Politikart 206

07 Çile 2017 Şemî

HEJMAR: 206

Destanên Kurdî

Politik

KOVARA WÊJE HUNER Û RAMANÎ YA 15 ROJÎ

n Wêne: Luqman

Ehmed

(…) bîr dîsan li firê bû, hemû jiyan li bîre mal û malbat, xwîşk û bira ap û birazî, xal û xwarzî yek bi yek niha li ber çaven wî bû diya pîr a porspî li wir, li keleka wî bû ma wî her û her ji diya pîr a porspî re weha negotibû; "daye ez bi qurbanê ez berxê te, çavreşê bavê xwe me îro jiyan e, sibe mirin e, mirin li ser serê me hemûyan e lê lê daye... eger te rojek xebera mirinê bihîst tu bizanibe; min rûye we reş nekiriye berxê te, çavreşê we, reşoyê bavo, şehîde welatê me ye..."

Mehmed Uzun/ Destana Egîdekî

Jineke Myanmarî sîwanê bi destê xwe dixemilîne...

Herausgeber: Medya Presse-und Werbeagentur GmbH

Hans-Böckler-Str. 16 63263 Neu-Isenburg

Geschäftsführer: Ahmet Yücedağ

Ver. Redakteur: Özgür Reçberlik

politikart@yeniozgurpolitika.org

Destana Metran Îsa û çend têbinî

M

etran Îsa bi lehengî, evînî û xweşbiniya xwe dengbêjan de dibêjin, Eliyê Qolaxasî emirberê walî ye û di nava destanên Kurdî de cih digire.Heta niha bi fermana walî Eliyê Qolaxasî diçe Meryemayê ji walî re gelek dengbêjan destana Metran Îsa gotine bixwaze, lê dilê Meryemayê dikeve Elî û dixwaze wê birû xwendine. Dengbêjên weke Mihemed Arifê Cizrawî, evîne.

Eyşe Şan, Miço Kendeş, Hesen Cizîrî, Esker Cizîrî, Mistefayê Kurê Misilman û Keça Xirîstiyan Botî, Salihê Qûbînî, Hîkmetê Xelatê, Dengbêj Zahiro, xwe davêjin bextê Metran Îsa Dengbêj Ezo û Seyidxanê Ker. Her çiqas destana Metran Eliyê Qolaxasî Meryemayê direvîne û xwe diavêjin Dêra Îsa vegotibin jî weke çavkaniya destanê rastiya bûyerê ji hêla derûnî, hunerî, çandî û erdnîgarî ve nikare xwe bigi- Aktermeyê, bextê Metran Îsa. Di demeke kin de walî dikeve pey wan, mal û milk rêz dike da ku wan bihîne dengbêjên herêma Serhedê. Li Serhedê jî rastî bîne. Di vir de hinek zêr û pere didin kelekû çavkaniya destanê ji aliyê kîjan dengêjî ve hatiye vanên behra Wanê û bi vî awayî bi cihê wan gotin, nayê zanîn.

Pirraniya dengbêjan rasterast dest bi awazê dikin dihesin. Li ser vê walî esker û cebilxanan û destanê dirêsin, hew dengbêj Salihê Qûbînî tenê amade dike û berê xwe dide Dêra Akterpêşî destanê bi awayê axaftinê çîrokê bi lêv dike û meyê. Pêşî ji Metran Îsa dixwaze ku Elî û Merpaşê lê dinûhirîne û dirêse. Salihê Qûbînî diyar yemayê radestî wan bike, dinihêre nabe, walî dike ku kilama Metran Îsa ji devê apê xwe Mamê bi torbeyan zêr û zîv û pereyan pêşniyazî MetNiyazî girtiye. ran Îsa dike. Lê Metran Îsa tevahî xwestekên Hogir BERBIR Ji awaza dengbêjan wêdetir ez dixwazim li ser walî qebûl nake û bi lê paş ve vedigerîne. bûyer, şêwaz û ahenga destana Metran Îsa bisekiDi tevahiyaî beşên destanê de ji gava ku Elî nim ku çawa cihê xwe di nava destanên Kurdî de cih girtiye. û Meryemayê xwe diavêjin bextê Metran Îsa û bi şûn de, tê gotin ku çi li pêşiya Metran Îsa ye, fahm dike û dikeve Keça Serqîs dil dikeve Qolaxasî nava amadehiya liv û tevgerê ya şer û pevçûnê li hember Navê lehengê destanê Îsa ye, Îsa Metranê Dêra Akter- hêza waliyê Wanê. Bi vî awayî çeper û xendekan li der dora meyê ya Wanê ye. Dîroka bûyera destanê ji çi wextê ve Dêra Aktermeyê çê dike û di kozikan de xwe ji şerê li hemdest pê kiriye, baş nayê zanîn lê tê diyar kirin ku berî fer- ber walî re amade dike.

Destanên heta niha bi waryantên cihê cihê li ser çîroka mana filehan e û bi vî awayî destan bi devê dengbêjan evîna Eliyê Qolaxasî û Meryemayê hatine gotin, weke leheta roja me ya îroyîn hatiye.

Di destanê de bûyera çîrokê bi kinasî weha ye; li Wanê heng Metran Îsa tim li pêş e û evîna Elî û Meryemayê bi bi navê Meryemayê keçek fileh heye. Meryemaya keça awayeke trajîk bi dawî dibe.

Hinek dengbêj jî dibêjin lehengê destanê Metran Îsa di Serqîs bi xweşikbûna xwe dikeve nava sî û sê diranan û heta digihê ber guhê waliyê Wanê. Waliyê Wanê hew de- vî şerî de bi ser dikeve û mehra evîndaran li gorî rê û dirbê bar dike û diçe Meryemayê ji bavê wê dixwaze, bav jî ji Misilimantiyê dibirre.

Hinek dengbêj jî hîn bêhtir ji naveroka destanê bi dûr tirsan keça xwe dide walî. Dilê Meryemayê jî di Eliyê Qolaxasî yê Misliman de heye. Di nava vegotinên gelek dikevin û îdia dikin ku Metran Îsa bûye Misilman.

Metran Îsa ji bo ku bextê xwe xera neke û du ciwanên xwe avêtin bextê wî biparêze, şerê waliyê Osmaniyan ê Wanê dike. Bi vê kirina xwe ew dibe yek ji qehremanên sereke yê destanên Kurdî .

Di rastiyê de gava ku dengbêj di dîwanan de rûdinên, ji bo dilê guhdaran xweş bikin, dawiya destanê li gorî civata hazir li hev tînin. Lê gava ku mirov li rastiya destanê dinihêre, xwedîderketin û berxwedana Metran Îsa û evîna trajik tim li pêş e.

Destana Metran Îsa di nava gel de bi naverok û bûyerê re yekîtiya di navbera gelan, de têkiliya çand, hûner, dab û nêrîtan li hember zilmê xwe spartina hev ku di her şert û mercî de li hev xwedî derketin tim dertê pêş. Metran Îsa bi vî awayî dibe pirek di navbera olan û gihandina evîna Eliyê Qolaxasî û Meryemayê de.

Metran îsa di vê destanê de bi lehengiya xwe rasterast xwe dike cangorî ji bo evîna lawikê Misliman û keçika Fileh.

Eliyê Qolaxasî yê Misilman ku ji tirsan ji bo evîna xwe ji Metran Îsa re dibêje, “Ez dixwazim bibim Fileh!”, Metran Îsa jî li hember vê gotina wî dibêje; “Ez tiştekî weha qebûl nakim, ji bo jinekê dînê Mihemed qirêj neke!” ku bi vê gotina xwe ti cuûdahiyê naxe navbera olan û diyar dike ku ji her olî mirov dikare di xweşî û nexweşiyê de bêne ba hev, awaz û sêwaza destanê diguhere û milê derûnî bi helwesta xwe pûç dike.

Mînaka berxwedanê û bihevrejiyanê Dawiya destanê her dengbêj li gorî xwe bi lêv dike, mirov li gorî dengbêjekî ger ku destanê şîrove bike, digihê encamekê lê gava ku ji tevahiya dengbêjên li vê kilamê bi lêv dike guhdarî bike, her çi qasî serê mirov tevîlihev bibe jî, rastiya destanê jî baş fahm dike.

Encama ku mirov di vê destanê de ya ku hîn li benda zelalbûnê ye bi dest xîne, ev e ku serkêşiya tekoşînekê tê kirin ji bo evîna du evîndaran û li hember zilmê serî nayê tewandin. Di roja me ya îroyîn de tenê ev dibe mînakek sereke. Bingeha xwe ji berxwedana ku li hember zilmê serî radike digire û diyar dike ku her ins û cins dikare di nava aştî û aramiyê de bi hev re bijîn.

3

Nihurandineke li ser xweşmêran

Y

ŞER

ek ji cureyê edebiyata Kurdî ya devkî jî şer e. Her bi hostayî tê bikaranîn. Jixwe ev hostetî jî nîşana hostetiya çiqasî navê ‘şer’ mîna vegotina destan û çîrokên mitirb e. Di ravekirina kêliyên şer de tempo zêde dibe, di şer û lehengiyê were fêhmkirin jî di nava xwe de vegotina şînê de tempoyeke nizm û newayên xemgîn tên gelekî dewlemend e. Mijarên mîna evîn, lehengî, helbest, bikaranîn. Yanî di tevahiya şer de şerbêj bi bilindkirin û dîrok, taswîrkirin-afirandina xwezayê, afirandina karaktedaxistina tempoyê, bi belavkirina qerf û henekan, derfeta ran, dayîna peyamên civakî û heta qerf-henekan jî bi xurtî ku keliyeke bi tenê jî guhdarên wî bêzar û aciz bibin nade. cih digirin. Ji xwe ji bo ku gotar a mijara gotinê karibe Şerbêj karakteran yek bi yek analîz dike, bûyeran gav bi bibe şer divê mîna sentezeke hemû cure û şêweyên edegav bi pêş dixe û di fînalê de her karakter li gora xisûsiyeta biyata devkî ya Kurd tê de cih bigirin. xwe yan tê xelatkirin an jî tê cezakirin. Xayin tê Yên li civatan şeran vedibêjin ji wan re şerbêj, kuştin, dilsoz tê xelatkirin, evîndar digihîjin dilşerger tê gotin. Yanî di nava dengbêjî, stranbêjî, darên xwe û bi piranî jî peyva dawî mîna, "40 mitirbî/aşiqî û hunermendiya Kurd de, şerbêjî şev û 40 roj dawet tê lidarxistin" e. mîna branş an şêweyekî tevlîhevtir e. Lewma ji Fatima Salih Axa, Hemdîn û Şemdîn, Siyaşerbêjiyê re beriya her tiştî hafizeya jiberkirinê bend û Xecê, Memê Alan, Jin Heye Jinkok ya gelekî xurt, hêza afirîner a mubalexeyê, teşHeye, Ferxo, Şahmaran, Kalo û Hemê Zerê û bîh, teswîrê û li zîrekiya dayîna peyamên civakî hwd. mînakên van şerên fantastîk in. yên li ruhê demê divê. Mirov divê şerekî wekî Ji bo hêza şerbêj a afirandinê bi mînakan Aziz OĞUR dikeke şanoyê bibîne ku şerbêj lîstika xwe bi bê nîşandan “Şerê Kalo û Hemê Zerê“ dikare kulîsên stran, gotin û rîtmê ava dike. were analîzkirin. Ez ê vê analîza xwe li ser waPirraniya şeran ji serpêhatî û bûyerên dîrokî yên şer, serriyanta Bedranê Mitirb bikim ku vegotina xwe bi kemanhildan, sirgûn, kuştin, mirin, evîndarî, ferman û hwd. pêk çeya xwe ya serketî xemilandiye. tên. Ji ber taybetmendiya civaka Kurd û erdnîgariya Kurd Di navbera serokê 3 eşîran Xalit Axa û pismamê xwe yê a bi sedan salan bindest e, mixabin şer hema hema bi tebiçûk Neo de pirsgirêk derdikeve û ji bo kuştin çênebe, vahî bi trajediyê bi encam bûne. Her çiqasî qala lehengiya Neo êla xwe dibe û ji herêmê dûr dikeve. Lê belê du mitirkarekterê sereke yê navê xwe li şer kirî li pêş be jî rastiya bên pêşî konê Neo paşê jî yê Xalit Axa ziyaret dikin ji ber encam û dawiya wê ya şer a dilşewat nade jibîrkirin. ku 3 jinên Xalit Axa bexşîşê li gor dilê wan nadin hêrs dibin Di nava cureyê şer de mîna alternatîfa yên li jor hinek û ji bo tolhildanê qala bedewiya Gewre Xatûn a xwîşka jê bi tevahî ji aliyê şerbêj, şerger, an dengbêj ve hatine afiNeo ji Xalit Axa re dikin. Xalit Axa dixwaze bi darê zorê randin, yanî fantazî ne û berovajî şerê ji serpêhatî û bûyeGewre Xatûnê ji xwe re bîne. Neo qebûl nake û sefereke rên dîrokî yên rastî pêk tên yên çêker bi erênî biencam giran (1700 siwar) tevî fermandarê wan (bitr-pêhlewan dibin. Yanî şerbêj bi çîroka ku afirandiye, bi dehan karekHemê Zerê yê kuştina 100 mêrî li serê rima wî nivîsî) amade ter, tempo û hûnandina mijarê di nava gotara xwe de dike. Sefer ji bo kuştina Neo, talankirina malê wî û li xwe guhdaran ji cîhana heyî qut dike û di nava cîhana ku ji mahrkirina Gewre Xatûn a bedew e. Xalê Neo yê kal (Kalo) erdnîngarî heta bi mirovên yek bi yek afirandî de, di cîjî tevî wan dibe, lê niyeta wî ya esasî alîkariya xwarziyê wî hana xwe ya xeyalî de wan digerîne. Û ev ger û geşta li ye. Di encamê de bi şîret û piştgiriya Kalo, zîrekiya Gewre nav cîhana gotinên efsûnî de car caran bi saetan didome.

