​ัยการผลิ​ิต ที่​่�จำำ�เป็​็น และเพื่​่�อบริ​ิหารจั​ัดการทรั​ัพยากรที่​่มี​ี� อยู่​่�ให้​้คุ้​้�มค่​่ามากที่​่�สุ​ุด วั​ัสดุ​ุปรั​ับปรุ​ุงบำำ�รุ​ุงดิ​ินที่สำ่� ำ�คั​ัญที่​่จ� ะไม่​่กล่​่าวถึ​ึงไม่​่ได้​้เลย คื​ือ โดโลไมท์​์ ซึ่​่�ง ช่​่วยในการปรั​ับความเป็​็นกรด-ด่​่างของดิ​ิน หรื​ือ pH เนื่​่�องจากดิ​ินส่​่วนใหญ่​่บน ดอยมั​ักจะเป็​็นกรด ซึ่​่�งโดโลไมท์​์นอกจากจะช่​่วยปรั​ับ pH แล้​้ว ยั​ังมี​ีธาตุ​ุอาหาร คื​ือ แคลเซี​ียม (Ca) และ แมกนี​ีเซี​ียม (Mg) ด้​้วย ทั้​้�งนี้​้� บางมาตรฐานอนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ปู​ูน ขาวได้​้ ซึ่​่�งปู​ูนขาวจะช่​่วยปรั​ับ pH เท่​่านั้​้�น วั​ัสดุ​ุสำำ�หรั​ับปรั​ับปรุ​ุงบำำ�รุ​ุงดิ​ินอี​ีกอย่​่างที่​่�สำ�คั ำ ัญ คื​ือ ปุ๋​๋�ยหมั​ัก ซึ่​่�งเป็​็นวั​ัสดุ​ุ ที่​่�ต้​้องใช้​้ปริ​ิมาณมากและต่​่อเนื่​่�อง สู​ูตรหรื​ือส่​่วนประกอบของปุ๋​๋�ยหมั​ักก็​็ไม่​่ตายตั​ัว ขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับวั​ัสดุ​ุที่​่�มี​ี 4. ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ สมุ​ุนไพร จุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์ ฯลฯ เพื่​่�อป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัด โรค - แมลง ซึ่​่�งจำำ�เป็​็นต้​้องรู้​้�ว่​่าพื​ืชที่​่�จะปลู​ูกมี​ีโรคหรื​ือแมลงที่​่�สำำ�คั​ัญๆ (Key pests) บ้​้าง เพื่​่�อ เตรี​ียมชี​ีวภั​ัณฑ์​์ สมุ​ุนไพร จุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์ ที่​่�จำำ�เป็​็นไว้​้

การเตรียมปัจจัยการผลิต

37

5. น้ำำ�� หมั​ักชี​ีวภาพ (bio - extract) หรื​ือที่​่ห� ลายคนมั​ักเรี​ียกว่​่า ปุ๋​๋ยอิ � นิ ทรี​ีย์​์ น้ำำ�� หรื​ือปุ๋​๋ยน้ำ � ��ำ หมั​ัก ซึ่​่ง� กรมวิ​ิชาการเกษตรได้​้เคยจั​ัดพิ​ิมพ์เ์ อกสารเกี่​่ยวกั � บคุ ั ณ ุ สมบั​ัติ​ิ ของน้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพมากมายหลายสู​ูตรจากทั่​่�วประเทศ และพบว่​่า น้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพ ส่​่วนใหญ่​่มี​ีคุ​ุณสมบั​ัติ​ิเป็​็นปุ๋​๋�ยน้​้อยมาก โดยส่​่วนใหญ่​่มี​ีคุ​ุณสมบั​ัติ​ิคล้​้ายฮอร์​์โมน (สารกระตุ้​้�นการเจริ​ิญเติ​ิบโต) มากกว่​่า ซึ่​่ง� ถ้​้าจะเรี​ียกให้​้ถู​ูกต้​้อง จึ​ึงควรเป็​็น “น้ำำ�� หมั​ัก ชี​ีวภาพ” สำำ�หรั​ับสู​ูตรที่​่ผู้​้ � �เขี​ียนและที​ีมงานใช้​้กั​ันอยู่​่�มี​ี 2 สู​ูตร หลั​ักๆ คื​ือ - สู​ูตรสำำ�หรั​ับช่​่วยในการเจริ​ิญเติ​ิบโต จะเป็​็นน้ำำ��หมั​ักจากไข่​่ไก่​่ ซึ่​่�งพบว่​่ามี​ี คุ​ุณสมบั​ัติ​ิเป็​็นฮอร์​์โมนที่​่ช่​่วย � กระตุั​ั�นการเจริ​ิญเติ​ิบโตของพื​ืชผั​ักได้​้ดี​ีกว่​่าสู​ูตรอื่​่�นๆ โดยนำำ�ไข่​่ไก่​่ 5 กก. (ใช้​้ทั้​้�งเปลื​ือกใส่​่ในเครื่​่�องปั่​่�น) ผสมกั​ับกากน้ำำ��ตาล 5 กก. และยา คู​ูลท์​์ 1 ขวด จากนั้​้�นใส่​่แป้​้งข้​้าวหมาก 1 ก้​้อน เป็​็นลำำ�ดั​ับสุ​ุดท้​้าย ถ้​้าเป็​็นช่​่วงฤดู​ู ร้​้อน หมั​ักไว้​้ 14 วั​ัน ถ้​้าเป็​็นช่​่วงฤดู​ูหนาวหมั​ักไว้​้ 21 วั​ัน หลั​ังจากจึ​ึงนั้​้�นนำำ�ไปใช้​้ได้​้ - สู​ูตรไล่​่แมลง จะใช้​้พื​ืชสมุ​ุนไพร / พื​ืชเครื่​่�องเทศ เช่​่น กระเที​ียม ขิ​ิง ข่​่า ตะไคร้​้ พริ​ิกขี้​้�หนู​ู บอระเพ็​็ด ฯลฯ ตามแต่​่จะหาได้​้ เน้​้นพื​ืชรสเผ็​็ด ขม ฝาด เป็​็นหลั​ัก โดยจะใช้​้พื​ืช 3 ส่​่วน กากน้ำำ��ตาล 1 ส่​่วน ระยะเวลาหมั​ักใกล้​้เคี​ียงกั​ับสู​ูตรที่​่� 1 (หาก มี​ีเชื้​้�อ พด.2 หรื​ือ พด.7 สามารถใส่​่เพิ่​่�มเติ​ิมได้​้)

38

การเตรียมปัจจัยการผลิต

การเตรียมปัจจัยการผลิต

39

วิ​ิธี​ีสั​ังเกตน้ำำ��หมั​ักที่​่�ดี​ี คื​ือ กลิ่​่�นต้​้องไม่​่เหม็​็น (เน่​่า) แต่​่จะมี​ีกลิ่​่�นคล้​้ายๆ กลิ่​่�นน้ำำ��หมั​ักผลไม้​้ และที่​่�สำำ�คั​ัญควรใช้​้ภาย 1 เดื​ือน หลั​ังจากหมั​ักเสร็​็จแล้​้ว เพราะ หลั​ังจาก 1 ไปแล้​้วจะเหลื​ือแต่​่ไนโตรเจน ซึ่​่�งมี​ีผลงานวิ​ิจั​ัยที่ผู้​้ ่� �เขี​ียนและที​ีมงานได้​้ ศึ​ึกษาคุ​ุณสมบั​ัติ​ิของน้ำำ��หมั​ักไว้​้ วิ​ิธี​ีการใช้​้ นำำ�น้ำำ��หมั​ักมาผสมกั​ับน้ำำ�� สั​ัดส่​่วน น้ำำ��หมั​ัก 1 ส่​่วน น้ำำ�� 500 - 1,000 ส่​่วน หรื​ือ น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร น้ำำ��หมั​ัก 2 ช้​้อนโต๊​๊ะ (หากเข้​้มข้​้นมากอาจทำำ�ให้​้ ใบไหม้​้ได้​้) แล้​้วฉี​ีดพ่​่นที่​่�ต้​้นผั​ักหรื​ือจะรดลงดิ​ินหรื​ือให้​้ไปพร้​้อมระบบน้ำำ�� ข้​้อดี​ีและสิ่​่�งที่​่�ต้​้องระมั​ัดระวั​ัง 1) น้ำำ�� หมั​ักชี​ีวภาพ มี​ีคุ​ุณสมบั​ัติ​ิเป็​็นกรด ถ้​้าใช้​้เข้​้มข้​้นเกิ​ินไปจะส่​่งผลกระทบ ต่​่อพื​ืชได้​้ เช่​่น ทำำ�ให้​้ใบไหม้​้ ดั​ังนั้​้�น การผสมน้ำำ�� หมั​ักชี​ีวภาพกั​ับน้ำำ�� จึ​ึงควรเริ่​่�มที่​่� สั​ัดส่​่วน 1:1,000 หรื​ือ 1:500 ค่​่ะ 2) โดยทั่​่�วไปน้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพจะมี​ีคุ​ุณสมบั​ัติ​ิคล้​้ายฮอร์​์ โมน (สารกระตุ้​้�น การเจริ​ิญเติ​ิบโต) และด้​้วยความที่​่�เป็​็นวั​ัสดุ​ุธรรมชาติ​ิจึ​ึงเสื่​่�อมสภาพเร็​็ว ผู้​้�เขี​ียน แนะนำำ�ว่​่าควรทำำ�ปริ​ิมาณน้​้อยๆ แต่​่ทำำ�บ่​่อยๆ และใช้​้ภายใน 1 - 2 เดื​ือน จะเกิ​ิด ประสิ​ิทธิ​ิภาพดี​ีที่​่�สุ​ุด 3) การซื้​้�อน้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพสำำ�เร็​็จรู​ูป มี​ีความเสี่​่�ยงที่​่จ� ะพบสารเคมี​ีปนเปื้​้�อน (ที่​่�สำำ�คั​ัญยั​ังราคาแพงด้​้วย) ซึ่​่�งผู้​้�เขี​ียนเคยนำำ�น้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพสำำ�เร็​็จรู​ูปบางชนิ​ิด (มี​ีคนนำำ�มาให้​้เกษตรกรเพื่​่�อใช้​้ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์!) ไปตรวจวิ​ิเคราะห์​์สารเคมี​ีตกค้​้าง แล้​้วก็​็พบสารเคมี​ีตกค้​้าง! ยั​ังโชคดี​ีที่​่�เกษตรกรยั​ังไม่​่ได้​้นำำ�ไปใช้​้ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ 4) เกษตรกรควรทำำ�น้ำ��ำ หมั​ักชี​ีวภาพเอง เพราะในการตรวจรั​ับรอง ผู้​้�ตรวจ รั​ับรองจะสอบถามถึ​ึงแหล่​่งที่​่ม� าของวั​ัสดุทีุ่ เ�่ กษตรกรนำำ�มาใช้​้ในแปลง หากเกษตรกร ทำำ�น้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพเองก็​็จะสามารถอธิ​ิบายถึ​ึงแหล่​่งที่​่�มาของวั​ัตถุ​ุดิ​ิบได้​้ ซึ่​่�งจะสร้​้าง ความน่​่าเชื่​่�อถื​ือได้​้เป็​็นอย่​่างดี​ี 5) ประหยั​ัดต้​้นทุ​ุน เพราะเกษตรกรสามารถหาวั​ัตถุ​ุดิ​ิบจากในแปลง เช่​่น เศษผั​ักที่​่�ตั​ัดแต่​่งออก (ขออย่​่าให้​้เป็​็นโรคหรื​ือเน่​่าเสี​ีย) หรื​ือถ้​้านึ​ึกอะไรไม่​่ออก ก็​็ต้​้น “กล้​้วย” ซึ่​่�งสามารถใช้​้ได้​้ทั้​้�งต้​้น ที่​่�สำำ�คั​ัญต้​้องเตรี​ียมกากน้ำำ�ต � าลไว้​้ให้​้พร้​้อม 6. ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตอื่​่�นๆ สำำ�หรั​ับปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตอื่​่�นๆ ต้​้องสอดคล้​้องกั​ับ ข้​้อกำำ�หนดในมาตรฐานที่​่ข� อรั​ับการรั​ับรองด้​้วย ซึ่​่�งมั​ักจะกำำ�หนดไว้​้ในภาคผนวก ของมาตรฐาน และสามารถสื​ืบค้​้นได้​้จากเวปไซด์​์ของหน่​่วยงานที่​่�เกี่​่�ยวข้​้องได้​้

04

การปรั​ับปรุ​ุง บำำ�รุ​ุงดิ​ิน หลายครั้​้� ง หลายคราที่​่� เ มื่​่� อ ได้​้มี​ีโอกาสแลก เปลี่​่�ยนกั​ับเกษตรกร มั​ักจะพบว่​่า ถ้​้าพื​ืชเกิ​ิด ความเสี​ียหายจากโรคหรื​ือแมลง เรามองเห็​็น ความเสี​ียหายนั้​้�น และสามารถป้​้องกั​ันกำ�ำ จั​ัดได้​้ แต่​่พื​ืชจะเจริ​ิญเติ​ิบโตได้​้ ต้​้องได้​้อาหารจาก ดิ​ินด้​้วย แล้​้วเรามองเห็​็นไหมว่​่าพื​ืชได้​้อาหาร จากดิ​ินยังั ไง? (เปรี​ียบเที​ียบเหมื​ือนคนกิ​ินข้​้าว) และเกษตรกรจะรู้​้�ได้​้ยั​ังไงว่​่าต้​้องใส่​่ปุ๋​๋�ยอะไร?

42

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

43

รู้จักดิน หลายครั้​้�งหลายคราที่​่�เมื่​่�อได้​้มี​ีโอกาสแลกเปลี่​่�ยนกั​ับเกษตรกร มั​ักจะพบ ว่​่าถ้​้าพื​ืชเกิ​ิดความเสี​ียหายจากโรคหรื​ือแมลง เรามองเห็​็นความเสี​ียหายนั้​้�น และ สามารถป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดได้​้ แต่​่พื​ืชจะเจริ​ิญเติ​ิบโตได้​้ ต้​้องได้​้อาหารจากดิ​ินด้​้วย แล้​้วเรามองเห็​็นไหมว่​่าพื​ืชได้​้อาหารจากดิ​ินยั​ังไง? (เปรี​ียบเที​ียบเหมื​ือนคนกิ​ินข้​้าว) และเกษตรกรจะรู้​้�ได้​้ยั​ังไงว่​่าต้​้องใส่​่ปุ๋​๋�ยอะไร? การที่​่�จะรู้​้�ว่​่าดิ​ินของเราเป็​็นยั​ังไง จำำ�เป็​็นต้​้องอาศั​ัยการวิ​ิเคราะห์​์ทาง วิ​ิทยาศาสตร์​์ ซึ่​่�งในปั​ัจจุ​ุบันมี​ี ั เครื่​่�องมื​ือที่​่�ใช้​้ง่​่ายขึ้​้�น โดยไม่​่ต้​้องไปถึ​ึงห้​้องปฏิ​ิบั​ัติ​ิการ เพี​ียงแต่​่ต้​้องอาศั​ัยการเรี​ียนรู้​้�และฝึ​ึกใช้​้เครื่​่�องมื​ือที่​่�ว่​่าให้​้เป็​็น เกษตรกรบางพื้​้�นที่​่�ก็​็ สามารถเรี​ียนรู้​้�และวิ​ิเคราะห์​์ดิ​ินได้​้ด้​้วยตั​ัวเอง สิ่​่�งที่​่คว � รให้​้ความสนใจ คื​ือ ค่​่า pH (พี​ีเอช) ของดิ​ิน เนื่​่�องจากธาตุ​ุอาหาร บางตั​ัวจะไม่​่ถู​ูกปลดปล่​่อยออกมา หากค่​่า pH เป็​็นกรดหรื​ือด่​่างมากเกิ​ินไป แต่​่เมื่​่�อ ปรั​ับดิ​ินให้​้เหมาะสมแล้​้ว ธาตุ​ุอาหารก็​็จะถู​ูกปลดปล่​่อยและพื​ืชดู​ูดซึ​ึมไปใช้​้ได้​้ เพื่​่�อให้​้ จำำ�ได้​้ง่​่ายๆ ค่​่า pH ที่​่�เหมาะสมสำำ�หรั​ับการปลู​ูกพื​ืชผั​ักจะอยู่​่�ที่​่�ประมาณ 5.6 - 6.5 (ตั​ัวเลขสลั​ับหั​ัว - ท้​้าย จำำ�ง่​่ายดี​ี!) ถ้​้าเป็​็นไปได้​้จึ​ึงควรวิ​ิเคราะห์​์ดิ​ินทุ​ุกปี​ี เพื่​่�อดู​ูความ เปลี่​่ยน � แปลงของดิ​ิน เพราะเคยมี​ีบางแปลงที่​่�ใส่​่โดโลไมท์​์ไปเรื่​่อ� ยๆ จน pH เหมาะสมแล้​้ว ก็​็ต้​้องหยุ​ุดใส่​่โดโลไมท์​์ (มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์บางมาตรฐานไม่​่อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ ปู​ูนขาว แต่​่ให้​้ใช้​้โดโลไมท์​์ ซึ่​่�งก็​็เป็​็นสิ่​่�งที่​่�ดี​ี เพราะโดโลไมท์​์จะให้​้ธาตุ​ุอาหารรอง เช่​่น แคลเซี​ียม แมกนี​ีเซี​ียม ด้​้วย)

44

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

ปุ๋ยหมัก

ในการปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ไม่​่สามารถใช้​้ปุ๋​๋�ยเคมี​ีได้​้ ดั​ังนั้​้�นปุ๋​๋�ยหมั​ักจึ​ึงจำำ�เป็​็นมาก แนะนำำ�ว่​่าให้​้รวมกลุ่​่�มกั​ันทำำ�ปุ๋​๋�ยหมั​ัก เพราะจะสามารถทำำ�ปริ​ิมาณได้​้เยอะๆ พอหมั​ัก เสร็​็จแล้​้วก็​็แบ่​่งกั​ันไปใช้​้ ในบางพื้​้�นที่ที่​่� ่�ผู้​้�เขี​ียนทำำ�งานอยู่​่� เกษตรกรบางกลุ่​่�มสามารถ รวมกั​ันทำ�ปุ๋​๋ ำ �ยหมั​ักจนเหลื​ือขายได้​้สตางค์​์เพิ่​่�มด้​้วย สู​ูตรหรื​ือส่​่วนประกอบของปุ๋​๋�ย หมั​ักก็​็ไม่​่ตายตั​ัวขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับวั​ัสดุ​ุที่​่�มี​ี โดยทั่​่�วไปใช้​้เศษพื​ืช 4 ส่​่วน และมู​ูลสั​ัตว์​์ 1 ส่​่วน (4:1) หากมี​ีเชื้​้�อจุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์ พด.1 (เกษตรกรสามารถขอรั​ับการสนั​ับสนุ​ุนเชื้​้�อ พด.1 จากกรมพั​ัฒนาที่​่ดิ� ินได้​้ฟรี​ี) ก็​็นำำ�มาใช้​้ร่​่วมกั​ันได้​้ค่​่ะ (ละลายสารเร่​่ง พด.1 ในน้ำำ�� 20 ลิ​ิตร สั​ัก 15 นาที​ี แล้​้วรดไปบนกองปุ๋​๋�ยหมั​ัก) สำำ�หรั​ับวิ​ิธี​ีการทำำ� จะกองเศษพื​ืชสลั​ับกั​ับมู​ูลสั​ัตว์​์เป็​็นชั้​้�นๆ ซึ่​่�งมี​ีงานวิ​ิจั​ัย บางชิ้​้�น รายงานว่​่า ถ้​้าทำำ�เป็​็นชั้​้�นบางๆ สู​ูงไม่​่เกิ​ิน 10 ซม. จุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์จะทํ​ําให้​้การย่​่อย สลายวั​ัตถุ​ุดิ​ิบเป็​็นไปได้​้อย่​่างรวดเร็​็ว

