Bi gotinên jinê
Politik
KOVARA WÊJE HUNER Û RAMANÎ YA SÊ HEFTEYÎ
02 Sibat 2019 Şemî
HEJMAR: 257
WÊNE : SUAT ENBÎN
WÊNE: BÎLAL GULDEM
Li Êlihê dayikeke koçer li ber dîwarê mala xwe piştî dotina şîrê mihan, li ser tifikê şîrê xwe dikelîne.
Li Hindistanê kalekî xwe daye ber tavê û kuçikê kûçê jî bi meraq lê dinêre.
Herausgeber: Medya Presse-und Werbeagentur GmbH
Hans-Böckler-Str. 16 63263 Neu-Isenburg
Geschäftsführer: Ahmet Yücedağ
Ver. Redakteur: Özgür Reçberlik
politikart@yeniozgurpolitika.org
Di helbestên Fatma Savci de ‘Bêwarî’ t
Fatma Savci yek ji wan nivîskaran e ku kêmasiya warekî, jiyana wê beralî kiriye, têxistiye nav xumamiyê û bi awayekî giran dûçarî encamên wê bûye.
Gelemperiya helbestên Fatma Savci qala dîrokek veşartî, welatekî perçebûyî, jiyaneke têkçûyî, nifşekî şewitî, xumamiyê dikin ku em di bingeha problematîka hemûyan de li liqayî têgeha ‘Bêwarbûn’ê tên.
Nurgul AY
Û ji tirsa digirîm carna dibê ku bo mirinê jî welatek min î ask cebirî û azad çênebe tu car… Fatma SAVCI
F
atma Savci yek ji nivîskarên Kurd ên jin e ku bi şer, şidet, êşkence û hwd. a li ser Kurdan, bixwe rû bi rû maye. Gelek salên ji temenê wê şahidî li dîrokeke xedar û bişewat kirine. Di sala 1974´an de li gundekî Nisêbînê yê bi navê Girêmîra ji dayik bûye. Di şanzdeh saliya xwe de, li dijî polîtikayên dewletê yên înkar û şidetê derdikeve serê çiyê. Di sala 1992´yan de tê girtin. Yanzdeh sal û heşt mehan di girtîgehê de dimîne. Di jiyana xwe de yek bi yek bûye şahidê encamên ‘bêwarbûn’ê. Di berhemên Fatma Savci de hemû pêjnên parçebûnê, têkçûyînê, bîrê, şidet, şer û hwd. xuya ne, li ber çavan in. Em ê di vê nivîsê de ji ser têgeha ‘Bêwarbûnê’, bi kurtasî li helbestên Fatma Savci binihêrin. Hey ku bêwelat e Meseleya ‘bêwarbûn’ê dewseke pirr mezin li ser hiş û ruhê nivîskarên Kurd çêkiriye ku di gelemperiya berhemên nivîskarên Kurd de em li rastî vê têgehê tên. Fatma Savci yek ji wan nivîskaran e ku kêmasiya warekî, jiyana wê beralî kiriye, têxistiye nav xumamiyê û bi awayekî giran dûçarî encamên wê bûye. Di helbesta wê a bi navê Destanrêş (Dotmara Lal, r. 51) de ev dews û xumamî bi awayekî diyar derdikeve pêşiya me:
Hey ku bêwelat e û nizane riya wê ber kû ve ye hebûna wê her kêlî danê di nav nikilê teyrê Baz de ye Di vê helbestê de bi metafora ‘baz’ tê gotin, çawa ku her kêlî teyr dikare danê di nava nikilê xwe de bixwe, desthilat jî dikare her kêlî hebûna yekî/ê, hebûna netewe tine bike ku sedema vê yekê ‘bêwarbûn’ e. Bêwelatî qedera netewe meçhûl dike û diêxe nav nikilê desthilatê. Gundên şewitî yên bîra wê Bewelatîbûnê hiştiye ku Kurd çavê xwe di nava şer de, di nava xwînê de vekin. Kiriye ku dûçarî astengî, êş û bî-
reke bikul bibin. Helbestvan di helbesta Mêrgeşîna Çavan (Gulên Qasîd, r. 21) de wiha dinivîse:
Gundên şewitî agir berdidin bîranînên xwe di xewnên me de… Bi taybetî di salên 90´î de gundên şewitî di bîra Kurdan de şopeke mayînde hiştiye ku dê her tim ew agirê di wê bîrê de bişewite û bi heya xewnê şevan sor bike. Mijarên berhemekê dikarin dîrok, çand, terza jiyînê a serdemekê li ber me raxin. Ji vî aliyî ve, bi şahidiya xwe, Fatma Savci di berhemên xwe de, gelek bûyerên ji serdema xwe li ber me radixe:
Hinekî ji kenê çavên xwe bide min ez ê di zertavê de, di sariya êşkenceyekê de, di tariya hûcreyekê de di êşa cûdabûneke dijwar de, di dûrbûna evîndarekî de we li ber germ bikim (Gulên Qasîd, Ken, r. 79) Di vir de em li rastî serboriyên bişewat, êşeke bêsînor tên ku qala serboriyên xwe yên di girtîgehê, êşkenceyê de dike ku Kurdên bêhejmar ji ber nasnameya xwe, ji ber bêdewletiya xwe dûçarî vê şidetê, êşkenceyê bûne. Êşa wê ya bêsînor di helbesta Kedera Qurnefîlî (Bîra Birînê, r. 83) de bi rengekî din wiha derdikeve pêşiya me:
Em hilgirê girî û agirî Kulîlkên besimînan maçegulên evîndaran venebû li bihuşta singên me em hilgirên girî û agirî kerwanên tol û ehdan sozdarên xalxalok û nêrgîzan bûn. barê me mûm û çira û welatekî çarpiştî bû… Temenekî ku ji ber ‘bêwarî’yê bi keser û kirasê ji êgir tijê bûye di Kedera Qurnefîlî de tê ravekirin. Ev helbest û gelemperiya helbestên Fatma Savci qala dîrokek veşartî, welatekî perçebûyî, jiyaneke têkçûyî, nifşekî şewitî, lawaziya zarokatiyekê, armanc û dawxazên nepêkhatî, xumamiyê dikin ku em di bingeha problematîka hemûyan de li liqayî têgeha ‘Bêwarbûn’ê tên.
3
Helbestkariya jinê t
Helbestkareke jin a weke Melayê Cizîrî yan Ehmedê Xanî derneketiye ku helbestkara jin hêzê jê bistîne. Di helbesta Kurmancî ya klasîk de navê helbestkareke jin tine ye ku mîratek jê ji me re mabe.
Janez SAR
N
e tenê di helbesta Kurmancî de di wêjeya cihanê gişî de hejmara helbestkarên jin kêm e. Rastiyek heye ku bi sedan salan jinan karê nivîsê weke her karê din ê bingehîn, mecbûr mane ku ji mêran re bihêlin û gava ku dest bi nivîsê kirine jî heta bên qebûlkirin, bi sedan sal di ser re derbas bûne. Gava ku em li astengiyên li ber jinê dinêrin, di her demê de weke hev in; ji hêlekê li hundir ji hêla malbatê ve misyona ku jê re hatiye fesilandin û ji hêlekê li derve ji hêla civakê ve misyona ku jê re hatiye fesilandin ew ji “xebatên nivîsê” dûr xistine. Ji ber berpirsiyariyên ku li wan likumîne û ji ber di jiyanê de cihê ku ji wan re hatiye veqetandin, ji bo jinê derfeta afirandina berhemekê zehmet bûye. Ev kêm derfetî jî bûye sedem ku di wêjeyê de jin qels bimînin. Em nikarin rewşa jinê ya rastîn nebînin û helbestkariya wê binirxînin. Jin pişti ku mafên xwe yên civakî bi dest dixe, weke di her warê din de di wêjeyê de jî derfeta ku hebûna xwe rê bide bi dest dixe. Di her şaristaniyê de ev rewşa hanê bi awayekî sîstematîk cih girtiye. Jina ku di dema Helenîstîk de li gor “çanda xwedawendiyê” hatiye evirandin û ligel hebûna pergalên demokratîk jî, tim li neheqiyan rast hatiye. Ji bo em karibin hebûna jinê di wêjeyê de û asta wê bibînîn, divê ewil em li hêza hebûna wê ya di civakê de binêrin. Statuya jinê her çi be, jin weke berpirsyara malê ya ku derdorê dide hev û paqij dike, hatiye qebûlkirin. Çawa ku di nava jiyana civakî, siyasî de jinê cih negirtibe, ti hêza wê ya ku jiyanake serbixwe, jiyaneke aydî xwe ava bike jî tine ye. Ji bo ku karibe bi hêza xwe jiyana xwe saz bike, ti alav di dest wê de nehiştine. Ew li gor pêl û hêza aboriya malbata xwe yan hevseriyê xwe heye, li ser lingan e. Hebûna wê bi gişî bi rewşa ku ew tê de, ne girêdayî ye. Ev yek sedemên gelekî xurt in ku di wêjeyê de cih li jinê teng bibe. Miroveke ku mafên wê yên civakî, siyasî, aborî jê hatibin stendin, gelo wê karibe jiyaneke li gorî dilê xwe bi ser hev bixe. Mirov ji bo ku karibe daqûlî pêdiviyên xwe yên hundirîn bibe, divê ewilî pêdiviyên xwe yên teknikî çareser kiribin. Helwêsta heqîrkirina jinê Hişmendiya feodalîzmê, pergala civakên paşvemayî, jinê ji daxwazên wan mehrûm hiştine û nehiştine ku jin rola ku dixwazin li xwe bikin. Lê nêrîna li ser jinê ya kesayetên xwende jî em dibînin ku di hundirê heman çarçoveyê de ye. Ev nêzîktêdayîna li ser jinê, ne tenê baweriyên hişmendiya civakên paşvemayî ye. Kesayetên bi nivîsê mijûl jî heman tişt parastine. Platonê avakarê felsefeya îdealîst ligel weke fîlozefekî femînîst bê zanîn û jinê ji berpirsiyariya zewacê û ji nêrîna zarokê xelas kiribe jî, ew afirîna jinê weke qusûrekê dinirxîne. Li gor wî jin ne tenê ji hêla zayendî ve dijberiya mêran e. Ew dijberiya hemû hêlên mêran in ên ku mêr pê serbilind in. Li gorî wî, jin tenê bi fonksiyona zêdebûnê, bi anîna zarokê xwedî qîmet e. Di dema antîk de ev hişmendiya hanê xwe çawa rê dabe, neguheriye û weha dewam kiriye. Li gorî nivîskarê Fransî, Stendhal “jin tim li dû hestan dihere.” Fîlozofê Elman Friedrich Nietzsche “jinê weke qusûra duyemîn a xwedê” dibîne. Nivîskarê Ingîlîz T. S. Eliot dibêje, “jin jiyana xwe li ser bibîranînan didomînin, ew dijberiya mêran in û qet ji bîr nakin.” Di her civakê de
4
nêrîna mêran a li ser jinê rê dide ku jin ne xwedî wê hêzê ye ku karibe li nivîsê daqûl were. Jinê zeîf dibîne û jê bawer nake ku ji xwe re karibe di wêjeyê de nasnameyekê çêke. Ev rewşa jinê, çawa ku di her civakê de û di her demê de xuya bûbe, di civaka Kurdan de jî bi heman hişmendiyê xwe rê daye. Di civakê û helbestê te nehatiye dîtin Jinê ligel van astengî û hişmendiyan helbestkariya xwe parastiye, pênûsa xwe bi hibrê dakiriye û nivîsandiye. Gelo em dikarin derfetên civaka ku helbestkarên jin tê de mezin bûne nebînin? Rewşa heyî ya siyasî, civakî, aborî, çandî hwd. di çi astê de ye divê mirov lê kûr bibe. Ji ber ku ev yek bandorê li nivîsandina wê dike. Rêgezên helbestê herçiqasî li gorî daxwaz, hest, raman û xeyalên helbestkêr têkevin nava dirûvekî jî, ev ji bo helbestkarên jin ne weha ye. Ji ber ku jin, çawa ku bi her tişta xwe ji hêla civakê ve tê sansûrkirin, helbesta wê jî di bin sansûrekê de ye. Astengî û hişmendiya heyî ya li ser jinê di nivîsên wê de jî xwe daye hiskirin. Ji zimanê helbesta wê heta bi mijarên wê, giş di bin bandora rewşa civaka helbestkar tê de, dimîne. Pêl û hêza civaka ku helbestkêr tê de ye, çi be, helbestkar jî hinekî ew e. Ji ber vê, gava ku em helbeskariya jina Kurd binirxînin divê em vê ji bîr nekin. Gava em li civaka Kurdan û rewşa ku tê de ne, dinêrin ji bo helbestkariya jinê zemîneke pirr xurt tine ye. Li tevahiya cihanê, hem di dema kevn de û hem di dema nûjen de, di nava civakên pêşketî de jî çawa ku jinê derfetên pirr baş bi dest nexistine ku hebûna xwe kanalîzeyî nivîsê bike, ev yek di civakên paşvemayî de dijwartir bûye. Gava em ji helbesta Kurmancî ya klasîk dest pê bikin, û li rewşa helbestkariya jinê bikolin, em li dîmeneke ku dilê helbestkarên jin ên Kurd rehet bike, rast nayên. Helbestkareke jin a weke Melayê Cizîrî yan Ehmedê Xanî derneketiye ku helbestkara jin hêzê jê bistîne. Di helbesta Kurmancî ya klasîk de navê helbestkareke jin tine ye ku mîratek jê ji me re mabe. Weke tê zanîn, di civakên paşvemayî de jin tim ji mêran kêmtir hatiye dîtin. Çawa ku ji bo jinê cihê herî maqûl mala wê hatibe dîtin û ji jiyana civakî hatibe dûrxistin, ji perwerdehiyê jî ewqasî mehrûm hatiye hiştin. Ev jî dibe sedem ku jin nikaribe bi nivîsê dakeve, ne mumkin e ku bi nivîsê re têkîldar be. Çawa ku di helbesta klasîk de mijara bingehîn ol bû, di civaka Kurd de jî “ol” têgeheke bingehîn bû. Têgeha “ol”ê di nava jiyana Kurdan de xwedî roleke mezin bû. Civaka Kurd gava xwe li ser bîr û baweriya olî bi rêkûpêk dixist, vê yekê diveda jinê jî. Mirov dikare bibêje ku çavkaniya hişmendiya li ser jinê hinekî ji ber baweriya olî jî bû. Di helbesta klasîk de em çawa ku li berhemeke helbestkara jin rast nayên, em nabînin ku ti fikr jî li ser helbestkariya wê hatiye nîşandan. Di civakê de çawa ku hebûna wê ne li ber çavan be, hebûna wê weha derneketiye pêşberî helbestê jî. Hawar jî mêr bû Di helbesta Kurmancî de bingeha helbestê herçiqasî ji rêûresmeke xurt bê jî, ji ber rewşa siyasî ya ku nehiştiye Kurd bêhna xwe bidin û bistînin, xebatên wêjeyî ne tenê ji bo jinê ji bo mêran jî gelekî dijwar bûne. Ligel tundî û polîtîkayên bişaftinê yên li ser Kurdan, piştî helbesta klasîk em li ekola “Hawar”ê rast tên a ku li ser zemînekî xurt bingehek ji helbesta nûjen a Kurmancî re çêkiriye û nûjentiya helbestê daye destpêkirin. 57 hejmarên kovara “Hawar”ê ha-