Xatûnê, başiya mehîna Neo, Zerdikê û mêrxasiya Neo, Xalit Amûreke muzîkê ya mîna tembûr, kemançe û erbane tê Axa ji aliyê Neo ve, Hemê Zerê ji aliyê Kalo ve tên kuştin û bikaranîn. Li gora herikîna çîrokê, asta heyecanê ev amûr Neo dikeve dewsa Xalit Axa û dibê serokê sê eşîran.

Bi çend mînakan hêza peyvê - "Pismamekî wî hebû. Jê re digotin Neo, kekê Gewrê, siwarê Zerdikê." Di çanda Kurdan de bav, dê, xwîşk, zarok parçeyekî nasnameyê ne. Her wiha hesp jî parçeyekî nasnameya mêrxasan e. Bavê Fexriya Siwarê Genco, Derwêşê Evdî Siwarê Hedman, Memê Alan Siwarê Bozê Rewan û hwd. di dîroka Kurdî û destanan de hesp parçeyekî nasnameyê ne.

- Di şer de gotinên axa, began a ji bo mitirban, "Heger Bexşîşa we ne li gor dilê we ye bêjin, naxwa navê me li odê camêran bi xirabî nebêjin" peyam her wiha gefeke veşartî ya ji civata hazir e: "Heger hûn me îhlmal bikin wê ji bo we ne baş be."

- Dema Xalit Axa bangî Neo dike, Gewre Xatûnê ji ber ku ji xiyanetê ditirse ji birayê xwe re dibêje; "Neçe lê heger tu çûyî cem Xalit Axa jî ger tu ji Zerdikê peya bibî gunehê min di sûkra te de." Yanî aqilmendî û zîrekiya jina Kurd nîşan dide. Gewre Xatûnê baş dizane heya li ser pişta Zerdikê be ewle ye.

- Li ser israra Xalit Axa ya daxistina ji ser pişta Zerdikê (şîreta xwîşka xwe ji bîr nake) gotinên Neo yên mîna, "Konê min konekî giran e, komeke giran bi ser terş û talanê min de were, wê ji min re jî, ji te re jî bibe sergêjayî" hostatiya peyvê ya mirovên Kurd a bê dilşikandin redkirina yê pêşberî xwe, nîşan dide.

- Mîna lehengê şer, Kalo pismamê Xalit Axa ye jî, lê Neo xwarziyê wî ye. Di gotinên pêşiyên Kurdan de, "Xalan xwarzî rakirin, apan birazî wenda kirin" heye. Di vir de têkiliya delal a xal û xwarzitiyê tê destnîşankirin.

- Gewre Xatûnê derkete devê kon mêze kir; Hey looo..

Siworî li ser darê rima dileyize. Teşbîh a "lîstika Siworî ya li ser darê riman", ji bo nîşandana asta zexm a dorpêçê ye.

"Gewre Xatûnê dengê Qemerê nas kir û çavê xwe li Xalê xwe gerand." Qemerê mehîna Kalo ye û dayika Zerdikê ye. Yanî Gewre Xatûnê dengê mehîna xalê xwe nas kiriye.

- Piştî şerekî dijwar Kalo ku Kalo Hemê Zerê dikuje pêşniyaz dike ku Xalit Axa û Neo biçin teradê, şerê hev bikin, kî bi ser ket, ew ê bibe serokê wan. Li ser vê yekê şerê her du pismanên leheng dest pê dike. Li peşberî vê yekê şerbêj wiha dibêje; "Gewre Xatûnê li şerê pismamê xwe û birayê xwe temaşe dike. Gelekî kêfa wê ji şerê birayê wê û pismamê wê re hatiye û sê denga ji wan re lîliliyandiye."

Ev gotinên hanê "merdiya" Kurdan a beramberî dost û dijminan nîşan didin. Heger yê pêşberî wan leheng be, Kurd wî bi vê lehengiya wî nas dikin, bivê jî pesnê wî didin.

Gewre Xatûnê ne tenê birayê xwe, lehengiya Xalit Axa yê dixwaze birayê wê bikuje, malê wan talan bike û wê bi zorê ji xwe re jî bibe teqdîr dike û jê re dililiyîne.

Bi pêşketina teknolojiyê re gelek ji van şeran li internetê jî peyda dibin. Ji bo gereke nostaljîk û avjeniyeke xweş di nava zeryaya edebiyata Kurdî ya devkî de guhdarkirina van şeran pêwist e.

Şerbêj karakteran yek bi yek analîz dike, bûyeran gav bi gav bi pêş dixe û di fînalê de her karakter li gora xisûsiyeta xwe yan tê xelatkirin an jî tê cezakirin.

Xayin tê kuştin, dilsoz tê xelatkirin, evîndar digihîjin dildarên xwe û bi piranî jî peyva dawî mîna, "40 şev û 40 roj dawet tê lidarxistin" e.

4

Jaro Elo

şûr geheşte

Elo Dino Mihemed Begê Mîr ku heta wê demê ti xeman naxwe, dikevê mitalan û tatêlan ka çawa dikare çareyekê ji Elo re bibîne ku ketiye kelehê li ber wî serî hildaye û mîrîtiya wî bi tiştekî nahesibîne.

Sîxurên Mîr, ku ew ji nav hevrêyên Elo bi bertîlan xapandibûn, keştiyê dibin ber qesra Mîr û Elo dibin dîwana wî. Elo piştî wextekî dirêj tê ser hişê xwe dibîne gava li ber Mîr e û dest û ling zincîr kirine.

X

uşşş xuşş… Ev; nalîna avê ye ku bi hêrs perda guhan diqelêşe. Kesera Dîcle ya bi pêsîra xwe kavilan şîr dide. Şeveke mişt tarî ye. Asîmanê Dîcleyê, Gewre pişkoka xwe ya roniyê noqî ewran kiriye. Di nav taristaneke sar û seqem de Gewre, bêsekin pêl bi pêl xwe li qurmê kavilekî ji kuçên reştarî dixe. Bi vê lêdanê her zixurê ji kavil dibe, wî werantir dike û bi xwe re bermayiyên qesra merxasekî di ava har de di xeniqîne. Av li aliyekî li kavilê qesra serhirdêr dixe. Bîra me û kirinên me jî li aliyê din li serpêhatiya vî merxasî dixin û bi ber jibîrbûneke ve dibin. Gelo ev kî ye?

Ewê seri li ber Mîrê Bota, Mihemed Beg rakirî, Elo ye, Eloyê Dîn, Elo Dino ye. Kesên ku ev mêrxas sipartine bîra xwe ji xwe dizanin bê kî ye. Yên jê ne haydar in jî werin em tevde Elo, Eloyê Dîn li bîra xwe zêde bikin.

jî wek gelek şeniyên Bota ji neçariya xwe û xelkê xwe re li dermanekî digere.

Ew şûrê beran pişte, jaro Elo, Elî axawo Qesra Elê nava rêyo, birca Elê nava rêwo Dengê du şêran we têyo, jaro Elo bi şûr çuyêwo Dengê du şêran wê xweş tê, jaro Elo bi şûr geheşte

Serhatiya rêbirê adil Axir Elo rojekê hevalên xwe li dor xwe kom dike. Ji wan re dibêje, “Birano ev çi hal e çi zewal e. Em ji ber baca Osmaniyan nîv têr in. Xelkê me gezek nanê germ nexwar. Di bin vê bindestiyê de ji jiyanê para me jan û gizîrî ye. Kêf û dîlan jî ya paşa, mîr û xizmên wan e. Bi xulamtiya me dixwin û vedixwin.” Elo kêm û zede bi van gotinan biryara xwe ya serhildanê dide û bi hevalên xwe re berê xwe Elo Dîno, Elo Dîno, Elo Dîno, Elî axawo dide keleha Bafê ya di malzaroka Dîcleyê Simbêl reşo, xwîn şêrino, Elo Dîno, Eli axawo de. Kelehê bi dest dixin û wir ji xwe re Qesra Elê mermer gişte, Elo Dîno, Elî axawo dikin wargeh. Piştre zincîrekê tavêjin keBirca Elê mermer gişte Elo Dîno, Elî axawo virê li hember kelehê û rêya keştî, kelek û qayikên bazirganan digirin heta bacê ji Argeş KAYA wan nesitînin jî rê nadin wan. Elo, baca ji Elo Dino an ewê ku bi çerxa felekê re di nav bazirganan distîne bi xelkê Bota re parve gel de bûye Elo Dîno li goma Dinowaya gundê dike û her ku diçe di dilê gel de cih digire.

Bafa Hezex a Şirnexê di mala Emer Begê de di nav belengaziyekê de tê dinê. Navê wî yê bi rastî Eledîn e. Lê nîşteNe çerxa felekê, dolaba xurtan lê digere cihên Mîrekiya Botan bi kurtayî jê re dibêjin Elo û ji ber ku li goma Dinowa çêbûye li navê wî Dino jî zede dikin. BiPiştî vê yekê, Mihemed Begê Mîr ku heta wê demê ti xeman naxwe, dikevê mitalan û tatêlan ka çawa dikare qasî ku tê zanîn Elo, di sedsala 16’emîn de jiya ye. Di wan çareyekê ji Elo re bibîne ku ketiye kelehê li ber wî serî hilsalan de Mîrekiya Bota di bin desthilatdariya Osmaniyan daye û mîrîtiya wî bi tiştekî nahesibîne. Bazirgan jî bi gilî de ye. Xelkê Bota jî ji ber bac û tehda Osmaniyan belengaz û gazinan xwe tavêjin bextê Mîr û dibêjin, “Elo bayê berî û birçî ye. bahozê ye. Ew bûye serê duyemîn li warê te û me ji ber Wî çaxî li ser textê Mîrekiyê Mîr Mihemed Beg heye û daye yemanê. Mîrê me ji me re çareseriyekê bibîne.” Babi zext û zora xwe ne kêmî walî û paşayên mêtingera ye. zirganê kedxwar û Beg li hev dikin û pilaneke bi dek û Hal û hewalê xelkê Bota ji bilî bazirgan û ehle Mîrekiyê bi dolap çêdikin. keser û axîn e. Di demeke wiha de Eloyê kurê Emer li dora Bi ser serrakirinê re bihar tên, zivistan diçin Elo û hogiAva Mezin ango Çemê Dicleyê dibe ciwanekî simbêlreşî rên wî li keleha xwe bi hêz û şehrezatir dibin. Rojekê ji zîrek. Bi jêhatîbûna xwe nahêle ku yeka wî bibe dido. Ew

rojan Ava xopana Dîcleya har keştiyekê li milê xwe dike û wê bi xwe re tîne ber bi zincîra Elo ku bûye xezeb li ser bazirganan. Elo dibîne, li ser pişta avê keştiyeke xemilandî ku bi dengê dahol û zirnê re çîk çîka jinan jê olan dide tê.

Zincira xwe wek her carî tavêjin pêşiya keştiyê. Lê keçiçek ciwan bi dengekî nerm dibeje, “Em ne bazirgan in. Tu mêr jî li cem me nînin. Em xelata Mîr Mihemed Beg in, wî em ji bo Elo Beg şandine. Begê me bi Elo serbilind e.”

Ev gotin bi xweşiya Elo tên û hevalên wî jî dibêjin, “Li gor edetên Botiya vegerandina xelatan nabe.”

Elo jî piştî van gotinan xwe di berde nav keştiyê û bi wan keçikan re dikeve nav kêf û xweşiyê ta ku sermest dibe.

Dûvre sîxurên Mîr, ku ew ji nav hevrêyên Elo bi bertîlan xapandibûn, keştiyê dibin ber qesra Mîr û Elo dibin dîwana wî. Elo piştî wextekî dirêj tê ser hişê xwe dibîne gava li ber Mîr e û dest û ling zincîr kirine. Wî çaxî fêhm dike ku hatiye xapandin. Mîr dibîne ku hatiye ser hişê xwe jê dipirse: “Elo ma tiştek ji vî halê te nexweştir heye?”

Elo bersiv didê: “Belê ji vî halî gelek nexweştir jî heye.”

Mîr dipirse: “Ew çi ye gelo ji vî halê te kembaxtir Elo?” Bi kotek Elo bersiv dide, ji ber ku Mîr ferman dabû ku herdu milê wî bên kolan û di wan de find werin vexistin.

“Tişta ji vê rewşê nexweştir ew e ku dema mêhvanek werê mala mirov, tutişt di mal de nebe ku mirov deynê ber mêhvan. Aha ev e begê min.”

Bi hesana van gotinên Elo, Mihemed Beg bi lez dibêje xulamên xwe, “Wey xweliya Bota li serê me, Elo ne mêrê kuştinê ye. Gidi zu wî vekin û agir ji milên wî derxin.”