ประเด็นสำ�คัญ 1. ต้​้องควบคุ​ุมความชื้​้�นให้​้ดี​ี อย่​่าให้​้กองปุ๋​๋�ยหมั​ักแห้​้ง ดั​ังนั้​้�นต้​้อง รดน้ำำ�ทุ � ุกวั​ัน 2. ถ้​้าทำำ�ถู​ูกวิ​ิธี​ีกองปุ๋​๋�ยจะเกิ​ิดการหมั​ัก ทำำ�ให้​้มี​ีอุ​ุณหภู​ูมิ​ิสู​ูง (ร้​้อน) ซึ่​่�งโดยทั่​่�วไปจะใช้​้เวลาหมั​ัก 2 - 3 เดื​ือน เมื่​่�อหมั​ักสมบู​ูรณ์​์แล้​้วจะเย็​็นลง 3. ปุ๋​๋�ยหมั​ักที่​่สมบู​ู � รณ์​์ จะไม่​่มี​ีกลิ่​่�นเหม็​็น ในกรณี​ีที่​่มี​ี� กลิ่​่�นเหม็​็นหรื​ือ กลิ่​่�นฉุ​ุนแสดงว่​่ากระบวนการย่​่อยสลายภายในกองปุ๋​๋�ยยั​ังไม่​่สมบู​ูรณ์​์ ผู้​้�ตรวจรั​ับรอง (auditor) บางคน โดยเฉพาะผู้​้�ตรวจรั​ับรองจาก ต่​่างประเทศ จะให้​้ความสำำ�คั​ัญกั​ับระยะเวลาการหมั​ักปุ๋​๋�ยหมั​ักมาก ซึ่​่�งต้​้องใช้​้ เวลาหมั​ักมากกว่​่า 45 วั​ัน ถึ​ึงจะยอมรั​ับ นั่​่�นเป็​็นเพราะหากการหมั​ักเกิ​ิดไม่​่ สมบู​ูรณ์​์ เชื้​้�อจุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์บางชนิ​ิดจะไม่​่ตาย โดยเฉพาะเชื้​้�อที่​่�ติ​ิดมากั​ับมู​ูลสั​ัตว์​์ และเป็​็นสาเหตุ​ุที่​่�ทำำ�ให้​้เกิ​ิดท้​้องร่​่วง/ท้​้องเสี​ีย เชื้​้�อจุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์ที่​่�ว่​่าก็​็จะติ​ิดไปกั​ับ พื​ืชผั​ักที่​่�ปลู​ูกได้​้ คนกิ​ินก็​็จะได้​้รั​ับผลกระทบด้​้วย ดั​ังนั้​้�นในการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ควรทำำ�ควบคู่​่�กันั ไประหว่​่างการปลู​ูก พื​ืชและเลี้​้�ยงสั​ัตว์​์ เพราะทั้​้�งสองอย่​่างจะเอื้​้�อประโยชน์​์ซึ่​่�งกั​ันและกั​ัน ผลิ​ิตผลพืชื ที่​่�ขายไม่​่หมดหรื​ือเศษพื​ืชก็​็ใช้​้เลี้​้�ยงสั​ัตว์​์ ส่​่วนมู​ูลสั​ัตว์​์ก็​็เอามาทำำ�ปุ๋​๋�ยได้​้

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

45

46

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

47

อาการขาดธาตุอาหาร อาการขาดธาตุ​ุอาหารในพื​ืช ต้​้องอาศั​ัยความเชี่​่�ยวชาญในการสั​ังเกต เนื่​่�องจากอาการผิ​ิดปกติ​ิที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นจะดู​ูคล้​้ายกั​ับการเข้​้าทำำ�ลายของโรค-แมลง และ อาจต้​้องอาศั​ัยผลการวิ​ิเคราะห์​์ทั้​้�งดิ​ินและพื​ืชเป็​็นเครื่​่�องมื​ือช่​่วยในการตั​ัดสิ​ินใจ หลายคนเข้​้าใจว่​่า การทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ใส่​่ปุ๋​๋�ยเคมี​ีรวมทั้​้�งปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต อื่​่�นๆ ไม่​่ได้​้เลย ซึ่​่�งในความเป็​็นจริ​ิงในมาตรฐานจะมี​ีข้​้อกำำ�หนดว่​่า สามารถเติ​ิมธาตุ​ุ อาหารหรื​ือสารประกอบบางชนิ​ิดเพื่​่�อแก้​้ไขปั​ัญหาการขาดธาตุ​ุอาหารในพื​ืชได้​้ ยกตั​ัวอย่​่าง ในฟั​ักทองญี่​่�ปุ่​่�น มั​ักเกิ​ิดอาการเนื้​้�อเป็​็นไตแข็​็ง เนื่​่�องจากขาดโบรอน เราก็​็สามารถเติ​ิมโบรอนโดยดู​ูจากในมาตรฐานว่​่าอนุ​ุญาตให้​้ใช้​้โบรอนแบบไหน โดยส่​่วนใหญ่​่จะมี​ีรายละเอี​ียดระบุ​ุว่​่า ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตอะไรอนุ​ุญาตให้​้ใช้​้หรื​ือไม่​่ อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ หรื​ือหน่​่วยรั​ับรองไว้​้ในภาคผนวกของแต่​่ละมาตรฐาน ทั้​้�งนี้​้� ปั​ัจจั​ัย การผลิ​ิตบางอย่​่างจำำ�เป็​็นต้​้องได้​้รั​ับการยอมรั​ับจากหน่​่วยงานที่​่�มี​ี​ี�อำำ�นาจหน้​้าที่​่� หรื​ือหน่​่วยรั​ับรองก่​่อนที่​่�เกษตรกรจะนำำ�ไปใช้​้

48

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

พืชปุ๋ยสด สิ่​่�งที่​่�สำำ�คั​ัญและจำำ�เป็​็นอี​ีกอย่​่างคื​ือ การปลู​ูกพื​ืช ปุ๋​๋�ยสด หมายถึ​ึงพื​ืชที่​่�ปลูกู แล้​้วไถกลบเป็​็นปุ๋​๋�ย (มั​ักไถกลบ ช่​่วงที่​่อ� อกดอก) ส่​่วนใหญ่​่เป็​็นพืชต ื ระกู​ูลถั่​่�ว เช่​่น ปอเทื​ือง โสน ถั่​่�วพุ่​่�มดำำ� ถั่​่�วนิ้​้�วนางแดง ถั่​่�วลาย ถั่​่�วเสี้​้�ยนป่​่า ไมยราบไร้​้หนาม ถั่​่�วพร้​้า กระถิ​ินยั​ักษ์​์ ถั่​่�วมะแฮะ ฯลฯ มี​ีงานวิ​ิจั​ัยหลายฉบั​ับที่​่�ยื​ืนยั​ันว่​่า ปอเทื​ือง เป็​็นพื​ืชที่​่�ให้​้ Biomass (เข้​้าใจง่​่ายๆ ว่​่าให้​้ปุ๋​๋�ยได้​้มากนั่​่�นเอง!) มากที่​่�สุ​ุด แต่​่ถ้​้าหาปอเทื​ืองไม่​่ได้​้ก็​็สามารถปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วอื่​่น� ๆ ได้​้ โดยทั่​่�วไปเราทราบกั​ันดี​ีว่​่า พื​ืชตระกู​ูลถั่​่�ว ช่​่วยเพิ่​่�ม ความอุ​ุดมสมบู​ูรณ์​์ดิ​ิน เพราะปมรากของพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วมี​ี แบคที​ีเรี​ียที่​่�สามารถตรึ​ึงไนโตรเจนจากอากาศให้​้อยู่​่�ในรู​ูปที่​่� พื​ืชใช้​้ได้​้ ยิ่​่�งการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ซึ่​่�งเราไม่​่สามารถใช้​้ปุ๋​๋�ย เคมี​ีได้​้ การปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วยิ่​่�งเป็​็นสิ่​่�งจำำ�เป็​็นและสำำ�คั​ัญ มาก การปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วเพื่​่�อเป็​็นปุ๋​๋�ยพื​ืชสด เราจะปลูกู แล้​้วไถหรื​ือสั​ับ กลบในระยะออกดอก (ช่​่วงเริ่​่�มออกดอกจนถึ​ึงดอกบานเต็​็มที่​่�) ซึ่​่�งเป็​็นช่​่วง ที่​่�มี​ีปริ​ิมาณธาตุ​ุไนโตรเจนและน้ำำ��หนั​ักพื​ืชสดสู​ูงสุ​ุด รวมทั้​้�งเป็​็นช่​่วงที่​่�พื​ืช สลายตั​ัวได้​้เร็​็ว โดยควรปลู​ูกพื​ืชปุ๋​๋�ยสดสลั​ับกั​ับพืชื ผั​ักที่​่�เราปลู​ูกอย่​่างน้​้อย 1 - 2 ครั้​้�ง/ปี​ี สำำ�หรั​ับวิ​ิธี​ีการปลู​ูกพื​ืชปุ๋​๋�ยสดมี​ีหลายแบบ เช่​่น 1. กรณี​ีเราปลูกู พื​ืชผั​ัก เราอาจเว้​้นช่​่วงเวลาเพื่​่�อปลูกู พื​ืชตระกู​ูล ถั่​่�วอย่​่างน้​้อยปี​ีละ 1 - 2 ครั้​้�ง (ใช้​้เวลาปลู​ูกถั่​่�วประมาณ 45 - 50 วั​ัน) 2. ปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วพร้​้อมไปกั​ับการปลู​ูกพื​ืชหลั​ัก เช่​่น แบ่​่งพื้​้�นที่​่� ปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วบางส่​่วน ซึ่​่�งพื้​้�นที่​่�ส่​่วนที่​่�เหลื​ือสามารถปลู​ูกพื​ืชอื่​่�นได้​้ ตามปกติ​ิ จากนั้​้�นจึ​ึงหมุ​ุนเวี​ียนพื้​้�นที่​่�ปลูกู สลั​ับกั​ันไประหว่​่างพื​ืชหลั​ักและพื​ืช ตระกู​ูลถั่​่�ว กรณี​ีแปลงปลู​ูกไม้​้ผล เราก็​็ปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วระหว่​่างแถวไม้​้ผล และยั​ังมี​ีประโยชน์​์ในการเป็​็นพื​ืชคลุมดิ ุ ินด้​้วย 3. ปลู​ูกพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วในพื้​้�นที่​่�จุ​ุดใดจุ​ุดหนึ่​่�งหรื​ือตามขอบแปลง จากนั้​้�นเมื่​่�อถึ​ึงระยะออกดอก ให้​้ตั​ัดหรื​ือถอนต้​้นถั่​่�วมาทำำ�ปุ๋​๋�ยหมั​ักต่​่อไป

การปรับปรุงบำ�รุงดิน

49

05

การจั​ัดการ ศั​ัตรู​ูพื​ืช ในเมื่​่�อการปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ ไม่​่สามารถใช้​้สาร เคมี​ีเกษตรในการป้​้ อ งกั​ั นกำำ� จั​ั ด ศั​ั ตรู​ูพื​ื ช ได้​้ (นอกจากโรคและแมลง แล้​้ว ศั​ัตรู​ูพื​ืชยั​ังรวม ถึ​ึง วั​ัชพืชื และสั​ัตว์ที่์ เ่� ข้​้าทำำ�ลายพื​ืช เช่​่น หนู​ู นก หอย ฯลฯ ด้​้วย) เพราะฉะนั้​้�น คนที่​่�ปลู​ูกพื​ืช อิ​ิ น ทรี​ี ย์​์ ต้​้ องมี​ีความเอาใจใส่​่ต่​่อพื​ื ชที่​่� ป ลู​ู ก มากกว่​่าปกติ​ิ และต้​้องสั​ังเกตความผิ​ิดปกติ​ิได้​้ ทั​ันท่​่วงที​ีก่​่อนที่​่�จะเกิ​ิดการระบาดของโรคและ แมลงจนทำำ�ให้​้เกิ​ิดความเสี​ียหายต่​่อผลผลิ​ิต

52

การจัดการศัตรูพืช

การจัดการศัตรูพืช

สำำ�หรั​ับการจั​ัดการโรค - แมลง นั้​้�นยึ​ึดหลั​ัก “การป้​้องกั​ัน” มากกว่​่า “การรั​ักษาหรื​ือแก้​้ปั​ัญหา” ที่​่สำ� ำ�คั​ัญต้​้องรู้​้�ว่​่าลั​ักษณะอาการที่​่ผิ � ิดปกติ​ิในพื​ืช เกิ​ิด จากการเข้​้าทำำ�ลายของโรค หรื​ือ แมลง หรื​ือเป็​็นอาการขาดธาตุ​ุอาหาร (อั​ันนี้​้�ดู​ู ยากมาก ต้​้องส่​่งให้​้ผู้​้�ที่​่�มี​ีความรู้​้�หรื​ือเชี่​่�ยวชาญช่​่วยด้​้วย!) และต้​้องรู้​้�ว่​่าแมลงชนิ​ิดไหนเป็​็น “แมลงดี​ีหรื​ือแมลงที่​่มี​ี� ประโยชน์​์” และอะไร เป็​็น “ตั​ัวร้​้าย” จะได้​้ป้​้องกั​ันกำ�ำ จั​ัดได้​้ไม่​่ผิ​ิดตั​ัว ยกตั​ัวอย่​่าง แมลงเต่​่าทอง (ช่​่วยกำำ�จั​ัด เพลี้​้�ยอ่​่อน) ถ้​้าเป็​็นแมลงดี​ี จะมี​ีสี​ีแวววาวสดใส แต่​่เต่​่าทองที่​่ทำ� ำ�ลายพื​ืชจะมี​ีสี​ีออก หม่​่นๆ ด้​้านๆ

การจัดการศัตรูพืช

53

สิ่​่�งที่​่�ควรทำำ�เพื่​่�อช่​่วยป้​้องกั​ันหรื​ือลดปั​ัญหาโรค - แมลง 1. ปลู​ูกพื​ืชขับั ไล่​่แมลงเป็​็นพื​ืชร่​่วมในแปลงปลูกู พื​ืช จะช่​่วยลดปั​ัญหา แมลงศั​ัตรู​ูได้​้ เช่​่น ตะไคร้​้หอม (ปลู​ูกไว้​้ใช้​้ทำำ�น้ำ�ำ� หมั​ักสมุ​ุนไพรก็​็ได้​้) ดาวเรื​ือง (ไล่​่ไส้​้เดื​ือนฝอยรากปม) เป็​็นต้​้น 2. การปลู​ูกพื​ืชหลากหลายชนิ​ิดทั้​้�งปลู​ูกแบบสลั​ับหรื​ือหมุ​ุนเวี​ียน จะช่​่วยลดการระบาดของโรค - แมลง เพราะโรค - แมลงแต่​่ละชนิ​ิดก็​็จะเข้​้า ทำำ�ลายหรื​ือระบาดรุ​ุนแรงแตกต่​่างกั​ันไปตามชนิ​ิดพื​ืชด้​้วย 3. ใช้​้วิ​ิธี​ีเขตกรรมเพื่​่�อควบคุ​ุมการเจริ​ิญเติ​ิบโตของวั​ัชพืชื เช่​่น การ พลิ​ิกดิ​ินตากแดดเพื่​่�อกำำ�จั​ัดไข่​่ของแมลงในดิ​ินบางชนิ​ิด การปลูกู หรื​ือใช้​้พื​ืช คลุ​ุมดิ​ิน เช่​่น ใบหญ้​้าแฝก ซึ่​่�งมี​ีคุ​ุณสมบั​ัติ​ิช่​่วยไล่​่แมลงได้​้ 4. การใช้​้น้ำำ�� หมั​ักชี​ีวภาพหรื​ือชี​ีวภั​ัณฑ์​์อื่​่�นๆ ซึ่​่�งต้​้องดู​ูในมาตรฐาน ด้​้วยนะคะว่​่าอนุ​ุญาตหรื​ือไม่​่อนุ​ุญาตอะไรบ้​้าง?

5. การใช้​้สมุ​ุนไพรในท้​้องถิ่​่�นเพื่​่�อควบคุ​ุมและกำำ�จั​ัดโรคและแมลง ศั​ัตรู​ูพื​ืช ทั้​้�งนี้​้� การใช้​้สมุ​ุนไพรบางชนิ​ิด เช่​่น สะเดา ยาสู​ูบ หางไหล ฯลฯ ต้​้องระมั​ัดระวั​ัง ควรฉี​ีดพ่​่นสมุ​ุนไพรก่​่อนเก็​็บเกี่​่�ยวอย่​่างน้​้อย 7 วั​ัน เนื่​่�องจาก เมื่​่�อนำำ�ผลิ​ิตผลผั​ักไปวิ​ิเคราะห์​์สารตกค้​้าง อาจเสมื​ือนว่​่ามี​ี การใช้​้สารเคมี​ี

การกำำ�จั​ัดวั​ัชพื​ืช ถื​ือเป็​็นเรื่​่�องหนั​ักหนาสำำ�หรั​ับการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ซึ่​่�ง ในขณะเดี​ียวกั​ันหากเราเปลี่​่ยนวั � ชพื ั ชื หรื​ือเศษพื​ืชเป็​็นปุ๋​๋ย� หมั​ัก ก็​็จะเป็​็นการหมุ​ุนเวี​ียน ทรั​ัพยากรและนำำ�กลั​ับมาใช้​้ประโยชน์​์ ได้​้อย่​่างเต็​็มที่​่� เพราะการทำำ�ปุ๋​๋�ยหมั​ัก จะได้​้ปุ๋​๋�ย มากกว่​่าการใช้​้มู​ูลสั​ัตว์​์เพี​ียงอย่​่างเดี​ียวหลายเท่​่าตั​ัว นอกจากนี้​้� การกำำ�จั​ัดวั​ัชพื​ืช ในแปลงจะมี​ีส่​่วนช่​่วยในการกำำ�จั​ัดแมลงและสั​ัตว์​์ซึ่​่�งเป็​็นศั​ัตรู​ูพื​ืช เช่​่น หนู​ู ไปด้​้วย ในตั​ัว เพราะหากปล่​่อยให้​้ในแปลงหรื​ือรอบๆ แปลงมี​ีวั​ัชพื​ืชรกรุ​ุงรั​ังจะเป็​็นแหล่​่ง หรื​ือที่​่�อยู่​่�ของแมลงและสั​ัตว์​์ศั​ัตรู​ูพื​ืช ทั้​้�งนี้​้� ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตสำำ�หรั​ับป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัด ศั​ัตรู​ูพื​ืชในแต่​่ละมาตรฐานจะระบุ​ุไว้​้ในภาคผนวก

54

การจัดการศัตรูพืช

ศัตรูพืชที่มักพบในการปลูกผักอินทรีย์

ด้​้วงหมั​ัดผั​ัก มั​ักเข้​้าทำำ�ลายและ ระบาดมากในช่​่วงหมดฝน และกำำ�ลั​ังเข้​้าสู่​่� หน้​้าแล้​้ง ‘ด้​้วงหมั​ัดผั​ัก’ ถื​ือว่​่าเป็​็นศั​ัตรู​ู ของพื​ืชตระกู​ูลกะหล่ำำ�� เช่​่น ผั​ักกาดหั​ัว ผั​ักกาดฮ่​่องเต้​้ ผั​ักกาดกวางตุ้​้�ง ฯลฯ มี​ี 2 ชนิ​ิด คื​ือ ชนิ​ิดแถบลาย และชนิ​ิด สี​ีน้ำำ��เงิ​ิน (ดู​ูรู​ูปประกอบ) ตั​ัวที่​่�เราเห็​็น จะเป็​็น ‘ตั​ัวเต็​็มวั​ัย’ ส่​่วน ‘ตั​ัวอ่​่อนและ ดั​ักแด้​้’ จะอยู่​่�ในดิ​ิน ดั​ังนั้​้�นจึ​ึงต้​้องกำำ�จั​ัด ทั้​้ง� ตั​ัวเต็​็มวัยั และไข่​่ด้​้วย ซึ่​่ง� ก็​็มี​ีวิ​ิธีกี ารดั​ังนี้​้� 1. ไถดิ​ินตากแดดไว้​้อย่​่างน้​้อย 1 สั​ัปดาห์​์ เพื่​่�อทำำ�ลายตั​ัวอ่​่อนและดั​ักแด้​้ ที่​่�อยู่​่�ในดิ​ิน 2. ปลู​ูกพื​ืชชนิ​ิดอื่​่�นที่​่�ไม่​่ใช่​่พื​ืช อาหารด้​้วงหมั​ัดผั​ักสลั​ับหมุ​ุน เวี​ียน 3. ใช้​้ไส้​้เดื​ือนฝอย อั​ัตรา 4 ล้​้าน ตั​ัวต่​่อพื้​้�นที่​่� 20 ตารางเมตร ต่​่อน้ำำ�� 20 ลิ​ิตร (1 โบโด) ฉี​ีดพ่​่นหรื​ือราดบนแปลง ปลู​ูกเมื่​่�อผั​ักอายุ​ุได้​้ 15, 30 และ 45 วั​ัน

หลั​ังจากย้​้ายกล้​้าหรื​ือหยอดเมล็​็ด และ ใช้​้เชื้​้�อแบคที​ีเรี​ียบี​ีที​ี (บาซิ​ิลลั​ัส ทู​ูริ​ิงเยน ซิ​ิส) ฉั​ัดพ่​่นหรื​ือราด ทุ​ุก 7 วั​ัน 4. ใช้​้กั​ับดั​ักกาวเหนี​ียวสี​ีเหลื​ือง 60-80 กั​ับดักั /ไร่​่ ทุ​ุก 2 สั​ัปดาห์​์ เพื่​่�อลด จำำ�นวนตัวั เต็​็มวัยั (ต้​้องปั​ักเอี​ียงๆ ให้​้ต่ำำ�� ๆ เพื่​่�อให้​้ด้​้วงหมั​ัดผั​ักเข้​้ามาติ​ิดกั​ับดั​ัก) 5. ใช้​้พื​ืชสมุ​ุนไพร เช่​่น เมล็​็ด สะเดา (ตากแห้​้ง) บด โรยบริ​ิเวณโคนต้​้น หรื​ือจะนำำ�เมล็​็ดสะเดาบดมาแช่​่น้ำำ��ไว้​้สั​ัก 1 คื​ืน แล้​้วกรองเอาแต่​่น้ำำ�� นำำ�น้ำำ��สกั​ัดที่​่� ได้​้มาใส่​่โบโดแล้​้วผสมน้ำำ�� ธรรมดาให้​้เต็​็ม โบโด นำำ�ไปฉี​ีดพ่​่นที่​่ต้​้นพื � ืช หรื​ือใช้​้ยาสู​ูบ (ยาเส้​้น) สั​ัก 1 กำำ�มื​ือ แช่​่น้ำำ��ให้​้ท่​่วม (ประมาณ 1 ขั​ันน้ำำ��) ทิ้​้�งไว้​้ 1 คื​ืน แล้​้ว กรองเอาน้ำำ�ที่ � ่�ได้​้มาผสมน้ำำ��ทำำ�คล้​้ายกั​ับ กรณี​ีเมล็​็ดสะเดาบด