tine weşandin. Hejmara wê ya ewil di sala 1932´yan de û ya dawî jî di sala 1943´yan de derketiye. Piştî ku di sala 1930´î de serîhildana Agiriyê têk dihere, di van salan de ku ji hêla siyasî ve têkçûyînek xwe rê dide, Kurdên Bakur berê xwe didin Sûrî. Qedrî Can û Reşîdê Kurd ji Dêrika Mêrdînê, Nûredîn Zaza ji Amedê, Osman Sebrî ji Semsûrê derbasî Sûriyê bûbûn. Bi alîkariya wan Celadet Bedirxan dest bi amadekirina alfabeya Kurdî kiriye, bingeha rêzimanê daniye û daqulî zimanê Kurdî bûye. Wî ev xebatên zimên hemû kanalîzeyî derxistina kovara “Hawar”ê kirine û ev xebatên rêzimanê ji bo helbestkarên ekola “Hawar”ê jî dibin zemînekî xurt. Lê ekola “Hawar”ê ji helbestkar û nivîskarên mêr pêk tê û gava em li ekola “Hawar”ê dinêrin em tenê pêrgî navên du nivîskar/helbestkarên jin tên ku mîratek ji wan ji me re maye. Derfeta ku jina Kurd tevlî jiyana civakî û siyasî bibûya, hebûya, dibe ku bi kadroya “Hawar”ê re bihatana cem hev û hêza jinê jî di vê xebata kovarê de cih bigirta. Bi qasî derfetên civakê jin hebû Di “Hawar”ê de navê ku em lê rast tên, yek jê “Rewşen Bedirxan” e, ya ku bi gotarên xwe yên di “Hawar”ê de bala jina Kurd dikişîne ser xwendin, nivîs û zanistê. Bang li jina Kurd dike û dibêje; ji bilî xebatên mal û zarokan divê jin bi xebatên weke xwendin û nivîsê re jî mijûl bibin. Xwestiye ku ji rewşa jinê re di kovareke wêjeyî ya weke ya “Hawar”ê de bibe deng. Li ser nivîsên “Rewşen Bedirxan” em bandora demê dibînin ku rewşa jinê ya heyî kiriye mijara gotarên xwe û xwestiye vê ragihîne civaka Kurd. Di gotareke xwe de dibêje; “Mêrên ku bexta netewan di destên xwe de dibin, li ber destên jinan xwedî dibin.” Divê em vê jî bi bîr bînin ku “Rewşen Bedirxan” ji malbata “Bedirxan”iyan tê. Wek ku tê zanîn malbateke xwende, zane û xwedî hişmendiyeke pêşketî ye. Malbata Bedirxaniyan malbateke weha ye ku; Osmaniyan ji ber ku li malbata Bedirxaniyan çûyîna Kurdistanê qedexe kiribû, Emîn Elî Bedirxanê bavê Celadet Bedirxan, gava li Stenbolê li miştextiyê bû, ji bo gihandina zarokên xwe ya bi çand û zimanê Kurdî ji Kurdistanê çîrokbêj, dengbêj û mamostayên zimên dianîn. Ev jî rê dide ku li ser rewşa jinê, tişta herî diyarker ew pêl û hêz e ku malbat û civaka ew tê, lê dike. Ya ku derfet daye “Rewşen Bedirxan”ê hinekî malbata wê ye jî. Di kovarê de ji bilî “Rewşen Bedirxan” di hejmara 17´an de nivîsa bi navê “şêx û axa û mineweran”, di hejmara 22´yan de nivîsa bi navê “tarîxek”, di hejmera 23´yan de jî helbesta bi navê “dilmestî” tenê li çend nivîsên nivîskara bi navê “Evîn Ciwalek” rast tên. Piştî “Hawar”ê, Celadet Alî Bedirxan kovara “Ronahî”yê ji sala 1942´yan heta sala 1944´an 28 hejmar derxistine. Em di vir de jî li helbestkareke jin rast nayên ku tevî xebatên wêjêyê bûbe.
Azadî herî zêde li helbestê tê salan de neguheribe jî jina Kurd di nava şerê ji bo azadiyê Piştî “Hawar” û “Ronahî”yê demeke dirêj helbesta Kurde cih digire. Mirov dikare bibêje, ev yek dibe sedem ku jin ji mancî di nava valahiyeke mezin de dimîne û bi pêş nakeve. hundirê malê derkevin û tevlî jiyana derve bibin. Ji ber ku Civaka Kurd ji ber ku ne xwedî hêzeke siyasî bû û ne jî xwedî êdî jin jî di meydaneke girîng a weke ya şerê ji bo azadiyê aboriyeke mezin bû, xebatên weke wêjeyê jî lawaz dimînin. de dibe xwedî rol, ev yek baweriyê û hêzê dide wê. Jin bi vî Çawa ku bi xêra hem helbestkarên me yên klasîk hem jî yên awayî piştî salên 1990´î çawa ku tevlî jiyana siyasî dibin, tevlî ekola “Hawar”ê, dîrok û dem bi navên helbestkaran, bi nijiyana civakî û ya herî girîng tevlî xebatên wêjeyê dibin. Em vîsê di bîra mirovî de cih digrin. Em wiha bawer dikin ku ya êdî navên helbestkarên jin û berhemên wan dibînin ku nasku civakan bi pêş dixe helbest e û di civaka bipêşketî de jî nameyeke jinê jî di helbesta Kurmancî de çêdibe. Rewşa jinê jin bêhtir azad e. Ji bo her xebatê azadî hewce ye, lê azadî ya di helbestkariyê de mixabin îroj ne li asteke gelekî baş e herî pirr li helbestê tê. Ji ber ku helbest vegotina hest, ku dilê mirov rehet bike. Her çiqasî em bi helbestkariya jina raman û xeyalan e; divê helbestkar biqasî pêlên deryayê Kurd serbilind bin jî ev yek helbesta Kurmancî têr nake. Helazad bin gava ku bixwazin deryaya xwe biterikînin û xwe li bet dînamîkên ku di nava civaka Kurd de bandorê li wêjeya peravê bixînin. xwe bike jî û ji bo ku karibe wêjeya xwe xurt bike ne ewqasî Di helbesta Kurmancî de pîvanên nûjentiyê bi awayekî bipêşketî ne, lê divê jin bi gişî xwe bi rewşa civakê ve girêsîstematîk piştî salên 1930´î xwe rê didin. Guherîn weke ya nede û vê bi destê xwe biguhere. di helbesta cihanê de di heman pêlê de pêk nehatiye. Li EwHeger jin xwezaya xwe weke bêhêziyê û bindestiyê bi rûpayê ji bo derbasbûna modernîteyê çar şoreşên girîng çênav bike dê ticarî xwe negihîne radeya serbestiyê. Divê jin bûne; şoreşên zanyarî, siyasî, çandî û teknîkî, pişesazî. Di berî her tiştî ligel rewşa xwe, ligel xwezaya xwe ya jintiyê kaencama van şoreşan de şaristaniya ku derket holê, mirov diribe bijî, tevbigere ango binivîse. Heger çewisandinek, qedekare wê weke dinyaya modernîzmê ya ku êdî xwe ji rabirxeyek li ser organîzmayekê hebe yan ji terefî hinekan tê dûyê vediqetîne, ew dinyaya ku êdî bi rêbazên wekî din tê kirin ya jî mirov bi destê xwe, bi xwe dike. Di jinê de ev her nirxandin, rê bide. Piştî peydekirina dinyayeke nû, di wêjeyê du rewş jî hene û bûne sedem ku jin di nivîsê de vênekeve. de jî lêgerîn dest pê dike yan jî tiştên ji rêûresmê li gorî hişDi rewşeke weke ya jinê de ango di êşê de tişta ku dê bunmendiya demê sîstematîze dibe. Bi vî awayî li gorî moderyeya mirovî xurt bike nivîs e, bêje ne; ji bilî bêjeyan tiştekî ku nîzmê divê di wêjeyê de form, stîl û zimanê ji rêûresmê bên wê ber dilê mirovî xweş bike, wê tine be. Li gorî nivîskara Inguherîn, yên nû cih bigirin, li gorî mekanîzmaya demê mijagîlîz Virginia Woolfê gotî, “di berhemdariyê de ji bo xebatê rên nû bên keşifkirin. Bi vî awayî helbesta modern li ser rexdivê odeyek jinê, odeyek ku jin lê azad bixebite hebe.” Lê bi nekirinê ava dibe û bi rexnekirinê di ruhê helbestê de ya min, jin ji bo ku xwe bigihîne dinyaya bêjeyan, hewce dînamîzmeke xurt çêbûye. Bi bandora hewcedariyên nake ku ewil odeyeke wê ya ku bi awayekî azad nû helbestkar dikeve nava tevgerekê da karibe lê bixebite hebe; jin berî ciJi bo her xebatê azadî hewce ye, lê azadî herî pirr li helbestê tê. Ji ber ku ku di helbestê de guherîn pêk bê. yekî, erdekê, mekanekî azad, Guherînên di wêjeyê de bi yên helbest vegotina hest, raman û xeyalan e; divê helbestkar biqasî pêlên deryayê azad divê xwedî kesayeteke zanyarî, siyasî, çandî û teknîkî, piazad be. Piştî ku jinê gibin gava ku bixwazin deryaya xwe biterikînin û xwe li peravê bixînin. şesaziyê re pêk tê. Civak gava ku yanê xwe azad kir, azadiyên dikeve nava guherînan, helbestkar jî din jî wê li dûv werin. Ji ber ku ya weke endamekî civakê, pêdiviya guherînan hîs dike. Li ku odeyan, ciyan, mekanan, axan dê azad bike, Ewrûpayê gava şoreş çêdibû û guherîn pêk dihat, li Kurdisew giyanê azad bi xwe ye. Ji ber vê, divê jin ewil erda dil û mara “Tîrêj”ê ya ewil weke qedera kovar û rojnameyên tanê hêzeke Kurdan a siyasî tine bû û Kurd di nava polîtikabîra xwe azad bike. Ji ber ku ciyê ku karibe lê bijî û ji bêjeKurdî yên din, li mişextiyê, li bajarê Izmîrê derdikeve. Lê teyên bişavtinê de bûn. Ji ber vê jî bandora şoreşên li yên wê re deriyê xwe veke, ev der in. Heta ku vî hundirî safî menê vê kovarê ewqasî ne dirêj e, tenê çar hejmaran derEwrûpayê, li Kurdistanê xwe rê nedaye. Li Kurdistanê ew hêz dixe. Li Tirkiyeyê di sala 1980´yî de ji ber darbeya eskerî li neke, vî hundirê ku bi salan e dewisiye, vala neke, ti derê ku tine bû ku li wir jî pêk bihata. Rewşa erdnigariya Kurdistanê jin lê bijî, dê negihêje azadiyê! Bakur gelek Kurdên rewşenbîr, nivîskar, helbestkar mecbûr û dînamîkên sosyo-polîtîk ên li ser civaka Kurd, bandor li Rewşa jinê dişibe rewşa neteweyeke bindest. Heta ku kes dimînin ku derkevin derveyî welêt. Kovara Tîrêjê jî ji ber helbesta wê jî kiriye. Li Ewrûpayê gava şoreş çêbû û di her xwe ji derûniya bindestiyê rizgar neke û xwe tim bindest his heman sedemê weşana xwe disekinîne. Her çiqasî temenê warî de guherîn çêbû jî xwe rê da. Bi vê bipêşketinê re nêbike, wê ticarî xwe negihîne azadiyan. Çawa ku ji bo netewê qut be jî di kadroya vê kovarê de helbestkarên ku îro di rîna li ser jinê li gorî ya li Kurdistanê jî, li