Lê heta Mîr van fermana dide agirê sor laşê Elo hembêz dike û bêhna goştê wî bi hewayê re dike heval û dilê Elo careke din nalebite.

Eloyê serhildêr ku ji neçaran re bûbû çare bi vî awayî tê xapandin û tê kuştin. Li pey wî bi gelek formên cuda çiroka wî gih bi dengê dengbêjekî/ê gih bi yê çîrokbêjekê/î re tê heta vê roja me. Her wiha bi navê Elo Dîno govendeke gelêrî ya herêma Bota heta îro jî tê gerandin.

5

Ji navênda Anadolê rûpelekî mêrxasiyê:

t

Hecî Buxûrcî Şoreş REŞÎ

J

i nava Kurdên li navênda Anadolê dijîn jî gelêk kêsên mêrxas derketine ku mohra xwe li dîrokê dane. Lê bi pirranî, ew di tarîtiya dîrokê de mane, ne Kurdên koçber ne jî yên li Kurdistanê bi vê yekê dizanin. Yek ji van kesan jî Hecî Buxûrcî (Heco) ye, serhildana wî û hevalên wî jî kêm tê zanîn. Bi Hecî re di nava gel de Heco jî tê gotin. Bi xwe ji êla Omerî ya giredayî federasyona Reşî ye. Yek ji hevalên wî yê nêzîk jî Mistoyê Tozo (Qerê Mistefa) ye ku ew jî ji êla Têrikî ye.

Di salên 1917’an de arteşa Tirk dixwazê Heco bişînê Kurdistanê û şerê li hember Kurdan pê bide kirin. Ew fîrar dike û tê mal. Ji bavê xwe re dibêje : ”Ez naçim Kurdistanê û li hember birayê xwe şer nakim!” Piştî wê rojê, rêya çiyan digire û serî hildide. Bi tevahî 17 salan li dijî pergala Mustafa Kemal şer dike. Tekîliya wî Çerkez Ethem çêdibe. Ethem dixwaze wî têxe nava arteşa xwe, lê ew vê yekê napejirîne. Piştre têkîliya wî bi tevgera Şêx Seîdê Pîrranî re çêdibê. Nûnerê Şêx tê cem Heco û dixwaze ku ew beşdarî serhildana wan bibe. Lê ew vê yekê qebûl nake û soza alîkariya sîleh û cebilxanê dide wan. Bi hevalên xwe re wê soza xwe pêk tînin.

Roma Reş bê bext e Heco, heta sala 1933’an li dijî Ataturk şerê xwe dewam dike.

Li gorî agahiyên “Îdare Mecmuasi” dide: “Heco û hevalên wî di nava van salan de, bajarek, du navçe û 210 gund desteser kirine. 27 caran rê birriye (rêya Ataturk jî birriye), 92 kes revandine û du kes kuştine.” Taybetmendiya Heco ya herî mezin parêzerê gundî û xizanan bû. Ew dijminê pergal û axayên herêmî bû. Ji axa û dewletê bi zorê distand, li gundî û belangazan belav dikir. Teglîfa Ataturk ê ku dixwaze wî bike parlamenter red dike lê di dawiyê de bi rêya hevalê Ataturkî ji herêmê ew bi soza “Efê” tê xapandin û dihere Engûriyê û teslîm dibe. Piştî çend mehan di zîndanê de dimîne, tê îdamkirin. Wekî her serhildêrekî Kurd, kes nizane gora wî li ku ye.

Piştî têkçûna serhildanê gelek malbatên têkîliya xwe bi Heco re heyî ji tirsan paşnavê xwe kirin “Öztürk” Leheng di wêjeya jinê de zindî ne Min serhatiya wî di romana xwe ya bi navê “Heco” (Weşanên Ar) de nivîsiyê û belav kiriye. Ew stran jî Meta Heco, Rawa Bûxurcî di şîna wî de straye. Min jî sala 1995’an

6

Wekî her serhildêrekî Kurd, kes nizane gora wî li ku ye. Piştî têkçûna serhildanê gelek malbatên têkîliya xwe bi Heco re heyî ji tirsan paşnavê xwe kirin “Öztürk”. ew kilam ji devê dotmamê Hecî, Rawê Buxûrcî (1921-2010) girt.

Ha bû Hecî Efendiye min ha bû Kendira Mistefa Kemal li dar ba bû Du cînganê kotî û gemarî Hecî avitine ber kendirê Elî Begî (1) malê xwe şevitî çima li min şa bû Were siyaro, dijmanan bi xaşi xaro

Digo: Ha bû Hecî Efendiye min ha bû Tabur tabur ji ber Hecî Efendî rabû Mal şevitiyo, min go: Çi bi te hato?

Qe na cepxana di pişte te de tevabû Were siyaro, dijminan bi xaşi xaro Goçerên(2) Hecî Efendî dûdi ne Li meratê Enqerê naşixûle Mirniyê Hecî Efendî îna nekir Kostekê siatê a zincîrê ji dilê Were Mîro, min go dijmina xaro Li helûne, li helûne Bêjna Hecî Efendiye zirav çirpiya zetûnê Wexta li ber kendirê dawistandin Min got: heyfa te, heyfa te Ma li şûna te bimre va xatûnê Were siyaro, dijminan bi xaşi xaro Lê li helûne û lê li helûne Kireciye welet teme kin, ma nerşînin tu tutûne (3) Ez keçike malê Gebelek (4) nas nakim Cikê herin bigerin bînin Çerkeza (5) Hecî Efendî wê xatûnê Lalo tu axmaxiyê nakî Te çima kawa (6) dijmina anî şûne Wê de here Çawiş qûrban te çi bîsto Cînganê kotî-gemarî rahîşte saata û zîncîra pîsto Mal şevitiyo destê Hecî Efendî medin Himî bi yarê bûkî ne, himî bi dergîstî yo Ha ha were siyaro, dijminan xaro

Varyantek duyem li ser Heco Li gorî kevneşopiya herêmê, dema nûçeya îdama Heco tê, malbat, xisim, dost û cîranên wî hefteyekê şînê dikin. Piştre malbata Heco dibêje; ”Em herin dergîstiya Heco bibînin.” Dû erebeyên hespan koş dikin û diherin gundê Şerefliyê ku bûka xwe xemgîn jî bibînin. Lê dema gundê Nasirliyan dibîne ku bavanê Heco ye têne şînê, ji tirsa dewletê, zarokan kom dikin û wan teme dikin da ku herin mîvanan kevir bikin. Ew naxwazin ku xismên wan bên gundê wan û serê wan bi dewletê re bikeve belayê. Zarok mîvanan li pêşiya gund didin ber keviran.

Mîvan, wê yekê fêhm dikin, dizivirin ser bîra mala Hemîd şîna xwe bixwe dikin û paşê vedigerin:

Mala Gebelêk ê li berê benê Em ê hatinî bûkê henê Mala Gebelêkê me diqewtînê Dibê lingê we yî li me ne Digo: Te kir keko Heco, te kir Te malê dinê bi ser xwe de ger kir Kesî nêwerî kardaşê min bi dar da ke Cînganekî pîs xwe bi stû da kir.

(Erfa Bengi Alo (1927-2012), ji gundê Şereflî ye, sala 2007’an stira) 1- Wê demê axê gundî Omera ye û dijminê Heco ye.

2- Mebest jin an jî destgirtî ne.

3-Ji bo ku tutûn kêfê dide mirov…

4- Dergîstiya Hecî ji gundê Şereflî (Nasûrlî) ye ji mala Gebelek.

5- Jina Hecî ye Çerkezê, ji herdûyan lawikek ma.

6- Berê mirovan ji bo daxwazên xwe kawên pez davêtin. Eger ew req sekinî bawer dikirin ku daxwazên wan ê werin cîh.

Leheng di peywenda avakirina civakî de Berhemên devkîbûnê, pê re jî repertuwara wê mîna kewarekê ne ku di peywende avakirina netewe de ew kesên bi erka avakirina netewe radibin, bi qasî ku ji wan re divê û bi kêra wan tê ji xwe re jê mijaran dineqînin û derdixin pêş.

D

ema mirov behsa lehengan jî repertuwara wê mîna kewarekê ne ku di bike û vê yekê di peywenda peywende avakirina netewe de ew kesên bi wêjeyeke devkî ya mîna ya erka avakirina netewe radibin, bi qasî ku ji li Kurdistanê bike, bivênevê wan re divê û bi kêra wan tê ji xwe re jê miya pêşî tê bîra mirovan cujaran dineqînin û derdixin pêş. Di nava tevreyekî esasî yê wêjeyê ye ku ez ê niha li vir gera rizgariya Kurdistanê de Kawayê bi kurtî wekî "epîk" bi nav bikim. Erê hûn ne Hesinkar figurekî bi vî rengî yê mîtîk ê Newşaş in, Şer û Aşti ya Leo Tolstoy jî vegotineke rozê ye ku êdî bi pîrozkirina Newrozê re û bi epîk e. Li di heman demê de Îliyad a Homeserhildana Kurdan re bivênevê bûye xwedî Lokman Turgut rûs jî bi xwe weke cureyekî devkî tê dîtin. girêdaneke girîng.

Meseleya bingehîn a vî cureyî ew e ku ew Ango ew serdemên ji bo cureyê "epîk" gidikare behsa mîtolojiyê jî bike, behsa destanên lehangan rîng, ne serdemên bi rastî heyî ne, lê tesewirkirî ne; dema jî bike, behsa bûyer û kesayetiyên bi rastî jî bike, lê dema ku ev serdem nêzîk bin û qehremanên serpêhatiyan jî vê dike şik û guman ji rastîbûna vegotinê nîne. weke qehremanên heyî û bihurî jî bin, ev rastî naguhere; Helbet dema mirov berê xwe bide danasîna vî cureyî, lewma divê em ji bîr nekin, bûyereke jibîrkirî weke ku hîç mirov dibîne ku elaqeya wî bi komên nasnameyî re heye; neqewimî be; lehengên jibîrkirî weke ku qet çenebûyî weke mînak ji bo neteweyan behsa serdemên lehengî tê bin. kirin û berhemên epîk jî behsa bûyer û lehengên vê serJi netewe û wê de, her koma civakî hewce ye ku bi ledema neteweyan dike. Bila ev çend gotinên me kirî bin, û hengan û bi qewimînên lehengî hebûna xwe weke kom em li peywenda Kurdî vegerin; Li Kurdistanê li gelek derewa bike û vê jî bi awayekî ji rêûresmê bi pirranî bi rêya veran ev cure di nav wêjeya devkî de bi navên mîna desafirandina berhemên cureyên "epîk" dike. Di nava Kurdan tan, şer û efsane tê nasîn. Her çî şer in mirov dikare wekî de gava em berê xwe didinê, em dibînin ku di kewara bîra destanên bi rengê kulîsan avakirî yên gotin û stranê bi wan a berhemên devkî de gelek qehremanî hene û gelek kurtî bi nav bike. Ew dikarin bûyerên dîrokî yên tên nasîn leheng jî hene ku mêranî, mêrxasî û çelengiya wan derû ji bo civakê girîng, weke mijar hilbijêrin yan jî mijara dikeve pêş; ji bo vê ez bi tenê behsa navên mîna Siyabend wan destanên mîtîk jî be. Lê mirov divê hay ji vê yekê û Xecê, Cembelî, Metran Îsa, Seîd Begê, Dewrêşê Evdî, Mehebe; rastiya dîrokî û rastiya mîtîk herdu jî di warê vegodoka Melê, Fatima Salih Axa bikim, wê bibe nîşana repertinê de xwedî heman nirx û qedrê rastiyê ne û mirov bi tuwareke fireh. Lê belê rengekî din ê lehnegan heye ku rengekî din vê binirxîne, ev ê bibe xwexapandineke besît. yek ji wan jî Memê Alan e. Di Memê Alan de lehengê serpêhatiyê ji xweşmêrî û mêrxasiyê bêhtir bi "xweşikiya" Kewareke bikêr a ji bo avakirinê xwe leheng e. Ew bi êşa dikişîne û bi rika xwe ya ji bo arHeger serdemên lehengî yên her koma nasnameyî manca xwe leheng e. heye, ew serdemên Kurdan jî hene; li vir girîng e mirov ji Şêwazeke ji rêûresmê û modern hev derêxe ku ev serdem ne serdemên dîrokî ne, lê ew Bi çi terzî dibe bila bibe, leheng ji bo civakekê û ji bo reserdem in ku çi rastî û çi tesewirkirî ji bo nasnameya koma wakirina nasnameya wê civakê diyar e pêwîst in werin afielaqedar girîng in û ji bo xwe pênasekirina endamên randin û ev afirandin ne bi tenê ji bo texeyula kesekî ye, komê diyarker in. Min beriya niha ji bo vê yekê û têkiliya lê belê ji bo vegotinekê ye ku xwe bigihîne hema hema wê bi devkîbûnê re gotibû*, berhemên devkîbûnê, pê re tevahiya guhên endamên gihiştî yên vê civakê. Heger endamên civakekê nikaribin xwe endamê wê bibînin, rewabûna hebûna wê jî pê re namîne. Ji ber wê yekê jî di avakirina nasnameyên modern de jî afirandina lehengan karekî diyarker e; Kobanê bi tena serê xwe bêyî Arîn Mîrkan êdî ne Kobanê ye û Minbic jî wê bê Ebû Leyla êdî nebe Minbic. Ev vegotinên bûyerên lehengî û serpêhatiya lehengan çawa ku dikare behsa bûyerên dîrokî û mîtîk bike, tevî ku roja me ya îro ye û hîna Şoreşa Rojava bi rê ve diçe jî, dikarin behsa jidayikbûna Rojava jî bike.