การจัดการศัตรูพืช

55

ศัตรูพืชที่มักพบในการปลูกผักอินทรีย์ เพลี้​้�ยอ่​่อน แมลงอี​ีกชนิ​ิดหนึ่​่�งที่​่� สำำ�คั​ัญ และมั​ักพบเป็​็นประจำำ�ในช่​่วงแล้​้ง นอกจากด้​้วงหมั​ัดผั​ัก คื​ือ เพลี้​้�ยอ่​่อน ซึ่​่�งเป็​็นแมลงตั​ัวอ้​้วนๆ เป่​่งๆ มี​ีทั้​้�งที่​่�เป็​็นสี​ี ออกเขี​ียวอ่​่อน และสี​ีคล้ำำ�� ๆ เทาๆ มั​ักจะ อยู่​่�รวมเป็​็นกลุ่​่�มด้​้านใต้​้ใบผั​ัก ชนิ​ิดผั​ักที่​่� เพลี้​้�ยอ่​่อนชอบ เช่​่น กะหล่ำำ��ปลี​ี คะน้​้า ผั​ักกาดกวางตุ้​้�ง ผั​ักกาดฮ่​่องเต้​้ ผั​ัก กาดหั​ัว เป็​็นต้​้น เพลี้​้�ยอ่​่อนจะดู​ูดน้ำำ��เลี้​้�ยง จากยอด ใบ ลำำ�ต้​้น กาบใบ และฝั​ักอ่​่อน และถ่​่ายมู​ูลที่​่�เป็​็นของเหลวทำำ�ให้​้เกิ​ิดราดำำ� วิ​ิธี​ีการป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดในการปลู​ูก พื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ มี​ีให้​้เลื​ือกใช้​้ดั​ังนี้​้� 1. ฉี​ีดพ่​่นด้​้วยน้ำำ��หมั​ักจากเมล็​็ด สะเดาบด (ถ้​้าใช้​้เมล็​็ดแห้​้งบดหรื​ือตำำ�จะได้​้ ผลดี​ีกว่​่าใช้​้ใบหรื​ือกิ่​่�ง) หรื​ือ ยาสู​ูบ โดย 2. ฉี​ีดพ่​่นด้​้วยสบู่​่�อ่​่อน อั​ัตรา ใช้​้ปริ​ิมาณสั​ัก 1 กำำ�มื​ือใหญ่​่ๆ แช่​่น้ำำ��ไว้​้ ค้​้างคื​ืน จากนั้​้�นกรองเอาแต่​่น้ำำ��ใส่​่ในถั​ัง 50 - 300 ml/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 3. ใช้​้กั​ับดักั กาวเหนี​ียว 60 - 80 พ่​่น (โบโด) แล้​้วผสมน้ำำ��ให้​้ได้​้ 20 ลิ​ิตร กั​ับดักั /ไร่​่ ทุ​ุก 2 สั​ัปดาห์​์ เพื่​่�อกำำ�จั​ัดตั​ัว ฉี​ีดพ่​่นวั​ันเว้​้นวั​ัน หรื​ือเว้​้น 2 - 3 วั​ัน เต็​็มวัยที่ ั ่�มี​ีปี​ีก ก็​็ได้​้ แล้​้วแต่​่การระบาดมากหรื​ือน้​้อย ***ที่​่สำ� �คั ำ ญ ั ...ต้​้องพยายามฉี​ีดพ่​่นด้​้านใต้​้ใบพื​ืชเพื่​่�อให้​้โดนตั​ัวเพลี้​้�ยอ่​่อนด้​้วย นอกจากนี้​้�การปลู​ูกในโรงเรื​ือนก็​็จะช่​่วยลดปั​ัญหาได้​้มาก

56

การจัดการศัตรูพืช

ศัตรูพืชที่มักพบในการปลูกผักอินทรีย์ วิ​ิธี​ีการป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัด เพลี้​้�ยไฟในการปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ มี​ีให้​้เลื​ือกใช้​้ดั​ังนี้​้�

เพลี้​้�ยไฟ (Thrips) เป็​็ น แมลง ปากดู​ูด มี​ีขนาดเล็​็กมากกก ลำำ�ตั​ัวยาว ประมาณ 1 - 2 มิ​ิลลิเิ มตร มี​ีทั้​้�งชนิ​ิดมี​ีปี​ีก และไม่​่มี​ีปี​ีก ตั​ัวอ่​่อนมี​ีสี​ีเหลื​ือง ตั​ัวเต็​็มวั​ัย สี​ีดำำ� มั​ักอยู่​่�รวมกั​ันเป็​็นกลุ่​่�ม ทั้​้�งตั​ัวอ่​่อน และตั​ัวเต็​็มวั​ัยดู​ูดกิ​ินน้ำ�ำ� เลี้​้�ยงจากผิ​ิวใบ พื​ืชและดอก ทำำ�ให้​้ใบหงิ​ิกงอ แห้​้งกร้​้าน ผลลาย หากดอกถู​ูกทำำ�ลายทำำ �ให้​้ ดอกช้ำำ�� สี​ีของดอกบริ​ิเวณที่​่ถู​ู� กดู​ูดหาย ไปทำำ�ให้​้กลี​ีบดอกด่​่างขาว เพลี้​้�ยไฟมั​ัก ระบาดมาในช่​่วงหน้​้าแล้​้ง วิ​ิธีกี ารตรวจสอบว่​่ามีเี พลี้​้�ยไฟ ในส่​่วนของพื​ืชที่​่�เราสงสั​ัย ให้​้ลองเอา ส่​่วนของพื​ืชนั้​้�นเคาะลงบนกระดาษสี​ี ขาว ถ้​้ามี​ีเพลี้​้�ยไฟจะเห็​็นตั​ัวเค้​้าหล่​่นลง บนกระดาษ... ด้​้วยความที่​่�เพลี้​้�ยไฟ มี​ีขนาด เล็​็กมากนี่​่เ� อง ทำำ�ให้​้การปลู​ูกในโรงเรื​ือน มุ้​้�งตาข่​่ายทั่​่�วไป ไม่​่สามารถป้​้องกั​ัน เพลี้​้�ยไฟได้​้ ต้​้องใช้​้ตาข่​่ายขนาดเล็​็ก กว่​่า 40 เมท ซึ่​่�งอาจป้​้องกั​ันเพลี้​้�ยไฟ ตั​ั วเต็​็ มวั​ั ยได้​้ แต่​่ก็​็ ยั​ั งมี​ีตั​ัวอ่​่อนที่​่� สามารถเล็​็ดลอดเข้​้าไปได้​้อยู่​่�ดี​ี

1. ฉี​ีดพ่​่นด้​้วยน้ำำ�� หมั​ักจากเมล็​็ด สะเดาบด (ถ้​้าใช้​้เมล็​็ ดแห้​้งบดหรื​ือตำำ� จะได้​้ผลดี​ีกว่​่าใช้​้ใบหรื​ือกิ่​่�ง) หรื​ือ ยาสู​ูบ โดยใช้​้ปริ​ิมาณสั​ัก 1 กำำ�มื​ือใหญ่​่ๆ หรื​ือ ใช้​้กิ่​่�งหางไหล ขนาดสั​ัก 1 คื​ืบ มาทุ​ุบ/บุ​ุบ แล้​้วแช่​่น้ำำ��ไว้​้ค้​้างคื​ืน จากนั้​้�นกรองเอาแต่​่ น้ำำ��ใส่​่ในถั​ังพ่​่น (โบโด) แล้​้วผสมน้ำำ��ให้​้ได้​้ 20 ลิ​ิตร ฉี​ีดพ่​่นวั​ันเว้​้นวั​ัน หรื​ือเว้​้น 2 - 3 วั​ันก็​็ได้​้ แล้​้วแต่​่การระบาดมากหรื​ือน้​้อย *ข้​้อควรระวั​ังคื​ือ ควรเว้​้นระยะ การใช้​้ก่​่อนเก็​็บเกี่​่�ยว 5 วั​ัน เนื่​่�องจาก ยาสู​ูบ เมล็​็ดสะเดาบด และหางไหล จะมี​ี ผลกั​ับ test kit ที่​่�ใช้​้วิ​ิเคราะห์​์สารเคมี​ี ซึ่​่�ง อาจทำำ�ให้​้เข้​้าใจผิ​ิดว่​่าใช้​้สารเคมี​ีได้​้ 2. ฉี​ีดพ่​่นด้​้วยสบู่​่�อ่​่อน อั​ัตรา 300 ml/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร (วิ​ิธี​ีนี้​้�จะเปลื​ืองสบู่​่� อ่​่อนพอควรค่​่ะ) 3. ติ​ิดกั​ับดั​ักกาวเหนี​ียวสี​ีฟ้​้าใน แปลงปลู​ูก 80 กั​ับดั​ัก/ไร่​่ ทุ​ุก 2 สั​ัปดาห์​์ เพื่​่�อกำำ�จั​ัดตั​ัวเต็​็มวั​ัยที่มี​ีปี ่� ีก 4. การใช้​้เชื้​้�อราบู​ูเวเรี​ียฉี​ีดพ่​่น ตามอั​ัตราที่​่�กำำ�หนดไว้​้ข้​้างขวด ค่​่ะ 5. ใช้​้สารสกั​ั ดจากผิ​ิวส้​้ม (ตั​ัวอย่​่าง ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์ชื่​่�อการค้​้า พรี​ีฟ์​์ แอม) ทุ​ุกๆ 7 วั​ัน ตามอั​ัตราที่​่�กำำ�หนดไว้​้ ข้​้างขวด 6. รั​ักษาความชื้​้�นในแปลงปลูกู อย่​่างสม่ำำ��เสมอ

การจัดการศัตรูพืช

57

ศัตรูพืชที่มักพบในการปลูกผักอินทรีย์ ไส้​้เดื​ือนฝอยศั​ัตรู​ูพื​ืช (Plant Parasitic Nematodes) ไส้​้เดื​ือนฝอย เป็​็นสั​ัตว์​์ขนาดเล็​็ก รู​ูปร่​่างคล้​้ายเส้​้นด้​้าย มองไม่​่เห็​็นด้​้วยตาเปล่​่า ไส้​้เดื​ือนฝอย ศั​ัตรู​ูพื​ืชส่​่วนใหญ่​่ดำำ�รงชี​ีวิติ ในดิ​ินและเข้​้า ทำำ�ลายรากพื​ืช โดยไส้​้เดื​ือนฝอยระยะเข้​้า ทำำ�ลายจะใช้​้อวั​ัยวะที่​่�เรี​ียกว่​่า stylet แทง เข้​้ารากพื​ืชและปล่​่อยเอ็​็นไซม์​์เพื่​่�อทำำ�ลาย เซลล์​์รากให้​้อ่​่อนนุ่​่�ม จากนั้​้�นตั​ัวอ่​่อน ไส้​้เดื​ือนฝอยจะเข้​้าไปในรากพื​ืชและดู​ูด สารอาหารจากพื​ืช ทำำ�ให้​้พื​ืชเกิ​ิดอาการ รากปม รากแผล รากกุ​ุด รากเน่​่าเป็​็นต้​้น โดยทำำ�ให้​้พื​ืชแสดงอาการแคระแกรน โตช้​้า ใบเหลื​ือง เหี่​่�ยว ผลผลิ​ิตได้​้รั​ับความ เสี​ียหาย เนื่​่�องจากระบบรากถู​ูกทำำ�ลาย ทำำ�ให้​้เกิ​ิดปุ่​่�มปมจำำ�นวนมากที่​่�รากพื​ืช วิ​ิธี​ีป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัด 1. อบดิ​ินโดยการคลุ​ุมด้​้วย พลาสติ​ิก แล้​้วอบให้​้เกิ​ิดความร้​้อน หรื​ือ ใช้​้ฟางข้​้าวหรื​ือแกลบคลุ​ุมแปลงและเผา เพื่​่�อให้​้ความร้​้อนทำำ�ลายไข่​่และตั​ัวอ่​่อน ของไส้​้เดื​ือนฝอย (ไส้​้เดื​ือนฝอยกลั​ัว ความร้​้อน! จะตายเมื่​่�อดิ​ินมี​ีอุ​ุณหภู​ูมิ​ิสู​ูง กว่​่า 50 องศาเซลเซี​ียส) และพั​ักแปลง ประมาณ 1 สั​ัปดาห์​์ 2. ปลู​ูกพื​ืชสลั​ับ เช่​่น ดาวเรื​ือง ถั่​่�วลิ​ิสง หรื​ือ ปอเทื​ือง เพื่​่�อลดประชากร ของไส้​้เดื​ือนฝอยในดิ​ิน และปอเทื​ืองยั​ัง เป็​็นพื​ืชบำ�รุ ำ ุงดิ​ินด้​้วย

3. ก่​่อนปลู​ูกพื​ืชครั้​้�งต่​่อไป รอง ก้​้นหลุ​ุมปลู​ูกหรื​ือคลุ​ุกดิ​ินด้​้วยเชื้​้�อรา เพซิ​ิโลมั​ัยซิ​ิส (อั​ัตราที่​่� ใช้​้ตามคำำ�แนะนำำ� บนฉลาก)หรื​ือใช้​้วิ​ิธีผสมน้ำ ี ��ำ แล้​้วนำำ�ไปราด หรื​ือพ่​่นลงดิ​ินให้​้ทั่​่�วแปลง ทุ​ุกๆ 7 วั​ัน ประมาณ 2 - 3 ครั้​้�งติ​ิดต่​่อกั​ัน รากปม มี​ี 2 ลั​ักษณะ คื​ือ ราก ปมที่​่�เกิ​ิดจากการเข้​้าทำำ�ลายของไส้​้เดื​ือน ฝอยศั​ั ตรู​ูพื ื ช และ รากปมของพื​ื ช ตระกู​ูลถั่​่�ว กรณี​ีรากปมที่​่�เกิ​ิดจากการ เข้​้าทำำ�ลายของไส้​้เดื​ือนฝอยศั​ัตรู​ูพื​ืช จะ เป็​็นลั​ักษณะเหมื​ือนรากบวมป่​่องขึ้​้�นมา เนื่​่�องจากไส้​้เดื​ือนฝอยระยะเข้​้าทำำ�ลายจะ ใช้​้อวั​ัยวะที่​่�เรี​ียกว่​่า stylet แทงเข้​้าราก พื​ืชและปล่​่อยเอ็​็นไซม์​์เพื่​่�อทำำ�ลายเซลล์​์ รากให้​้อ่​่อนนุ่​่�ม จากนั้​้�นตั​ัวอ่​่อนไส้​้เดื​ือน ฝอยจะเข้​้าไปในรากพื​ืชและดู​ูดสารอาหาร จากพื​ืช ทำำ�ให้​้พื​ืชเกิ​ิดอาการรากปม แต่​่ปมที่​่�รากของพื​ืชตระกู​ูลถั่​่�ว จะเป็​็นปมที่​่�เหมื​ือนมี​ีก้​้อน (ค่​่อนข้​้างกลม) อะไรสั​ักอย่​่างมาแปะติ​ิดไว้​้กั​ับรากสามารถ เด็​็ดออกจากรากได้​้ ที่​่�ปมของรากจะมี​ี เชื้​้�อไรโซเบี​ียมที่​่�สามารถตรึ​ึงไนโตรเจน จากอากาศมาเก็​็บไว้​้ในปมรากถั่​่�วและ สะสมในต้​้นพื​ืช จึ​ึงนิ​ิยมนำำ�พื​ืชตระกู​ูลถั่​่�ว มาปลู​ูกเป็​็นพื​ืชปุ๋​๋�ยสดเพื่​่�อช่​่วยปรั​ับปรุ​ุง บำำ�รุงุ ดิ​ิน ในการปลู​ูกพื​ืชอินิ ทรี​ีย์​์ การปลู​ูก พื​ืชตระกู​ูลถั่​่�วสลับั หมุ​ุนเวี​ียนไปกั​ับพื​ืชอื่​่�น จึ​ึงเป็​็นอี​ีกทางเลื​ือกหนึ่​่�งในการปรั​ับปรุ​ุง บำำ�รุ​ุงดิ​ินได้​้เป็​็นอย่​่างดี​ี

58

การจัดการศัตรูพืช

โรคที่มักพบในการปลูกผักอินทรีย์ โรคใบจุ​ุดตากบ ในช่​่วงฤดู​ูฝน พื​ืชผั​ักกลุ่​่มสลั � ดั เช่​่น โอ๊​๊คลี​ีฟเขี​ียว โอ๊​๊คลี​ีฟ แดง เรดโครอล ผั​ักกาดหวาน (คอส) ผั​ักกาดหอมห่​่อ ฯลฯ มั​ักพบโรคใบจุ​ุด ตากบ (Cercospora leaf spot) หรื​ือที่​่� มั​ักเรี​ียกกั​ันอี​ีกชื่​่�อว่​่า ใบจุ​ุดเซอคอส โรค ใบจุ​ุดตากบ พบได้​้ตั้​้�งแต่​่ในช่​่วงที่​่�ยั​ังเป็​็น ต้​้นกล้​้า จนถึ​ึงช่​่วงเก็​็บเกี่​่�ยว วิ​ิธี​ีการป้​้องกั​ัน โดยเฉพาะในช่​่วงฤดู​ูฝน ระยะการเพาะกล้​้า : ใช้​้เชื้​้อ� ราไตร โคเดอร์​์มา (อาจใช้​้เชื้​้�อสดสี​ีเขี​ียวๆ 250 กรั​ัม/น้ำำ�� 1 โบโด หรื​ือ เชื้​้อ� ราที่​่มี​ีจำ � �ำ หน่​่าย ในรู​ูปแบบผง โดยใช้​้ตามอั​ัตราที่​่�ระบุ​ุข้​้าง กล่​่อง) ฉี​ีดพ่​่นทุ​ุกๆ 3 - 5 วั​ัน ซึ่​่ง� ระยะเวลา เพาะกล้​้าพื​ืชกลุ่​่�มสลั​ัด ประมาณ 20 วั​ัน หลั​ังย้​้ายปลู​ูก : ใช้​้เชื้​้�อราไตรโค เดอร์​์มา ฉี​ีดพ่​่นทุ​ุก 3 - 5 วั​ัน (ถ้​้ามี​ีสบู่​่อ่​่� อน ให้​้ผสมเข้​้าไปด้​้วยเพื่​่�อเพิ่​่�มประสิ​ิทธิ​ิภาพ เหมื​ือนสารจั​ับใบก็​็จะยิ่​่�งดี​ีค่​่ะ) ถ้​้ามี​ีการ ระบาดของโรคมากให้​้ฉี​ีดพ่​่นเชื้​้�อราไตร โคเอดร์​์มาสลั​ับกับั สารประกอบทองแดง (copper oxychloride) ฉี​ีดพ่​่นทุ​ุ กๆ 3 - 5 วั​ั น

กรณี​ีการใช้​้สารประกอบทองแดง เมื่​่อ� นำำ� มาละลายน้ำำ�� แล้​้ว รอให้​้เค้​้าตกตะกอนก่​่อน จึ​ึงนำำ�ส่​่วนที่​่�ใสไปฉี​ีดพ่​่นนะคะ เพราะถ้​้านำำ� ไปฉี​ีดพ่​่นเลยจะทำำ�ให้​้เกิ​ิดเป็​็นคราบที่​่�ใบพื​ืช ผู้​้�บริ​ิโภคก็​็จะคิ​ิดว่​่าเป็​็นสารเคมี​ี ***ที่​่�สำำ�คั​ัญต้​้องเด็​็ดใบที่​่�เป็​็นโรคออก ด้​้วย และห้​้ามทิ้​้�งไว้​้ในแปลง ต้​้องเอาไป เผาทำำ�ลายนอกแปลง เพราะโรคนี้​้�เป็​็นโรค ที่​่�เกิ​ิดจากเชื้​้�อรา ดั​ังนั้​้�น จึ​ึงสามารถแพร่​่ ระบาดได้​้จากสปอร์​์ของเชื้​้อ� รา และมั​ักพบ อยู่​่�บ่​่อยๆ ว่​่า เมื่​่�อตั​ัดแต่​่งใบที่​่�เป็​็นโรค ออกแล้​้ว และส่​่งผลิ​ิตผลให้​้ลูกู ค้​้ายั​ังพบ ว่​่าเกิ​ิดโรคใบจุ​ุดขึ้​้�นอี​ีกได้​้