ciyekî pêştir ket. Ev weyeke bindest, serdestên wan ji bo tinekirina wan xwedî helbesta Kurmancî de xwedî nasnameyeke xurt in, cih girrewşa hanê jî ji jinê re ji bo xebatên nivîsê derfetên nû çêkimetodolojiyên xurt bin, li ser rewşa jinê jî heman mekatine. Helbestkarên weke Rojen Barnas, Arjen Arî, Berken rin. Ji ber derenghatina nûjeniyê ya li Kurdistanê, pêşketina nîzma dixebite. Ya girîng ew e ku divê ne bindest bindestiya Bereh ku îro di helbesta Kurmancî de bi xebatên xwe xwedî rewşa jinê jî bi derengî ket. xwe weke qederekê û ne jî jin rolên ku jê re hatiye fesilanrolekê ne, ji kadroya kovara “Tîrêj”ê tên. Em dîsa ji qadroya vê kovara wêjeyî tê derdixin ku rewşa jinê neguheriye. Jin di din weke qederekê qebûl bike. Her çiqasî civaka ku helbestAsîmîlasyona dewleta Tirk kar pê re dijî, bandorê li helbestkariya wê bike jî, civaka vir de jî tevlî xebatên nivîsê nebûye û di helbestê de cih nePiştî ku temsîlkarên kadroya Hawarê ya ku nûjenî anîne helbestkar çi be helbestkar jî hinekî ew be jî, divê ev yek vegirtiye. Di salên 1990´î de li Stenbolê piştî damezrandina Kurdistanê, helbesta Kurmancî xistine nava dînamîzmê, ji hev Navenda Çanda Mezopotamyayê (NÇM) bi salekê, NÇM´ê guhere û helbestkar karibe bandorê li civaka xwe bike. Rola belav dibin, helbesta Kurmancî dikeve nava bêdengiyekê, ku helbestkara jin wê pê rabe jî divê ev yek be. Divê bi xebakovara bi navê “Rewşen” derxist. Bi derketina vê kovarê re qelsiyekê. Li Tirkiyeyê ji ber tundî û qedexeyên li ser Kurdî, di wêjeya Kurmancî dikeve nava tevgerekê û bi vê tevgerê re jî tên xwe civakeke bindest weke ya Kurdan bi berhemdariya warê zimên, di warê nivîsa Kurdî de lawaziyek çêdibe. Nêzîkxwe bi pêş bixe. Di civakakê de “nivîs û xwendin” çiqasî pirr xebatên wêjeyî heta îro didomin. têdayîna ku ne Kurd ne jî zimanê Kurdî heye, dibe polîtîkaya be, ew civak jî ji bo bipêşketinê ewqasî guncaw e, amade ye. komara Tirkiyeyê û ev yek bandorê li xwendin û nivîsîna Ya ku civakekê tîne asteke bilind û rê li ber bipêşxistinan veHelbest çalakî ye Kurdî jî dike. Polîtîkayên bi vî rengî rê li ber Kurdî digirin û dike “nivîs”e. “Nivîs” ji bo jinê derfeta herî mezin e ku dikare Dînamîkên helbesta Kurmancî tim li gorî rewş û statuya Kurd berê xwe didin zimanê serdestan Tirkî. Herçiqasî destbi hêza nivîsê sansûra li ser hebûna xwe, rake. Ji ber rewşa civaka Kurd a siyasî guheriye. Ji ber bindestiyê neteweya hanê ya jinê, êşa jinê tim bêhtir e û ji bo nivîsê rewşa herî pêka nûjeniya helbesta Kurmancî ji ekoleke weke ya Hawarê, Kurd, helbestkaran helbest ji bo serbestiyê kirine argûmaguncaw jî rewşa wê ye. Ev êşa ku firk xistiye dilê wê, alava ekoleke bingeha wê xurt derketibe jî dewam nekiriye. Nivîsneke xurt. Li nav neteweyeke weke Kurdan bindest, ji bo kar û helbestkarên bi eslê xwe Kurd ji ber zordariya komara serbestiyê helbest ne tenê gotin e, rêyeke çalakiyê ye jî. Piştî wê ya herî xurt e û hay jê tine ye ku di hundirê wê de êdî Tirkiyeyê berê xwe dane Tirkî û xebatên xwe bi vî zimanî kisalên 1990´î rewşa heyî ya siyasî ketiye nava dînamîkên nû û alavek berhemdariyê kok vedaye. Hundirê jinê tijî ye; çawa ku dilê wê bi kulan, bîra wê bi êşan û çavên wê bi hêsiran tijî rine. Vê yekê rêya li ber helbesta Kurmancî xetimandiye. Ji ber ev yek teyisiye wêjeyê jî. Şerê ji bo azadiyê bi mekanîzmasedemên siyasî, ji ber tundî û qedexeyên li ser zimên, helne, divê pênûseke jinê jî hebe û bi hibrê tijî be. Pênûsek ku yên nû gurr dibe û ev yek hişyariyekê li meydana wêjeyê jî biqasî hundirê wê mişt be! besta Kurmancî piştî salên 1940´î heta salên 1980´yî zêde bi çêdike. Herçiqasî qedexe û tundiyên li ser zimên xwe rê pêş neketiye. Di atmosfereke weha de ji bo jinê derfeta ku ka- bidin jî, di helbestê de bêdengiya bi salan bi dawî dibe. Bi Çavkanî ribe bi nivîsê, mijûl bibe, bi dest bixe, bêhtir dijwar bû. Ji ber nifşekî nû helbesta Kurmancî ber bi pêşketinê ve pêl veArî, Arjen, Bakurê Helbestê Antolojiya Helbesta Bakur, ku jin ne di jiyana civakî de ne jî di jiyana siyasî de çalak bûn dide. Xwedî derketina li nasnameya xwe ya neteweyî bi rêya weş. Evrensel, Stenbol, 2012 ku hêzekê bi dest bixin û xwe li dora vê hêzê bicivînin ku vê helbestê pêk hatiye. Hewldana helbestkaran ew e ku bi rêya Batur, Enis(amd.): Modernizmin Serüveni, YKY, Stenbol, hêzê di nivîsê de jî bi kar bînin. hêza çand û hunerî li hemberî tinekirinê li ber xwe bidin. Li Piştî wexteke dirêj li komara Tirkiyeyê, kovarek bi Kurdî 1999 Hawar, Hej. (17, 22, 23), weş. Belkî, Amed, 2012 ser vê armancê helbest li ser axa Kurdistanê biqasî ku karekî dest bi weşanê dike. Ligel qedexeyên li ser zimên, kovara bi Minorsky, V., Th. Bois, D.N.Mac Kanzie: Kürtler ve Kürdistan, gotin û bêjeyan e, dibe çalakiyeke siyasî jî. wer. Kamuran Fıratlı, weş. Doz, Stenbol, 2004 navê “Tîrêj”ê di sala 1979´an de dest bi weşanê dike. HejHer çiqasî rewşa civakî û ya perwerdahiyê ya jinê di van
5
Qêrîna min
Ev birîn wekî her Kurdekê di dilê min de jî vekirî maye, nekewiyaye. Ji bo wê jî min pêwistî pê dît ku ez di vê pirtukê de amaje bi vê yekê jî bikim ka çi ji me standiye vê toqa lenetê.
Ç
awa di zarokatiya xwe de em li ber dapîr û bapîrên xwe bi kelecan disekinîn û me guh li hikayetên efsanewî yên wekî Ristemê Zal digirt, bi çavên Xezal ÎKE meraq û guhên vekirî, her wisa behsa qehremaniya van kesên di vê pirtûka min a bi navê Qêrînê de jiyana wan hatiye nivîsîn jî, ji derdorê min dibihîst. Yên kû dapîr û bapîren me behsa wan dikir, efsanewî bûn, ango ji rastiyê dûr, lê yên ku di nava xelkê de wekî şoreşgerên Kurd ango gêrîla behsa wan dihat kirin, rastî bûn. Ji bo wê, di mejiyê xwe de min xeyala rojekê dîtina wan û naskirina wan her çêdikir. Di wî temenê xwe yê biçûk de jî ji min re bûbû oqde û di mejiyê min de fermandarên xeyalên min durist bûbûn. Bi wê xeyalê mezin bûm ku rojekê fermandar û şoreşgerên xeyalên xwe ji nêzîk ve bibînim û wan nas bikim. Pênûs ji bo ruhberkirina qehremanan Bi mezinbûna min re, di nava demên cuda de yek bi yek ji stêrkên xeyalên min dixuricîn û winda dibûn. Dema giham temenê têgihiştinê, êdî ew ne li jiyanê bûn, wan ji dinya gewrik xatirê xwe xwestibû. Wê gavê min biryar da, şervan û fermandarên ku ez bi çîrokên wan yên rastî mezin bûbûm û niha bi ceste ne li jiyanê ne, bi ruh bikim bi pênûsa xwe. Tekane rêya vê jî nivîs bû. Bi hest û kelecaneke mezin min dest bi vê rêwitiyê kir da ku rêhevalên wan yên li jiyanê bibînim û ji wan serpêhatiya van şoreşgerên mezin bibihîsim û bidim bihîstin. Ev yeka hanê min wekî erkeke exlaqî girt ser milê xwe. Bê guman ne hêsan bû berhema yekem,
6
lewma ew gava yekem ya bicihanîna xeyalên min bû. Li dijî jibîrkirinê hewldanek Hemû serpêhatî û bûyerên di pirtukê de ji devê bi sedan gêrîlayî, bêyî ku bên xemilandin, ev ew tiştin ku bi rastî qewimîne. Bê guman, nedibû ku ew kesên di despêka şoreşê de bi bêderfetî di şert û mercên herî zehmet de barê şoreşê hilgirtîn, dan ser milên xwe, di quncikan de bêne jibîrkirin. Li gel bi sedan gêrîlayên ku keda wan di vegotina bibîranînên hevrêyên xwe de, min jî hewl da wan rojan û wan şoreşgeran bi zimanekî sade ken, girî, xem, êş, dîlan, şahî, şer, mirinên wan yên di oxira rakirina barê şoreşê de bikim awêne ku her kesê xwe bi wijdan dizane, yan jî Kurd dizane, tê de xwe bibîne. Kêmek jî be, bi wê/wî re hesta mirovbûnê peyde bibe ka çawa, di çi şert û mercan de ev barê giran hatiye rakirin û bi bedenên xwe dewrî yên li pey xwe re hiştine. Ji bo îfadekirina toqa lenetê Qêrîn yek ji çîrokên êş, xem, hewar û berdêlên giran ên di oxira azadiya Kurdan de ye. Di hemû serbihuriya dîroka Kurdan de li gel berxwedan û xwînriştina Kurdan a di oxira azadî û nasnameya xwe de, çawa qehremaniyên bê hempa yên keç û xortên Kurdan mora xwe li dîrokê daniye, mixabin wisa jî milbimilê wê berxwedanê hertim xiyaneta di nava Kurdan de bûye kelemê herî mezin yê li pêşiya xewnên me zarokên Kurdan. Bi dax im ku vê dibêjim, lê rastî ev e. Heger ew destên di encama maçkirina etekên dijminê Kurdan de di kêliyên herî hesas û nazik de ku qederê diguherînin nebûna, yên ku mixabin niha jî em şahidiyê jê re dikin, wê qedera zarokên Kurdan gelekî cudatir bûya îro. Ji ber gelek zelal û ron e ku dijminên Kurdan, nikarin li ser gelê xwe bi xwe zal bin.
Çendîn şoreşên ji bo xewna azadiyê serî hildayîn li Kurdistanê ku hema em bibêjin hemû bi darvekirinan encam girtin, koka sernegirtina xewna şîrin a azadiya wan, hemû ew xiyanet, di vê pirtûkê de behsa wan hatiye kirin. Ev birîn wekî her Kurdekê di dilê min de jî vekirî maye, nekewiyaye. Ji bo wê jî min pêwistî pê dît ku ez di vê pirtukê de amaje bi vê yekê jî bikim ka çi ji me standiye vê toqa lenetê. Qêrîna hevrêtiya di kêliyên man û nemanê de Li gel vê jî ked, xwîn û berdêlên ku Kurdan ji bo vê vîna azadiyê dayî bikevin ser rûpelên dîrokê ku bê zanîn ka keç û lawên Kurdan ji bo gihana vê vînê çawa rûyê mirinê maç kiriye, min nivîsî. Çawa ji xwîna xwe ya zelal jiyanê didoşin û hêviyê dirêsin di quncikên mejiyê zarokên dahatiya xwe de. Qêrîn yek ji kêliyên jiyana gêrîla û fermandarên Kurd e. Şerê wan e, pêkenîna wan, xewn û xeyalên wan, şahî û dîlanên wan, henek û bêrîkirinên wan e, ya herî girîng jî di hemû kêliyên man û nemanê de hevrêtiya wan e ya ku firîşteyan jî dihesidîne. Wekî min got, berhema yekem bû, ji bo wê li gel zehmetiyên wê, bê guman kêmî kurtiyên wê jî hene. Zimanê Kurdî, edebiyata Kurdî ji nû ve tê hûnandin. Her nivîskarek li gorî fêrbûna xwe hewla nivîsînê dide. Lê ya herî giring û watedar ji bo min çawa dibe bila bibe, hewla bi Kurdî nivîsîna her çi berhemekê be, girîng e. Kurdî nivîsîn divê bibe hunerê jiyana me Kurdan. Ji bo zarokên me bi zimanê dijminên xwe şanaziyê bi xwe nekin û ji zimanê xwe şerm nekin. Bi zimanê xwe dembihuriya xwe bixwînin da ku bikarin siberoja xwe bi zimanê xwe binivîsin.