Ez bawer dikim bi vê çêlkirina bi kurtî ya Rojava jî mirov çêtir di girîngiya lehengan û van berhemên epîk digihîje.

Her civak li dor destanên xwe û lehengên xwe dicive û li dora wan pêk tê. Civakeke ku ev têkiliya wê bi rewabûna wê re qut bibe, civakeke qels e. Ji ber wê ye ku Fransa kevintirîn neteweya modern e, lê mîta xwe ya afirandinê dibe serdema Sezar ê hîna ne împerator ê Romayê: Versongetorîks ê Galî karîbû hema hema tevahiya eşîrên Galî li dijî Sezar bike yek. Tevî ku serhildana wî sala 52’ya beriya

Di avakirina nasnameyên modern de jî afirandina lehengan karekî diyarker e; Kobanê bi tena serê xwe bêyî Arîn Mîrkan êdî ne Kobanê ye û Minbic jî wê bê Ebû Leyla êdî nebe Minbic.

Wêne: Reshad Yûsiv

serdema me bi ser neket jî, û di dawiyê de ew teslîmî Sezar bû jî, serpêhatiya wî yek ji serpêhatiyên avakirina neteweya Fransî ye. Li vir ne şikestina wî, lê berxwedana wî derdikeve pêş; ne teslîmbûna wî lê helwdana wî ya ku pê jiyana jin û zarokan ewle dike, ne eskerî kêmbûna wî ya ji Romayê lê serketina wî ya di yekkirina eşîrên Galiyayê de derdikeve pêş. Ango vegotin xwe disipêre wan bûyer û qismên bûyeran ku civak û rewabûna hebûna civakê pê xurt dibin.

Di vê çarçoveyê de mirov dikare li vegotina nû ya destanên Kurdî binihêre û ez dibêjim, divê em şaş û metel nemînin ku leheng û bûyerên lehengiyê li gorî pêdiviyên avakirina netewe yan jî hevgirtina netewe ji nû ve werin tesewirkirin û guherandin. Lê ev rastiya hebûna Seyidxanê Kerr û mêrxasiya wî di Komara Agirî de, serhildana Şêx Seîd li hemberî Komara Tirkiyeyê yan jî mêrxasiya Metran Îsa li dijî waliyê Osmaniyan ê Wanê kêm nake, berevajî, vê rastiyê dide ber rohniyeke nû ya civakî. Ev rohniya nû ya civakî jî tenê heger serketî be, wê siberojê behsa avakirina neteweyekê bi rengekî serketî bike. Bi vî awayî, bi ya min mirov dikare şer, destan û efsaneyên Kurdî yên kevin û lehengiyên wan ên nû bixwîne û bi vê awirê ji nû ve bifikire ka Selahedînê Eyûbî li ku dera vî cureyî ye, ka Kawayê Hesinkar bi çî xwe beşek ji civaka Kurd û vegotina wê ye, ka Ristem qehremanekî mîtîk ê avakirina civakî ye yan na. * Mündliche Literatur der Kurden in den Regionen Botan und Hekarî. Berlîn, 2011.

7

B

Çîroka fotografê erî ku ne sînema, çîroka fotografê dest pê bike, beriya Dîroka mirovahiyê bêgûman ji hev ne qut e! bi hezaran salan mirovatiyê Her çiqas dîrokên fermî yên ku ji aliyê desthilatdi şikeftan de wêne xêz kidaran ve hatine nivîsandin bi kitêbên xwe serê rine. Çîroka xwe ya wê demê me tevlî hev kiribin jî dema mirov bi hişekî zelal bi wêneyan xêz kirine û xwestine ku tiştekî bûyerên dîrokê şîrove dike, mîrov yekbûna dîji me re vebêjin. Dema em wan wêneyan şîrokê dibîne. Ew kesên ku fotograf bi pêş xistî û rove dikin, em dibînin ku di nava çîroka wêmekîneya wê îcad kirî, bêgûman ji wan wêneFerat KEVİR neyên wan de livek heye. Wan mirovan çi yên ku li ser şikeftan hatine xêz kirin, haydar in. xêz kiriye? Çîroka xwe ya nêçîre xêz kirine û Di îcadkirina fotografê de keda bi dehan mûcîdi vê xêz kirine de em dibînin ku lingên ajalan ne çar lê heşt dên mirovatiyê heye. in em jî li gor sînemayê vî tiştî wisa şîrove dikin ku wan miroErê mekîneya fotografê îcadeke pir girîng bû. Mirov êdî van wêneyên xwe mîna xwezaya zîndî xêz kirine. Em dikarin xwe tenê ne di aveke sekan an jî di neynikan de, êdî xwe li bigihijîn vê encamê ku ji destpêka mirovahîtiyê heyanî îro, ser qaxezeke şefaf jî didît. Di destpêka fotografê de mirov mirov xwe wek parçeyekî xwezayê dibîne û dixwaze xwe di nîne. Fotografên ku di serî de hatine girtin hemû fotogranav wê zindîtiyê de bide xuyakirin. Ez dibêjim destpêka liva fên xwezayê ne. Sedema wê jî ew e ku dema poz kirina fowêneyê jî wek her destpêke di şikeftan de xwe daye pêş û hetografê dirêj e û hê ji mirov re ne guncaw e. Bêgûman yanî îro dewam dike. Ev tişt bêgûman bi meraqa mirov a ser meraqa di nava mirov de pêl bi pêl ev arîşe jî ji holê rakir. xwezayê ve jî girêdayî ye. Mirov xwedî mejû ye. Laşê wî/wê jî Piştî demekê, êdî mirov jî ket nava fotografê. tekiliya bi xwezayê re jî derfetê didiye. Mejû laş kontrol dike û Erê bi ketina mirov a nava fotografê re, her tişt nesekinî! mirovahî hêdî hêdî xwe di nava xwezayê de ji ajalan cuda dike Meraqê dewam dikir. Êdî mirov xwe li ser fotografê dibîne û dikevê nav hewldanên xwe vegotinê. Wêneyên ku li ser dîlê arîşe ew e ku mirov sekan e. Hewldanan dewam kir. Pêşî warên şikefta hatinê xêz kirin vî tiştî ji me re radigihîne. mûcîdan fotograf li pey hev rêz kirin û bi pêlîstokên wek

8

çekirin û ew çîrok kirin dîmen. Van filman bala gel kişand.

Milies belkî bi hezaran kurtefîlm çêkirin. Tişta ku Milies dike nava vê mijarê de ew e ku di fîlmekî xwe de bi destan reng daye cil û bergên lîstikvanên xwe. Jixwe, sînema heya demekê reş û spî bê deng dewam kir. Deng di 1930´î de çareser bû lê ji bo reng dem diviya. Ketina deng a nava sînemayê, bi xwe re gelek guhertin anîn. Em dikarin bibêjin ku krîzek li derdora sînemayê çêkir.

meqereya zivîrandinê liv dan fotografan. Di zivîrandina fotografan de kes an jî objeyên li ser fotografê ketin nava tevgere. Lê belê mûcîdan êdî tiştek îcad kir ku navê wê sînematografî ye. Bi vê amûrê mirov xwe wek kesekî zindî li ser perdeyê dibîne. Li cihê xwe yê di nava xwezayê de bi dilşadî temaşê dike. Ev amûr hem mirov wek zindî yekî digire nava xwe him jî wî mirovî li ser perdeyeke sekan bi tevger dide xuyakirin. Ev îcad di şikeftan de tovê xwe avêt li Emerîka hat avdan û li Franse şîn bû.

Gelo ji bo mirov asta ku ev amûr hatiye, bes bû? Bêgûman bersiva wê na ye! Hê gelek tişt jê kêm bûn. Deng nebû. Sînemataografî giran bû. Dîmen wek deqe kêm digirtin. Û ya herî girîng jî ev amûr hê nû îcad bû! Hê nebûbû forma hûnerê!

Sînematografî di sala 1895´an de xwe bi vî awayî derxiste pêş. Kesên ew îcad kirî, wisa difikirîn ku sînematografî jî wek îcadên din piştî demekê wê were jibîrkirin.

Lê belê her diçû kesên meraqdar tiştek li ser vê amûrê bar dikirin û ew bi pêş dixistin. Kameravanan rahişt kamereya xwe û dîmene welatên dûr dikişandin û ew dîmen li Franse didan temaşekirin. Sînemayê demekê bi van pêşandanan dewam kir. Dûvre mirovek bi navê George Milies derket û li gorî zanebûna xwe ya sehrbaziyê, çîrok

Di sînemayê de reng Heya niha me hewl da ku em serpêhatiya pêvajoya pêkhatin û veguherîna wêneyê, fotograf û sînemayê ji we re ragihînin. Ji ber ku bingeha sînemayê liv û tevger e. Tişta ku sînemayê ji fotografê cuda dike, liv e. Di fotografê de çîrok heye lê tevger û deng nîne. Lê di sînemayê de hem çîrok heye hem tevger hem jî deng heye! Çiqasî dişibihe jiyana bi rastî, ne wisa?

Di dîroka sînemayê de bi ceribandinên nû, çêkirina fîlman peşveçûna bi lez çêbû. Êdî sînema xwe di nav formên hunerî de wek hunerê heftemîn derxist pêş. Lê hê jî tiştek ji sînemayê kêm bû. Ew jî reng bû.

Baş e lê reng çi ye?

Di rastiyê de reng, ewilê taybetmendiya rohniyê ye.

Dema em dibêjin “gogeke sor” em qala gogekê dikin ku bi boyaxa sor hatiye boyaxkirin, a ku di nav roniya spî de, tîrêjên nêzî sor bi paş ve vedigerîne û yên din jî dimije û nahêle ku xuya bikin. Lê belê dema hûn li ber tava heyvê li wê gogê binerin, ew ê reş xuya bike. Heke roj lê de li ber rohniyên cuda, we li wê gogê bineriya, wê yê bidîta ku rengê wê her tim diguhere. Yanî reng her çi qasî wekî rengê bûjenê were hesibandin jî, ewilê taybetmendiya rohniyê ye. Hûn dikarin vê zanyariyê bi kar bînin. Di bingeha xwe de reng di beşan de tên vekolan. Rengên germ û rengên sar hene. Rengên germ, rengên sor û ber bi sor ve ne. Dibe ku zindîtî, germahî, raborî, bextewarî, kevneşopî û lehengtiyê bîne bîra mirovî. Rengên sar jî ew reng in ku ber bi şîn ve diçin.Ev reng jî dibe ku hizn, tenetî, serma û mirinê bînin bîra mirovî. Helbet ev tiştên ewil in ku dê werin bîra mirov. Afirîneriya bibîrxistinên cuda di destê derhêner de ye. Em ne mecbûr in ku di mijara rengan de, realîst bin. Rengên guncan yên li gorî mijara ku em vedibêjin, em dikarin heya bi sînorekî diyarkirî bi kar bînin. Dijberiya rengan jî navgîneke girîng e. Dema ku têkiliya planên paş û pêş tê kirin, bikaranîna rengên dijber, wê hêza di nava çarçoveyê de zêdetir bike. Wekî mînak, li ber planeke paş a şîn, kulîlkeke sor, helbet ji kulîlkeke reng pirteqalî karîgertir e. Çawa ku karîgeriya rohniyê li rengan dibe, karîgeriya rengên din jî li wan dibe. Ya rasttir, têgihiştina me ya ji bo wan diguhere. Sedema vê yekê, rengên

Nostalji/Andrey Tarkovski

Di dîroka sînemayê de bi ceribandinên nû, çêkirina fîlman peşveçûna bi lez çêbû. Êdî sînema xwe di nav formên hunerî de wek hunerê heftemîn derxist pêş. Lê hê jî tiştek ji sînemayê kêm bû. Ew jî reng bû.

Amelie/Jean-Pierre Jeunet

reng

Vertigo/Alfred Hitchcock

Di sînemayê de

li dora wan in. Mejî, rengekî li gorî rengên li dora wî dibîne.

Ji vê tesîrê re dijberiya reng a kêlîkî tê gotin.

W. Jonshon di fîlmekî de fonksiyona reng li ser sê esasan şîrove dike.

-Reng detayan derdixe hole. Derxistina kontrastê di rengan de li gorî reş û spî hêsantir e.

-Reng bi xwe rengîniyê diîne. Temaşevan bi tenê di fîlmeke rengîn de rengan ji hev derdixe. Ev rengînî bi giştî wek qadeke dekoratîf tête qebûlkirin. Lê belê dibe ku wek hêmaneke dramatîk jî were bikaranîn. Hinek derhêner hene ku naxwazin rengên ku bi kar diînin, wek dekoratîf werin dîtin. Wek fîlma Antonionî ya ‘Red Desert’, tonên rengan giş hatine kêmkirin.

-Reng bandoreke bi hêz diafirîne. Temaşevan carinan ji rengên rastî zêdetir balê didin ser rengên li ser perdeyê. Ev reng zêdetir bandorê li wan dike. Derhêner bi bikaranîna rengan dihêle ku temaşevan rengan bi rengan bihise û tekiliyê di navbera rengan de deyne. Mînak; rengekî wek kesk ku temaşevan di jiyana rastî de wateya wê nizanibe, derhêner dikare di wateyeke din de bi kar bîne… wek nostaljîk, rehetî û acizî.