การจัดการศัตรูพืช

59

60

การจัดการศัตรูพืช

แมลงมีประโยชน์

หากได้​้มี​ีโอกาสเข้​้าแปลงปลู​ูกผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ของเกษตรกรแล้​้วสั​ังเกตเห็​็น แมลงบางชนิ​ิด โดยเฉพาะ “ผึ้​้�ง” ถื​ือได้​้ว่​่าเป็​็นสั​ัญลั​ักษณ์​์บ่​่งบอกว่​่า แปลงปลู​ูก นั้​้�นไม่​่มี​ีการใช้​้สารเคมี​ีเกษตรโดยเฉพาะสารป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดแมลง ซึ่​่�งส่​่งผลกระทบ รุ​ุนแรงต่​่อผึ้​้�ง เคยมี​ีปรากฏการณ์​์ที่​่�ทำำ�ให้​้ผึ้​้�งตายยกรั​ังเนื่​่�องจากสารเคมี​ีมาแล้​้ว!!! นอกจากผึ้​้�งแล้​้วยั​ังมี​ีแมลงชนิ​ิดอื่​่�นๆ อี​ีกที่​่�สามารถบ่​่งบอกถึ​ึงความปลอดภั​ัย เช่​่น มด รวมทั้​้�งแมลงที่​่�เป็​็นประโยชน์​์หรื​ือที่​่�เรี​ียกว่​่า แมลงศั​ัตรู​ูธรรมชาติ​ิ ด้​้วงเต่​่า แมลงเต่​่าทอง หรื​ือ ด้​้วงเต่​่า หรื​ือ ด้​้วงเต่​่าลาย หรื​ือ ด้​้วง เต่​่าตั​ัวห้ำำ�� ฯลฯ ด้​้วงเต่​่าได้​้ชื่​่�อว่​่าเป็​็น “นั​ักล่​่าเพลี้​้�ยอ่​่อน” สามารถกิ​ินเหยื่​่�อได้​้ 40 ตั​ัว/ชั่​่�วโมง และตั​ัวแก่​่มี​ีช่​่วงชี​ีวิ​ิต ยาวนาน 2 - 3 เดื​ือน ในประเทศไทยพบ มี​ีจำำ�นวนมากถึ​ึง 62 ชนิ​ิด ทั้​้�งประเภทที่​่มี​ี� ลายจุ​ุดลายหยั​ัก หรื​ือเป็​็นสี​ีพื้​้�นๆ พวกสี​ี เหลื​ือง ส้​้ม แดง หรื​ือดำำ� ด้​้วงเต่​่าเป็​็น “แมลงห้ำำ��” ทั้​้�งในระยะตั​ัวอ่​่อนและตั​ัว เต็​็ มวั​ั ย (มี​ีน้​้อยชนิ​ิ ดที่​่ �เป็​็ นศั​ัตรู​ูพื​ื ช) สามารถทำำ�ลายแมลงศั​ัตรู​ูพืชื ได้​้หลาย ชนิ​ิด เช่​่น เพลี้​้�ยอ่​่อน เพลี้​้�ยแป้​้ง เพลี้​้�ย ห้​้อย เพลี้​้�ยไก่​่แจ้​้ ไรที่​่�กิ​ินพืชื ไข่​่ของแมลง ศั​ัตรู​ูพื​ืชต่​่างๆ เป็​็นต้​้น เมื่​่�ออาหารหรื​ือ เหยื่​่�อหายากหรื​ือขาดแคลน ด้​้วงเต่​่าก็​็สามารถไปกิ​ิน อาหารจากแหล่​่ง อื่​่�นได้​้ โดยกิ​ินน้ำ�ำ� หวานที่​่�ขับั ออกมาจากตั​ัว แมลง (honeydew) น้ำำ��หวานจากดอกไม้​้ และเกสรดอกไม้​้ แต่​่อาหารจำำ�พวกนี้​้�ไม่​่ เพี​ียงพอต่​่อการเจริ​ิญเติ​ิบโตตามปกติ​ิได้​้ เพี​ียงแต่​่ให้​้มี​ีชี​ีวิ​ิตอยู่​่�ได้​้เท่​่านั้​้�น หากจะให้​้ ด้​้วงเต่​่าลายมี​ีการเจริ​ิญที่​่�ดี​ีและขยายพั​ันธุ์​์� ได้​้ดี​ี ด้​้วงเต่​่าลายจะต้​้องได้​้กิ​ินแมลงศั​ัตรู​ูพืชื เป็​็นอาหาร

การจัดการศัตรูพืช

61

แมลงมีประโยชน์ มวนเพชฌฆาต มี​ีชื่​่�อภาษาอั​ังกฤษ ว่​่า ‘Assassin Bug’ มวนเพชฌฆาตถื​ือได้​้ว่​่า เป็​็น เป็​็น แมลงที่​่�มี​ีประโยชน์​์ทั้​้�งในสวนไม้​้ผล พื​ืชไร่​่ และแปลงปลู​ูกพื​ืชผั​ัก เป็​็น แมลงห้ำำ��ที่​่� สามารถควบคุ​ุมหนอนผี​ีเสื้​้อ� ศั​ัตรู​ูพืชื หลายชนิ​ิด มวนเพชฌฆาตจะมี​ีปากแหลมดู​ูดของเหลว (Body fluid) จากแมลงอื่​่�นๆ ทั้​้�งที่​่�เป็​็นตั​ัว หนอนและตั​ัวแก่​่ โดยการปล่​่อยน้ำำ��พิ​ิษออก จากปากทำำ�ให้​้เหยื่​่�อเป็​็นอั​ัมพาตอย่​่างรวดเร็​็ว และเคลื่​่�อนไหวไม่​่ได้​้และหนอนจะตายภายใน 1 - 2 นาที​ี จากนั้​้�นจะดู​ูดกิ​ินของเหลวจาก ตั​ัวหนอน และทำำ�ให้​้หนอนแห้​้งตาย ทิ้​้�งไว้​้แต่​่ ผนั​ังลำำ�ตั​ัวที่​่�ห่​่อหุ้​้�มอยู่​่�ภายนอก แมลงช้​้างปี​ีกใส ‘แมลงช้​้างปี​ีกใส’ เป็​็นแมลงตั​ัวห้ำำ��ที่​่�สำำ�คั​ัญ และเป็​็นศั​ัตรู​ูตาม ธรรมชาติ​ิของแมลงศั​ัตรู​ูพื​ืชหลายชนิ​ิด เช่​่น เพลี้​้�ยอ่​่อน เพลี้​้�ยจั๊​๊ก� จั้​้น� เพลี้​้�ยไฟ แมลงหวี่​่ข� าว เพลี้​้� ยแป้​้ ง และไรแดง นอกจากนี้​้� ตั​ั วอ่​่อน ของแมลงช้​้างปี​ีกใสยั​ังสามารถกิ​ินไข่​่และตั​ัว อ่​่อนของด้​้วง หรื​ือหนอนผี​ีเสื้​้�อที่​่�ทำำ�ลาย ผลผลิ​ิตทางการเกษตร แมลงช้​้างปี​ีกใสจึ​ึงมี​ี บทบาทสำำ�คั​ัญในการควบคุ​ุมศั​ัตรู​ูพื​ืชโดย ชี​ีววิ​ิธี​ีได้​้อย่​่างมี​ีประสิ​ิทธิ​ิภาพ แมลงช้​้างปี​ีกใส จะดำำ�รงชี​ีพแบบผู้​้�ล่​่าหรื​ือเป็​็นตั​ัวห้ำำ��เฉพาะใน ระยะตั​ัวอ่​่อน เข้​้าทำำ�ลายเหยื่​่�อโดยใช้​้ฟั​ันกราม ที่​่�โค้​้งยาวยื่​่�นไปด้​้านหน้​้าจั​ับเหยื่​่�อแทงและดู​ูด กิ​ินของเหลวภายในตั​ัวเหยื่​่�อจนเหยื่​่�อตาย ส่​่วนในตั​ัวเต็​็มวั​ัยจะกิ​ินน้ำำ��หวานและละออง เรณู​ู จึ​ึงมี​ีบทบาทในการผสมเกสรและช่​่วย ขยายพั​ันธุ์​์�พื​ืชด้​้วยเช่​่นกั​ัน

62

การจัดการศัตรูพืช

รายการสารป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดศั​ัตรู​ูพื​ืช ที่​่�อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ในพื้​้�นที่​่� มู​ูลนิ​ิธิ​ิโครงการหลวง และสถาบั​ันวิ​ิจัยั และพั​ัฒนาพื้​้�นที่​่�สู​ูง (องค์​์การมหาชน) ลำ� ดับ

ชื่อสามัญ

ชื่อการค้า

การใช้ป้องกัน และจำ�กัดศัตรูพืช

หมายเหตุ

โรคใบจุ​ุด โรคใบไหม้​้ โรครากเน่​่าจากเชื้​้�อรา

ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ มู​ูลนิ​ิธิ​ิ โครงการหลวง

อัตราการใช้ สารป้องกันกำ�จัดโรคพืช

1

2

ไตรโคเดอร์มา ฮาร์เชียนั่ม

บาซิลลัส ซับ ทิลิส

พีพี-ไตรโค

20 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร หยอด 5 กรั​ัม/หลุ​ุม

ไตรซาน ไตร-แท๊​๊บ

50 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 50-100 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 100 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

พีพี-บีเค33 ลาร์มิน่า

3

ไบโอเบส บาซิทัส เจน-แบค บาซิลลัส อะไมโล พีพี-บี10 ลิควิเฟเซียนส์ พีพี-บี15

50-80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 60 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 50 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 100 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร หยอด 1 กรัม/ตัน 200 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

โรคราเมล็​็ดผั​ักกาด ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ โรคราน้ำำ�ค้​้ � าง โรคใบจุ​ุด โครงการหลวง โรคใบไหม้​้ โรคเหี่​่�ยวเขี​ียว โรคดอกเน่​่า โรคผลเน่​่า โรคเหี่ยวเขียวขาก เชื้อแบคทีเรีย โรคผลเน่าจากเชื้อรา

4

สเตร็บโตมัยซีส

พีพี-สเตร็บโต หยอด 1 กรัม/ต้น

โรคเน่าจากเชื้อรา

5

คอปเปอร์ ออก ซีคลอไรด์

โคปิน่า

โรคราน้ำำ�ค้​้ � าง โรคใบจุ​ุด โรคแอนแทรคโนส โรคใบแห้​้ง โรคใบไหม้​้ โรคผลเน่​่า โรคราน้ำำ�ค้​้ � าง โรคใบจุ​ุด โรคเน่​่าเละ โรคใบแห้​้ง โรคแอนแทรคโนส โรคราแป้ง ไรขาวพริก ไรแดง ไรสองจุด โรคราแป้ง

คูปร๊อกซ์ ไซแอมวิท

30-80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 30-80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 30-80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

6

คอปเปอร์ ไฮดรอกไซด์

ฟังกูราน

15-20 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

7

ซัลเฟอร์

คูมูลัส DF ไมโครไธออล กำ�มะถันทอง

30 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 60-80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

8

ผงฟู

ผงฟู

100 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ โครงการหลวง ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ โครงการหลวง ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ โครงการหลวง

หมายเหตุ​ุ: รายการสารป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดศั​ัตรู​ูพืชื อาจปรั​ับปรุ​ุง/เปลี่​่ยน � แปลงให้​้สอดคล้​้องกั​ับมาตรฐานปั​ัจจุบัุ นั

การจัดการศัตรูพืช

63

รายการสารป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดศั​ัตรู​ูพื​ืช ที่​่�อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ในพื้​้�นที่​่� มู​ูลนิ​ิธิ​ิโครงการหลวง และสถาบั​ันวิ​ิจัยั และพั​ัฒนาพื้​้�นที่​่�สู​ูง (องค์​์การมหาชน) ลำ� ดับ

ชื่อสามัญ

ชื่อการค้า

อัตราการใช้

การใช้ป้องกัน และจำ�กัดศัตรูพืช

หมายเหตุ

สารป้องกันกำ�จัดแมลง ศัตรูพืช 1

บาซิลลัส ทูริงเยนซิส

เซ็ทพ้อยท์ เรดแคท ไลท์​์นิ่​่�งค์​์

2

บูเวเรีย บัส เซียน่า

พีพี-เบ็บ

บูเวริน 3

เมทาไรเซียม

พีพี-เมทา เมทาซาน ฟอร์แทรน

80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 50-80 กรั​ัม/ น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 60-80 กรั​ัม/ น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 100-200 กรั​ัม/ น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

หนอนชนิ​ิดต่​่างๆ

แมลงหวี่​่ข� าว ในมะเขื​ือเทศ ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ เพลี้​้�ยอ่​่อน เพลี้​้�ยไฟ โครงการหลวง มอด แมลงค่​่อมทอง แมลง หางหนี​ีบ

60-80 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร 100-200 กรั​ัม/ น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

หนอนกิ​ินใบ ด้​้วงงวง มั​ันเทศ เสี้​้�ยนดิ​ิน ด้​้วง หมั​ัดผั​ัก 100-200 กรั​ัม/ เพลี้​้�ยกระโดดสี​ีส้ำำ��ตาล น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร ในนาข้​้าว เพลี้​้�ยจั​ักจั่​่�น 200 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร สี​ีเขี​ียว เพลี้​้�ยอ่​่อน หนอนด้​้วง ปลวก ตั๊​๊�กแตน หมั​ัดกระโดด หนอนของผี​ีเสื้​้�อ 300 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร ใช้เพื่อป้องกันกำ�จัด เพลี้ยอ่อน เพลี้ยแป้ง และหนอนขนาดเล็ก 50 กรั​ัม/น้ำำ�� 20 ลิ​ิตร ใช้เพื่อทดแทนสารจับใบ ในพืชอินทรีย์ 1 กิโลกรัม เพลี้ยอ่อน เพลี้ยไฟ ด้วงหมัดผัก หนอนกิน ใบขนาดเล็ก

4

สบู่โพแทสเซียม

สบู่อ่อน

5

ยาสูบ

ยาสูบ

6

กาวน้ำำ��ดั​ักแมลง บีเทิ้ลกลู / กาวเหนี​ียวดั​ัก ขุนช้าง แมลง แมกเนท ติดหนึบ

60 – 80 กั​ับดั​ัก/ไร่​่

ด้​้วงหมั​ัดผั​ัก เพลี้​้�ยไฟ แมลงวั​ันทอง แมลงบิ​ิน ต่​่างๆ

7

ไวต์ออยล์

ไวต์ออยล์

ทรีนออยล์

ทรีนออยล์

50 – 150 ซี​ีซี​ี ต่​่อน้ำำ�� 20 ลิ​ิตร

แมลงหวี่ขาว เพลี้ยแป้ง เพลี้ยหอย ไรแดง

ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ โครงการหลวง

ชีวภัณฑ์ มูลนิธิ โครงการหลวง

แช่​่น้ำำ��ทิ้​้�งไว้​้ 6-12 ชั่​่�วโมง กรองแล้​้วนำำ� น้ำำ��ไปพ่​่นกำำ�จั​ัด ใช้ทาบนวัสดุ เพือ่ ดักจับแมลง ควรเปลี่ยนกับ ดักใหม่ทุก ๆ 14 วัน

หมายเหตุ​ุ: รายการสารป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดศั​ัตรู​ูพืชื อาจปรั​ับปรุ​ุง/เปลี่​่ยน � แปลงให้​้สอดคล้​้องกั​ับมาตรฐานปั​ัจจุบัุ นั

06

การเก็​็บเกี่​่�ยว และการจั​ัดการ หลั​ังการเก็​็บเกี่​่�ยว เมื่​่�อปลู​ูกพื​ืชผั​ักจนได้​้ระยะที่​่เ� หมาะสมในการเก็​็บ เกี่​่�ยวแล้​้ว เกษตรกรควรให้​้ความสำำ�คั​ัญกั​ับ การจั​ัดการผลิ​ิตผลด้​้วย

66

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

67

การเก็บเกี่ยวผลผลิต สิ่​่�งที่​่�ต้​้องให้​้ความสำำ�คั​ัญ มี​ีดั​ังนี้​้� 1. เก็​็บเกี่​่�ยวผลผลิติ เมื่​่�อแก่​่พอดี​ี ซึ่​่�งขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับวั​ัตถุ​ุประสงค์​์ที่​่�นำำ�ไปใช้​้ เช่​่น ต้​้องการต้​้นโตเต็​็มที่​่� หรื​ือ ต้​้นอ่​่อน นอกจากนี้​้�ยั​ังขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับฤดู​ูกาลด้​้วย โดยเฉพาะ ผั​ักใบ เช่​่น ผั​ักกาดหวาน (Cos salad) ซึ่​่�งมั​ักจะยื​ืดหรื​ือขึ้​้�นต้​้นในฤดู​ูฝน ทำำ�ให้​้ต้​้อง เก็​็บเกี่​่�ยวเร็​็วกว่​่าปกติ​ิ 2. เก็​็บเกี่​่�ยวด้​้วยเครื่​่�องมื​ือ วิ​ิธี​ีการ ที่​่�เหมาะสมและสะอาด โดยเฉพาะมี​ีด ที่​่� ใช้​้ตั​ัด เพราะเมื่​่�อพื​ืชเกิ​ิดแผลจากรอยตั​ัด เชื้​้�อโรคก็​็จะเข้​้าทางแผลนี่​่�เอง ดั​ังนั้​้�นมี​ีดหรื​ืออุ​ุปกรณ์​์ที่​่�ใช้​้ตั​ัดต้​้องคมและสะอาด และควรแยกไว้​้ใช้​้เฉพาะเก็​็บ เกี่​่�ยวผลผลิ​ิตเท่​่านั้​้�น 3. ควรเก็​็บเกี่​่�ยวในช่​่วงอุ​ุณหภู​ูมิ​ิต่ำำ��ของวั​ัน เช่​่น ตอนเช้​้าหรื​ือตอนเย็​็น และวางผลิ​ิตผลไว้​้ในที่​่�ร่​่มตลอดเวลา การเก็​็บเกี่​่�ยวในช่​่วงเช้​้าต้​้องระวั​ัง เพราะผั​ักใบมั​ักจะเปราะหั​ักได้​้ง่​่าย เนื่​่�องจากในต้​้นพื​ืชจะมี​ีปริ​ิมาณน้ำำ��มากกว่​่าปกติ​ิ ทั้​้�งนี้​้�ช่​่วงเวลาเก็​็บเกี่​่�ยวยั​ังขึ้​้�นอยู่​่� กั​ับการบริ​ิหารจั​ัดการหลั​ังจากเก็​็บเกี่​่�ยวด้​้วยว่​่า จะสามารถจั​ัดการผลิ​ิตผล ได้​้มากน้​้อยแค่​่ไหน เช่​่น เมื่​่�อเก็​็บเกี่​่�ยวตอนเย็​็น ต้​้องใช้​้คน/แรงงานในการคั​ัด ตั​ัดแต่​่ง ในช่​่วงเย็​็นถึ​ึงค่ำำ�� และอาจต้​้องมี​ีห้​้องเย็​็น เพื่​่�อเก็​็บผลิ​ิตผลระหว่​่างรอ ส่​่งให้​้ลู​ูกค้​้า เป็​็นต้​้น 4. ตั​ัดแต่​่งส่​่วนที่​่เ� ป็​็นแผลหรื​ือถู​ูกทำำ�ลาย ตลอดจนเกิ​ินส่​่วนที่ไ�่ ม่​่จำำ�เป็​็นออก รวมทั้​้�งคั​ัดแยกคุ​ุณภาพหรื​ือเกรดตามที่​่�ลู​ูกค้​้าต้​้องการไว้​้เป็​็นกลุ่​่�มๆ และพยายาม หลี​ีกเลี่​่�ยงการเคลื่​่�อนย้​้ายผลิ​ิตผลจากภาชนะบรรจุ​ุหลายครั้​้�ง ซึ่​่�งหากเป็​็นไปได้​้ควร บรรจุ​ุผั​ักให้​้เสร็​็จสิ้​้�นตั้​้�งแต่​่ในแปลง 5. ไม่​่ควรล้​้างผั​ัก หากไม่​่จำำ�เป็​็น เพื่​่�อป้​้องกั​ันการเน่​่าเสี​ียจากเชื้​้�อจุ​ุลิ​ินทรี​ีย์​์ ที่​่�ปนมากั​ับน้ำำ�� ถ้​้าผั​ักเปื้​้�อนดิ​ินไม่​่มากให้​้ใช้​้ผ้​้าชุ​ุบน้ำำ��เช็​็ดดิ​ินออกแทนการล้​้าง แต่​่ถ้​้า จำำ�เป็​็นต้​้องล้​้าง ควรล้​้างด้​้วยน้ำำ��ผสมคลอรอกซ์​์ ความเข้​้มข้​้น 60 - 80 ส่​่วนต่​่อ ล้​้านส่​่วน (ppm) และต้​้องผึ่​่�งให้​้สะเด็​็ดน้ำำ�ก่​่ � อนบรรจุ​ุในภาชนะบรรจุ​ุ (กรณี​ีที่​่�เป็​็นผั​ัก อิ​ินทรี​ีย์​์ บางมาตรฐานจะไม่​่อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้คอลรอกซ์​์)