Firîda Hecî Cewarî pirtûkxaneyeke zindî ye Dilê wê yê biçûk tijî heskirin û jiyan bû. Gotinek heye dibêje, “Sazkirina pirtûkxaneyê, bi qasî çêkirina îbadetxaneyekê pîroz e”. Lewma, min ew weke pirtûkxaneyeke zindî pênase kir.
J
inan di dirêjiya dîrokê de ti carî li dijî zilm û zorê serî netewandiye û bi wêrekî li ber xwe daye. Li her qadên jiyanê çendî berdêl giran bin jî, berxwedan û têkoşîna xwe ya mafdar bê dudilî meşanAysel AVESTA dine. Jina navdar, rewşenbîr, nivîskar û mamoste Firîda Hecî Cewarî jî yek ji şopdarên vê mîrasa dîrokî ye. Firîda jinek e ku bi keda xwe di nava civakê de xwedî cîheke taybet e. Firîda Hecî Cewarî di sala 1934´an de li paytexta Ermenîstan Erîvanê ji dayik bûye. Li zanîngeha Moskovê bêşa pedagojiyê qedandiye. Jîr û zana bû Firîda bi qasî 50 salan mamostetî kiriye û bi sedan şagirt fêrî ilm û zanistê kirine. Firîda ji ber gelek xebatên xwe yên pîroz jî xelat wergirtine û navê xwe li bin gelek serketinên mezin daniye. Ew mamosteyeke wisa jîr û zana bûye ku gelek şagirtên wê bi dereceyên bilind hatine xelatkirin. Bi navê xwe yê din ê pê naskirê, Firîda Heciyê Cindî li gel mamostetiyê ya li Erîvanê 30 salan Serokatiya Beşa Fizîk-Matematîkê jî kiriye. Mamosteya Zanistên Xwezayî Firîda di 60-70 saliya xwe de fêrî alfabeya latînî ya Kurdî û klavyayê dibe da ku berhêmên bavê xwe Heciyê Cindî û hevjînê xwe Fêrîkê Usiv tomar bike û bide çapkirin. Firîda tevlî temen û nexweşiya xwe ya giran jî 20 pirtûkan bi zimanê Kurdî amade dike û digihîne ber destê xwendevanan. Min ew dereng nas kir Kê dizanî an jî hizir dikir ku ev nivîs li şûna ku wê binivîsanda, bibe nivîsa bîranîna min a hevîdîtina bi wê re. Me dixwest em ji pênûsa wê, wê û wan berhemên wê yên pîroz, bi we bidin nasîn. Lê dinyayê ya xwe kir, û ev nivîs nekir para wê. Cotmeha sala 2013´an ez bûm mevanê Firîda Hecî Cewerî û min li gel wê hevpeyvîneke taybet kir. Carinan di demên wiha de mirov difikire, gelo dîtina kesên wiha hêja şens e yan jî bê şensî ye. Li aliyekî, ez kêfxweş bûm ku min jineke ewçend bîrewer, jîr û zana nas kir. Lê li aliyê din jî ez xemgîn bûm ku min ew dereng dît û nas kir. Firîda Hecî Cewerî, jineke bîra wê gelek kûr, têgihîştî û zana bû. Mirov di nûra çavê wê de,
Ez gelek ditirsim ku ez negihim meqsed û miradê xwe. Bavê min û hevjînê min barekî gelekî giran dan ser milê min.
bêrîkirinên kûr, hesret û êvîn didît. Welatperwer, dilsoz, evîndara bawerî, çand û dîroka xwe bû. Jineke dilnizm û rûliken bû. Mirov ji sohbet û dîtina wê têr nedibû. Xeyalên wê nîvco man Dilê wê yê biçûk tijî heskirin û jiyan bû. Gotinek heye dibêje, “Sazkirina pirtûkxaneyê, bi qasî çêkirina îbadetxaneyekê pîroz e”. Lewma, min ew weke pirtûkxaneyeke zindî pênase kir. Ez li mala wê geriyam, min berhem û xelatên wê yên ku di dem û dîrokên cuda de wê wergirtibûn, mêze kir. Ji min re qala xeyalên xwe kir û got, "Ez gelek ditirsim ku ez negihim meqsed û miradê xwe. Bavê min û hevjînê min barekî gelekî giran dan ser milê min. Min weke erk û berpirsiyariya xwe dît ku xebatên wan yên nîvcomayî, bibim serî." Bi rastî jî temenê wê têra hedef û armancên wê nekir. Ji ber ku wê dixwest, ezmûnên xwe yên bi salan bike malê dîrokê da ku nivşê nû jê sûdê wergire. Ji min re qala pirtûka xwe ya bi navê “Bîranînên min” kir. Di vê pirtûka xwe de li ser jiyana xwe ya kin ku bi hevjînê xwe Fêrîkê Ûsiv re derbas kiriye, nivîsiye. Cihê xwendin û nivîsê di jiyana wê de taybet bû. Lê mixabin me nekarî li gorî dilê xwe ji wan ezmûnên wê yên giranbiha sûdê wergirin. Wê gelek derdê xerîbiyê kişandibû. Wê êşa koçberî, kuştin, talan, feqîrî, û bênasnametiyê gelekî ji dil hîs dikir. Lewma arşîv berhev dikir, lêdikola û dinîvîsî.
Portreyeke Firîda Hecî Cewarî
Bira dilê te şa be Di jiyana xwe ya 84 salan de her çendî mîraseke dewlemend li dû xwe hêlabe jî ewçend jî walahiyek li dû xwe ji me re hişt. Ji ber ku her yek ji wan rûpelek in ji dîroka jinê ya ku nû tê nivîsandin. Dema ku min bihîst mamoste û nivîskara hêja Firîda Heciyê Cindî ji nava me koç kiriye, kiras guheriye, ez gelekî xemgîn bûm. Her wendahiyeke mîna vê jina bi qedr û qîmet rûpeleke dîrokê vala dihêle. Bi valahiya kesayetên wiha davdar, em vê yekê baştir hîs dikin. Lê bira dilê te şa be mamoste, te li dû xwe miraseke mezin ji me re hişt. Bi hazaran şagirtên ku ji te fêrî ilm û zanistê bûne, wê xeyalên te yên nîvcomayî, bibin serî. Aram û bê xem razê.
R
ewşenbîr û nivîskara Kurd a ji Ermenistanê, Firîda Hecî Cewarî keça Heciyê Cindî û xanima helbestvanê mezin Fêrîkê Ûsiv bû. Wê bi qasî 50 salan mamostetî kir. Firîda Heciyê Cindî sala 1934´an li paytexta Ermenistanê ji dayik bûbû. Wê li Moskovê beşa pedagojiyê serketî qedandiye. Firîda xelatên weke "Hurmetnameya Wezareta Ermenistanê Ya Ronkahiyê" (1962), madelyaya "Ji bo karê Efatiyê" bi boneya 100 saliya Lenîn (1970), nîşana "Serketiya Pêşvana Sosyalîstiyê" (1975) û navê "Mamoste-Metodîst" wergirtiye (1979). Firîda Heciyê Cindî sê caran weke Endama Şêwra Navçeya Şahûmyanê ya ser bi Erîvanê tê hilbijartin (1971, 1982, 1984). Firîda Hecî Cewarî tevî bavê xwe Heciyê Cindî beşdarî xebata "Elîfba" û "Zimanê Kurdî" bûye. Firîda herwiha gelek kitêbên helbestkarê navdar hevjînê xwe Fêrîkê Ûsiv û bavê xwe Heciyê Cindî ji nû ve amade kirin û dane çapkirin. Firîda Hecî Cewarî ya ku di 70´ê saliya xwe de hînî kompûterê bû, ev berhemên li jêr ên bavê xwe û mêrê xwe dane weşanê: 1. Hecîyê Cindî, Jiyan û kar. 2. Ûsiv û Zelîxe, pêşgotin û bernivîsara 10 çilda (varyanta) yên Hecîyê Cindî. 3. Fêrîkê Ûsiv- “Hisret”, berevoka helbestan. 4. Hecîyê Cindî, “Hikyatêd cimeta kurda”, kitêba 6´a, (80 hikyat). 5. “Dimdim”, pêşgotin û bernivîsara15 varyantên Hecîyê Cindî berhevkirî. 6. Fêrîkê Ûsiv - “Destan”, 13 destanê tê de bicihkirî ne.
7
Sê Roman û Çidem Baran
t
Îca hunermend jixwe parçeyek ji çîrokê ye. Heger çîroka xwe nas bike wê xwe jî nas bike; ew ê xwe be. Heger ne xwe be jixwe ew tineye. Ew xwe be, ew civaka xwe ye jî.
Romana Çidem Baran a yekem “Li Peravên Torê, Torên Evînê” ku 2011’an ji weşanxaneya Ronahiyê derket, bi qasî her du romanên wê yên din di hêla teknîk de ne tiştekî neceribandî be jî ji wan şîrîntir e.
Şahmeteya ÛSIVÊ MISTEFÊ
M
irovan, bi qasî pêdivî bi baweriya yezdanan dîtiye, bawerî bi hunerê civaka xwe jî dîtiye. Tim, wan daye pey raza nemirbûnê û xuya ye ku ew raz jî di yezdan û huner de dîtine. Dibêjim qey ji lewma huner û yezdan (digel guherînan jî) heta a niha bi mirovahiyê re meşiyane. Ev jî dide xuyakirin ku mirov, tim ji mirinê (ji mirina ku qet nehatibin ser rûkê erdê) tirsiyane. Ji ber vê tirsê ye qey, dibêjim, mirovan xwestiye çîrokan; çîroka xwe çêkin, çîroka xwe li hunerê xwe bar bikin; ji bo bijîn, ji bo ku zanibin qewimîne. Di civakên bindest de çîrok (şoreş, berxwedan) pirr in û pêdiviyeke man û nemanê ye. Xwe ji mîtolojiyên xwe, mîtolojiyên xwe ji xwe afirandin, dihêle ku şoreşan pêk bînin, tim xwe ji xwe zêde bikin. Û yên ku dihêlin çîrok, şoreş bidomin jî hunermend in. Îca hunermend jixwe parçeyek ji çîrokê ye. Heger çîroka xwe nas bike wê xwe jî nas bike; ew ê xwe be. Heger ne xwe be jixwe ew tineye. Ew xwe be, ew civaka xwe ye jî. Li ciyên tevlîhev huner geştir dijî. Huner şoreşê, şoreş hunerî geş dike. Pirr mane dibin û ji loma naqedin. Îca gava em li Bakurê Kurdistanê dimeyizînin, bi qasî ev qas geşbûn, tevlîheviyê -ku jixwe weke Pîaget gotî: Gava mêjî rastî tevlîheviyê dibe îca fêr dibe…- dîsa jî romannûsên jin pirr hindik in. Xwezî ew qas pirr bûna ku mirov karîbûya ji nava wan çendek bineqanda… Ji hindikan bijartina Çidem Baranê Dawiya dawî pirrbûn qet ne girîng e. Ya girîng dewlemendiya mêjiyê berhemên wan e. Serketin û neserketin e, û sekna hunermend pirr girîng e. Mirov nirxên wêjeyê dayne aliyekê û tenê li mêjûyê bialêqe, bêaqilî û qelsiya mêjiyê mirov e. Dîsa jî li gel vê hejmara hindik (ku tenê çar romannusên jin yên bakur) jî ez ê mafê hilbijartinekê bidim xwe û li ser Çidem Baran ku bêhtir derbarê berhemên wê de xwedî agahî me, rawestim. Romana Çidem Baran a yekem “Li Peravên Torê, Torên Evînê” ku 2011’an ji weşanxaneya Ronahiyê derket, bi qasî her du romanên wê yên din di hêla teknîk de ne tiştekî neceribandî be jî ji wan şîrîntir e. Û şîrînbûn ji bo huner pîvaneke xurt e. Xwendevan, bi karakterên xwe re qul bi qul li peravên Torê digerîne û mirov bi ‘Saliho’ re dikeve tora evînê, bi ‘Qoro’ re qor û moran dibe gundan û bi qasî ‘Qoro’ ji kera wî hez dike.