Ev taybetiyên reng dihele ku temaşevan li hember perdeyê der heqê rengan de xwedî tecrûbe be. Wekî din jî îmkanê dide derhêner ku bi reng derdê xwe vebêje. Bi ketina reng a nava sînemayê re hinek derhêner ketine bin bandorê û reng pirr bi kar anîne. Hinekan jî xwe ji reng dûr xistiye û çêkirina fîlmên reş û spî dewam kirine. Ev rewş heya îro jî dewam dike. Wek mînak, derhênerê Polonî, Krzystof Kieslowski fîlmek bi taybet li ser ala Franse çêkiriye. Sê Reng Spî, Sê Reng Sor û Sê Reng Şîn. Di fêm kirina di sînemayê de reng de, ev fîlm wê gelek tiştan bi ser me ve bike.

Reng di jiyana me de cihekî xwe yê girîng heye. Xweza di nav rengan de hatiye xemilandin. Her reng wateyeke xwe ya taybet li ser derûniya mirov an jî civakê heye. Gel bi van rengan xwe didin nîşandan. Her gelek ji destpêka dîrokê heya îro xwe bi alan di nav welatên din de dide pênasekirin. Her rengekî li ser alan wateyekê we ya bi wê civakê ve giredayî heye. Têkiliya rengan û mirovan ji serpêhatî û dîroka wan tê, ji ber wê jî ev reng di her qada jiyanê de xwe derdixin holê. Her çiqasî wateya rengan li gorî kesan û civakan cuda jî be, dîsa jî wateya hin rengan keysa xwe deynane. ÇAVKANÎ: * http://www.reitix.com/makaleler/sinemada/hareket verenklerID=5296 * Millerson 1991: 58; Uzer 1994: 20-24; Zettl 1973: 101; Limbacher'den aktaran Künüçen 2001: 191). 158 Sinemada Bir Anlam Yaratma Süreci Olarak Renk ve Krzystof... z D. Ö. Çöloğlu * http://www.reitix.com/Makaleler/Sinemada-Hareket-veRenkler/ID=ww.reitix.com/Makaleler/Sinemada-Hareket-veRenkler/ID=5296

Gelek derhêner li ser rengan xebitîne û fîlmên xwe li ser rengan ava kirine.

Detayên derûnî yên binhişê xwe bi van rengan ragihandine. Reng kirine amûra vegotina derdê xwe! Ev pêkanîn jî bêgûman mucizeya sînemayê ye.

Hin rengan keysa xwe li hin maneyan aniye f SOR: Perxahî, eterî, ayizbvn, sewinandin, weleyanî,

ejîn, ar ez, ioanet, hêz, sa lexî f KESK: Rihar, tazetî, hêjî, krtanî, ebedî, ne eşî, rizanG din, nefenî, hesvdî f ZER: )aja rkmê, şadî, ûerx, zq a, Mkl, hebvn, ne eşî, hêz, aîntî, ioanet, berigandin, bêhexfatî, re nag f NARENCÎ: pkm, yi anî, ûerx, sa lexî, wêc f ŞÎN: Tînwaoî, bê da îtî, rastegînî, rastî, şej, hestên wvr, edaoî, he aoa jewirî, heosioet, bqhişt, mi dilî, ûirînûî, ateH

f MOR-BiNEVŞÎ: uelanwklî, yiddîbvn, hilatina rkmê, rkm aja,

zeracet, rawêşî, saltanat, draxa, ezatî, hejaltî f QEHWEYÎ: pehetî, f GRÎ: (enûijîbvn, dêrînî, fkşxanî f SPÎ: Rerc, sar, aştî, fagimî, wqbarî, zeracetî, sacîtî, bê hêzîtî, şîn çxatexB, weMiwanî, teslîxîoet, dilskzî, ba erî, başî f REŞ: uirin, tarîtî, tirs, şîn, irabî, svy, girêmî, endîşe, yiddî bvn, hêz, mînde çzindeB, enermî

D

i serî de, sînemayê wek, xwe bi liv dîtina li ser perdeyê, dest pê kir. Lê di nava demê de êdî ne çîrok, ne bûyer, ne deng û ne jî fantezî sînemager tatmîn kirin. Tiştek nû diviyabû! Ew tişt jî bêgûman reng bû. Piştî demekê reng bû amûrek girîng a vegotinê.

Sînemagerên Çînî dîmenên xwe bi rengên çanda xwe xemilandin. Derhêneran li gorî derûniya xwe wate da rengan û reng kirin şêweyê vegotina fîlmên xwe.

Mînak em dikarin rengê kesk di fîlma Hitchcock ya Vergito de bibînin. Pevçûna dramatîk ya di navbera herdu karakterên wî de li ser rengên zidê hev yên kesk û sor, derbas dibe. Fîlma Amelie ji serî li ser van herdu rengan hatiye damezrandin.

Reng di hin fîlman de dibin mîna karakterên fîlman. Di hinek fîlman de jî dibin fîlm bi xwe! Fîlmên Kieslowski yên Şîn, Spî û Sor wateya xwe ji rengên ala Fransî girtine.

Ev reng Azadî, Wekhevî û Biratiyê temsîl dikin!

Gelek derhêner li ser rengan xebitîne û fîlmên xwe li ser rengan ava kirine. Detayên derûnî yên binhişê xwe bi van rengan ragihandine. Reng kirine amûra vegotina derdê xwe! Ev pêkanîn jî bêgûman mucizeya sînemayê ye. Her çiqas reng lîstikeke rohnahî û mejî jî be, rengan jiyana me dorpêç kiriye. Me li gorî çand û xwezaya xwe wate daye wan rengan û me ew kirine literatûra jiyana xwe!

9

Sarayê dersa pêşî ya der barê jiyanê de ji diya xwe girt. Şîreta pêşî ya diya wê ev bû "Keça min ji Kurdbûna xwe şerm neke." Ev şîreta diya wê, bû bingeha têkoşîna wê. “…Belkî her veqetîn êşek bû ku dicemidand Her rêwîtî ber bi cihê destpêka agir ve bû Lê dema wê nema ji bo girtina hesabê Evîn, veqetîn û êşan…”*

D

i dîroka Kurdistanê de destana herî bi nav û deng helbet PKK’ê nivîsand. Yên ku hiştin ev destan bê nivîsandin jî helbet lehengên nemir in ku di vê oxirê de xwe feda kirin. Lehengî carinan derbasbûna di çembera agir re ye. Carinan rûbirûmayîna bi imtîhanên pir zehmet re ye. Lê lehengî ew e ku mirov ji bo gihiştina armanca xwe her tiştî bigire ber çavan.

Di destana PKK’ê de gelek lehengên navdar û yên bênav hene. Ji wan lehengan yek jî jina porsor ya serhildêr SARA ye, ya ku tifî rûyê dijminê dagirker kir. Ya ku di payîzekê de tovên PKK’ê reşandî û di zivistaneke zemherî de hat hedefgirtin.

Ji welatê çîrok, çîrvanokan, ji warê serhildanan çîroka jineke serhildêr.

Sal 1958 bû. Li welatê sirgûn û qirkirinê, li Dersimê, li gundê Tatxal, ji dê û bavekî ji qirkirinê filitî re keçek çêbû. Ji demsalan demsaleke zivistanê, sar û serma, hişkeserma ango zemherî bû.

Paşê wê ev keçik bi hestên tolhildanê, bi berxwedan û têkoşînê bibûya kesayeteke ji pola. Wê keçikê wê çîrokên heta niha hatî gotin ji nû ve bigota, li şûna çîrok û serhatiyên tirsê, destanên heqîqetê binivîsanda.

"Jineke ku zû û di demên destpêkê de gihiştî heqîqetê ye.

Asîlbûneke ku jiyana ji rêzê û normal wekî bê kelecan û bê ruh didît, ti carî destûr nedida ku jiyan li ser wê hukimdar be, Dilekî wisa bû ku bawerî pê anîbû ku gavên piçûk wê têrî bikin, ji bo ku baweriya mirovan hemûyan bi mumkinbûna azadiyê bîne."

Berdêleke giran diviya ji bo Kurd, Elewî û jinbûnê, wê jî tercîha xwe kir, wê dê têkoşîna xwe ji bo azadiya van hersê nasnameyan bikira.

Lehenga porsor a gelê xwe Em ew jin in ku ji demên sor tên, Em ji tinebûnê hişyarbûn, Me pişta xwe da qûntarên çiyan, Gelek caran hilatina rojê di reşikên çavên me de çû ava, Bedena me ji nû ve zindî bû Û li ber dengê erbaneyê me qefesa xwe şikand…"

‘Keça min ji Kurdbûna xwe şerm neke’ Sarayê dersa pêşî ya der barê jiyanê de ji diya xwe girt. Şîreta pêşî ya diya wê ev bû "Keça min ji Kurdbûna xwe şerm neke." Ev şîreta diya wê, bû bingeha têkoşîna wê. Û dem tê, Sara çirûska pêşî ya agirê mezin pêdixe. Elaqeya wê ji bo têkoşîna ciwanên şoreşger çêdibe û di nava Şoreşgerên Kurdistanê de cih digire. Di nava Apoyiyan de cih digire ku wê dîroka bextreş a Kurdistanê biguherînin. Li seranserê Kurdistanê digere û behsa heqîqetê dike. Di têkoşîna wê ya li dijî faşîstan de rojekê jî wê dê gazin nekira.

Ew ê bi pey celadên dapîr û bapîrên xwe biketa Vê jina serhildêr wê sond bixwara û bi pey celadên dapîr û bapîrên xwe biketa. Ew ê bi pey şopa nifş û keçên wendakirî biketa. Wê bîhna xwe veneda, ji seriyekî welêt çû seriyekî din ê welêt. Carinan bû sîleyeke hişk li rûyê celadan ket û carinan ket nav çerxa êşkencê ya zaliman bi tenê carekê negot ax û eman. Li seranserê çiyayên welêt, li wan kesên bîhna dayikê ji wan dihat geriya. Li dijî artêşên dagirker çeper girt Rê li ber mîladeke nû vedibe bi dijwarî şer kir.

Sal 1978 e. Li Kurdistanê rê li ber serdemeke Ülkem ZEREMYA Bi têkoşîna xwe ya nîvsedsalê de bi tevahî sîango mîladeke nû vedibe. Sara jî wê mal bi norên di nava dil û mejiyan de bêwate kirin. Bi mal, kolan bi kolan, bajar bi bajar bigere û tevahî jiyana wê bi têkoşînê bihurî. Li dijî faşîzmê, mêtingeriyê, behsa azadiya Kurdistanê bike. Sara geh diçe Çewlîkê, geh dagirkeriyê, ferdperestiyê têkoşiya. diçe Elezîzê û geh jî diçe Dersimê. Ji her kesî re behsa rêxistinê Erê, em behsa wê keçika xwedî porê sorsosinî, ew keçika dike û dibêje, azadî bi rêxistinbûnê mumkin e. Di 27'ê Mijdara serhildêr û keçika rûgeş, yanî Sakîne Cansiz dikin, bi nasnav 1978’an de bi nasname û rûmeta Kurdbûn, Elewîbûn û JinSara. Ev rêzikên helbestê mîna ku behsa tekoşîna Sarayê bikin, bûnê beşdarî Kongreya Damezrandinê ya PKK’ê bû. Sara, sala xwe li hev alandine..

1979’an di çeperên dijwar ê têkoşînê de li Elezîzê tevî komek hevalên xwe hat girtin.

“Em ew kes in, bi isyana xwe ya di nava axê de veşartî, Di dema darbeya eskerî ya 12 Îlona 1980’yî de li Zindana Ji cem wan golên li keviyên pêgeh bi wan nakeve, Amedê ye. Li vê zindanê êşkenceyên dûrî aqilan û nedîtî têne Bi çilguliyên xwe, kirin. Li dijî êşkenceyan hemûyan û li dijî hewldanên teslîmJi nava gelî û newalên kûr tên. girtinê, bi nasnameya xwe ya Apoyî û PKK’yî ti carî bi paş ve

10

gav navêje. Li zindanê jî di nava refên berxwedana şoreşgerî de cih digire. Li zindanên Elezîz, Meletî, Amed, Bûrsa û Çanakaleyê dimîne.

Berxwedana jina serhildêr û helwêsta wê ya li hember dijmin tesîreke dijwar li dost û dijminan kir.

Dijmin, êşkenceyên ku tevahiya hêmanên civaka ji rêûresmê tehrîk dikin, li ser pêk dianîn, wan ew tazî kir, elektrîk dan canê wê û tacîza cinsî lê kirin. Lê belê van êrîşên derî mirovahiyê bi tenê berxwedêriya wê xurt kirin. Di dîroka Kurd de, belkî jî ew bû yekem jina Kurd a di destê dijmin de dîl ku li ber tevahiya êrîş û êşkenceya serî hilda û berxwedaneke derî aqilan xurt nîşan da.

Wê ji dadger re got; "Mafê we nîne ku hûn me dadgeh bikin, gel wê me dadgeh bike” Destûr nehat dayîn ku parêzerê wê wê biparêze, wê jî got, ‘Ez ê bi xwe, xwe biparêzim'.