68

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

การล้​้างผั​ัก เป็​็นเรื่​่�องที่​่�ต้​้องทำำ�ความเข้​้าใจกั​ันมากกั​ับเกษตรกร เพราะมี​ี ความเชื่​่�อว่​่าถ้​้าเอาผั​ักไปล้​้างจะทำำ�ให้​้ผั​ักสด (ซึ่​่�งผู้​้�เขี​ียนมั​ักพบบ่​่อยๆ ว่​่าลั​ักษณะ การล้​้างผั​ักจะเป็​็นการแช่​่ผั​ักในน้ำำ�� ) ซึ่​่�งเป็​็นความเชื่​่�อที่​่�ผิ​ิดมหั​ันต์​์!!! จริ​ิงอยู่​่�ที่​่�ว่​่าเมื่​่�อ เก็​็บเกี่​่�ยวผั​ัก (โดยเฉพาะผั​ักใบ) ผั​ักจะมี​ีอาการเหี่​่�ยวอยู่​่�บ้​้าง เนื่​่�องจากสู​ูญเสี​ียน้ำำ�� ไป แต่​่ถ้​้าเรามี​ีการจั​ัดการที่​่�เหมาะสมตั้​้�งแต่​่ข้​้อ 1 เป็​็นต้​้นมา ผั​ักจะยั​ังคงมี​ีคุ​ุณภาพที่​่ดี​ี� แต่​่ถ้​้าเราล้​้างผั​ัก แถมยั​ังขนส่​่งด้​้วยรถธรรมดา และระยะทางขนส่​่งไกลๆ ด้​้วยแล้​้ว น้ำำ��กับั เชื้​้�อโรคที่​่�อยู่​่�ในน้ำำ��กลั​ับจะเป็​็นทำำ�ลายผั​ักของเราซะมากกว่​่า เคยมี​ีกรณี​ีที่​่�ล้​้าง ผั​ักและขนส่​่งทั้​้ง� ที่​่ผั� กั ยั​ังเปี​ียก ระยะเวลาแค่​่ครึ่​่�งวั​ันเท่​่านั้​้น� พอไปถึ​ึงลู​ูกค้​้า ปรากฏว่​่า ผั​ักเน่​่าไปครึ่​่�งลำำ�รถ! ก็​็มี​ี สำำ�หรั​ับการจั​ัดการ ในกรณี​ีที่​่มี​ี� การรวบรวมผลิ​ิตผลเข้​้ามาไว้​้ที่​่จุ� ดุ รวบรวม หรื​ือโรงคั​ัดบรรจุ​ุ มี​ีข้​้อควรปฏิ​ิบัติั ิดั​ังนี้​้� 1. ควรแยกโรงรวบรวมหรื​ือโรงคั​ัดบรรจุ​ุระหว่​่างผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์และผั​ักทั่​่�วไป หรื​ือหากมี​ีข้​้อจำำ�กั​ัดของพื้​้�นที่​่�ต้​้องจั​ัดให้​้มี​ีสั​ัดส่​่วนเฉพาะสำำ�หรั​ับผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์แยกจาก ผั​ักทั่​่�วไป 2. ผลิ​ิตผลผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ต้​้องได้​้รั​ับการคั​ัดแยกจากผลิ​ิตผลทั่​่�วไป และต้​้อง ได้​้รั​ับการป้​้องกั​ันการสั​ัมผั​ัสและปนเปื้​้�อนจากวั​ัสดุ​ุและสารสั​ังเคราะห์​์ต้​้องห้​้ามใดๆ ตามมาตรฐานที่​่�กำำ�หนด ตลอดกระบวนการ ตั้​้�งแต่​่การขนย้​้ายภายในแปลงปลูกู จนถึ​ึงลู​ูกค้​้า โดยติ​ิดเครื่​่�องหมายแสดงชั​ัดเจน

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

3. ถ้​้าระยะเวลาที่​่�ผลิ​ิตผลต้​้องรอ การขนขึ้​้�นรถบรรทุ​ุกนานกว่​่า 2 ชั่​่�วโมง ผลิ​ิตผลนั้​้�นควรจะเก็​็บไว้​้ในห้​้องเย็​็น 4. ห้​้ามสู​ูบบุ​ุหรี่​่�ภายในโรงคั​ัดบรรจุ​ุ 5. ล้​้างมื​ือให้​้สะอาดด้​้วยสบู่​่ทุ� ุกครั้​้�ง ก่​่อนปฏิ​ิบัติั ิงาน และห้​้ามไว้​้เล็​็บยาว 6. ผู้​้�ที่​่�ทำำ�แผนกตั​ัดแต่​่งและแผนก บรรจุ​ุต้​้องสวมหมวก ถุ​ุงมื​ือ และผ้​้าปิ​ิดปาก ทุ​ุกครั้​้�งที่​่�ปฏิ​ิบัติั ิงาน 7. เช็​็ดโต๊​๊ะทำำ�ความสะอาดเมื่​่�อเสร็​็จ งานในแต่​่ละวั​ัน และรั​ักษาความสะอาดของ บริ​ิเวณทั้​้�งในและรอบๆ โรงคั​ัดบรรจุ​ุ นอกจากนี้​้พื้​้ � นที่ � ข�่ องจั​ัดการผลิ​ิตผล อิ​ินทรี​ีย์จ์ ะต้​้องได้​้รั​ับการทำำ�ความสะอาดตาม ระบบและใช้​้วั​ั สดุ​ุ หรื​ือสารที่​่ � อนุ​ุ ญาตให้​้ใช้​้ ตามมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ 8. ล้​้างภาชนะบรรจุ​ุ (เช่​่น ตะกร้​้า พลาสติ​ิก ฯลฯ) อย่​่างน้​้อยเดื​ือนละ 1 ครั้​้�ง และห้​้ามทิ้​้�งไว้​้กลางแดด รวมทั้​้�งห้​้ามนั่​่�งหรื​ือ ยื​ืนบนภาชนะบรรจุ​ุหรื​ือผลิ​ิตผล 9. จั​ัดของ เช่​่น ภาชนะบรรจุ​ุเปล่​่า เอกสาร หรื​ืออื่​่�นๆ ให้​้เป็​็นสั​ัดส่​่วน เรี​ียบร้​้อย เพื่​่�อให้​้สะดวกต่​่อการนำำ�มาใช้​้งาน 10. การขนส่​่งโดยต้​้องแยกพื้​้�นที่​่�บน รถระหว่​่างผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์และผั​ักทั่​่�วไปให้​้ชั​ัดเจน

69

70

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

การจั​ัดการอย่​่างเป็​็นระบบ จะนำำ�มาซึ่​่�งความสะดวกต่​่อการปฏิ​ิบัติั ิงาน สามารถสอบทวนย้​้อนกลั​ับ ทำำ�ให้​้เกิ​ิดความเชื่​่�อมั่​่�นในระบบการผลิ​ิตของกลุ่​่�มได้​้ เป็​็นอย่​่างดี​ี ที่​่�สำำ�คั​ัญยั​ังส่​่งผลต่​่อการลดการสู​ูญเสี​ียของผลิ​ิตผลได้​้ด้​้วย การตรวจวิ​ิเคราะห์​์สารตกค้​้างในผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์ สารเคมี​ีป้​้ อ งกั​ันกำำ �จั​ั ดแมลงในการเกษตรมี​ี 4 กลุ่​่� ม คื​ื อ ออร์​์กาโนฟอสเฟต (organophosphate) คาร์​์บาเมต (carbamate) ไพรี​ีทรอยด์​์ (pyrethroid) และออร์​์กาโนคลอรี​ีน (organochlorine) โดยสารเคมี​ี 3 กลุ่​่�มแรก นิ​ิ ยมใช้​้ในทางเกษตรกรรมและ ผลิ​ิตภัณ ั ฑ์​์ทั่​่ว� ไป สำำ�หรั​ับกลุ่​่มที่ � �่ 4 คื​ือ กลุ่​่มส � ารออร์​์กาโนคลอรี​ีนในหลาย ประเทศได้​้ประกาศห้​้ามใช้​้ เนื่​่อ� งจากสารตกค้​้างมี​ีความคงทนมาก สลายตั​ัว ได้​้ยากในสิ่​่�งแวดล้​้อมและสามารถสะสมในร่​่างกายมนุ​ุษย์​์ ก่​่อให้​้เกิ​ิด อั​ันตรายต่​่อสุ​ุขภาพ สารเคมี​ีตกค้​้างที่​่ � พบบ่​่อย คื​ื อ กลุ่​่�มออร์​์ กาโนฟอสเฟต (organophosphate) และคาร์​์บาเมต (carbamate) ซึ่​่�งเป็​็นกลุ่​่�มของ สารเคมี​ีที่​่�ส่​่งผลต่​่อระบบประสาทส่​่วนกลาง และระบบประสาทรอบนอก สารเคมี​ีเหล่​่านี้​้�เมื่​่�อใช้​้ในปริ​ิมาณที่​่�มากจะไม่​่สามารถกำำ�จั​ัดให้​้หมดได้​้โดย การทำำ�ความสะอาดด้​้วยการล้​้าง เพราะสารที่​่�ตกค้​้างสามารถซึ​ึมเข้​้า สู่​่�เนื้​้�อเยื่​่�อของผลผลิ​ิต ส่​่งผลให้​้เกิ​ิดภาวะสารเคมี​ีตกค้​้างในผู้​้�บริ​ิโภคและ ส่​่งผลกระทบต่​่อสุ​ุขภาพได้​้ การสุ่​่�มตรวจสารตกค้​้างในผลิ​ิตผล มี​ี 2 รู​ูปแบบ คื​ือ 1. การสุ่​่�มตรวจด้​้วยวิ​ิธี​ีและเครื่​่�องมื​ือที่​่�ง่​่ายและรวดเร็​็ว อาศั​ัยหลั​ักการ การเปลี่​่�ยนสี​ีของสาร (Colorimetric) ซึ่​่�งหากมี​ีสารที่​่�ต้​้องการตรวจพบจะเกิ​ิดสี​ี เช่​่น ชุ​ุดตรวจสอบสารตกค้​้าง “จี​ีที​ี” (GT-Pesticide Residual test kit) มั​ักใช้​้ใน การคั​ัดกรองเบื้​้�องต้​้น ในปั​ัจจุ​ุบั​ันมี​ี 2 แบบ (1) แบบตรวจคั​ัดกรองสารเคมี​ีได้​้ 2 กลุ่​่�ม คื​ือ ออร์​์กาโนฟอสเฟต และคาร์​์บาเมต ใช้​้เวลาในการตรวจ 30 นาที​ี และ (2) แบบตรวจคั​ัดกรองสารเคมี​ีได้​้ทั้​้�ง 4 กลุ่​่�ม ใช้​้เวลาในการตรวจ 1 ชั่​่�วโมง

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

71

2. การสุ่​่�มตรวจด้​้วยวิ​ิธี​ีมาตรฐาน ซึ่​่�งต้​้องใช้​้เครื่​่�องมื​ือหรื​ืออุ​ุปกรณ์​์ที่​่� ซั​ับซ้​้อน จำำ�เป็​็นต้​้องตรวจวิ​ิเคราะห์​์ภายในห้​้องปฏิ​ิบั​ัติ​ิการและใช้​้เวลามาก แต่​่มี​ีความ ถู​ูกต้​้องแม่​่นยำำ� ความจำำ�เพาะ และความไวสู​ูง โดยสามารถตรวจสอบครอบคลุ​ุม กลุ่​่�มสารเคมี​ีได้​้ทั้​้�ง 4 กลุ่​่�ม การตรวจวิ​ิเคราะห์​์สารตกค้​้างในผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์ จำำ�เป็​็นมากน้​้อยแค่​่ไหน? จากประสบการณ์​์ของผู้​้�เขี​ียน การขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐาน เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์แบบกลุ่​่�มหรื​ือโครงการซึ่​่�งมี​ีเกษตรกรเป็​็นสมาชิ​ิกจำำ�นวน มาก จำำ�เป็​็นต้​้องมี​ีการสุ่​่�มตรวจสารตกค้​้างในผลิ​ิตผล ซึ่​่�งถื​ือเป็​็นการ คั​ัดกรองระดั​ับหนึ่​่�งเพื่​่�อป้​้องกั​ันการละเมิ​ิดมาตรฐาน และเพื่​่�อป้​้องกั​ัน ผลกระทบต่​่อกลุ่​่�มเกษตรกรทั้​้�งหมด เนื่​่อ� งจากหากหน่​่วยตรวจรั​ับรองมี​ีการสุ่​่�มตรวจสารตกค้​้าง และใช้​้ผลการตรวจประกอบการรั​ับรองด้​้วยแล้​้ว ก็​็จะส่​่งผลต่​่อการ รั​ับรองของกลุ่​่�มได้​้ ซึ่​่�งถ้​้าผลการสุ่​่�มตรวจไม่​่พบสารตกค้​้างก็​็ไม่​่เป็​็น ปั​ั ญหา แต่​่ถ้​้าเกิ​ิ ดพบสารตกค้​้างในผลิ​ิตผลของเกษตรกรรายใด รายหนึ่​่�ง จะทำำ�ให้​้ทั้​้�งกลุ่​่�มไม่​่ได้​้รั​ับการรั​ับรอง

72

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

73

การจัดทำ�มาตรฐานชั้นคุณภาพ ในกรณี​ีที่​่�เกษตรกรหรื​ือกลุ่​่�มเกษตรกรได้​้เจรจาเพื่​่�อซื้​้�อ - ขาย ผลิ​ิตผล อิ​ินทรี​ีย์​์ กั​ับลู​ูกค้​้า (ในที่​่นี้​้� �จะหมายถึ​ึงผั​ักเป็​็นส่​่วนใหญ่​่นะคะ) สิ่​่�งสำำ�คั​ัญอย่​่างหนึ่​่�งที่​่� มั​ักจะต้​้องตกลงกั​ัน คื​ือ คุ​ุณลั​ักษณะของผลิ​ิตผลที่จ�่ ะซื้​้อ� - ขายกั​ัน หรื​ือเรี​ียกง่​่ายๆ ว่​่าเกรด หรื​ือ สเปค (spec) หรื​ือมาตรฐานชั้​้�นคุ​ุณภาพนั่​่�นเอง ประเด็​็นสำำ�คั​ัญ ที่​่�ต้​้องพิ​ิจารณาเมื่​่�อต้​้องทำำ�สเปคร่​่วมกั​ับลู​ูกค้​้า มี​ีดั​ังนี้​้� 1. มี​ีรู​ูปร่​่าง ลั​ักษณะ และสี​ีตรงตามพั​ันธุ์​์�ที่​่�ลู​ูกค้​้าต้​้องการ 2. น้ำำ��หนั​ัก ความยาวหรื​ือสู​ูง ความกว้​้าง ฯลฯ 3. ช่​่วง (อายุ​ุ) เก็​็บเกี่​่�ยวที่​่�เหมาะสม หรื​ือที่​่�ลู​ูกค้​้าต้​้องการ เช่​่น ต้​้องเก็​็บ เกี่​่�ยวเมื่​่�ออายุ​ุปลู​ูก 35 วั​ัน 4. ตำำ�หนิ​ิหรื​ือความเสี​ียหายที่​่�ลูกู ค้​้ายอมรั​ับได้​้ มี​ีกี่​่�% เช่​่น มี​ีตำำ�หนิ​ิจากการ ทำำ�ลายของแมลง ประมาณ 10% ของผลิ​ิตผลในภาชนะบรรจุ​ุทั้​้�งหมด เป็​็นต้​้น 5. การตั​ัดแต่​่ง เช่​่น หั​ัวไชเท้​้า (ผั​ักกาดหั​ัว) ต้​้องตั​ัดแต่​่งใบออก เหลื​ือก้​้าน ใบประมาณ 5 - 10 ซม.

6. ลั​ักษณะการบรรจุ​ุและน้ำำ�� หนั​ักที่​่บ� รรจุ​ุ เช่​่น กะหล่ำำ��ปลี​ี บรรจุ​ุใส่​่ลั​ัง พลาสติ​ิก 10 กก./ลั​ัง เป็​็นต้​้น 7. ข้​้อกำำ�หนดอื่​่�นๆ ซึ่​่�งอาจขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับชนิ​ิดพื​ืช ยกตั​ัวอย่​่าง : นางใจดี​ี ปลู​ูกกะหล่ำำ��ปลี​ี มี​ีผลิ​ิตผล 1,000 กก. โดยมี​ีสั​ัดส่​่วนดั​ังนี้​้� กะหล่ำำ�� ปลี​ีน้ำำ�� หนั​ักหั​ัว 500 - 700 กรั​ัม มี​ีประมาณ 70% ของผลิ​ิตผลทั้​้ง� หมด น้ำำ��หนั​ักหั​ัว 600 - 800 กรั​ัม มี​ีประมาณ 10% หั​ัวที่​่�มี​ีน้ำำ��หนั​ัก 900 - 1,000 กรั​ัม มี​ีประมาณ 10% น้ำำ��หนั​ักหั​ัว 200 - 300 กรั​ัม มี​ีประมาณ 10% จากข้​้อมู​ูลข้​้างต้​้นจะสั​ังเกตได้​้ว่​่า ควรจะเลื​ือกกะหล่ำำ�� ปลี​ีที่​่มี​ีน้ำ � ��ำ หนั​ักหั​ัว 500 - 700 กรั​ัม เป็​็นหลั​ัก ในการเสนอลู​ูกค้​้า โดยอาจจั​ัดเกรดดั​ังนี้​้� เกรด 1 น้ำำ��หนั​ักหั​ัว 500 - 700 กรั​ัม เกรด 2 น้ำำ��หนั​ักหั​ัว 600 - 800 กรั​ัม เกรด 3 หรื​ือ เกรด U (Under grade) หรื​ือ ตกเกรด หั​ัวที่​่�มี​ีน้ำำ��หนั​ัก 900 - 1,000 กรั​ัม หรื​ือ น้ำำ�� หนั​ักหั​ัว 200 - 300 กรั​ัม (เนื่​่�องจากหั​ัวมี​ีขนาดใหญ่​่ หรื​ือเล็​็กเกิ​ินไป)

74

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

สิ่​่�งที่​่�ต้​้องพึ​ึงระวั​ัง คื​ือ พื​ืชบางชนิ​ิด น้ำำ��หนั​ัก จะไม่​่เท่​่ากั​ันในแต่​่ละฤดู​ู เช่​่น สลั​ัดคอส ในช่​่วงฤดู​ูหนาว น้ำำ��หนั​ัก ประมาณ 150 - 300 กรั​ัม/ต้​้น แต่​่ในฤดู​ูฝน น้ำำ��หนั​ัก อาจเหลื​ือเพี​ียง 20 - 50 กรั​ัม/ต้​้น ดั​ังนั้​้�นอาจต้​้องมี​ีการตกลงกั​ัน เป็​็นกรณี​ีไปด้​้วย

การเก็บรักษาพืชผัก เป็​็นที่​่�ทราบกั​ันดี​ีว่​่า ในการเก็​็บรั​ักษาพื​ืชผั​ัก ปั​ัจจั​ัยที่​่�สำำ�คั​ัญที่​่�จะช่​่วยรั​ักษา คุ​ุณภาพและทำำ�ให้​้พื​ืชผั​ักเก็​็บไว้​้ได้​้นานขึ้​้�น สิ่​่�งแรกที่​่�เรามั​ักนึ​ึกถึ​ึง คื​ือ ‘อุ​ุณหภู​ูมิ​ิ’ พื​ืชผั​ักบางชนิ​ิด เช่​่น สลั​ัด กะหล่ำำ��ปลี​ี ผั​ักกาดขาวปลี​ี ฯลฯ อุ​ุณหภู​ูมิ​ิในการเก็​็บ รั​ั ก ษาควรจะอยู่​่ � ที่ ่ � 0 องศาเซลเซี​ี ยส ขณะที่​่ � พื ื ช ผั​ั ก บางชนิ​ิ ด เช่​่น แตงกวา กระเจี๊​๊�ยบเขี​ียว มะเขื​ือม่​่วง ฟั​ักทอง ไม่​่สามารถทนต่​่ออุ​ุณหภู​ูมิ​ิที่​่�ต่ำำ��กว่​่า 10 ํ​ํC (องศาเซลเซี​ียส) ได้​้ สำำ�หรั​ับอุ​ุณหภู​ูมิ​ิที่​่�เหมาะสมสำำ�หรั​ับเก็​็บรั​ักษาพื​ืชผั​ัก เพื่​่�อให้​้นำำ� ไปปรั​ับใช้​้ทั้​้�งในการระหว่​่างเก็​็บรั​ักษาในห้​้องเย็​็น และในระหว่​่างขนส่​่งโดยรถห้​้องเย็​็น รายละเอี​ียดดั​ังตารางที่​่� 1 กรณี​ี เมื่​่�อต้​้องขนส่​่งหรื​ือเก็​็บรั​ักษาพื​ืชผั​ักหลายชนิ​ิด รวมกั​ัน โดยทั่​่�วไปใช้​้อุ​ุณหภู​ูมิ​ิประมาณ 2 - 4 องศาเซลเซี​ียส

การเก็บเกี่ยว และการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว

75

ตารางที่​่� 1 แสดงอุ​ุณหภู​ูมิ​ิในการเก็​็บรั​ักษา ความชื้​้�นสั​ัมพั​ัทธ์​์ และอายุ​ุการเก็​็บรั​ักษาที่​่�เหมาะสม ในแต่​่ละชนิ​ิดพื​ืช ชนิดพืช ผักโขม (Amaranth) หน่อไม้ฝรั่ง (Asparagus) ผักกาดฮ่องเต้ (Bok Choy) บร๊อคโคลี (Broccoli) กะหล่ำำ��ปลี​ี (Cabbage) กะหล่ำำ��ดอก (Cauliflower) เซเลอรี (Celery) ซาโยเต้ (Chayote) ผักกาดขาวปลี (Chinese cabbage) แตงกวา (Cucumber) มะเขือม่วง (Eggplant) กระเทียม (Garlic) ขิง (Ginger) คะน้า (Kale) กระเทียมต้น (Leek) ผักกาดหอมห่อ (Lettuce) กระเจี๊ยบเขียว (Okra) พริกหวาน (Bell pepper) ฟักทอง (Pumpkins) ปวยเหล็ง (Spinach) ข้าวโพดหวาน (Sweet corn) มะเขือเทศ (แดง) (Tomato (red))

อุณหภูมิใน การเก็บรักษา ( ํC)

ความชื้น สัมพันธ์ (%)

อายุการเก็บ รักษา (วัน)

0-2 0-2 0 0 0 0 0 7

95-100 95-100 95-100 95-100 98-100 95-98 98-100 85-90

10-14 14-21 21 14-21 150-180 21-28 30-90 28-42

0

95-100

60-90

10-13 8-12 0 13 0 0 0-2 7-10 7-13 10-15 0 0-1.5

95 90-95 65-70 65 95-100 95-100 98-100 90-95 90-95 50-70 95-100 95-98

10-14 7 180-210 180 10-14 60-90 14-21 7-10 14-21 60-160 10-14 5-8

8-10

90-95

8-10

ที่​่�มา: Cantwell, 1999; Sargent, et al., 2000; McGregor, 1987.