8
Bi karaktera wê ya sereke ‘Pêrûza Dêwanî’ re her şeva xwedê civatê li dar dixe. Xuyaye nivîskara me ji karaktera xwe hez kiriye ku roman tim weke xeleka Êzîdiyan li der û dora wê gerandiye. Lerizînên Tenêtiyê ji romanê û wêde Romana Çidem Baran ya duyem jî “Lerizînên Tenêtiyê” ye, 2012’an dîsa ji weşanxaneya Ronahiyê derxistiye. Di vê romanê de jî ciwanikê, lerizîn giş bi canê jinê de anîne. Karaktera xwe Şevînê di ‘Lerizînên Tenêtiyê’ de lerizandiye û ku ji xwe ew jî parçeyekî çîroka civaka xwe ye. Ango xwendevan heta diqedîne, piştî diqede jî tim “Lerizînên Tenêtiyê” digirinê. Di hêla teknîk de roman bi zimanê nameyan hatiye lêkirin. ‘Şevîn’ nameyan ji keça xwe re lê dike, ew keça ku ew bi navnîşana wê nizane. Heta zarokatiya xwe (ku zarokatiya wê rastî dema valakirina gundan ya di pêvajoya salên 1990´î tê) diçe. Ew hem xwe, hem jî her zaroka wê demê ye. Balkêş e, di hêla teknîk te roman heta 2024’an diçe. Her çiqas, ‘Şevîn’ di romanê de miribe jî li gorî teknîka romanê hîn ew dijî. Bira jî heta bigihîjê dilşadiyê wê weke baweriya Êzîdiyan kiras biguherîne û di hin bedenine din de bijî. Destpêk û dawiya bi nivîskarê Di romana xwe ya sêyem “Li Dû Siya Sêwiran” de ku 2014’an ji heman weşanxaneyê hatiye weşandin, hunermend Fewzî Bîlge bi navê Ûsiv Baz kiriye karakterê sereke, ew li dû siya sêwiran û em li dû siya sêwiran gerandine. Nivîskarê, di vê romanê de rasterast xwe daxilî romanê kiriye. Destpêk, bi xwe daye destpêkirin, dawî jî bi xwe qedandiye. Di hêla teknîk te bi rehetî dikarim bibêjim, di ti romanan de -yên dunyayê jî tê derastî teknîkeke bi vî awayî nehatime. Wek portre, rahiştiye jiyana karakterê xwe. Portreyek ji dema ku roman nivîsandiye dest pê kiriye, û portreyek jî ji dema ku karakter çêbûye dest pê kiriye. “Portreyê Yekemîn, portreyê Yekemîn 12- 06- 1962” “portreyê duyemîn 2008, portreyê duyemîn 1962-1966” portreyê heftemîn ango yê dawî di nîvê jiyana wî de diqede “Portreyê heftemîn, 1987, portreyê heftemîn 1986”. Her çiqas romaneke biyografîk jî be, xwîner li pey çîroka karakter naçe û aciz nabe. Nivîskar, ew qas bi zanebûn bi peyvan lîstiye, xwendevan çêjê ji hevokan distîne û mijar dikeve bin siya dewlemendiya zimên. Di vê romanê de jî biwêjan têr û tije ciyê xwe girtiye û ti biwêja wê wek pîneyekê xuya nake. Mirov dizane ku nivîskar tim bi Kurdî dijî. Heta xem û xeyal, sixêf, nifir û hêrsên wê giş bi Kurdî ne. Ji dilbûna wê ya li hember netewe û zimanê wê ji zimanê romanên wê diyar dibe.
Di dîrokê de dîrokek din di vê romanê de cardin xwe dipeyîtîne. Bi tevahî gava mirov li romanên Çidem Baran dimeyiÇidem Baran bi vê romana xwe ya sêyemîn “Li Dû Siya zîne, mirov dibîne ku wê zimanekî xwe yî taybet çêkiriye Sêwiran” peyvên romana Kurd hem ji hêla mijarê ve hem ku ev ji bo hunermend pîvana man û nemanê ye. Her çi di hêla honandinê de, hem jî di hêla vegotinê de pir dike. qas ciwanikê ciwan be jî ew bi zimanekî pîrên notsale …bi vê romana xwe ya sêyemîn bi jiyana Fewzî Bîlge, gotinên xwe ji me re dibêje. Ango zimanekî çi qas bi ber jiyan vegotiye. Rûpelên wê çi qas têra vegotina hunerkevinbûnê ve here, ew qas bi qedir û esîl e û bêtir ruhê mendekî mîna Fewzî Bîlge kiriye li aliyekî lê têra romaneteweya xwe vedihewîne. Kevinbûn pirrbûn e, pirrbûn nekê kiriye. dewlemendbûn e. Jane Austen, Sylvia Plath, Virginia Woolf, Çidem Baran jî Wê ruhekî taybet ji romanên xwe re ava kiriye. Rengekî bi peyvên xwe xwe avêtiye nava agir.” ku ew e û her kes e û dawiyê tenê dîsa ew e. Nivîskar Hamid Omerî jî derbarê “Lerizînên Tenêtiyê” Ew di dîroka romanûsiya Kurdî de dîrokek e. Ji ber ku li de fikrên xwe wiha vegotine: “Lerizînên Tenêtiyê, her Bakur romannûsa jin a yekem e, pêşewayeke jî her wiha wekî dîwaneke klasîk dest pê dike; 'silav ey stêrka her ku di romana Bakur de. diçe di dilê min de diçirise, silav ey roja min a ku her Ez dixwazim hinekî van gotinên xwe bi nivîsên dem dilê min ronî dike…' Her wekî 'Erîvan hin hunermendan jî xurt bikim, ji ber ku dizaxeber dide guhdarên ezîz!', di Lerizînim bi fikrên xwe tenê nikarim Çidem Banên Tenêtiyê de jin û welatek ranê li cihê wê heqkirî bi dih bikim. Ji xeber dide. Ji ber ku bi devê jinê Nivîskarê, di vê roloma pêşî dixwazim cih bidim nivîsa ye û dil û hişê jinê rave kiriye ji manê de rasterast xwe wênesaz û nivîskar Fewzî Bîlge: “Her sê romanên –yekemîn rodaxilî romanê kiriye. Destmannûsa Kurd a Bakurê Kurdispêk, bi xwe daye destpêkirin, tanê- Çidem Baran, mîna awêneyeke ku mirov dikare seddawî jî bi xwe qedandiye. Di hêla sala dawî ya civaka Kurd di wan de teknîk te bi rehetî dikarim bibêbibîne zelal in. Wê bi helwêsteke jim, di ti romanan de -yên dunrasteqîn, bi zimanekî xurt û îronîk ew hunandine. Ew di heman demê yayê jî tê de- rastî teknîkeke de rexne ne, rexneyên civakî ne. Bi bi vî awayî nehatime. wan rexneyan rewşa jina Kurd – şer, pevçûn, hezkirin, mirin û tekoşîna wê – deşîfre kiriye. Hewil daye ku ji helwêsteke klasîk bireve. Bi sê şêwazên cuda ew ceribandine û xwe weke romannûseke nûjen bi xwînerên xwe daye qebûlkirin.”
bo romana ku ji dest û qelema jineke Kurd xwe afirandiye, girîng e… … Nemaze ev name û ev ziman, lewra zimanê Çidem Baranê zimanekî xwerû Kurdî ye. (dibe ku ev jî ji taybetiya jinê be)…” Nivîskara zimanê bi neqş Dixwazim bi nivîsa jinekê biqedînim ku bê ka jinekê çawa romanên jinekê nirxandine. Fermo hûn û Eyşana Beravî: “Her jineke kurd divê carek be jî li rex paceyekê romaneke Çidem Baran bixwîne. Ji ber ku di herêma Bakur de jiyana her jinê hinekî dişibiya jiyana lehengên jinên di romanên Çidem Baranê de. Dema min li rex paceya xwe, dest bi xwendina romanên wê kiribû, têkiliya di nava lehengên wê de bala min kişandibû. Mirov têdigihişt ku bira ev romanên jinekê ne û ji hêla jinekê ve hatine afirandin. Ya herî xweş jî ew bû ku jinekê ez xistibûm nava kelacanekê. Û zimanê wê wênesaza ciwan wek firçeya wê bi nexş bû.”
Çidem Baran peyvan pirr dike Wênesaz û nivîskar Ehmed Ronîar jî di derbarê romana wê ya dawî “Li Dû Siya Sêwiran” de nivîsek lê kiribû û fikrên xwe wiha anîbûn zimên: “Ji Dema Dante ve di derbarê mirovahiyê de, ji dema Vasarî ve jî di derbarê hunerhunermendan de peyv pir dibin. Yekemîn romanûsa jina kurd Çidem Baran van peyvan pirtir dike. Ew, pênûsa herî nêzî me, herî kurt, herî nû, herî jin, û bi “herî” yên xwe yên
9
Jiyaneke ji bo bîra kurdayetiyê terxankirî: Cemal Nebez
t
Fikra sosyalîzma me ew bû ku em rêyeke demokrasiyê bibînin, me ev bizûtneweya sosyalîzma Kurd weke hêza sêyem jî bi nav dikir. Wê demê du hêz hebûn.
Mazhar GUNBAT
J
i bo bîranîna Cemal Nebez ku meha borî koça xwe ya dawî kir, min ev nivîs ji hevpeyvîna ku havîna 1996´an di Med TV de pê re kiribû, amade kir. Min dest werneda ti gotineke wî, ji bilî hevok û paragrafên dubarekirî, û li ser her mijara jê behs dike, ji nêrînên wî nivîsarek amade kir. Beşa li ser jiyana wî jî bi temamî ji gotinên ku wî xwe pê daya nasîn, pêk hatiye. Fermo, em berê xwe bidin encamên ji vê hevpeyvînê ku ji devê Cemal Nebez em dinivîsin: “Ez, li Başûrê Kurdistanê Silêmanî hatim dinê, min ji biçûkahiyê ve li ber destê bavê xwe yê mele xwend. Dû re min li Silêmaniyê Lîse xwend û perwerda xwe ya li ser fizîk û matematîkê jî li Bexdayê kir. Li Bexdayê di kovar û rojnameyan de li ser siyasetê nivîsand. Nivîsên min di rojnameyên weke Sehwtul Îharî yên li ser dagirkeriya Tirk, bûn sedema nerazîbûna rayedarên Tirk ên wê demê. Min di zaroktî û ciwaniya xwe de gelek ronakbîr, nivîskar û alimên Kurd nas kirin. Hê ji wê demê ve min fikrên serxwebûna Kurdistanê nas kirin. Ez bi berhemên xwe yên li ser siyaset, dîrok, felsefe, ziman û mîtolojiyê têm nasîn û min 40 salên xwe yên dawî li Ewrûpayê derbas kirin. Siyaseta Dagirkerên Kurdistanê: Siyaseta welatên dagirker ên Kurdistanê 40 sal in eynî ye. Di wateya mijarên girîng de ti tişt neguherî. Guhertinên bingehîn çênebûn. Dema Kurd bihêz û xurt dibin, naçar dimînin piçek behsa Kurdan dikin û mafên biçûçik didin Kurdan, lê dema derfetê dibînin, van mafan dîsa ji Kurdan distînin.