Mêhtingerî li hemberî berxwedana wê li petaxê ket. Wê tif kiribû rûyê celadê bi navê Esat Oktay û vê jî ne tenê rêhevalên wê wêrek kirin, di heman demê de tesîr li civaka Kurd kir. Vê berxwedan û serhildanê wê têgihiştina di bîra civakî de ya dewlet, hêz û desthilatdariyê bi erdê re kire yek.

Jineke azad û welatekî azad xeyala wê ya pêşî û ya dawî bû Sala 1991'ê ji zindanê derdikeve Sara. Piştî ku ji zindanê derdikeve bi awayekî çalaktir di nava têkoşînê de cih digire. Diçe Akademiya Mahsûm Korkmaz a li Rojhilata Navîn û tevlî perwerdeyên eskerî û îdeolojîk ên Rêbertiya PKK’ê dibe. Beşdarî Yekemîn Konferansa Zindanê dibe. Demekê jî li Filistîn, Sûrî û Rojavayê Kurdistanê dimîne. Paşê li serê çiyayên Kurdistanê di nava têkoşîna gerîla de cih girt. Demeke dirêj li serê çiyayên Kurdistanê ma. Beşdarî konferans û kongreyên Tevgera Jinên Azad û yên PKK’ê dibû. Paşê li Ewrûpayê xebatên tevgera azadiyê dan meşandin. Sakîne Cansiz tevî xebatên xwe yên li Ewrûpayê car caran çû çiyayên azad ên Kurdistanê jî.

Sara yek ji damezrînerên PKK’ê û pêşenga Tevgera Azadiya Jinê bû.

Di 9'ê Çileya 2013’an de tevî Fîdan Dogan û Leyla Şaylemez li Parîsê hat qetilkirin. Hevrêya 40 salî ya Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan, Sara her tim hewl da felsefeyê azadiye rast bixwîne, rast bi cih bîne û hêjayî wê be. Jineke azad û welatekî azad xeyala wê ya pêşî û ya dawî bû.

Ew veguherî Banyan a ku li çar parçeyên Kurdistanê, li Rojhilta Navîn, li Ewrûpa, li çiya, gund û bajaran çawa ku guliyên wê gihiştin erdên kat dide û şax berdide û vediguhere bi sedan daran. Ew bû Banyana Jinan, Kurdan û tevahiya mirovahiyê û her zêde dibe... * Ji pirtûka helbestê a bi navê ‘Aksi Yalandır’ a Sara Aktaş

Serokwezîrê hikûmeta Şêx Seîd: Rojnamevanê Tirk Behçet Cemal: "Ji ber ku Feqî Hesen îdeologê serhildana Şêx Seîd bû, berê her kesî ew îdam kirin û ew li pêşiya tevan bû. Mirovekî mexrûr û bê tirs bû."

F

Feqî Hesen

eqî Hesen rehberekî çalak ê têkoşîna pirsiyarî kiriye." Dema dewleta kemalîst vî û Şêx Şêx Seîd e, hinek dibêjin, bi eslê xwe tînin rûberî hev, ew dibêje: "Ez tevlî serhildanê ji eşîra mezin a di navbera Darabûme û min kar kiriye, di vê serhildanêde barê hênê, Lice û Hênê de ye û navê wê bûyî para min, min pêk anî." eşîrê Mistan e. Ev eşîr ji dabeşbûna li çar eşîrên Di dewama gotinên xwe de Feqî Hesen dimezin û bi hev re bira, peyde bûye. Ev çar bira bêje, "Dîlên we yên di destê me de bûn me baş Mistan, Botyan, Murtezan û Az e. Az birayê wan li wan nihêrî, ev erkeke me ya mirovî bû. Talîê piçûk e û çûye wî aliyê Firatê bi cih bûye, li Cematên Şêx, min bê kêmasî gîhandin cihê wan Hafiz Ahmet TURHALLI baxçura berê ku navê wê yê niha Çewlig e. Ev û pêk anîn." eşîr niha xwedî nifûseke zêde ne, zêdetir enBi Feqî Hesen re qeymeqamê Cepaxçurê ji damê wan li Amed û Çewligê bi cih û war in. Cih û warê wan şêxên Çanê, Şêx Îbrahîm ji hatiye girtin û têlgirafên wan di navbera bajarên Amed, Mûş û Çewlîgê de ne. Hinek dibêweke delîlan tên pêşberî wan. Di nivîsên arşîvên dewleta Tirk jin, Feqî Hesen û malbata xwe ji eşîra Mistan in û piştre çûne de ew mewcûd in. Dadwerê Darahênê ku ji bajarê Bursayê li gundê Modanê yê li ber çemê Muradê bi cih bûne; hinek ye, weha dibêje; "Sadiq Beg û Feqî Hesen rêberên Serhildanê jî dibêjin, eslê xwe ji Modanê ye. Lê bav û kalên me digotin, ne. Dema Darahênê ket destê wan, ev mirov xwedî hêzên ew ji Mistan çûne û li Modanê bi cih bûne. Gundê Modanê mezin û leşkerekî zêde bûn."

(Meşedali) girêdayî eşîra Ziktên e ku ew jî bi eşîra Mistan re Mehkemeya dewleta Tirk der barê wî de hukmê bi sêdarê di nav hev de ne. îdamkirinê dide.

Di nivîsên Dadgehên Serxwebûnê (Îstîklal Mahkemesî) ên Mirovekî mexrûr û bê tirs kemalîstan de, Feqî Hesen weke kurê Hecî Suleyman tê pênase kirin û 35 salî ye. Berovajî vê nivîsê malbata wî dibêje, Beriya ku ev Egîd û rehberên Kurdan werin îdamkirin, roj1886’an ji dayik bûye û di Serhildana Şêx Seîd de 39 salî nemevanê dewleta qatil û zalim Behçet Cemal, ji hêla heyeta bûye. mehkemeyê ve tê vexwendin. Di pirtûka xwe ya bi navê îsSê bira û du xwişkên wî hebûne. Birakî wî ji hêla Osmaniyana Şêx Seîd de der barê Feqî Hesen de ew weha dibêje: yan ve hatiye şehîdkirin.

"Berê têkoşer tev ji zîndanê derxistin û anîn bexçeyê zîndanê, ji wê derê birin ber bi sêdaran ve. Ji ber ku Feqî Hesen Osmaniyan birayê wî şehîd kir îdeologê serhildana Şêx Seîd bû, berê her kesî ew îdam kirin Darahênê serê sala 1900’î de bajarokekî girêdayî wilayeta û ew li pêşiya tevan bû. Mirovekî mexrûr û bê tirs bû."

Bedlisê bûye. Ji Bedlîsê mûfrezeyek tê gundê Modanê û ferFeqî Hesen û 47 hevalên wî ên têkoşer û qehreman 28’ê mandarê mifrezeyê destdirêjiya jineke bi navê Zeyneb dike.

Hezîranê hatin şehîdkirin.

Li ser vê rewşê, birayê Feqî Hesen vê Mifrezê ceza dike û enPiştî sêdarên Feqî Hesen û hevalên wî, dewleta qatil berê damên mifrezeyê tên kuştin. Piştî vê bûyerê, mifrezeyeke gexwe dide şewitandina gundan û kuştina sivîlan. Destpêkê ji lekî mezin diavêje ser gund û birayê Feqî Hesen digirin û dibin Bedlîsê, didin bergulleyan û wî şehîd dikin. Feqî Hesen diçe ji bo cenazeya birayê xwe bibîne û cenazeyê defin bike, lê cenazeya birayê wî jî nadin wî û cihe mezelê wî jî nîşanî Feqî Hesen nakin.

Feqî Hesen di gundê xwe de perwerda medresê dibîne û di dema serhildanê de zewicandî bû. Du kur û du keçên wî hebûne. Feqî Hesen li Darahênê parêzeriyê dike û di mehkemeyan de parastinan dike. Di nav gel de weke mirovekî rewşenbîr tê naskirin. Weke mirovekî xêrxwaz û dilxwaz tê naskirin. Şêx Seîd 12’ê Kanûna 1925’an destpêkê dihere gundê Çanê. Civînan li derdora Cebaxçurê pêk tîne. Şêx Seîd 13’yê Kanûnê li gundê Kurikê civînê pêk tîne û di vê civînê de Feqî Hesen jî hazir e. Di civînê de behsa serhildanê, plansazî û amadekariyê tê kirin û guftûgo tên kirin. Rêberên mintiqê yên bi bandor tevlî van civînan dibin. Piştî vê civînê Feqî Hesen bi rengekî çalak tevlî hereketê dibe. Tevlî civînan dibe û haziriyên ji bo Serhildanê dike. Serhildan, 12’ê Sibata 1925’an ji ber provokasyonên dewleta kemalîst li navçeya Şêx Şerîf Amedê Pîranê dest pê dike. Darahênê destpêkê tê azadkirin û wek paytexta Kurdîstanê tê destnîşankirin. Pereyên li banka Zîraetê tên desteserkirin û peyayên dewletê dîl tên girtin û, Feqî Hesen wek serokwezîr yan jî Walî li Darahênê dest bi kar dike. Karê hikûmeta Şêx Seîd bi destê Fehmî Bîlal Begê Licê û Feqî Hesen tê birêvebirin. Eşîrên mezin ên wek Mistan, Botyan, Murtezan, Ziktê û Az bi rengekî çalak tevlî serhildanê dibin. Di dorpêçkirina bajarê Amedê de jî ev eşîrên mezin cih digirin. Gelek mirov tên şehîdkirin.

Min wezîfeya xwe kir Di destnivîsên Mehkemeyên Îstîklalê de dema Feqî Hesen tê dadgehkirin, tê gotin, "Wek walî 40 rojan li Darahênê ber-

eşîreta Mistanê dest bi kuştin û talanê dikin. Jin û zarokan dikin kadînan û dişewitînin. Ji zarok û jinan koman çêdikin û tînin ber çemê Muradê. Bi pî û lingên wan ve keviran girêdidin û diavêjin çemê Muradê. Ji bo ku gulleyên wan vala neçin, mirovan dikin kadînan dişewitînin û bi saxitî dest û lingên wan girêdidin, keviran bi wan ve dikin û diavêjin çem.

Fermanên mezin li Darahênê ê derdora wî pêk tînin. Îro jî nevîyên wan şehîdan têkoşîneke bêhempa li dij dewleta qatil û dagirger a Tirk dimeşînin; dewleta xwînxwar di destên neviyên Feqî Hesen de tengav bûye. Nêviyên wan li çiya, li bajaran, li gundan tola wan dihilînin. Li Bakur, Başûr, Rojhilat û Rojava vîna wan şehîdan pêk tînin. Lê sed heyf û mixabin hinek ji nevîyên wan jî bi navê ola Îslamê, ola wan û me ya paqij, li cem nêviyên kemalîstan cih digrin. Bi navê ola me, neyartiya ola Îslamê, Kurdîstanê û gelê me dikin.

Neyar, neyartiya xwe bi dijwarî dewam dike, lê gelê me jî, li beramber hemû zor û zilmê, berxwedana xwe didomîne.

Hûn piştrast bin, nêvîyên we li beramber hemû zor û zehmetiyan jî, wê vîna we pêk bînin.

Ez dixwazim ji katibê Şêx Seîd, Fehmî Bîlalê Licê der barê xayinên Kurdan de hinek tiştên ku nivîsandine li vir bi we xwendevanan re parve bikim: "Her ku bivir ji bo birrîna darê li dar dixist, darê digot axxx axxx axxx û dikir qêrîn û fîxan. Mirovê dar dibirrî ji nalîn û fîxana darê pirs kir, çi nalîn û wax waxa te ye?

Darê bersiv da û got: ´Darvano; ez ji te re nakim fîxan, û wax wax, feryad û fîxana min, ne ji bo te ye, qêrîn û feryada min, ji bivirê destê te re ye. Bivirê ku bi destên te min dibirre.

Bivirê di destê te de, koka wî ji min e, eslê wî ji min e, ji ber wê canê min, ruhê min û dilê min diêşe.´ Kurmê darê, ne ji darê be, dar xiranabe, nakeve. Hemû nêçîrvan, neyarê kewê ne, Kew jî neyarê koka xwe ye.”

Feqî Hesen 11

Merdimîye her !m lazimîya şinasekerdişê merdimî dîyo û na babete ser o xeylê feylesof û roşnvîrî sereyê xo dejnayo. Merdim seba şinasekerdişî gege verê xo dayo bawerî, ge-ge verê xo dayo dîn, ge-ge verê xo dayo felsefe, gege verê xo dayo ilm û sewbîna zaf rayîr û raybazan xebetnayo.