07

การขอรั​ับ การรั​ับรองมาตรฐาน เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ในการขอรั​ับการรั​ับรอง เกษตรกรสามารถ ขอรั​ั บ รองเป็​็ น แบบรายเดี​ียวเดี่​่� ยว ๆ หรื​ือ ขอรั​ับรองแบบกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ หากมี​ีการ รวมกลุ่​่�มมากกว่​่า 5 คนขึ้​้�นไป (กรณี​ีมาตรฐาน เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ประเทศไทย) ซึ่​่ง� บางมาตรฐาน หากเกษตรกรมี​ีมากกว่​่า 2 คน ก็​็ถื​ือว่​่าเป็​็น กลุ่​่�มแล้​้ว

78

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์ การขอรั​ับรองมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ประเทศไทย แบบ “รายเดี​ียว” กรณี​ีที่​่�เป็​็นพื​ืชทั่​่�วไปเกษตรกรสามารถติ​ิดต่​่อ/ประสานงานจากหน่​่วยงานของ กระทรวงเกษตรและสหกรณ์​์ ในพื้​้�นที่​่�ได้​้ เช่​่น สำำ�นั​ักวิ​ิจั​ัยและพั​ัฒนาการเกษตร ศู​ูนย์​์หรื​ือสถานี​ีวิ​ิจั​ัย เป็​็นต้​้น (ยกเว้​้น ข้​้าว กั​ับปศุ​ุสั​ัตว์​์ ซึ่​่�งต้​้องประสานงานกั​ับ หน่​่วยงานย่​่อยของกรมการข้​้าว หรื​ือกรมปศุ​ุสั​ัตว์​์ ในพื้​้�นที่​่�) หรื​ือหน่​่วยตรวจ รั​ับรองที่​่�เกี่​่ยวข้​้ � อง กรณี​ีเป็​็นมาตรฐานอื่​่�นๆ ซึ่​่�งการกรอกแบบฟอร์​์มก็​็ไม่​่ยุ่​่�งยาก สำำ�หรั​ับการขอรั​ับรอง แบบ “กลุ่​่ม� หรื​ือโครงการ” อั​ันนี้​้จ� ะมี​ีความซั​ับซ้​้อน กว่​่า เพราะต้​้องมี​ีหรื​ือสร้​้างระบบควบคุ​ุมภายใน โดยการตรวจสอบหรื​ือตรวจ รั​ับรองกั​ันเองก่​่อนๆ ที่​่จ� ะมี​ีผู้​้�ตรวจรั​ับรองจากหน่​่วยงานภายนอกเข้​้าตรวจ ซึ่​่�งมี​ี ขั้​้�นตอนสรุ​ุปสั้​้�นๆ ง่​่ายๆ (ซึ่​่�งขั้​้�นตอนการทำำ�งานแบบกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ ต้​้องอาศั​ัย การทำำ�ความเข้​้าใจและความร่​่วมมื​ือจากสมาชิ​ิกกลุ่​่�ม) ดั​ังนี้​้� 1. ทำำ�ความเข้​้าใจกั​ับ “ระบบควบคุ​ุมภายใน” ก่​่อนว่​่าคื​ืออะไร? โดยการไล่​่ ลำำ�ดับขั้​้ ั �นตอนการปลู​ูกพื​ืชจนถึ​ึงการส่​่งถึ​ึงมื​ือผู้​้�บริ​ิโภคหรื​ือลู​ูกค้​้า ว่​่ากลุ่​่�มของเรา มี​ีขั้​้�นตอนหรื​ือวิ​ิธี​ีการอะไรบ้​้าง?

2. นำำ�ขั้​้�นตอนจากข้​้อ 1 มาเขี​ียนเป็​็นเอกสาร “ระบบควบคุ​ุมภายในของ กลุ่​่�ม...” และนำำ�มาสร้​้างแบบฟอร์​์มการตรวจฟาร์​์มภายใน โดยทำำ�เป็​็น check list หรื​ือรายการที่​่�ต้​้องตรวจ นั่​่�นเอง!

3. ในการจั​ัดทำำ�เอกสาร “ระบบควบคุ​ุมภายในของกลุ่​่�ม...” ต้​้องเขี​ียนให้​้ สอดคล้​้องกั​ับมาตรฐานที่​่�กลุ่​่�มต้​้องการขอรั​ับรองมาตรฐานด้​้วยนะคะ เช่​่น มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ประเทศไทย (Organic Thailand), มาตรฐาน IFOAM, มาตรฐาน USDA, มาตรฐาน JAS ฯลฯ 4. ประกาศหรื​ือแต่​่งตั้​้�งว่​่า (1) ใครทำำ�หน้​้าที่​่�เป็​็น “ผู้​้�ตรวจ” ฟาร์​์มภายใน และ (2) ใครทำำ�หน้​้าที่​่�เป็​็น “ผู้​้�รั​ับรองผล” การตรวจฟาร์​์มภายใน ซึ่​่�งทั้​้�ง 2 ส่​่วนนี้​้� ควรต้​้องผ่​่านการฝึ​ึกอบรมหรื​ือฝึ​ึกปฏิ​ิบัติั ิในการเป็​็นผู้​้ต� รวจและผู้​้�รับั รองด้​้วยนะคะ ทั้​้�งนี้​้�ผู้​้�ตรวจฟาร์​์มภายในและผู้​้�รั​ับรองผลการตรวจฟาร์​์มภายใน สามารถเป็​็นคนๆ เดี​ียวกั​ันได้​้ โดยที่​่�ผู้​้�รั​ับรองผลการตรวจฟาร์​์มภายในจะต้​้องไม่​่รั​ับรองฟาร์​์มของ เกษตรกรที่​่�ตนเองเป็​็นผู้​้�ตรวจประเมิ​ิน

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

79

5. กำำ�หนดแผนการตรวจฟาร์​์มภายในๆ แต่​่ละปี​ีให้​้ชั​ัดเจน ซึ่​่�งการตรวจ ฟาร์​์มภายในต้​้องตรวจแปลง/ฟาร์​์มอิ​ินทรี​ีย์​์ของ “เกษตรกรทุ​ุกราย” โดยใช้​้แบบ ฟอร์​์มที่​่�กลุ่​่�มสร้​้างขึ้​้�น (จากข้​้อ 2) กรณี​ีที่​่�เป็​็นการขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ประเทศไทย แบบกลุ่​่� มหรื​ือโครงการ ก็​็สามารถติ​ิดต่​่อ/ประสานงานจากหน่​่วยงานของ กระทรวงเกษตรและสหกรณ์​์ในพื้​้�นที่​่�ได้​้เช่​่นเดี​ียวกั​ัน หากเป็​็นมาตรฐานอื่​่�นๆ ก็​็ต้​้อง ประสานงานกั​ับหน่​่วยตรวจรั​ับรองที่​่�เกี่​่ยวข้​้ � องได้​้ หลั​ักฐานเมื่​่�อต้​้องตรวจรั​ับรองมาตรฐาน เมื่​่�อต้​้องตรวจรั​ับรอง มาตรฐานไม่​่ว่​่าจะเป็​็นการทำำ�การเกษตรในระบบ GAP หรื​ือเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ย่​่อมต้​้องมี​ีหลั​ักฐานเพื่​่�อให้​้ผู้​้�ตรวจรั​ับรองสามารถตรวจสอบได้​้ ซึ่​่�งหลั​ักฐาน ที่​่�ว่​่าแบ่​่งได้​้ 2 รู​ูปแบบ อาทิ​ิเช่​่น รู​ูปแบบที่​่� 1 หลั​ักฐานที่​่�เป็​็น “ของจริ​ิง” ได้​้แก่​่ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�เกษตรกรใช้​้ เช่​่น ปุ๋​๋�ยหมั​ัก น้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพ หรื​ือชี​ีวภั​ัณฑ์​์ต่​่างๆ รู​ูปแบบที่​่� 2 หลั​ักฐานที่​่�เป็​็น “เอกสาร” เช่​่น บั​ันทึ​ึกกิ​ิจกรรมที่​่�ทำำ�ในแปลง ปลู​ูกและการใช้​้ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตต่​่างๆ ซึ่​่�งเกษตรกรต้​้องจดบั​ันทึ​ึก ในบางพื้​้�นที่​่� เกษตรกรซึ่​่�งเป็​็นชาวเขาจะจดบั​ันทึ​ึกเป็​็นภาษาของชนเผ่​่า เช่​่น ภาษาไทยใหญ่​่ ภาษา กะเหรี่​่ย� งหรื​ือปกาเกอะญอ และเกษตรกรสามารถอธิ​ิบายถึ​ึงที่​่ม� าที่​่ไ� ปได้​้ ซึ่​่ง� ผู้​้�ตรวจ รั​ับรองจะให้​้ความสำำ�คั​ัญและชอบใจมาก เพราะเห็​็นถึ​ึงความเข้​้าใจและความตั้​้�งใจ ของเกษตรกร รวมทั้​้�งเอกสารที่​่�เป็​็นใบเสร็​็จจากการซื้​้�อปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต (สามารถ บอกถึ​ึงแหล่​่งที่​่ม� าของปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตได้​้ด้​้วย) ใบรั​ับ - ส่​่งผลิ​ิตผลหรื​ือบั​ันทึ​ึกการ ซื้​้�อ - ขายผลิ​ิตผล เป็​็นต้​้น ในการตรวจรั​ับรองผู้​้�ตรวจฯ จะดู​ูความสอดคล้​้องของเอกสารและวิ​ิธี​ี ปฏิ​ิบั​ัติ​ิ เช่​่น อั​ัตราการใช้​้น้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพที่​่�เหมาะสม (โดยทั่​่�วไปใช้​้อั​ัตรา น้ำำ��หมั​ัก ชี​ีวภาพ 1 ส่​่วน: น้ำำ�� 500 - 1,000 ส่​่วน) หรื​ือความถี่​่�ที่​่�ใช้​้ ผลผลิ​ิตที่​่�เก็​็บเกี่​่�ยวได้​้ มี​ีจำำ�นวนน้​้อยหรื​ือมากกว่​่าที่​่�ส่​่งขาย (ของที่​่�เข้​้าสั​ัมพั​ันธ์​์กั​ับของที่​่�ออก) โดยปกติ​ิจำำ�นวนที่​่�ผลิ​ิตผลที่​่�เก็​็บเกี่​่�ยวจะมากกว่​่าที่​่�ส่​่งออกจากฟาร์​์ม (ขาย) เพราะต้​้องคั​ัดและตั​ัดแต่​่งออกด้​้วย ยกตั​ัวอย่​่าง ปลู​ูกแครอทและเก็​็บเกี่​่�ยว ได้​้ 100 กก. แต่​่ถ้​้าจำำ�นวนที่​่�ส่​่งออกไปหรื​ือขาย 120 กก. ก็​็ต้​้องอธิ​ิบายว่​่า ผลิ​ิตผลที่​่�เกิ​ินมาอย่​่างไร เช่​่น เก็​็บเป็​็นสิ​ินค้​้าคงคลั​ังไว้​้ (Stock) ก่​่อนหน้​้าอี​ีก 20 กก. เป็​็นต้​้น

80

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

81

การจัดทำ�ระบบควบคุมภายใน (Internal Control System) ในกรณี​ีที่​่�ขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์แบบกลุ่​่�มหรื​ือ โครงการ สิ่​่�งที่​่�จำำ�เป็​็นต้​้องทำำ�คื​ือ ‘ระบบควบคุ​ุมภายใน’ ซึ่​่�งมี​ี 2 ส่​่วน คื​ือ เอกสาร กั​ับ คนที่​่�เกี่​่ยวข้​้ � อง สำำ�หรั​ับเอกสาร จะมี​ีส่​่วนหลั​ักๆ ได้​้แก่​่ ‘เอกสารระบบควบคุ​ุม ภายใน’ ของโครงการ ซึ่​่�งต้​้องบอกถึ​ึง 1. ที่​่ม� าของกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ 2. ขั้​้�นตอนการผลิ​ิตตั้​้�งแต่​่ วางแผน ปลูกู ดู​ูแลรั​ักษา เก็​็บเกี่​่�ยว ขนส่​่ง จนกระทั่​่�งผลิ​ิตผลถึ​ึงมื​ื อของลู​ูกค้​้าหรื​ือผู้​้�บริ​ิ โภค ข้​้อตกลงหรื​ือบทลงโทษ ของกลุ่​่� ม เป็​็ นต้​้น และ 3. แบบฟอร์​์มเอกสารที่​่�จำำ�เป็​็นสำำ�หรั​ับบั​ันทึ​ึกกิ​ิจกรรมในข้​้อ 2 ส่​่วน ‘คนที่​่�เกี่​่�ยวข้​้องในระบบ’ ต้​้องมี​ีการระบุ​ุให้​้ชั​ัดเจนว่​่าใครมี​ีหน้​้าที่​่�ทำำ�อะไร อาทิ​ิเช่​่น 1. เกษตรกร ทำำ�หน้​้าที่​่�วางแผนการปลูกู ปลู​ูกและดู​ูแลรั​ักษา จนถึ​ึงเก็​็บ เกี่​่�ยวผลิ​ิต ส่​่งให้​้กั​ับผู้​้�ดู​ูแลหรื​ือจั​ัดการผลิ​ิตผลในโรงรวบรวมหรื​ือโรงคั​ัดบรรจุ​ุ 2. พนั​ักงานรวบรวมสิ​ินค้​้า มี​ีหน้​้าที่​่�คั​ัด ตั​ัดแต่​่ง และบรรจุ​ุผลิตผล ิ รวม ทั้​้�งกระจายสิ​ินค้​้าไปยั​ังลู​ูกค้​้า บางกรณี​ีที่​่�เกษตรกรเป็​็นคนปลูกู และบริ​ิหารจั​ัดการ ผลิ​ิตผลเอง บุ​ุคคลในข้​้อ 1 และ 2 อาจเป็​็นคนๆ เดี​ียวกั​ันได้​้

82

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

3. ผู้​้�ตรวจตรวจฟาร์​์ม (แปลง) ภายใน มี​ีหน้​้าที่​่�ตรวจฟาร์​์มของเกษตรกร ทุ​ุกรายและทุ​ุกแปลง (100%) และส่​่งรายงานการตรวจฟาร์​์มภายในให้​้กั​ับผู้​้�รั​ับรอง ฟาร์​์มภายในต่​่อไป ซึ่​่�งเกษตรกรอาจจะสลั​ับกั​ันตรวจแปลงได้​้นะคะ 4. ผู้​้�รั​ับรองผลการตรวจฟาร์​์มภายใน มี​ีหน้​้าที่​่�พิ​ิจารณารายงานการ ตรวจฟาร์​์มภายในและรั​ับรองผลการตรวจฟาร์​์มว่​่า ‘ผ่​่าน’ หรื​ือ ‘ไม่​่ผ่​่าน’ หรื​ือ ‘ผ่​่านแบบมี​ีเงื่​่�อนไข’ ซึ่​่�งคน 1 คน อาจมี​ีหน้​้าที่​่�ได้​้หลายอย่​่าง แต่​่ต้​้องไม่​่ทำำ�หน้​้าที่​่� ในเวลา เดี​ียวกั​ันและไม่​่เกิ​ิดผลประโยชน์​์ทั​ับซ้​้อน เช่​่น คนที่​่�เป็​็นผู้​้�รั​ับรองผลการตรวจฟาร์​์ม ภายใน (ข้​้อ 4) ต้​้องไม่​่รั​ับรองฟาร์​์มที่​่�ตั​ัวเองเป็​็นคนตรวจ (ข้​้อ 3) หรื​ือต้​้องไม่​่ รั​ับรองฟาร์​์มที่​่�เป็​็นของตั​ัวเอง เป็​็นต้​้น ***สิ่​่�งที่​่�สำำ�คั​ัญมากๆ คื​ือ ต้​้องเขี​ียนหรื​ืออธิ​ิบายในสิ่​่�งที่​่�ปฏิ​ิบั​ัติจริ ิ ิง ไม่​่ใช่​่ เขี​ียนให้​้ดู​ูดี​ีหรื​ือใช้​้คำำ�ที่สวย �่ หรู​ู เพราะเมื่​่อ� ผู้​้�ตรวจรั​ับรองจากหน่​่วยงานภายนอกมา ตรวจสอบแล้​้วพบว่​่า สิ่​่�งที่​่�เขี​ียนไว้​้ไม่​่ได้​้มี​ีการทำำ�หรื​ือปฏิ​ิบั​ัติ​ิจริ​ิง จะเกิ​ิดปั​ัญหามาก เนื่​่�องจากความไม่​่สอดคล้​้องกั​ันระหว่​่างเอกสารกั​ับวิ​ิธี​ีปฏิ​ิบั​ัติ​ิจริ​ิงๆ นอกจากนี้​้� รายละเอี​ียดที่​่ร� ะบุ​ุไว้​้ในเอกสารต้​้องสอดคล้​้องกั​ับมาตรฐานที่​่จ� ะขอรั​ับการรั​ับรองด้​้วย

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

83

องค์ประกอบ ของเอกสารควบคุมภายใน ปก ซึ่​่�งต้​้องระบุ​ุชื่​่�อเอกสาร และชื่​่�อกลุ่​่�ม/โครงการ พร้​้อมทั้​้�งระบุ​ุว่​่า เอกสารที่​่ทำ� ำ�นี้​้�เป็​็นเอกสารฉบั​ับที่​่�เท่​่าไหร่​่หรื​ือมี​ีการทบทวน/ปรั​ับปรุ​ุงครั้​้�งที่​่�เท่​่าไหร่​่ ประกาศใช้​้วั​ันไหน ใครเป็​็นคนอนุ​ุมั​ัติ​ิ (ซึ่​่�งส่​่วนใหญ่​่คนอนุ​ุมั​ัติ​ิมั​ักเป็​็นหั​ัวหน้​้าหรื​ือ ประธานกลุ่​่�ม) เนื้​้�อหา ประกอบด้​้วย 1. บทนำำ� ซึ่​่�งบอกเล่​่าประวั​ัติ​ิความเป็​็นมาของกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ 2. ขอบข่​่าย นโยบาย และวั​ัตถุปุ ระสงค์​์ โดยมี​ีรายละเอี​ียดขอบข่​่ายการผลิ​ิต ของกลุ่​่�มหรื​ือโครงการว่​่าเป็​็นการผลิ​ิตอะไร เช่​่น พื​ืชผั​ัก ข้​้าว ปศุ​ุสัตว์ ั ์ เป็​็นต้​้น และ มี​ีนโยบายในการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์อย่​่างไร รวมทั้​้�งการทำำ�ระบบควบคุ​ุมภายในที่​่� กำำ�หนดขึ้​้�นเพื่​่�อวั​ัตถุ​ุประสงค์​์อะไร ซึ่​่�งการเขี​ียนวั​ัตถุ​ุประสงค์​์ส่​่วนใหญ่​่ มั​ักจะเป็​็น ‘เพื่​่�อใช้​้เป็​็นแนวทางในการบริ​ิหารจั​ัดการและควบคุ​ุมการดำำ�เนิ​ินการผลิ​ิต ให้​้เป็​็นไป ตามมาตรฐานการผลิ​ิตพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ของ...ระบุ​ุหน่​่วยงานที่​่�เราต้​้องการขอรั​ับการ รั​ับรองและเป็​็นไปตามกฎระเบี​ียบของกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ’ เป็​็นต้​้น 3. โครงสร้​้างการจั​ัดองค์​์กรของกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ และการบริ​ิหารงาน ซึ่​่�งต้​้องระบุ​ุโครงสร้​้างของกลุ่​่�มมั​ักจะแสดงเป็​็นแผนผั​ัง พร้​้อมทั้​้�งอธิ​ิบายหน้​้าที่​่� ความรั​ับผิ​ิดชอบของคนที่​่�เกี่​่ยวข้​้ � อง 4. การบริ​ิหารจั​ัดการกลุ่​่ม� อธิ​ิบายให้​้เห็​็นถึ​ึงการรั​ับสมัคั รสมาชิ​ิก แนวทาง การพิ​ิจารณากรณี​ีสมาชิ​ิกไม่​่ปฏิ​ิบั​ัติ​ิตามข้​้อกำำ�หนดและบทลงโทษ การจั​ัดการ ข้​้อร้​้องเรี​ียนของลู​ูกค้​้า เป็​็นต้​้น 5. การฝึ​ึกอบรม อธิ​ิบายให้​้เห็​็นว่​่า คณะกรรมการและสมาชิ​ิกต้​้องได้​้รั​ับ การฝึ​ึกอบรมเรื่​่�องอะไร? โดยวิ​ิธี​ีการใด?