Bo nimûne, li Iraqê sala 1970´yî dewleta Iraqê ya baesî otonomiya Kurd ji naçarî Kurd nas kirin, paşî piştî salekê ew otonomî hêdî hêdî ji Kurdan stand. Çunkî, dewletên Kurdistan dagir kirine, dewletên destkird in, ne dewletên xwerustî ne, Kurdistan welatekî xweristî ye, bi dirêjayî 4-5 hezar sal çêbûn, lê ew dewlet ne xweristî ne. Ew dewlet bibin demokrat, Kurd jî wê bibin xwedî heqê xwe û çarenûsa xwe diyar bikin. Ji bo vê yekê dîktatoriyê tercîh dikin û li dijî demokrasî û azadiyê ne. KAJÎK KAJÎK felsefeyek bû, rêbazeke rewşenbîrî bû. Li ser binçîneya azadî û yeksanî. Berî ku KAJÎK çê bê, sala 1959, bizûtneweyeke rewşenbîrên Kurd hebû. Xwedî bîr û baweriya azadî bûn. Dixwestin ekoleke bi navê Sosyalîzma Kurd çê bikin. Sosyalîzmê ne ji Ewrûpayê bigirin, yanê nebin mîna marksîstên çîneke proleter a veguhere dîktatoriyê. Ne jî bibin weke sosyalîzma nijadperest a Ereb, Tirk û Farisan. Em hatin ser wî fikrî ku sosyalîzm du tişt e. Yek jê azadî, ya din jî yeksanî. Azadî û yeksanî her du temamkerên hevdû ne. Bê azadî yeksanî nabe, û eger yeksanî jî nebe, azadî nabe. Û em hatine ser wê baweriyê ku kesek, gelek an jî civakek eger azadiya wan tine be, desthilatiya wan jî çênabe. Eger desthilatiya wan nebe, azadiya wan jî nabe. Yanê ev tiştên girêdayî hev in. Ji ber vê yekê, me bi rexnekirina dewleta Sovyetê dest bi bizûtneweyê kir. Fikra sosyalîzma me ew bû ku em rêyeke demokrasiyê bibînin, me ev bizûtneweya sosyalîzma Kurd weke hêza sêyem jî bi nav dikir. Wê demê du hêz hebûn. Yek jê partiya komunîst a Iraqê ku li Kurdistanê jî şaxê wê hebû, ya din jî Partî Demokratî Kurdistan. KAJÎK jî dibû
hêza sêyem, lê belê em ne hizbek bûn; em rêbazeke felsefî, bizûtneweyeke rewşenbîrî bûn. Ji bo vê yekê bû ku komunîstên Kurd û xurde bûrjûwayên Kurd ev fikir qebûl nedikirin. Fikra Serxwebûnxwaziyê Ji ber ku fikra wan fikreke totalîter bû. Yanê fikra ku bêje, komelek, hizbek tiştek nexşe bike û xelkên din jî biçin wî tiştî bikin. Lê di felsefa me de tiştekî wisa tinebû. Me digot, nabe ku Kurd bi otonomiyê razî bibin. Çima? Çunkî otonomî çi ye? Otonomî ne her azadî ye, azadî çîn çîn nabe, piçek azadî ji min re û pirr azadî ji bo te nabe. Azadî lazim e yeksan be. Gava eger Ereb dewleta wan a navendî hebe, nabe ku Kurd bi otonomiyê razî be. Eger Tirk dewleta wan a navendî û nasyonal hebe, Kurd nikare bi otonomiyê razî be. Eger Tirk û Ereb û Fars di welatê xwe de bi otonomiyê razî bin, Kurd jî dikarin bi otonomiyê razî bin. Yanê dewletek çêbe û bîst-sî otonomî têde hebin, otonomiyek ji wan jî Kurd be, ne xem e. KAJÎK û Hişmendiya neteweyî Tesîra KAJÎK ne kitûpir; hêdî bû. Niha em dibînin li hemû Kurdistanê behsa bîra neteweyî tê kirin. Ev felsefeya KAJÎK´ê ye. Dema KAJÎK derket holê, herkesî dijminatiya wê dikir. Digotin ev fikreke Emerîkiyan e, fikra Îsraîlê ye, an jî tiştekî din digotin.. Lê bi dirêjahiya dîrokê re, naçar bûn bîrûbaweriya KAJÎK´ê wergirin. Neteweya Kurd li welatê xwe Kurdistan û li ser bîra azadî û yeksanî divê ava bibe. Eger li Kurdisanê çîn hebin, feodal hebin, mirovên bindest hebin, ne civakeke neteweyî lê civakeke piçir piçir saz dibe. Divê civakeke yeksan çêbe. Kesên ku ne Kurd jî bin, bi serbestî fikra xwe bibêjin û kes nikaribe dest dirêjê ser wan bike. Siyaset û Hîzbayetî Ez ne hizbî me, ji bo ti hizbê xebat nakim. Gava mesele bête ser meseleya Kurd, mîna mirovekî neteweyî tiştan dibînim. Kesekî Neteweyî ew kes e ku berjewendiyên hizbek, hozek ango eşîretek an jî binemalekê dixe jêr berjewendiyên neteweya xwe. Yanî netewe ne yek hizb e, ne yek hoz e, ne yek bajar, û ne yek mezr e; netewe ji bo Kurdan tevahiya Kurdan e. Lê ez dibînim ku siyaset û hizbên Kurd tiştên ne baş dikin, bi taybetî li başûrê Kurdistanê.
10
Neteweyî û Eşîrî Ferqa (du bendên li Başûrê Kurdistanê ya) bingehîn ew e ku yek ji bo malbata xwe xebatê bike, û yek jî ji bo bajarekî mezin xebatê dike. Eşîret ango hoz li Kurdistanê heye, em nikarin bibêjin tuneye, û her eşîret tradîsyona xwe heye, xwerewişta xwe heye, û hin ji van xwerewiştan jî baş in. Rêz û nezaketa li cem eşîran tiştên baş in. Lê belê dijminatiya navbera eşîran tiştekî xirab e. Rewşenbîrên Kurd û Siyaset Mesela hizbatî tiştek e, siyaset tiştekî din e. Ez hizbatiyê nakim, lê siyasetê dikim. Rewşenbîrî ew e ku tu têbigihî ku tiştên li civakên cîhanê çawa ne, û çawa bi pêş ve diçin. Mirovên rewşenbîr dibe ku zana bin dibe ne zana bin, mirov hene ku zana ne, lê ne rewşenbîr, mirov jî hene ku rewşenbîr in lê ne zana ne, lê ya baş ew e mirov hem rewşenbîr hem zana be. Rewşenbîrên Kurd çawa gelê wan bindest e, çawa neteweya wan jêrdest e, bi pirranî helperest, kurê rojê, bêbar, durû, duwak, û oportonîst in. Yanê, biçin kîjan cihî û cem kîjan hêzê, bi def û zirnayên wî cihî û wê hêzê heldiperin û dawetê dikin, dîlanê digirin. Ji ber vê yekê ye ku nikarin tesîrê li siyasetkarên Kurd bikin. Eger mirovên xwedî prensîb û bi rûmet bûna, xwedî binçîne û bîrûbawerî bûna, wê karibûna siyasetkarên Kurd bixistana jêrdestên xwe, lê niha siyasetkaran ew xistine bin destên xwe. Rewşenbîriya Mînak Rewşenbîrên Ewrûpayî ne weke yên me ne. Mesela, em li rewşenbîrên Belçîkayê binêrin. Niha nakokî û şerekî mezin li ser hin mijaran hene di navbera milet û karbidestên Belçîkayê de. Rewşenbîrên Belçîkî hatin kolanan li tenişt milletê Belçîkî, li tenişt kedkarên Belçîkî cih girtin û ji karbidestên hukûmetê re gotin: Hûn neheq in, millet mafdar e.
Cemal Nebez kî ye P
rof. Dr. Cemal Nebez sala 1933'yan li bajarê Silêmaniyê ji dayik bûbû. Wî li ser teolojiya Îslamî, felsefe, psîkolojî, fizîk û bîrkariyê xwendina xwe temam kiribû. Di navbera salên 1955 û 1961'ê de li lîseyê dersên matematîk û fîzîkê dan. Dema diçe Ewrûpayê li wê derê jî li gelek zanîngehan dersan dide. Wî di nav avakerên Komeleya Azadî, Vejîn, Wemheviya Kurd KAJÎK´ê de cih girtibû. Her wiha li Ewrûpayê ligel hevalên xwe yên partîzan Brûsk Îbrahîm û Letîf Elî, Yekîtiya Neteweyî ya Xwendekarên Kurd li Ewrûpayê ava kir. Di sala 1985'an de ligel penaberên din ên Kurd, Akademiya Zanist û
Huner a Kurd li Stockholmê ava kir. Nebez ku li Elmanyayê di dadgehan de wergêrî jî kir ji bilî Kurdî bi zimanên Erebî, Farisî û Elmanî jî dizanî. Heta niha bi dehan pirtûkên wî derketine. Hin pirtûkên wî li Tirkiyeyê hatin çapkirin. Ji pirtûken wî "Kurd (Dîrok û Kultura Wan)" ji Weşanên Avestayê bi wergera Ergîn Opengin hat weşandin. Her wiha Weşanên Rûpel jî pirtûka wî ya lêkolînî "Mîrê Kurd, Mîr Mihemedê Rewandizî" weşand. Nebez 8´ê Çileyê 2018´an piştî ku qederê mehekê ji ber nexeşiyê derman bû, li paytexta Elmanyayê Berlînê wefat kir.
Dilberzî û Pozbilindî Kurd divê beramberî mirovên bêhêz, mirovên bêdesthilat pirr nefsbiçûk bin, xizmetkar bin. Lê belê beramberî mirovekî zordar û dîktator, divê xwe nizm nekin, xwe sivik nekin, mastewsarkirinê nekin û lazim e pozbilind bin, û rê nedin ew zordar hertiştî bike. Parastina Nirxên Kurd li Xerîbiyê Eger em bixwazin civaka Kurd a li Ewrûpayê biparêzin, divê danûstandinên Kurdan li Ewrûpayê pirr bi hêztir bin û saziyên Kurd jî xizmetê bikin. Bo nimûne ev saziya we, ev televizyona Med TV xizmeteke mezin dike, lê dikare vê xizmetê mezintir bike, here her maleke Kurd û gava her kesekî Kurd rojê saetek du saet lê temaşe bike, baş e. Li Ewrûpa, li Emerîka, li Rûsya û li Kurdistanê xebat hene. Lê belê xebatên heyî divê hinek hevaheng bin. Yanê ev xebat bikevin nava yek çarçoveyê; ne ku bibin yek tişt, na. Her kes ji bo xwe bixebite, lê herkes agahdarî xebatên kesên din jî be. Çanda Kurdî li Rojhilata Navîn Wan dewletên ku niha Kurdistan dagir kiriye, û gelên wan dewletan, ango Ereb, Tirk û Fars, mêjiya wan, bi pirranî bi Îslamiyetê dest pê dike. Ew bi xwe jî dizanin ku zanayên mezin ên Misilman Kurd bûn. Gava dihatin, zanayekî mezin ê Misilman ê mîna Dînewerî, mîna Şarezûrî, mîna Amedî, mîna Kewakîbî, ew dihatin bi zimanê Erebî, Farisî û piştre jî bi Tirkî dinivîsandin. Wan bîra xwe ya Kurdî dixistine ser kaxêz lê ne bi zimanê Kurdî; bi zimanê Erebî û di vê rêyê de, bi bîra Kurdî xizmeta wan dikirin, bi çanda Kurdî xizmeta çanda wan dikirin. Mesela Yaşar Kemal dema bi Tirkî dinivîse, mîna nivîskar dikarî bibêje ew nivîskarê zimanê Tirkî ye, lê belê ew bîra ku dixe ser kaxêz bîra komelgeha Kurd, bîra civaka Kurd e, bîra hejar û rebenên Kurd e. Ew sazbendên Kurd ku tên bi zimanê Tirkî stranan dibêjin, muzîkê dibêjin, eynî muzîka Kurdî ye lê bi wişeyî an Tirkî, an Erebî an jî Farisî dibêjin. “
Eger li Kurdisanê çîn hebin, feodal hebin, mirovên bindest hebin, ne civakeke neteweyî lê civakeke piçir piçir saz dibe. Divê civakeke yeksan çêbe. Kesên ku ne Kurd jî bin, bi serbestî fikra xwe bibêjin û kes nikaribe dest dirêjê ser wan bike. Rewşenbîrên Kurd bi pirranî helperest, kurê rojê, bêbar, durû, duwak, û oportonîst in. Yanê, biçin kîjan cihî û cem kîjan hêzê, bi def û zirnayên wî cihî û wê hêzê heldiperin û dawetê dikin, dîlanê digirin. Ji ber vê yekê ye ku nikarin tesîrê li siyasetkarên Kurd bikin. 11
Edward Thomas,*
helbestkarê bi nav û nîşan ê kozikên şer D
i gelek qonaxên jiyanê de, Îro, wekî helbestkarekî heyna şer, tê pejiranKEWA BERBANGÊ helbestkar, ji bilî nivîsîna heldin ku Edward Thomas mohra xwe li helbesbestê, bi gelek karên dinyateke serketî û bedew xistiye, di nava nifşên ligê daketine, di birrek qewamên girîng helbesta gerdûnî de ji xwe re ciyekî bijarte de cî girtine. Şayanî behsê ye ku gelek peyde kiriye. helbestkarên mezin berhemên xwe yên nemir ji nava wê aloziyê afirandine * Nîşe: Ji bo ku zanyariya der barê arşîva xeku jiyanê ew derxistine ber wan. Di mibatên min ên wergerê de li vir tomar bibe, ji jara xwekuştinê de helbestkar sêrî diki1994'an heta niha min devîdevî 100 helbestên şînin, her wiha di dem û dewranên Edward Thomas ji Ingilîzî wergerandine Kurcihêreng de helbestkaran di nava şer diya Kurmancî û ev hê jî wekî pirtûk nehatine de jiyana xwe ji dest daye. weşandin. (K. N.) Kawa NEMIR Edward Thomasê helbestkarê Ingilîz, yek ji wan helbestkarên girîng e ku di Şerê Cîhanê yê Adlestrop Yekem de miriye. Ji nifşê wî gelek helbestkarên wiha hene ku di henga her du şeran de mirine. Erê, Adlestrop tê bîra min – Edward Thomas li Londonê, li Lambethê, di sala 1878’an Navê wê derê; lewma piştî nîvro bû, de ji dayîk bû. Beriya xwendina xwe ya bilind, di Dezgehê Germ bû, trêna ekspres ne bi asayî Bazirganiyê de xebitî bo demekê. Wî di sala 1898’an de di Nêzîkî wê derê bû, sekinî. Dawiya Pûşperê bû. Zanîngeha Oxfordê de dîrok xwend. Piştî kutakirina xwendina xwe, ji ber bêgaviyên aboriyî, di rojnameyan de rexDûkelê kire kufînî. Yekî gewriya xwe paqij kir. negiriya pirtûkan kir, li ser mijarên cihê cihê nivîsî. Thomas Kesî nehişt neçû, kes nehate di nava vê xirecirê de bi pêşniyaza hevalê xwe yê helbestSer platforma xalî. Tiştê ku min dît kar ê Emerîkî, Robert Frost, dest bi nivîsîna helbestan kir. Di Adlestrop bû – bi tenê nav helbestên xwe yên pêşîn de, mîna Frost, li ser aliyên xwedêgiravî ne girîng ên jiyana rojane, şayesên kitekitan raÛ darên bî, erxewan û çêre, westiya, yên ku bi her kesî ve nas in. Di sala 1915’an de bi Mecrîsok û gulqîçikên hişk bû, şandilxwazî (bi dilê xwe) tevî Şerê Cîhanê yê Yekem bû, Çu pirîskek kêmtir û bi tenê ciwan nebû heta sala 1917’an, heta ku li Eniya Fransayê, li herêma ArJi gewaleyên evra yên li esmanan. rasê hate kuştin, di nava şert û mercên şerên giran de helDi wê kêliyê de, li ciyekî nêzîk, dîkekî avî bestên bedew nivîsî. Edward Thomas çapbûna 64 Xwend, li der û dora wî ya mijdartir, helbestên xwe bi çavên serê xwe nedît, ên beriya ku here Li cîwarên dûrtir, hemû balindeyên şer, wî bi xwe wekî dîwan amade kiribûn û ev dîwana xwe Oxfordshire û Gloucestershireê jî pê re. diyarî helbestkar Robert Frost kiribû. Di 1918’an de dîwaneke wî ya nû hate çapkirin ku ji 71 helbestên wî yên din Çile 1915’an 1917 pêk tê.