Yê ke xo zano beno îlah ‘Germîye adir de yo, sac de nîyo, Keramet sere de yo, tac de nîyo Ti çi gêrenî, xo de bigere Kudus, Mekke û Hac de nîyo’

yîşêko kêmî, nê vatişê pîlanê xo bi hawayo cahîlî dîyêne zî xo dayo bawerî, ge-ge verê xo dayo dîn, ge-ge verê xo dayo ewro wendişê ma yê ilmî ra dima, ma fam kenî ke ê şinasefelsefe, gege verê xo dayo ilm û sewbîna zaf rayîr û raybazan kerdişê merdim û cuye de çiqas zanaye yî.” xebetnayo. Merdimî hema vaje heme rayîr û raybazan de zî Goreyê ilmî çîyê şenikî yenî têhet û çîyêk gird virazenî. Bi no dîyo ke şopa ke ser o xebetîyeno, yena ci ser. Yanî merdim tim hawa pêsero pêsero çîyê şenikî yênî têhet û çîyanê girdan vedîyo ke netîceyê gêrayîşî tepîya yeno ci ser. aci Bektaşi Welî wina şinase kerdo gêrayîşê heqîjenî raste. Netîceyê nê têhetameyîşî de kuantum ver bi kozTasavvuf de yeno vatiş ke ‘Homa seba ke rindîya xo bivîno, qetî. Sey roşnvîr û feylesofanê ke tamosî hereket keno. No seba merdimî zî wina yo. kozmosî xelq kerdo; nê semedî ra eke ti wazenî Homayî bivînî, rîxî ra nata şinase kerdî, o zî merdimî Yanî nê semedî ra yo ke seba merdimî ‘mîkro kozlazim o ti çîyê ke rîyê erdî de estî, nînan rê rêze nîşan bidî. sey çimeyê heqîqetî nîşan dayo. Yanî senî ke Somos’ yeno vatiş. Yeno zanayîş heta nika kozmos û Çimkî çîyê ke rîyê erdî de yî esere Homa yî û nînan ra yê tewr kratesî vato ‘Xo bizane’, senî ke Hallaci Mansûrî merdimî ser o xeylê çîyî ameyî vatiş, labelê her muhîm ‘eşrefî malûkat’ merdim o. Reyna rayîrê heqîqetî tîya vato ‘Enel Heq’, senî ke Suhreverdîyî vato ‘fenaçiqas ke hende şinaseyî ameyî kerdiş, hîna merde zî yeno merdimî ser. fîllah’, senî ke Budîstan sey ‘nîrvana’ îfade kerdo dim zî, kozmos zî efsûnîya xo pawenî. Yanî hende ‘Merdimî nê gêrayîşî ser o xeylê zehmetî antî’ û senî ke tasavufî de senî ke ‘halê vecdî’ ameyo ameyo şinasekerdiş zî reyna zî kozmos û merdim şinasekerdiş, Haci Bektaşi Welîyî zî wina eynî adTabî ma wina vanî la gêrayîşê merdimî wina bi asanî nêbîyo. de efsûnêko gird esto û no zî tarîxî ra nata her tim resî nîşan dayo. O wext seba çi hende roşnvîr û Merdimî no gêrayîş ver xeylê zehmetî antî. Ge-ge merdim sey wina bîyo. Nê semedî ra yo ke seba merdimî ‘zoo Emrah KELEKÇÎER feylesofî merdimî sey çimeyê heqîqetî nîşan yew derwêşî bi qetêk nan û awe bi rojan, bi aşman û bi serran polîtîcus’ û sewbîna zaf şinaseyî ameyî kerdiş. dayî? O wext çi efsûn merdimî de esto? rayîr şîyo, ge-ge sey yew pêxemberî bi aşman, bi serran mîTabî no efsûn zafane merdim de ameyo ziwan û Merdimo Zanaye, wexto ke heqîqetî nîşan şinase keno, o zî yanê terh û şikefteyan de mendo û nefsê xo reyde şer kerdo. merdim de her tim xo pawito. sey çime merdimî nîşan dano û vano ‘merdim mabênê kozGe-ge bîyo feylesofêk û nê gêrayîşî ver, ameyo qetilkerdiş. No ‘Gêrayîş tim zehmetin bîyo’ mos û kuantumî de kozmosêko mîkro yo.’ Yanî Merdimo Zaqetilkerdiş zî bi şeklanê cîya-cîyayan virazîyayo. Ge sey Hallaci naye wexto ke merdimî şinase keno, sey gerdunêk gêno dest.

Mansûr û Nesîmîyî bi hawayo çermkerdiş, ge sey Babekî bi Nê semedî ra yo ke merdimîye her tim lazimîya şinasekerhawayo lete letebîyayîş, ge-ge sey Brunoyî bi hawayo veşyaO wext ganî merdim mekanîzmaya merdimî fam bikero. Yanî dişê merdimî dîyo û na babete ser o xeylê feylesof û roşnvîrî eke merdim bêro famkerdiş, o wext gerdun yanî kozmos zî yîşî, ge sey Hz. Îsayî bi hawayo çarmixbîyayîşî û ge-ge zî sey sereyê xo dejnayo. Tarîxî ra nata merdim no het de her tim mîSokratesî şimitişê jehrî bîyo. yeno famkerdiş. Çimkî merdim parçeyêk şenik yê kozmosî yo. yanê gêrayîşêk de bîyo. Merdim seba şinasekerdişî ge-ge verê Heta nika xeylê ilmnasî kozmosî ser o cigêrayîşî kerdî. Ewro nuqtaya tewr peynî ke ilm ameyo zî formulekerdişê kuantumî êx Şiblîyo ke Şêx Bedreddînî reyde meclîsê derwêşanê tasavvufî de ca yo. Yanî kozmos de heme çî ameyîşê têhet yê parçeyanê şegêno, wexto ke ci rê persê ‘Çîyo ke heqîqetî nîşanê to dayo çî yo?’ pers nikan ver virazîyeno. Wextê virazîyayîşê nê çîyan de zî demê beno, vano ‘çîyo ke heqîqetî nîşanê mi dayo, yew kutik o’ û dest pê hîkakaos û krîzan esto. Yanî cewherê heme çîyan de ganîtî esto û yeya xo keno û wina vano: “Yew roje ez royî ver de şîyêne, mi dî ke yew kutik zaf heme çî wayîrê îradeyêk o. teyşan bîyo. Labelê kutik her ke xo nizdîyê royî kerdêne, royî de suretê xo vînayêne û vatêne qey yewna kutik o û zaf tersayêne. Bi no hawa kutik çend rey hewl ‘Canê kerrayî zî esta’ da ke xo nizdîyê awe bikero la tersî ver peyser rema. Yew wextî ra pey, teyşanîya Tîya de ez eşkena finakê hîkayeyêka roşnvîrêk vaja. Ê roşnkutikî zorê tersê ci berd û kutik cesaret kerd xo eşt mîyanê awe. Wexto ke xo eşt vîrî wina vatêne: “Wexto ke ma şenikîya xo de şîyêne, zinaran mîyanê awe, suretê ci zî awe de vînî bî û kutik mirdîya xo awe şimit. Wexto ke mi û cayanê berzan ser ro kerrayan war kerdêne, dayîk û pîyê ma, nêyî dî, mi fam kerd ke vernîya merdimî de astengîya tewr gird, merdim bi xo yo ma ra vatêne ‘lajê mi an zî keynaya mi, wina mekerê; çimkî û wexto ke mi nêyî fam kerd, ti astengî vernîya mi de nêmend.” ganê kerraye zî esto û kerra dejena.’ Her çiqas ke ma bi zana-

H

‘Yew kutikî heqîqet nîşanê mi da’

12

Ş

Strana bêdeng

Oxir be mêrxasên têkçûyî. Mirovên xwediyên welatê wêranbûyî, hevalên miriyên bêgor. Zava û bûkên bêmiraz. Ezîzên li ber dilê minî westiyayî, barhilgirên qedera xirab.

E

w roja duyem bû ku bi lingê birîndewamkir. dar li ser pişta Xidirê mêrê xwe li - Oxir be mêrxasên têkçûyî. Mirovên xwepeyî mirovên ji mirinê direvî diçûn. diyên welatê wêranbûyî, hevalên miriyên Xidir li ber siya latekê Edûla xwe bêgor. Zava û bûkên bêmiraz. Ezîzên li ber danî û bi desmala xwe xwêdana ser rû û çavên dilê minî westiyayî, barhilgirên qedera xirab. xwe ziwakir û li keleka Edûlê rûnişt. Seyê wan Serê xwe ber bi asîman ve bilind kir û ji Bilez, bi helkehelkê zimanê xwe dirêjkir û ew jî nişkê ve qêrî.

Kamran Simo HEDILÎ li gel wan mexelit. Ji her sêyan pê ve kes sax li - Xwedaaaaa, ma heta kengî ev qedera paş nemabû. Edûlê li karwanê têkçûyan meyxirab wê bibe qedera me? Heta kengî ev qezekir û got; dera bi êş û keser bêper û bêbask wê bibê nesîbê me. Heta - Çûn Xidiro, tu jî vî hewanî bibe û herin bigihijin wan. kengî, em bi destên neyarên xwe werine girtin û bi tifing Gotinên Edûlê yên ciwaniyê hatine bîra Xidir. “Ez simbêû topên wan werin kuştin? lên Xidir yên sorqeytanî bi hemû xortên vê dinyayê naguMîna li benda mizgîniyekê be ku jê re were li asîman dîsa harim.” nêrî û bi dengê bilindtir qêrî. Bi qêrîna wê re se ji cihê xwe Xortên derdorê hemû dildarên Edûlê bûn û ew dildara bilind bû û dîsa li cihê xwe mexelt.

Xidir bû. Xidir lê nêrî û got.

- Şêrfêdînê dînê Êzîdxan, ma heta kengî Egîd û mêrxasên - Edûlê ev cara çendaye ku tu vê gotinê dibêje? Vê baş me wê di çal û gorên bê kêl de werine bin ax kirin û jin û zanibe, bê çawa ji te digot, “An ez ê bibim delala ber dilê zarokên me wê di xwîna xwe de bigevizin? Heta kengî, xaXidirê xwe an jî ez bibim nesîbê axa sar.” Ez jî bêyî te mana niyên me wê werine hilweşandin û guleyên van zaliman li vê dinyayê naxwazim û careke din vê gotinê nebêje. di eniya ciwanên me de biteqin? Heta kengî Zarok û sersBi bersivê re Xidir berê awirên xwe zîvirand û li se yê ku piyên me wê di nav agirên wan de bişewitin? Heta kengî, bi wan re mayî nêrî. emê rêwiyên riyên dûr bin?

Edûlê mîna strana şikestinê bilorîne axivî.

Edûlê bêdeng bû û li se yê tî û westiyayî nêrî, hêstirên ku - Bila bi oxira xêrê herin û zû bigihin cihê xwe yê nû. xwe di çavên wê de veşartibûn herikîne ser hinarekên Li piyên xwe yê berî du rojan bi guletopa li nêzîkî wan rûyên wê. Ew û se yê ku wê mezin kiribû û navê wî kiribû teqiyayî birîndar bûyî nêrî û got.

Bilez bêgotin li hev nêrîn. Nûzenûza Bilez lez da herika hês- Hêvî dikim ku di demeke kin de gotinên xêrê û nû bitiran û ji çavên wê hatine xwar. Edûlê û Bilez bi dil û giyanê gihînine ruhê me yî birîndar. şikestî û bi awirên têkçûnê li hev nêrîn. Berê awirên xwe ji Li mêrê xwe yê ku ji bo wê neçûyî nêrî û axivî. ser awirên Bilez zîvirand. Careke din li rêwiyên revê nêrî û - Hawara min Xwedê, Tawusî Melek û şêx Adiyê Lalişa axiftina xwe berdewam kir.

Nûranî ye ku dilê me yî şikestî bi mizgîniyên xweş aşt bikin.

- Oxir be şikestiyên fermana rûreşan, rêwiyên rêwinda Careke din li karwanê riya dûr nêrî û lorandina xwe beryên xwesteke dilê wan fetisî û miraza wan qurmiçî. Oxir be

revokên tî, birçî, dest, rû û lev terikî.

Li girê pêşber nêrî û lorînên xwe domand.

- Çûkên li ser daran, teyrên çiyan, hechecikên malan, masiyên gol û çeman werin, werin bi halê me bigirîn. Werin bigirîn, kew û bezkoviyên vî welatê şewitî, kevokên şikeftên birîndaran, bilbil û şalûlên zinar û latên Êzîdxanê.

Heta koma têkçûyan ji ber çavên wê winda bû li wan nêrî. Piştî ku mirovên direvî ji ber çavên wê winda bûn, dengê xwe hinkî bilind kir û gotên xwe rêzkirin.

- Xidiro, Şengala me û ziyaretên me bêxwedî man. Bila ba, sorxemgîniya têkçûna me ji cîhanê re bêje. Li van çiyan, kevok di dilê me de serjêkirin. Binêre! Xemgîniyê rengê xwe daye hemû rengan û em li nav xwe hiştin. Xwîn ji dil û çavên me diherike. Êşa jin û zarokên esîr bû rûberê xewnên me. Tenêtiya me ya zengirtî di mêjiyê min de dijenê. Karwanê dostan çû û em bi tenê hiştin. Cihên ku li wan dinêrim, serûbinbûna jiyanê ne. Li me dinêrim, em mîna xoxên bidarê ve hatin jibîrkirî ne. Li vir her hezkirin bû têkçûnek.

Her çeper bû gorîstenek. Li vir herkesî dîsa birîna xwe di kendalê jîna xwe de hişt.

Ma li van warên bêdeng, bênav, bêstran û bêkes jiyan dibe? Hezkirin li van çiyan û newalan dane jibîrkirin.

Ev Xwedênenas, bi zilma xwe dîsa hatine welatê me û dilovanî li vir jibîra wan çû. Zilma xwe li ser serê me kirine ala serkeftina xwe.

Bindestî kirine navê me. Îro ne dirêjkirina merdiya destên vekirî xuya dike û ne zindîtiya bîbîkên çavan. Em westiyayî û birçî li vir rûniştin e. Riya me di nav mijê de winda dixuyê.

Ken ji ser rûyê erd û asîmanê me winda kirine.