6. การจั​ัดทำำ�เอกสารและการควบคุ​ุมบั​ันทึ​ึก ประกอบด้​้วย 6.1 การจั​ัดทำำ� แก้​้ไข อนุ​ุมั​ัติ​ิ และแจกจ่​่ายเอกสาร 6.2 การกำำ�หนดรหั​ัสเอกสารและแบบฟอร์​์ม โดยจั​ัดทำำ�เป็​็นรายการ เอกสารที่​่จำ� ำ�เป็​็นต้​้องใช้​้ในการบั​ันทึ​ึกข้​้อมู​ูล 6.3 การควบคุ​ุมบั​ันทึ​ึก ซึ่​่�งกลุ่​่�มจะต้​้องระบุ​ุว่​่าเอกสารอะไร ใครเป็​็นคน ใช้​้เอกสาร ใครเป็​็นคนเก็​็บเอกสาร เพื่​่�อให้​้สะดวกต่​่อการตรวจสอบ

84

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

7. การตรวจสอบแปลงและกระบวนการรั​ับรองภายใน ต้​้องอธิ​ิบาย ขั้​้�นตอน/วิ​ิธี​ีการการตรวจสอบแปลง และการรายงานผลการตรวจ รวมทั้​้�ง กระบวนการรั​ับรองภายใน 8. กระบวนการผลิ​ิต ข้​้อนี้​้�จะต้​้องอธิ​ิบายเยอะ เนื่​่�องจากจะเกี่​่�ยวข้​้องกั​ับ กระบวนการผลิ​ิตของกลุ่​่�ม โดยอธิ​ิบายขั้​้�นตอนของการผลิ​ิตของกลุ่​่�ม ได้​้แก่​่ 8.1 การคั​ัดเลื​ือกพื้​้�นที่​่�ปลูกู 8.2 การวางแผนการปลู​ูก 8.3 การปลู​ูกและดู​ูแลรั​ักษา 8.4 ป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดโรค - แมลง 8.5 การเก็​็บเกี่​่�ยวผลผลิติ 8.6 การคั​ัด ตั​ัดแต่​่ง และบรรจุ​ุ 8.7 การขนส่​่งหรื​ือกระจายสิ​ินค้​้าให้​้ลูกู ค้​้า 8.8 การบั​ันทึ​ึกข้​้อมู​ูลของสมาชิ​ิก ฯลฯ 9. อาจมี​ีภาคผนวก เช่​่น ทะเบี​ียนรายชื่​่อ� เกษตรกร รายการปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต ที่​่�กลุ่​่�มอนุ​ุญาตหรื​ือไม่​่อนุ​ุญาตให้​้ใช้​้ ซึ่​่�งต้​้องสอดคล้​้องกั​ับมาตรฐานที่​่�จะขอรั​ับ การรั​ับรอง หรื​ือข้​้อมู​ูลอื่​่�นๆ เช่​่น แผนการปลูกู ในแต่​่ละปี​ี เป็​็นต้​้น ทั้​้�งนี้​้� ในการทำำ�เอกสารระบบควบคุ​ุมภายในนี้​้�ต้​้องมี​ีการทบทวนหรื​ือปรั​ับปรุ​ุง เป็​็นระยะ เพื่​่�อให้​้สอดคล้​้องกั​ับสถานการณ์​์ปัจจุ ั บัุ นั การเปลี่​่ยน � แปลงของข้​้อกำำ�หนด รวมทั้​้�งความเห็​็นของผู้​้�ตรวจรั​ับรองด้​้วย

การตรวจรับรองภายใน (Internal audit) กรณี​ีการปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์แบบเป็​็นกลุ่​่�มหรื​ือโครงการ ขั้​้�นตอนที่​่�สำำ�คั​ัญอี​ีก ขั้​้นต � อนหนึ่​่ง� คื​ือ การตรวจรั​ับรองภายใน โดยมี​ีผู้​้�เกี่​่ยวข้​้ � องอยู่​่� 3 ส่​่วนหลั​ักๆ คื​ือ 1. ผู้​้�ถู​ูกตรวจ ซึ่​่�งก็​็คื​ือ ‘เกษตรกร’ นั่​่�นเอง 2. ผู้​้�ตรวจประเมิ​ินฟาร์​์มภายใน คื​ือ ‘คน’ หรื​ือ ‘กลุ่​่�มคน’ ที่​่�กลุ่​่�ม หรื​ือโครงการได้​้แต่​่งตั้​้�งขึ้​้�น (ย้ำำ�� ! ต้​้องมี​ีการแต่​่งตั้​้�งให้​้ชั​ัดเจนเป็​็นลายลั​ักษณ์​์ อั​ักษร) และเป็​็นกลุ่​่�มคนที่​่�ต้​้องผ่​่านการฝึ​ึกอบรมและฝึ​ึกฝน เพราะต้​้องมี​ี ความรู้​้�และความเข้​้าใจในข้​้อกำำ�หนดของมาตรฐานที่​่�เกี่​่�ยวข้​้องอย่​่างถ่​่องแท้​้ 3. ผู้​้�รั​ับรองผลการตรวจประเมิ​ิน คื​ือ ‘คน’ หรื​ือ ‘กลุ่​่�มคน’ ที่​่�กลุ่​่�ม หรื​ือโครงการได้​้แต่​่งตั้​้�งขึ้​้�น (ต้​้องมี​ีการแต่​่งตั้​้�งให้​้ชั​ัดเจนเป็​็นลายลั​ักษณ์​์ อั​ักษร) เพื่​่�อพิ​ิจารณาผลการตรวจของผู้​้�ตรวจประเมิ​ิน

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

85

บทบาทหน้​้าที่​่�ของผู้​้�เกี่​่�ยวข้​้องแต่​่ละส่​่วนมี​ีดั​ังนี้​้� 1. เกษตรกร มี​ีหน้​้าที่​่� ต้​้องศึ​ึกษา ทำำ�ความเข้​้าใจ และปฏิ​ิบัติั ติ ามข้​้อกำำ�หนด ของมาตรฐานที่​่�จะขอรั​ับการรั​ับรองโดยกลุ่​่�มหรื​ือโครงการควรจั​ัดการฝึ​ึกอบรม ให้​้กั​ับเกษตรกรเป็​็นประจำำ�ทุกุ ปี​ี เนื่​่อ� งจากบางมาตรฐานจะมี​ีการปรั​ับเปลี่​่ยนข้​้ � อกำำ�หนด ตลอดเวลา ดั​ังนั้​้�นเกษตรกรต้​้องรู้​้�และเข้​้าใจ เพื่​่�อให้​้การ ‘ทำำ�งานจริ​ิง’ เป็​็นไปตาม มาตรฐานด้​้วย 2. ผู้​้�ตรวจประเมิ​ินฟาร์​์มภายใน มี​ีหน้​้าที่​่� (1) ต้​้องศึ​ึกษาและทำำ�ความเข้​้าใจ ข้​้อกำำ�หนดของมาตรฐานที่​่�เกี่​่ยวข้​้ � อง (2) ตรวจฟาร์​์มของเกษตรกรทุ​ุกรายและทุ​ุก แปลง 100% และ (3) จั​ัดทำำ�รายงานการตรวจฟาร์​์มภายในให้​้กั​ับผู้​้�รั​ับรองผลการ ตรวจประเมิ​ินต่​่อไป 3. ผู้​้�รั​ับรองผลการตรวจประเมิ​ิน มี​ีหน้​้าที่​่� (1) ต้​้องศึ​ึกษาและทำำ�ความ เข้​้าใจข้​้อกำำ�หนดของมาตรฐานที่​่�เกี่​่�ยวข้​้อง (2) พิ​ิจารณารายงานการตรวจฟาร์​์ม ภายใน และ (3) รั​ับรองผลการตรวจฟาร์​์มว่​่า ‘ผ่​่าน’ หรื​ือ ‘ไม่​่ผ่​่าน’ หรื​ือ ‘ผ่​่านแบบ มี​ีเงื่​่�อนไข’ ***โดยทั้​้�งผู้​้�ตรวจประเมิ​ินฯ และผู้​้�รับั รองผลการตรวจประเมิ​ิน ต้​้องผ่​่าน การฝึ​ึกอบรมและฝึ​ึกปฏิ​ิบัติั ิ เพื่​่�อฝึ​ึกฝนให้​้เกิ​ิดความเชี่​่�ยวชาญในการตรวจประเมิ​ิน ฟาร์​์ม สามารถมองเห็​็นความเสี่​่ย� งหรื​ือจุ​ุดที่​่ต้​้� องพึ​ึงระวั​ังในการเกิ​ิดการ ‘ปลอมปน’ หรื​ือ ‘ปนเปื้​้�อน’ ในแต่​่ละขั้​้�นตอนการผลิ​ิต ซึ่​่�งทั้​้�ง ผู้​้�ตรวจประเมิ​ินฟาร์​์มภายใน และ ผู้​้�รับั รองผลการตรวจประเมิ​ิน อาจเป็​็นคนๆ เดี​ียวกั​ันได้​้ (ในกรณี​ีที่​่มี​ีกำ � �ลั ำ งั คนจำำ�กัดั !) แต่​่ผู้​้�รับั รองผลการตรวจประเมิ​ิน ต้​้องไม่​่รั​ับรองฟาร์​์มที่ตั�่ วั เองเป็​็นคนตรวจประเมิ​ิน และ/หรื​ือ ต้​้องไม่​่รั​ับรองฟาร์​์มที่​่�เป็​็นของตั​ัวเอง การเตรี​ียมความพร้​้อมสำำ�หรั​ับการตรวจรั​ับรอง ในการตรวจรั​ับรอง ผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะเข้​้าตรวจใน 2 ส่​่วนหลั​ัก คื​ือ 1. ตรวจ ‘แปลงปลู​ูก’ และ ‘สถานที่​่เ� ก็​็บปัจั จั​ัยการผลิ​ิตและเครื่​่อ� งมื​ือต่​่างๆ’ (สถานที่​่�เก็​็บปุ๋​๋�ย ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ โบโด ฯลฯ) ซึ่​่�งผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะตรวจว่​่าแปลงปลู​ูก ที่​่�ขอรั​ับรองมาตรฐานอิ​ินทรี​ีย์​์ มี​ีขนาดพื้​้�นที่​่� ชนิ​ิดพื​ืชที่​่�ปลู​ูก ตรงตามที่​่�ระบุ​ุในคำำ�ขอ หรื​ือไม่​่? เพราะจะสอดคล้​้องกั​ับปริ​ิมาณที่​่�เกษตรกรจะสามารถผลิ​ิตได้​้ และจะตรวจ สภาพของแปลงปลู​ูกและพื​ืชที่​่�ปลู​ูก เกษตรกรบางรายอาจเก็​็บปัจั จั​ัยการผลิ​ิตและเครื่​่�องมื​ือไว้​้ที่​่�แปลงปลูกู แต่​่ บางรายอาจเก็​็บไว้​้ที่​่บ้​้� านซึ่​่�งอยู่​่คนล � ะที่​่กั� บั แปลงปลูกู ซึ่​่ง� ผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะตรวจสอบ ว่​่ามี​ีการเก็​็บปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�สอดคล้​้องกั​ับความจำำ�เป็​็นที่​่�ต้​้องใช้​้ในขนาดพื้​้�นที่​่�และ ชนิ​ิดพื​ืชที่​่�ระบุ​ุ รวมทั้​้�งมี​ีการเก็​็บสิ่​่�งที่​่�ห้​้ามใช้​้! หรื​ือไม่​่?

86

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

2. ตรวจ ‘เอกสารหรื​ือหลั​ักฐาน’ ที่​่�เกี่​่�ยวข้​้อง เช่​่น การบั​ันทึ​ึกกิ​ิจกรรม และการใช้​้ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต ใบรั​ับ - ส่​่งผลิ​ิตผล ใบส่​่งของหรื​ือใบเสร็​็จรั​ับเงิ​ินกรณี​ีมี​ี การซื้​้�อปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตจากนอกฟาร์​์มเช่​่น ปุ๋​๋�ยคอก ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ เป็​็นต้​้น การตรวจทั้​้�งสองส่​่วนจะต้​้องสอดคล้​้องกั​ัน ยกตั​ัวอย่​่าง เมื่​่�อซื้​้�อปุ๋​๋�ยคอก มาทำำ�ปุ๋​๋�ยหมั​ัก และปุ๋​๋�ยหมั​ักถู​ูกนำำ�ไปใช้​้ในแปลงปลู​ูกผั​ัก ปริ​ิมาณที่​่�ใช้​้ไปสอดคล้​้องกั​ับ ปริ​ิมาณที่​่�ซื้​้�อมาหรื​ือไม่​่? เป็​็นต้​้น นอกจากนี้​้�ยั​ังตรวจสอบหลั​ักฐานในการได้​้รั​ับ ความรู้​้�เกี่​่�ยวกั​ับมาตรฐานของเกษตรกรด้​้วย หลั​ักฐานการเข้​้าร่​่วมอบรมหรื​ือได้​้ รั​ับความรู้​้�เกี่​่�ยวกั​ับมาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์อย่​่างไร? จากที่​่�ไหน? เกษตรกรบางรายจะเก็​็บหลั​ักฐานในข้​้อ 2 ใส่​่ในแฟ้​้มหรื​ือกระเป๋​๋าไว้​้เป็​็น อย่​่างดี​ี พร้​้อมใช้​้เป็​็นหลั​ักฐานแสดงต่​่อผู้​้�ตรวจรั​ับรองได้​้ทั​ันที​ี ในกรณี​ีที่​่�เป็​็นการตรวจรั​ับรองภายใต้​้กลุ่​่�มโครงการที่​่�มี​ีเจ้​้าหน้​้าที่​่�ส่​่งเสริ​ิม หรื​ือนั​ักพั​ัฒนา ที่​่�ทำำ�หน้​้าที่​่�เสมื​ือน “พี่​่�เลี้​้�ยง” ให้​้กั​ับเกษตรกร และถื​ือได้​้ว่​่าเป็​็น “คนกลาง” ระหว่​่างเกษตรกรและผู้​้�ตรวจรั​ับรอง ซึ่​่�งเจ้​้าหน้​้าที่​่�ส่​่งเสริ​ิมหรื​ือ นั​ักพั​ัฒนา ควรเตรี​ียมตั​ัว ดั​ังนี้​้�ค่​่ะ 1. ศึ​ึกษามาตรฐานให้​้ละเอี​ียด โดยเฉพาะข้​้อที่​่�เป็​็นหั​ัวใจหลั​ัก (ได้​้เคยเล่​่าไว้​้ ใน EP.40 8 ข้​้อห้​้ามทำำ�... 9 ข้​้อต้​้องทำำ� และ EP.47 มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์) 2. ประสานงานและอำำ�นวยความสะดวกกั​ับทั้​้ง� เกษตรกรและผู้​้�ตรวจรั​ับรอง เพื่​่�อนั​ัดหมายในการเข้​้าตรวจรั​ับรอง รวมทั้​้�งการนำำ�ผู้​้�ตรวจรั​ับรองเข้​้าตรวจแปลง ของเกษตรกร 3. ทำำ�หน้​้าที่​่�เสมื​ือน “พี่​่�เลี้​้�ยง” คอยสนั​ับสนุ​ุนเกษตรกร ช่​่วยจั​ัดเตรี​ียมและ ตรวจสอบเอกสารที่​่�จำำ�เป็​็น เพื่​่�อให้​้สะดวกเมื่​่�อผู้​้�ตรวจรั​ับรองขอเรี​ียกดู​ูเอกสาร หรื​ือหลั​ักฐาน เช่​่น บั​ันทึ​ึกกิ​ิจกรรมและการใช้​้ปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิต บั​ันทึ​ึกการเข้​้าร่​่วม อบรมของเกษตรกรและของเจ้​้าหน้​้าที่​่�เอง ใบส่​่งของหรื​ือใบเสร็​็จรั​ับเงิ​ินกรณี​ีมี​ีการ ซื้​้�อปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตจากนอกฟาร์​์ม เช่​่น ปุ๋​๋�ยคอก ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ เป็​็นต้​้น 4. ต้​้องไม่​่ออกรั​ับแทนเกษตรกร เช่​่น “ผมรั​ับรองเลยว่​่าพื้​้�นที่ข�่ องเกษตรกร ไม่​่เคยมี​ีการใช้​้สารเคมี​ีมาก่​่อน” และสิ่​่�งที่​่�สำำ�คั​ัญอี​ีกอย่​่างคื​ือ 5. การนำำ�เอกสาร “มาตรฐานเกษตรอิ​ินทรี​ีย์”์ ติ​ิดมื​ือเข้​้าไปด้​้วยทุ​ุกครั้​้�ง!!! เพื่​่�อลดข้​้อโต้​้แย้​้งโดยยึ​ึดมาตรฐานที่​่�ระบุ​ุไว้​้เป็​็นหลั​ัก

การขอรับการรับรอง มาตรฐานเกษตรอินทรีย์

87

บทบาทหน้​้าที่​่�ของผู้​้�ตรวจรั​ับรองจากภายนอก (Third party) ผู้​้�ตรวจรั​ับรองจากภายนอก ควรเตรี​ียมพร้​้อมในการเข้​้าตรวจรั​ับรอง โดยมี​ีบทบาทที่​่�สำำ�คั​ัญ ดั​ังนี้​้� 1. ศึ​ึกษามาตรฐานให้​้ละเอี​ียด และต้​้องมี​ีเล่​่มมาตรฐานติ​ิดมื​ือเข้​้าไปด้​้วย ทุ​ุกครั้​้�ง!!! เพื่​่�อลดข้​้อโต้​้แย้​้ง (ไม่​่ต้​้องกลั​ัวว่​่าความน่​่าเชื่​่�อถื​ือจะลดลง) 2. พิ​ิจารณาจากหลั​ักฐานเชิ​ิงประจั​ักษ์​์ (สิ่​่�งที่​่�เห็​็น) ให้​้มากที่​่�สุ​ุด 3. หลี​ีกเลี่​่�ยงการใช้​้ดุ​ุลยพิ​ินิ​ิจ (ความเห็​็นส่​่วนตั​ัว) ทั้​้�งนี้​้� หากจำำ�เป็​็นต้​้องใช้​้ ดุ​ุลยพิ​ินิจิ ต้​้องคำำ�นึ​ึงถึ​ึงเหตุ​ุและผล รวมถึ​ึงความสอดคล้​้องของระบบให้​้มากที่​่�สุ​ุด 4. ต้​้องแยกแยะให้​้ได้​้ว่​่าอะไรคื​ือ “ข้​้อบกพร่​่อง” หรื​ือ “ข้​้อเสนอแนะ” เพราะข้​้อบกพร่​่อง หมายถึ​ึง การปฏิ​ิบั​ัติ​ิที่​่�ไม่​่เป็​็นไปตามมาตรฐานที่​่�กำำ�หนดไว้​้ ซึ่​่�ง เกษตรกรหรื​ือเจ้​้าหน้​้าที่​่�ที่​่�เกี่​่�ยวข้​้อง “ต้​้อง” นำำ�ไปปรั​ับปรุ​ุง แต่​่ข้​้อเสนอแนะ หมาย ถึ​ึง ข้​้อคิ​ิดเห็​็นเชิ​ิงแนะนำำ�ที่​่�เสนอให้​้เกษตรกรและผู้​้�เกี่​่�ยวข้​้อง “พิ​ิจารณา” ว่​่าจะนำำ�ไป ปฏิ​ิบั​ัติ​ิหรื​ือไม่​่ก็​็ได้​้ตามสมควร 5. กรณี​ีที่​่�เป็​็นการตรวจประจำำ�ปี​ี ควรนั​ัดหมายในการเข้​้าตรวจรั​ับรอง เนื่​่�องจากบางพื้​้�นที่​่�หรื​ือบางช่​่วงเวลาเกษตรกรอาจติ​ิดภารกิ​ิจอื่​่�น ยกเว้​้นกรณี​ีที่​่� เป็​็นการตรวจแบบไม่​่นั​ัดหมาย (surprise audit)