12
Berf Di nava tengaviya spîtiyê de, Di nava bêdengiya giran a berfê de, Zarokekî dikire axîn Û digot bi dilşewatî: “Ax, Kuştin çivîkeke spî, di hêlîna wê de, wa li wê, Pûrt diperpitin, dikevin ji sîngê wê!” Û çivîk hê jî diket di nava şewq û şemala kiz re Bi ser wî zarokî de ku ji bo çivîka berfê digiriya.
Darên Gêlazan Li ser kevnerêya ku ew ên tê re bihurî giş êdî mirî ne, Darên gêlazan ditewin, kulîlkên xwe diweşînin, Gulpelên wan, mîna ku dawetek hebe, belavî çêreyê dibin, Vê beyaniya serê Gulanê, ku kes tine dawetê bike. Gulana 1916’an
1917
Daristana Tarî Tarî ye daristan, kûr e, li jorê Stêrkên mîna tovên roniyê dardayî ne Bêhûde, her çend ji hinga ku nehatine çandin, gihişt Tiştekî geştir. Û girseyên hêzdar, li dorê bi siwarî diçin û tên Hey û hey, nakevine navê; Ji girseyên din ên ku di navê de bi cî û war in Hê yek çu carî li rû neket. Binevşî ye tûlezera daristanê, beybûna çavga Ya li der, zêrîn û spî ye, Ew ên ku kulîlkê vedirûn jî dikarin bi şev yan bi roj Silavê bidine ên din.
Ewrên Sayî Ewrên sayî yên Gulanê Pengavê ew e ku sîber dikin. Li hêla din, Hew kendaveke Zilên qimrûd î dirêj e Mîna singoyên çeperast in, Ku balindeyekî carekê tê de xwend, Dadiweste her wekî royê. Kes guh nadê. Bayê nerm mirarê Kulîlka Gulanê Dimilmilîne, dide ber xwe. Heta ku mirîşka avî bixwîne, Divê Balinde yan jî mirov Tiştekî nekin. Hê jî kulîlkên dargivîjan dibarin.
Helîn Li ser xaka ku berfa kêmekî heliyayî belek belekî, Qijikên xembar di hêlînên xwe de kirine qajînî, Dîtin ji serên darbiziyên ku her wekî kulîlka gîhê şepal in Tiştê ku me nikaribû li jêrê bidîta; dîtin geliyê Zivistanê.
Îşev Harry, tu dizanî, bi şev Zîrzîrkên li Kaşxaneya Neqebê Ji bilindiya binkêranan dixwînin tev, Dibêjî qey çiraya elektrîkê tew Dibe tava rastî li ser serê geliyekî havînê: Bifîkîne, li dêrî nexe îşev.
Kate, ez ê bêm reverev: Em ê ji xwe re li Kaşxaneya Neqebê Dûrî çavan çongan bikutine hev, Bi tena serê xwe, ne bi hacetî çirayê, tew Lempeyê yan jî tava li ser serê geliyekî havînê: Ez dikarim heta dereng bimînim îşev.
Li Ser Behra Êqil (Hêkesorka 1915’an) Di nava daristanê de, kulîlk bûne lod di esra teng de, Ev Cejna Qiyametê mirovan tîne bîra mirov, Wan ên ku niha li xerîbî û xerîbîstanê ne, wan ên ku bi berdilkên xwe re diviya Ew berhev bikirana, ew ên ku dê cardin çu carî berhev nekin.
Pisîkek Zarokan girtibûn navek li wê kiribûn; Lê ti kesî hez nedikir jê, tevî ku ne bê xwedî Bû, ku dema razanê dihat, davêtine derve, Ê têjikên wê jî ji xwe re dixeniqandin êdî. Li gel hindê, wexta biharê, vê pisîkê Mirîşkên reş, boqije, bilbil digirtin û pûrteve dikirin, Û balindeyên deng, pûrt û fira wan kaw, Her wiha kurtêlên gilêşdankên dercîranan. Wê ez bê zar kiribûm, lew bîzê min lê nediçû; Deqeke li ser sîngê boqijeyekê, ne derew û virr, Hêjayî milyonek hebên wiha bû; lê tu were, Temenekî dirêj kir, ta ku Xwedê ew gorrberde kir.
Piştî Baranê Barana ku barî bi şev û roj û şevekê, Vêsa xwe digire tevî tava Vê roja zenûn a bê henase. Roya çav zûr kirî Dibîne bê çi qewimî, çi ciriya.
Rêya li binê daran, tixûbekî wê yê nû çêbû Ji dena erxewanî Li nava tixûbê çêreya barîk a geş: Ji ber ku peritî Hemû Sermaweza pelan li dû xwe hiştî, Weriya ji bindeqan, givîjan Û ji darên balatir. Li seranserê rêlê, Çu pelekî mirî naweşe Ser çêreya gewr, kevza kesk û tilîpera narinciyê çîk, Bi verabûna bê re: Pelçimikên ku ji benava pel werandî didêrin, Bi sivikî belavî Ser rêyê dibin mîna masiyê biçûk î reş, çawa nexş û nemûr, Dibêjî qey ruh bi wan de hatiye. Tiştê ji bê jimar çiqlên li vê derêkê de dahêlayî, Ew çend hişk û rût, Danzdeh sêvên zer in, çi rind e mirov wan dibîne Li ser dareke pelweş. Û li ser her şaxeke her dareke di dolê de, Bê jimar Belorên hem tarî, hem jî geş, ên barana Ku careke din dest pê dike dibare. Piştî Ku Tu Biaxêvî Piştî ku tu biaxêvî Û niyaza te Fesîh be, Çavên min Dikevine ên te, ku niyaza wan, Tevî hinarkên te û porê te, Tiştekî şarezatir, Razbartir Û lap cihêrengtir e. Ku wiha be jî, zîrzîrk Hez dike ji toz û xweliyê Û warên di navê de, Wê kêliya Beriya ku divê Xwe berde esmanan bi fira tenya Heta ciyekî, Wekî stêrkeke tarî Tê xuyanê ew – Pirîskeke Toza ku distrê Li avjeniyê Li jorê, Li nava xewnan Û ne çiraweşên e. Ez tê derdixim, viyana te Evîn e.
Serî û Şûşe Deverên jêrîn dê tavê ji dest bidin, alîsoma* spî Dê ji dest bide vizîniya mêşhingivan; Lê serî û şûşeya di keştiyê de pal dayî Dê çu carî ji hev veneqetin, Heta ku ez wekî nîvê şevê serma bikim, saetên min giş Bibine kulîlkên bê mêşhingiv. Mêrikî ne dibîne, ne dibihîze, ne bêhn dike, ne jî dipokile, Vedixwe û hew, Bi bêdengî, li baxçeyê ku qurmên daran tê de pal nedane Bêdengtir. * Alîsom: (Bi Îngilîzî, alyysum) Celebekî gulan e. (K. N.) Tê Bêyî? Tê bêyî? Tê bêyî? Wilo bi derengî Tê bêyî bi siwarî
Li kêleka min? Lêlê, tê bêyî? Tê bêyî? Tê beyî, Şev be, Şevê heyv be, Geş û çardehşevî be? Lêlê, tê bêyî? Tê bihatayî? Tê bihatayî, Heke nîvroyê Ronahî bida, Ne heyvê? Bedewê, tê bihatayî? Tê bihatayî? Tê bihatayî Bê lûtberzî, Heke hê jî Beyanî bûya? Delalê, tê bihatayî? Heke tu bêyî, Lez bik bilezîn bê. Kundan xwend; Tarî dikeve erdê, Dereng e bo siwariyê. Delalê, bedewê, bê. Wekî Pelandina Baranê Gava ku dilgeşiya birêdeçûna bi wî awayî Ji nişkê ve mêrik hilda û bir, Wekî pelandina baranê bû jinik, Li ser gewde, por û çavên mêrik. Mêrik bûye evdalê bahozê, danavî bûye, Distrê, dikene, pak dizanim çawa ye ev yek, Lê gava ku vedigere, ji bîr dike Çawa ku ez ê ji bîr nekim ‘Êdî here’ya wê. Wan her du giliyan deriyek girt Di navbera min û barana pîroz de. Deriyê ku berê çu carî nehatibû girtin Û dê careke din venebe.
Xaniyê Nû Niha ewilî, bi girtina ku min derî girt, Ez bi tena serê xwe bûm Di xaniyê nû de; û bê Dest pê kir, kire bûmebûm. Xanî kevin bû bi dest xwe re, Kal bûm ez jî; Sawa tiştên ku ji xeybê hatine guhên min, Porê serê min kire bîjîbîjî, Şevên bahozê, rojên mijê, ne serî ye, ne binî; Rojên xemê, çaxa ku tavê Geş kir bi bêhûdetî: kulên, kulên berê Dest pê nekirî hê. Ji xeybê hate min giş; min nekarî Ji pêş de di çu tiştî derêxim; Lê ez hîn bûm bê çawa ba didêre, Eger hat û qewimîn ev tişt tim.