Piştî axaftinê Edûlê berê xwe da Xidirê mêrê xwe. Lê Xidir awirên xwe ji ber awirên wê revandin. Nexwest Edûlê, hêstirên çavên wî bibîne.

13

Di jiyanê de hin mirov mîna hebên serêşê ne, wek pisporên nexweşiyên derûnî an jî lûtif û kerema Yezdanî ne.

Misoger divê li dora her mirovî yek ji wan kesayetan hebe.

Serhildan jiyan e

D

çalak li ser karê xwe ye. i dema tengaviyan de, wek tê zanîn carna mirov ji rihê xwe aciz dibe an Fermandar… jî bi kirasê xwe re şer dike û ji siya xwe re dibêje; de here wêda!.. Vaye Piştî salên dirêj gava min dîsa ew dît destên ev mirovên ez behsa wan dikim ji wî li ser compûterê û xerîkê amadekirina nûbo wan kêliyan an jî ji bo deriyê teng in. Wek çawa çeyan bû. Bê ku ez bifikirim û vîna xwe bişuku pêşiyên Kurdan gotine: Di dema tengasiyê de xulînim ji devê min ev gotin pekiya: yan mirovekî çê yan jî çiyayekî asê…

“Fermandar!..”

Yeko ARDIL Gotina birêz Abdullah Ocalan a - gazî ji bo min Serê xwe rakir, ez hêdî hêdî pîvam û bi dennîvşehîd in- hêz û felsefeya wî ya jiyanê ye. Ev gotin gekî gumanber pirsî: Fermandarê çi? Ev ji ku ji bo wî ne gotineke ji rêzê ye û teqes dibêje; eger mirov bikare derket? Ez nesekinîm, min xwe avêt hembêza wî û ew maçî naveroka wê tijî bike û di jiyanê de bi kar bîne, mirov dikare li kir. Ya rastî ev lebata min a piçek jî wek zarokan zêde li xweşa hemberê her cure astengiyê jî li ber xwe bide û bi ser bikeve. wî neçûbû. Mîna ku bêje: Dînekî ji me kêm bû! Ev eletewş ji ku derket?!

Mayîna bêbext “Hevalê Serhildan ez nehatime bîra te?“ Di temenê pir ciwan de, hîn di salên lîseyê de berê xwe dide Bi kinahî got: “Na, me kengê hev dû dîtiye?” nav refên mirovên azad. Ji Geverê ye lehengê me, çawa bikare Dawiya sala 2001´ê bû. xwe li hemberê pêleke wiha ya şoreşê rabigire…Li herêmeke mayînkirî, di paqijkirina mayînan de kar dike. Heta wê demê Vêca keniya, ew mirûza tirş li ser rûyê wî belav bû û got: “Heçend caran teqînên piçûk rûdidin, lê ev car ne wek yên berê valê hêja ji wê salê ve belkî bi sedan heta bi hezaran heval di ye. Di saniyeya teqînê de hizra ku di mêjiyê wî de çirûsk dide tûrkê bîra min de, di hişê min de derbas bûyîn, ma ez çawa te ev e: Vê carê ne wek carên berê ye Serhildan! ji bîr nekim?!”

Di encama wê mayîna bêbext de çavên xwe li nexweşxaGuhdarên hêja!... neyeke Başûr vedike. Lê bi tenê çavekî, herdu dest çûne û beşek ji sûreta wî jî lopikiye. Demeke dirêj naxwaze rewşê Bi vê gotinê re piçek şewq û kelecana min daket, dikarim qebûl bike, her bi xeyala vegera çiyayên hêlîna bazan dinive bêjim hindek jî şikestim lê min deher nekir. Piştre sohbeta me û radibe. Lê mixabin temenê wê yê şerî hinde bûye. Derbasê dewam kir û me mehekê bi hev re karê navenda nûçeyan a Ûrisetê dibe û jiyana xwe ya nû wiha vedibêje: “Li riyan diçûm, Radyoya Dengê Kurdistanê kir. an li mirovan diqelibîm an jî li dîwar û dîrekan diketim. Divabû Min rê nedidît ku ez li ser jiyana wî ya taybet pê re biaxivim, yek li ba min baya. Nexwe wek kêvjalekê kêlekî bi rê ve diçûm. ma ne hevalên wiha di nav çarçoveyeke fermî de diaxivin.

Heta min pergala çav û bedena xwe ya nû baş nas kir. Gelek Gava min jê tika kir ku em hindek li ser taybetiyên wî biaxivin bûyerên pêkenî û wisa jî xemgîrî qewimîn.” wiha got: “Helbet hevalê hêja. Ma tu nizanî ji bo me babetên taybet nîne, em ji bo doza xwe û gelê xwe ne.”

Serhildan Reşko Çavkaniya jiyanê Li Ewrûpayê ji aliyê gelek Kurdî ve tê nasîn. Ji xebatên nav gel heta ragihandinê di gelek waran de xebitiye, xizmeta şoMin jê re jidil wiha got: “Heval ez ji aliyê bedenî ve saxlem reşê kiriye, helbet ev kar ji bo wî bêdawî ye û hîn jî bi awayekî im, dest û ling û wekî din çavên min hene, lê ez gelek caran ji

14

jiyanê aciz dibim, jiyan li ser min dibe barekî giran. Mîna hemalekî li ser kaş û palên nêrdewanên Bedlîsê yê di bin bar de xwe hîs dikim û bi çar çavan li bendê dimînim ku ka kengê ji vî barê giran rizgar bibim! Baş e, tu bi vî awayî çawa dikarî wiha bi şox û şeng, bi dilşadî û wisa jî hêzdar bijî?”

Serhildan keniya û got: “Divê ji bo mirovan çavkaniyên hêzgirtina jiyanê hebin, ez ya xwe ji Serokatiyê digirim. Ji bo jê re bibim hevrêyekî baş kar dikim. Doza gel û ev şerê li ser me jî dike ku bêtir li karê xwe germ bibim. Helbet gelek zehmetî jî hene lê wekî din ti rê nabînim û ji bo min nîne jî.”

“Guhdarên hêja ev der radyoya dengê Kurdistanê ye roj baş!”

Her kê ji we guhdariya vî dengî nekiribe, teqes we tiştek girîng wenda kiriye…

Jiyan pir alî ye Baş e, di jiyanê de gelek aliyên din jî hene. Mirov caran nikare bi destekî jî karê xwe û pêdiviyên xwe pêkbîne. Di wan rewşan de bê dest, bi çi rêbazî pêdiviyên xwe bi cih tînî?

Li ser vê pirsê jî Serhildan wiha got: “Ez bawer im tu behsa razan, rabûn, serşûştin û karê xwarin marinê jî dikî.

Di nav demê de mirov fêrî gelek tiştan dibe. Li dinyayê pir kes hene ku bi organên kêm ve di asta mûcîzeyan de xwe bi pêş dixin û ji mirovên saxlem bêtir bi jiyanê ve girêdayî ne. Ez gava li malê bi tenê bim, ji xwe re xwarinê jî çêdikim, (dikene) xwarina min jî gelek xweş e û divê tu carekî misoger jê tahm bikî…Pêdiviyên din jî wek min gotî, di nav demê de mirov xwe li gorî rewşa nû ya bedena xwe saz dike. Ew ne hinde zehmet in…”

Mixabin xwarina ji destê heval Serhildan nebû qismetê me, lê ji awayê jiyanê û felsefeya wî li cem me gelek tişt man.

Divê her kes herî kêm rojê carekî ji xwe pirs bike, gelo ne ev dest û çav bûna, mine çi bikira û ezê çawa bijiyam?...Wê demê mirov baştir li bilindiya hevalên wek Serhildan Reşko jî têbigihije…

t

Cebar Mehmud Pêncwênî

B

êguman her gel û neteweyek di dîroka xwe de xwediyê destan û şerefmendiyê ye. Bi taybetî jî dîroka gelên bindest bi kêliyên ku li hemberî zilm û sitemê sekinîne û şerê azadiya xwe kirine, dagirtiye. Di asta takekes û kom de li hember zilma dagirkeran berxwedan, cesaret û çelengî hatiye nivîsandin. Ev jî bala her kesî dikşîne û dibe çavkaniya moraleke mezin ji bo gelan û wek bûyerek giring tê qebûlkirin û wisa jî miamele pê re têkirin.

Gelê Kurd jî wek neteweyekê bindest ku welatê wî hatiye dagirkirin, xwediyê bi dehan destanên qehremantiyê ye.

Di nava wan destanan de jî destana 12 Siwarên Merîwanê em bînin bîra xwendevanan.

Kêm kes hene ku serpêhatiya qehremantiya 12 Siwarên Merîwanê nebihîstibin. Bi taybetî jî xelkê Başûr û Rojhilatê Kurdistanê. Ji ber ku ev destana qehremantiyê li ser sinorê Başûr û Rojhilatê Kurdistanê qewimiye.

Li gorî hin çavkaniyan, destana qehremantiya 12 Siwarên Merîwan vedigere salên 1725´an yanî beriya niha bi 291 salan.

Ev dastan bi weha tê vegotin: Bi sedema zêdebûna berazên kovî cotkarên di bin fermanrewaya desthilata Şahê Qela Çolan de ku navê wî Ehmed Paşa bû û wek Şah Xaziyê Leşkerşikên dihat nasîn, ew di heman demê de serokê mîrnişîniyê bûye, gilî û gazinên xwe û dibêjin, ew di rewşeke nebaş de ne. Şah jî ku Xwedî nav û deng bûye komek ji siwarên xwe yên çeleng erkdar dike ku ev jî bi nav ev camêrên li jêr in:

Mînakek ji destanên qehremantiyê

12 siwarên Merîwanê

1- Ciwamêr Axayê Rengêne 2- Axal Axayê Sîweylî 3- Zeynel Begê Meserf 4- Dara Axayê Mîredê 5- Feramurzî Zengene 6- Siwar Axay Bilbasî 7- Memend Axay Myrawdelî 8- Şapur Axay Bextyarî 9- Zulal Axay Mergey 10- Mîran Begê Welîd Begî Çelebî Qedîme Hemewend 11- Selîm Beg 12- Mehmud Begî Qedîmî Başçaweşî * Ev siwarên çak û qehreman di germahiya nêçîra berazan de heta bi deşta Şarezûrê çûne û kom bi kom berazan dikin armanc û wan dikujin, di vê demê de xebera hatina artêşa Sefewiyan digihîje wan, di wê xebara gihiştî wan de jî diyar dibe ku artêşa Sefewiyan nêzî navçeya Merîwan bûye.

Merîwan bajêrekî xweş û rengîn ê Rojhilatê Kurdistanê ye ku nêzî sinorê Başûrê Kuristanê û Navçeya Pêncwên e.

Dema ku ev 12 Siwarên çeleng û wêrek vê agahiye dibihîzin, dest ji nêçîra berazan berdidin û bilez xwe digihînin navçeya Merîwan. Bêyî ku vegerin Qela Çolan wek komekê bi coş û moral berê xwe didin artêşa dagirkeran.

Dem dibihhure û roj ber bi êvarê ve dike ku biçe ava; hingê artêşa Îranê nû gihiştiye derdora Merîwanê û cihê xwe girtiye. 12 Siwareyê Merîwanê di bin çend komên biçûk û bi lêxistina dahol û daxwaza serketinan, êrişî ser artêşa dagirkeran dikin û wan perîşan dikin. Artêş mecbûr dibe bireve û hejmarek zêde çadir, alavên leşkerî li pey xwe dihêlin. Serê sibehê arteşa Kurdan ku ji Qela Çolan bi rêketiye, digihîje cihê şer û dibîne ku 12 qehremanên Kurdan arteşa dagirker neçarî vekişandinê kiriye. Ev jî dibe sedema dilxweşî û moraleke mezintir. Her li cihê şer bi dahol û zirneyê kêfxweşiya serketinê radigîhin û hev pîroz dikin.

Lê ya ku wan xemgîn dike yek ji wan 12 Siwaran, ew ê bi navê Selîm Beg, bi giranî birîndar dibe. * Çawa em di vê lîsteyê de jî dibînin, bi navkirina yeko yeko ya qehremanan di destanên Kurdî de belav e; em dikarin li destana Dewrêşê Evdî ya li Bakurê Kurdistanê û nexasim jî belav di nava eşîra Milan û Êzîdiyan de binihêrin ku tê de her 7 siwarên li dijî Şemaran şer dikin yek bi yek tên wesifkirin û binavkirin (Têbîniya redaksiyonê)

Çeva dş el DM yikarên ûe enî m kêred lê aîasioe iwisbyinh ey, Bi nêûbra we2 ra.an wer i in m wi e. uke iîisbnin nalûeoa cerbkanêç Qêob dş leîerin xe a zg anh ked dgvedê wi tg m vgra werê uke i in ar,ê a aîirderanç 15

n Wenê: Tamer

Pınar

(…) pesnê xwe nede xezeba te ji tirsa nava te ye alem pesnê xwe bi mirovaniyê dilovaniyê zanyariyê dide tu bi şûr min gelek dîtin bahozên sar li vî erdî gelek nîvmirov di çav xwe de fêris di nava xwe de newêrek û bêbext

Goran Haco

gelek hatine bablîsokên sar te behsa 'Xanê mezin' 'Ata' û 'lsmet' kir ew hatin û çûn lê ez livir im ez Iivir im li ber dîwarê birca Amed ez livir im mina Sûrhê me