08

การละเมิ​ิด มาตรฐาน และ การสอบกลั​ับ ในการขอรั​ับการรั​ับรองมาตรฐานแบบกลุ่​่�ม หรื​ือโครงการ สามารถออกแบบวิ​ิธี​ีการหรื​ือ ขั้​้�นตอนการสอบกลั​ับ รวมทั้​้�งการเก็​็บข้​้อมู​ูล เพื่​่�อให้​้สามารถตรวจสอบได้​้ และเพื่​่�อสร้​้าง ความเชื่​่�อมั่​่�นให้​้กั​ับลู​ูกค้​้าและผู้​้�ตรวจรั​ับรอง

90

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ “ละเมิ​ิด” เป็​็นคำำ�กริ​ิยา มี​ีความหมายตามพจนานุ​ุกรมว่​่า ล่​่วงเกิ​ินหรื​ือ ฝ่​่าฝื​ืนจารี​ีตประเพณี​ีหรื​ือกฎหมายที่​่�มี​ีบั​ัญญั​ัติ​ิไว้​้ ดั​ังนั้​้�น การละเมิ​ิดมาตรฐาน จึ​ึง หมายถึ​ึง การปฏิ​ิบัติั ิฝ่​่าฝื​ืนหรื​ือไม่​่เป็​็นไปตามข้​้อกำำ�หนดในมาตรฐานที่​่�เกี่​่�ยวข้​้อง การละเมิ​ิดมาตรฐานมั​ักเกิ​ิดจากการ “ปลอมปน” และ “ปนเปื้​้�อน” “ปลอมปน” มั​ักใช้​้ในกรณี​ีที่​่�เอาผลิ​ิตผลที่​่�แตกต่​่างกั​ันหรื​ือไม่​่เข้​้าพวกกั​ัน มาปนกั​ัน เช่​่น เอาผั​ัก GAP มาปนกั​ับผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ หรื​ือการเอาผลิ​ิตผลที่​่�เสี​ียหาย มาปนกั​ับผลิ​ิตผลที่​่�มี​ีคุ​ุณภาพดี​ี ส่​่วนการ “ปนเปื้​้�อน” มั​ักเป็​็นกรณี​ีของการตรวจ พบสารเคมี​ีปนเปื้​้�อนในผั​ักอิ​ินทรี​ีย์​์ หรื​ือเมื่​่�อแปลงข้​้างเคี​ียงฉี​ีดพ่​่นสารเคมี​ีแล้​้วปน เปื้​้�อนในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ เป็​็นต้​้น ซึ่​่�งทั้​้�ง 2 กรณี​ี ถื​ือเป็​็นการ “ละเมิ​ิด” มาตรฐานขั้​้�นรุ​ุนแรงทั้​้�งสิ้​้�น ซึ่​่�งผู้​้� ตรวจรั​ับรองจะไม่​่รั​ับรอง หรื​ือ ยกเลิ​ิกใบอนุ​ุญาต หรื​ือ ไม่​่ต่​่ออายุ​ุการรั​ับรองได้​้ จากประสบการณ์​์ของผู้​้�เขี​ียน พบการละเมิ​ิดมาตรฐานการปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ทั้​้�งแบบ ตั้​้�งใจและไม่​่ตั้​้�งใจ กรณี​ีที่​่�เป็​็นการละเมิ​ิดแบบ “ตั้​้�งใจ” มั​ักพบว่​่าเกษตรกรแอบใช้​้สาร เคมี​ีเกษตรทำำ�ให้​้เกิ​ิดการปนเปื้​้�อนในแปลงหรื​ือผลิ​ิตผล ส่​่วนกรณี​ีที่​่� “ไม่​่ตั้​้�งใจ” มั​ัก เกิ​ิดจากการปนเปื้​้�อนสารเคมี​ีจากแปลงข้​้างเคี​ียง การละเมิ​ิดที่​่�พบบ่​่อยที่​่�สุ​ุด มั​ักเกิ​ิด จากการใช้​้อุ​ุปกรณ์​์ โดยเฉพาะถั​ังพ่​่น (โบโด) ซึ่​่�งเกษตรกรมั​ักนำำ�ไปใช้​้พ่​่นสารเคมี​ี ก่​่อนที่​่�จะนำำ�มาใช้​้พ่​่นน้ำำ��หมั​ักชี​ีวภาพ/ชี​ีวภั​ัณฑ์​์ ดั​ังนั้​้�นจึ​ึงต้​้องมี​ีมาตรการป้​้องกั​ัน การละเมิ​ิดมาตรฐาน ดั​ังนี้​้� 1. ในกรณี​ีที่​่ � แ ปลงเกษตรอิ​ิ น ทรี​ี ย์ ์ อ าจได้​้รั​ั บ การปนเปื้​้ � อ นจากแปลง ข้​้างเคี​ียงที่​่ � มี​ี การใช้​้สารเคมี​ี แหล่​่งมลพิ​ิ ษ และแหล่​่งปนเปื้​้ � อ น ผู้​้� ผลิ ิ ตต้​้ องมี​ี แนวกั​ันชนป้​้ อ งกั​ันการปนเปื้​้ � อ นสารเคมี​ีจากแปลงข้​้างเคี​ียงโดยมี​ีขนาดกว้​้าง ไม่​่น้​้อยกว่​่า 1 เมตร (ข้​้อนี้​้�ได้​้อธิ​ิบายไปก่​่อนหน้​้าแล้​้ว) 2. ห้​้ามใช้​้เครื่​่�องมื​ือ โดยเฉพาะที่​่�ใช้​้ฉี​ีดพ่​่นสารป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดศั​ัตรู​ูพืชื หรื​ือ สารเคมี​ีที่​่�ใช้​้ในระบบเกษตรเคมี​ีปะปนกั​ับเครื่​่�องมื​ือฉี​ีดพ่​่นที่​่�ใช้​้ในระบบเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ กรณี​ีนี้​้�เกิ​ิดขึ้​้�นบ่​่อย อย่​่างที่​่�เคยเล่​่าไว้​้ว่​่าเกษตรกรมั​ักจะมี​ีแปลงปลู​ูกพื​ืชอื่​่�นๆ นอกเหนื​ือจากแปลงปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์ เมื่​่�อเกษตรกรใช้​้ถั​ังพ่​่น (โบโด) ไปฉี​ีดพ่​่นสาร เคมี​ีในแปลงอื่​่�น แล้​้วในภายหลั​ังนำำ�มาฉี​ีดพ่​่นน้ำำ��หมั​ักหรื​ือชี​ีวภั​ัณฑ์​์ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ เมื่​่�อนำำ�ผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์ ไปตรวจสารเคมี​ีตกค้​้าง จะพบสารเคมี​ีในปริ​ิมาณที่​่�ต่ำำ�� มากๆ (แม้​้ว่​่าจะล้​้างถั​ังพ่​่นแล้​้วก็​็ตาม เนื่​่�องจากสารเคมี​ีจะค้​้างในท่​่อหรื​ือหั​ัวพ่​่นอยู่​่�)

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ

91

ดั​ังนั้​้�นหากเกษตรกรมี​ีแปลงปลู​ูกพื​ืชอิ​ินทรี​ีย์​์และแปลงปลู​ูกพื​ืชทั่​่�วไป ขอแนะนำำ�ว่​่าให้​้แยกเครื่​่�องมื​ือเครื่​่�องใช้​้ให้​้ชั​ัดเจน 3. ในกรณี​ีที่​่�มี​ีการใช้​้เครื่​่�องจั​ักรกลการเกษตร เช่​่น เครื่​่�องเก็​็บเกี่​่�ยว เครื่​่�องนวด ฯลฯ ร่​่วมกั​ันทั้​้�งฟาร์​์มเกษตรเคมี​ีและอิ​ินทรี​ีย์​์ ต้​้องทำำ�ความสะอาด เครื่​่�องจั​ักรดั​ังกล่​่าวก่​่อนที่​่�จะนำำ�ไปใช้​้ในแปลงเกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ 4. การเก็​็บปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตอิ​ินทรี​ีย์​์และเคมี​ีจะต้​้องแยกกั​ันชั​ัดเจน 5. ห้​้ามเก็​็บปั​ัจจั​ัยการผลิ​ิตที่​่�ไม่​่อนุ​ุญาต (สารเคมี​ีเกษตร เช่​่น ปุ๋​๋�ยเคมี​ี สารเคมี​ีป้​้องกั​ันกำำ�จั​ัดโรค - แมลง ฯลฯ) ไว้​้ในแปลงอิ​ินทรี​ีย์​์ 6. เอกสารที่​่�เกี่​่�ยวกั​ับผลิ​ิตผลอิ​ินทรี​ีย์​์จะต้​้องสามารถแยกแยะออกจาก ผลิ​ิตผลทั่​่�วไปได้​้ทุ​ุกขั้​้�นตอน และต้​้องระบุ​ุ “อิ​ินทรี​ีย์​์” ในเอกสารที่​่�เกี่​่ยวข้​้ � องทุ​ุกฉบั​ับ 7. “การเก็​็บรั​ักษา” ผลิ​ิตผล/ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์อิ​ินทรี​ีย์​์ต้​้องเก็​็บแยกออกจาก ผลิ​ิตผล/ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์เกษตรเคมี​ีหรื​ือเกษตรทั่​่�วไปให้​้ชั​ัดเจน ไม่​่ปะปนกั​ัน เว้​้นแต่​่มี​ี การบรรจุ​ุในบรรจุ​ุภั​ัณฑ์​์ที่�มี​ีลั ่ ักษณะสี​ีสั​ันต่​่างกั​ันหรื​ือมี​ีการติ​ิดป้​้ายแยกแยะไว้​้ชั​ัดเจน ซึ่​่�งรวมตลอดถึ​ึงช่​่วงระหว่​่างการเคลื่​่�อนย้​้ายจนถึ​ึงมื​ือผู้​้�บริ​ิโภค และการจั​ัดเก็​็บ ผลิ​ิตผลและผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์อิ​ินทรี​ีย์​์จะต้​้องมี​ีมาตรการป้​้องกั​ันการปนเปื้​้�อนจากสาร ต้​้องห้​้ามได้​้ตลอดเวลา 8. “การขนส่​่ง” ผลิ​ิตผล/ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์อิ​ินทรี​ีย์​์จะต้​้องไม่​่ปนเปื้​้�อนหรื​ือปะปน กั​ับสิ​ินค้​้าทั่​่�วไป ทั้​้�งนี้​้�หากไม่​่สามารถหลี​ีกเลี่​่�ยงการขนส่​่งรวมกั​ับสิ​ินค้​้าทั่​่�วไปได้​้ ผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์อิ​ินทรี​ีย์​์จะต้​้องมี​ีการติ​ิดฉลากไว้​้ชั​ัดเจน และมี​ีภาชนะบรรจุ​ุที่​่�สามารถ ป้​้องกั​ันการปนเปื้​้�อนได้​้

92

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ

ถ้​้าเกิ​ิดพบการละเมิ​ิดแล้​้ว เกษตรกรที่​่�ละเมิ​ิดต้​้องทำำ�อย่​่างไร? สิ่​่�งแรกเลยคื​ือ ต้​้องถามความสมั​ัครใจของเกษตรกรก่​่อนว่​่ายั​ัง คงมี​ีความตั้​้�งใจจะทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ต่​่อไปหรื​ือไม่​่? หากเกษตรกรไม่​่อยากทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์แล้​้ว ก็​็ต้​้องเปลี่​่�ยนไป ทำำ�เกษตรทั่​่�วไปที่​่�สามารถใช้​้สารเคมี​ีเกษตรได้​้ แต่​่หากเกษตรกรยั​ังมี​ี ความมุ่​่�งมั่​่�นจะทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ต่​่อไป แปลงปลู​ูกที่​่�เกิ​ิดการปนเปื้​้�อนนั้​้�น จะถู​ูกปรั​ับเข้​้าสู่​่�ระยะปรั​ับเปลี่​่�ยนใหม่​่ หรื​ือ พู​ูดง่​่ายๆ คื​ือ เริ่​่�มต้​้นนั​ับหนึ่​่�ง ใหม่​่ในการขอรั​ับการรั​ับรองนั่​่�นเอง ทั้​้�งนี้​้� การละเมิ​ิดจะไม่​่เกิ​ิดขึ้​้�น หาก เราเข้​้าใจและปฏิ​ิบั​ัติ​ิตามมาตรฐาน ในกรณี​ีที่​่�เกษตรกรที่​่�มี​ีการละเมิ​ิดมาตรฐานเป็​็น เกษตรกรราย เดี่​่�ยว (ขอรั​ับรองคนเดี​ียว) กรณี​ีนี้​้�ไม่​่ซั​ับซ้​้อน ขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับว่​่าเกษตรกร ยั​ังมี​ีความประสงค์​์จะทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ต่​่อหรื​ือไม่​่ ถ้​้าไม่​่...ก็​็กลั​ับไปทำำ� เกษตรแบบเดิ​ิม/ทั่​่�วไป ถ้​้ายั​ังต้​้องการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ต่​่อ...ก็​็เข้​้าสู่​่� ระยะปรั​ับเปลี่​่�ยนใหม่​่ หากพบการละเมิ​ิดกรณี​ีที่​่�เป็​็นกลุ่​่�มเกษตรกรหรื​ือโครงการที่​่� ขอรั​ับรองแบบกลุ่​่�ม ในบางมาตรฐานผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะไม่​่รั​ับรองหรื​ือไม่​่ ต่​่ออายุ​ุการรั​ับรองทั้​้�งกลุ่​่�ม ถ้​้ากลุ่​่�ม/โครงการต้​้องการทำำ�เกษตรอิ​ินทรี​ีย์​์ ต่​่อต้​้องเริ่​่�มนั​ับหนึ่​่�งใหม่​่ คื​ือ เข้​้าสู่​่�ระยะปรั​ับเปลี่​่�ยนใหม่​่ ซึ่​่�งกรณี​ีนี้​้�จะส่​่งผล กระทบต่​่อเกษตรกรรายอื่​่�นๆ ด้​้วย ทั้​้�งนี้​้� ในบางมาตรฐานผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะให้​้กลุ่​่�ม/โครงการชี้​้�แจง ถึ​ึงมาตรการแก้​้ไข มาตรการป้​้องกั​ันเพื่​่�อไม่​่ให้​้เกิ​ิดการละเมิ​ิดซ้ำำ��อี​ีก รวม ทั้​้�งบทลงโทษของผู้​้�ที่​่�ทำำ�การละเมิ​ิด โดยผู้​้�ตรวจรั​ับรองจะยั​ังคงรั​ับรอง มาตรฐานให้​้กั​ับทางกลุ่​่�มอยู่​่� กรณี​ีเช่​่นนี้​้�อาจไม่​่ส่​่งผลกระทบต่​่อเกษตรกร ในกลุ่​่�ม ถื​ือเป็​็นการให้​้โอกาสและทำำ�ให้​้เกษตรกรในกลุ่​่�ม/โครงการได้​้เรี​ียนรู้​้� ช่​่วยกั​ันมองจุ​ุดอ่​่อน จุ​ุดแข็​็ง ของกลุ่​่�มเพื่​่�อพั​ัฒนา ปรั​ับปรุ​ุง และป้​้องกั​ัน การละเมิ​ิดต่​่อไปด้​้วย

93

94

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ

การสอบกลับ (Traceability) ‘การสอบกลั​ับ (Traceability)’ อธิ​ิบายง่​่ายๆ ก็​็คื​ือ เมื่​่�อเราซื้​้�อสิ​ินค้​้า (ผลิ​ิตผลเกษตร) มาสั​ักชิ้​้�นหนึ่​่�ง แล้​้วมี​ีข้​้อมู​ูลที่​่�สามารถแสดงหรื​ือติ​ิดตามไปถึ​ึงว่​่า ใครเป็​็นคนปลู​ูก? ปลู​ูกที่​่�ไหน? ปลูกู อย่​่างไร? เป็​็นต้​้น ซึ่​่�งปั​ัจจุ​ุบันผู้​้ ั �บริ​ิโภคให้​้ความ สำำ�คั​ัญกั​ับที่​่�มาหรื​ือแหล่​่งผลิ​ิตของสิ​ินค้​้ามากขึ้​้�น และสามารถตรวจสอบย้​้อนกลั​ับ ไปถึ​ึงแหล่​่งผลิ​ิตสิ​ินค้​้า (ทั้​้�งคนปลู​ูกและแปลงปลู​ูก) ได้​้ ขณะเดี​ียวกั​ันส่​่วนของผู้​้�ผลิติ หรื​ือคนปลู​ูก ‘การสอบกลั​ับ’ มี​ีวั​ัตถุปุ ระสงค์​์ เพื่​่�อแสดงข้​้อมู​ูลของผลิ​ิตผลและสิ​ินค้​้าที่​่�ผลิ​ิต ให้​้บุ​ุคคลที่​่�เกี่​่�ยวข้​้องสามารถแยก ประเภทและเข้​้าใจตรงกั​ันขณะปฏิ​ิบั​ัติ​ิงาน นอกจากนี้​้�ยั​ังสามารถใช้​้ข้​้อมู​ูลจากการ สอบกลั​ับช่​่วยในการวางแผน และควบคุ​ุมคุ​ุณภาพการผลิ​ิตได้​้อย่​่างเหมาะสมและมี​ี ประสิ​ิทธิ​ิภาพ ในปั​ัจจุ​ุบั​ันมี​ีการประยุ​ุกต์​์ ใช้​้เครื่​่�องมื​ือต่​่างๆ เข้​้ามาช่​่วยในการสอบกลั​ับ เช่​่น การใช้​้บาร์​์โค้​้ด, การใช้​้ การใช้​้ระบบ RFID (Radio Frequency Identification), การใช้​้ QR code, สติ๊​๊�กเกอร์​์ที่​่�ระบุ​ุรหั​ัส (code) ฯลฯ ทั้​้�งนี้​้�ก็​็ขึ้​้�นอยู่​่�กั​ับงบประมาณ ที่​่�มี​ีด้​้วย

ยกตั​ัวอย่​่าง ลู​ูกค้​้าซื้​้�อทุ​ุเรี​ียน แล้​้วพบว่​่าทุ​ุเรี​ียนลู​ูกนั้​้�นยั​ังอ่​่อน โดยมี​ีข้​้อมู​ูลหรื​ือ สั​ัญลั​ักษณ์​์ เช่​่น มี​ี QR code ที่​่�ผู้​้�ซื้​้�อสามารถสแกนและทราบว่​่าเป็​็นผลิตผล ิ ของใคร? จากแปลงไหน? เก็​็บเกี่​่�ยววันที่ ั ่�เท่​่าไหร่​่? ลู​ูกค้​้าก็​็จะสามารถประสาน งานหรื​ือสอบถามถึ​ึงเหตุ​ุของความผิ​ิดปกติ​ินั้​้�น และผู้​้�ปลู​ูกเองก็​็จะสามารถ กลั​ับไปค้​้นหาถึ​ึงสาเหตุ​ุที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�น และแก้​้ไขปั​ัญหา รวมทั้​้�งหาวิ​ิธี​ีการป้​้องกั​ัน เพื่​่�อไม่​่ให้​้เกิ​ิดปั​ัญหานั้​้�นได้​้อี​ีก สำำ�หรั​ับข้​้อมู​ูลสำำ�คั​ัญที่​่�ใช้​้ในการสอบกลั​ับ ประกอบด้​้วย 1. ชื่​่�อหรื​ือรหั​ัสของเกษตรกร 2. แปลงปลู​ูก 3. วั​ันที่​่�ปลู​ูก 4. กลุ่​่�มหรื​ือชนิ​ิดพื​ืช 5. สถานที่​่�บรรจุ​ุ

การละเมิดมาตรฐาน และการสอบกลับ

95

NOTE

NOTE

NOTE

NOTE

NOTE

NOTE

NOTE

NOTE

NOTE

ประมาณป พ.ศ.2545 ผูเข�ยนไดรับมอบหมายใหรับผิดชอบ งานพั ฒ นาและส ง เสร� ม การปลู ก ผั ก อิ น ทร� ย ข องโครงการหลวง (ในฐานะอาสาสมัคร) ซ�่งถือไดวาเปนชวงที่ โครงการหลวง กําลัง เร�่มตนสงเสร�มใหเกษตรกรปลูกผักอินทร�ย 20 ปผานไปจากชวงเร�่มแรก (ป 2545) มีเกษตรกร 163 คน ในศู น ย พั ฒ นาโครงการหลวง 5 แห ง มี ผ ลิ ต ผลผั ก อิ น ทร� ย  ส  ง จําหนาย 11,439 กก. มูลคา 465,990 บาท จนถึงปจจ�บนั (ป 2565) มี เกษตรกร 800 กวาคน ในศู นย พัฒนาโครงการหลวง 18 แหง สามารถปลูกผักอินทร�ยสงจําหนายมากกวา 1,000 ตัน มูลคา ประมาณ 50 ลานบาท

จัดทําโดย สถาบันว�จัยและพัฒนาพื้นที่สูง (องคการมหาชน) Highland Research and development Institute (Public Organization) 65 หมู 1 ต.สุเทพ อ.เมือง จ.เช�ยงใหม 50200 โทรศัพท 0 5332 8496-9 โทรสาร 0 5332 8494 www.hrdi.or.th