13
Rengvedana hêmanên estetîkê di romana Berken BEREH
Bêhna Dara Sincê de
Di
romana “Bêhna Dara Sincê” de hêmanên estetîk û ramanî ne ji bo îsbatkirina tiştekî lê ji bo îzaha wê tê bikaranîn. Roman li ser jiyana sê kesan ya Cindî û Rûstem (Xelas) û Binevşê ava bûye. Nivîskar bi vegêra jiyana wan dixwaze bi me bide fêmkirin ku hêza sereke ya insanekî azad li ser hîmê hezkirinê ava dibe. Ev proses bi hewldana mirov ya ji xwenasîn, hevnasîn û xwezanînê pêk tê. Ango tekamula azadiya insên bi lêgerîn û lixwemikurhatina di demeke dûvedirêj de diperise. Vegêr nivîskar bi xwe ye. Bi min di vê romanê de ev cure vegêrî hiş û bîra xwendevan zindî dike. Honaka Bûyerê Romanên estetîk ber ‘eksê romanên klasîk, honaka bûyerê ji xwe re nakine bingeh û armanc. Ango roman ne li gor silsileya ‘destpêk-peresîn-encam’ê tê honandin. Heta mirov dikare bibêje bûyer û qewimîn wek roniya di nav mijê re qenc xuya nake. Roman ne bi bûyerê lê bi girîzgaheke bilez û xurt dest pê dike. Xwendevan hew dibine ku kete nav bûyerê. “ji çokan ketibû…” Û paşê em dê bizanin ku Rûstem e, ê ku birine êşkenceyê û rewşa xwe ya vê carê û tiştên ku lê hatine kirin ji ên berê dijwartir û kartêkertir in, bi yek derbê em daxilî roman û bûyerê dibin. Roman ji sê beşan pêk hatiye û di bin her beşe de çend binbeş jî hene: Xwenasîn Xelas ê ku paşê em dê bizanin Rûstem e, zarokek e û li qehwa pîç Şefo dişixule û derengî şevê vedigere mal. Her carî vegerek ber bi tirsê... tirsa jê direve û ya dixwaze binase û tê de bipije… rewşa taxa lê dijî û pest û pêkutiyên bavî ya li dayîka wî… Cindiyê bavî jê re bedlek cil kirî û serboriya wî ya roja ewil ya li dibistan û rasthatina wî a li “Pîjên Kuçeyan” û tirsê… Xortaniya Xelasî û haybûna wî ya ji rewş û halê malbat û civaka xwe ya belengaz, derfetnedîtina çûna dibistanê, zilm û stemkariya bavî ya li ser wî û dêya wî, rehm, hez û dilniyayiya dê, xewna li bin dara since ya hewşê û banga dêya wî ya “li xwe şiyar bûn…xewneke mektebiyan…şerê wî û ê bavî..nasîna hêzê, hêza ne bi hêrsê…êdî li xwe şiyar im…” Reşikê diya xwe Cindiyê dest bi dibistanê kirî û têkiliya wî ya bi malbatê re, rabûn û rûniştina malbatê, nêzîkayiya bav î ya li Cindî û xwişka wî, şîret û pendên dê û bav li Cindî; bav rev û tirsê lê dê axaftin û têkiliyê dide ber. Bi van serboriyên qewimîne Rûstem û Cindî kêm zêde qonaxa xwenasînê li du xwe dihêlin. Hevnasîn Di beşa duyem de em dibînin ku honaka bûyeran bi awayekî felsefî dewam dike. Karakterên romanê bi xwe re diaxivin, ruh û hişê xwe didine ber pirsan, binhişîna xwe dipelînin û guh didin dengê binhişîna xwe. Diyalog pir zêde ye û dengê diyalogan jî gur û kartêker in. Beşa duyem jî wek a pêşî bi yek derbê dest pê dike. Em hew dibînin Cindî bi dehfdana du gardiyanan dikeve nav qawîşê. Piştî çend rojan bala wî diçe ser Rûstemê ku ji çonga xwe birîndar e û bêarîkarî nikare derkeve derveyî qawîşê bo bêhnvedanê. Piştî çend rojan Cindî û Rûstem hev dinasin (ji heman bajarî ne û zaroktiya wan li wir der-
14
bas bûye) û têkiliyeke hestyarî di navbera wan de pêk tê. Zaroktiya wan a gelek dişibe hev (tirs) û çend qewimînên di navbera wan de wan bêhtir nêzîkî hev dike. Di sohbet û foruma heftane ya di hepsê de mijar “bandora zarokatiyê û dirûvgirtina kesayetiyê” ye. Cindî bi bûyera di çûna dibistanê de ku Rûstem û hevalê xwe rê li wan girtîbû û bi şîreta bavê xwe reviyabûn, meseleyê tîne ser têgeha tirs ê ku di ruh û giyanê wî de sedema têkçûn û nekamilbûna kesayetê ye. Dê, ber’eksê bavî hezkirin û nermbûnê dide ber. “Dêya min hêza nermbûnê hînî min kir” (r;55) Cindî êdî di navbera tirs û hêza nerm de digevize û heta wê rojê jî nekariye kesayetiyeke resenî xweser bi dest bixe. Heta beşa dawî di axaftinên di navbera Cindî û Rûstem de têgeha tirsê, valahî û hêza hezkirinê her peyvên sereke ne û ev têgih bi vegotina bîranînên zaroktiyê - ku bi qewlê gotina mamoste Rêzan “heqîqeteke hebûniyê ye jî”-bihîstina peyva Newrozê, evîn û zewaca bi Sînemxanê re, zaroka wan Zelal û heta di karê rêveberiya bajêr a partiya gel de her daye û dide du xwerizgarkirina ji tirsê û xurtkirina hêza hezkirinê. Ferzendeyê gundî û nexwende û nezewicî ku panzdeh sal in di zindanê de ye dest bi bîranînên zarokatiya xwe
el e, dig t be d q a r s e serde ana Z an Di rom kesê sêyem in û nîşand , r bêtir berki gêriya ku ve inê bêtir ra ên berfireh rgot ê be ndin jî, ji ve . Ji şayesa wş û sekn e e li pêş iyarkirina r in. ên d biçav dike û tirs a ku nehiştiye bizewice û bibe xwedî mal û hal dike. Ew jî tirsa xwe bi bûyereke ku xortên gund piştî temaşeya bi dizî li nêrîna keçan û bazdana ser keran dike. “Ruhê min ji mêraniya çûna keran çûbû” (r;70) Paşê şevekê rêwiyên rêya dûr lê dibin mêvan (çar kes yek ji wan keç) û Ferzende ji ber qedirdayîn û rêzgirtina li hember keçikê şaş û metel dimîne, tev li refê wan dibe. Aha di navbera axaftinê de behsa çîroka navê xwe û devjeniya bi Serhad re tê vegotin ku kesayeta Serhed wek “şexsiyeta tenûr” bi nav dike. Rûstem jî ku wek serlehengê romanê xuya dibe, car caran di ber axaftina Cindî re behsa xwe û bîranînên zaroktiya xwe dike û dixwaze bo zelalkirin û deşîfrekirina ruh û giyanê Cindî bibe arîkar û her wiha rêya xwe rizgarkirina ji tirsê û valahiya derûnî li ber Cindî durist bike, pê re dikeve nav gengeşeyan. Rûstemê ku di hijdeh saliya xwe de cara ewil li hember bav derdikeve (ji bo kirîna soleke havînî ji bo dêya xwe) û rasthatina wî ya li Şêrsiwar û jê fêrbûna hest û hîs û ramana welatparêziyê û çûna nav refê hevalan û perwerdeya li wir û gotinên mamoste Rêzan ku di avakirina kesayeteke durist de girîng in. Gelek caran gotinên ji mamoste Rêzan bihîstine dubare dike û dixwaze derî li binhişiya Cindî veke û çi tişta têgiha tirsê xweyî dike û nahêle hêza hezkirinê xurt bibe dide ber dasa hezkirinê. “Yek ji jehra herî xurt tirsê dikuje hez kirin e.” (r:127)
Xwezanîn Beşa sêyem, beşa dawî û ya herî çalak û bi lez e. Sedema wê dibe ku ji ber dawîlêanîna romanê û veresîn û veçirîna girêkên romanê ye. Di vê beşê de têgiha tirs, valahî, nerît, bawerî, dil, ruh û hwd. bi awayekî ontolojik û zanistî tên verisandin. Rûstemê ku bi Şêrsiwar re tev li refê hevalan dibe û di perwerdeya polê de roj bi roj dikemile û xwe ji gelek hest û hîsên berê rizgar dike; Mamoste Rêzan û Binevş her û her hewl didin ku Rûstem xwe binase, xwe ji kil û kêmasiyan rizgar bike ango bibe xwe. Nemaze dilgermî, pûtepêdan, qedirdayîn û rêberiya Binevşê dike ku Rûstem bi xwe re têkeve nav danûstandin û gengeşeyekê, bi her pirseke ji xwe, têgihên di ruh û giyanê wî û hişê wî de bi hev re berberiyê dikin. Bi monologên xwe hino hino li xwe diwarqile; Ewil pê dihese ku avakirin ne rûxandina her tişta do û kevn e. Berevajiya wê, avêtina tiştên li ser moxilê mane û bi kêrî jiyana îro û ya sibe nayên. Ên bin moxilê divê bên parastin. “Ji bo xweavakirinê divê xwe ji wê tirs û mêraniya sext ya ji bavî mayî paqij bikî. Divê hevahengiyek bi rêkûpêk di navbera dil û mejî de hebe. Hevaltî û licemhevbûn ew tişt e ku “mirin jî nikaribe tiştek jê kêm bike.” (r;168) “Ho delalo!.. Binêr, dêhna xwe bide derdora xwe… Hemû xweşikahî û delaliya jiyanê…” jiyaneke durist û kesayeteke bi nirx bê têkiliyeke dostane ya bi xweza û derdora xwe re ne gengaz e. Binevş dike ku hizr û ramana Rûstemî der heq jinê de biguhere; “Wê hemû dîtinên me ên der heq hêza jinan de, ne bi gotinên xwe, lê bi kirin û pêkanînên xwe ve serûbinê hev dikirin. … Li xwe hay dibûm ku min gelek dîtinên xwe ên kevn bi xwe re aniye vir. Û paşê vegerim cem wan…” Piştî êrîşa balafiran Rûstem pê dihese ku Binevşê xwe avêtiye ser laşê Rûstem û bi vî awayî ew ji mirinê filitiye, lê Binevş birîndar e. Di wan kêlîkên kin ên jiyanê de diyalog û hest û hîsên di navbera wan de çalakbûyî, dibe rîtûela evîn, hêz, hezkirin û hevaltiyeke ku “mirin jî nikare tiştekî jê kêm bike;” “Destên min..” “Erê, germ in…” “Na, ne ew.” “…..” “Gihîştin war û hêlîna xwe…Tu carî ev çend nebûbûn ên min…” (r:216) “Û beriya şehadeta Binevşê soz bexta Rûstemî ku “Tu carî çok daneynî, rê nedî çok li te bişkên…” (r:219) Roman bi gotina Apê Ferzende; “Hevalno, heval Rûstem” çok li xwe dişkîne.Rûstem; “Soz û bext bû. Jêvegerîn, jixwevegerîn bû…” Vegêr û Bergeha Vegêranî Di romanê de vegêr ew kes e yê çîrok û hemû bûyerên qewîmîne raberî xwendevanî dike, vedibêje. Di romanan de du cure vegêr hene; kesê yekem û yê sêyem. Her çi qasî her du vegêran hebin jî zêdetir kesê yekê yê li pêş e. Ji ber ku vegotineke bi vî awayî hem romanê nêzî jiyana reel dike û hem jî bala xwendevan bêtir dide ser romanê. Di Bêhna Dara Sincê de her du cure vegêran jî hene. Lê bêtir kesê sêyem li pêş e û roman bi xwe jî bi wî dest pê dike; “ji çokan ketibû”
tê, her bûyer di çend saetan de tê vegotin. Roja Cindî “Xwe li dîwaran digirt û gavên xwe bi semtika û bi nasîn û xwezanîna Rûstem de xwedî roleke mezin e. Cindî; xortekî xwende, parêzer, xwedî mal û hal û zabi bedlê bavê wî nû kirî û girêdana qrewata dêya wî baldarî, berpêyî tariyê, berpêyî tirsê diavêt.” (r;13) “Gava du gardiyanan ez bi dehfdanê xistim hundirê rok. Di malbeteke arîstokrat de mezin dibe. Ji lîstika futew û pismamê wî diçine dibistanê… Paşê xortaniya Rûstem berêvarekê vegera mal û raketina alî bin dara qawîşê, sere pêşîn çavên min bi çend kesan ket ku li ber bolê heta xwendina kitêb û xwedî her cure lazimiyên since… Cindiyê digel pismamê xwe çûna dibistana ranzayekê, li ber sere hevalekî rawestiyabûn.” (r;41) dewra xwe ye. Lê ew jî derbxwarî ye. Hê di zaroktiya navincî. Heta rûpela 51´an bûyer û qewimîn bi zarê Cindî tê xwe de rastî tirsê tê û ew dike ku her û her di nav mitale Beşa duyem bi dehfdana du gardiyanan ku Cindî davegotin û em her tiştî li gor wî dişopînin. Li vir car din niû fikra têkçûyînê bihizire. Bi zewac û çêbûna zaroka re vên qawîşê dest pê dike. Ev beş ji neh binbeşan pêk tê û vîskar daxilî vegêranê dibe û em bi wî re daxilî bûyerê tirsa wî ya ji jiyanê bêtir zorê didiyê. Digel ku zane bi çi bi tevayî çend hefteyan didome ku her yek behsa jiyana dibin. Di beşên din ên romanê de jî gelek caran vegêr awayî qeyd û benden tirsê bişkîne lê jixwebaweriya qels xwe ya heta wê rojê dike. Li vir zeman berfireh dibe lew dê hefsarê vegêranê bigire dest xwe. Nemaze dema û heyînên xwe, newêre bide dû şikandina tirsê. Rêzan; mamostê perwerdehiyê. Ew bi rêvebirin û rêbûyer gelek caran bi flaşbekan ber bi paş ve diherike. mesele tê li têgihan dialiqe û veristin û şîroveya wê lavekirin û plansaziya perwerdehiyê dixwaze kesên haNivîskar ji bo verisandina girêka bûyeran zemanî berfizim dibe. Heger em karekteran di nav tine û dixwazin xwe ji nû ve biafirîreh digire. metnê de wek vegêr belav bikin. Em Di beşa dawî ku ji panzdeh binbeşan pêk tê, wext û dê bibînin beşa duyem (hevnasîn) zeman berfirehtir dibe. Ew jî ji heta beşa sêyem (Xwezanîn) bi ser ber sedema esasî ya arCindî re tê vegotin. Helbet Apê Fermanca romanê pêk tê. Her zende, Serhed, Rûstem…jî car caçi qasî bi flaşbekê li paş ran beşdarî vegotinê bibin jî, yê sevegere û çîrokê ji hev veçireke Cindî ye. rîne jî, vegêrana wî di roJi rûpela 135´an (destpêka beşa jekê de diqede. Ger em Xwezanîn) heta rûpela 224´an bûbên ser sala ku bûyer lê qeyer ji devê Rûstem tê vegotin. Di wimiye, em dikarin bêjin ji vê beşe de hema bêje nivîskar salên 90´î pê ve ye. Lew qet daxilî vegêranê nabe. Nivîskar Cindî di çîroka xwe de didixwaze serlehengê wî bi azadî bêje, ez bûbûm endamê rêtevbigere û ya dile xwe bibêje. veberiya partiyê. Em baş zaVê xwejêdûrxistinê ruh û giyanin partiya Kurdan bi HEP û neke zindî daye Rûstem û em bi DEP´ê dest pê kiribû. vegêrana wî re wek yek ji rêhevalê wî hîs dikin û her bûyer û Mekan, teknîka vegotinê qewimîn di ruh û giyanê me de û ziman tê nexşandin. Bêguman ev rêbaz yek ji teknîka vegêranê ya Mekan di Bêhna Dara Sincê modern e. Nivîskar di vî awa de bajarê Farqîn, gundên wevegêranê de hêmana “pêhilêt û çiyayên welêt û zindana sandina navendî” bi awayekî Diyarbekirê ye. xurt bi kar tîne. Kesê rola pêhiNivîskarê romana estetîk û sandina navendî dayî ser mile ramanî bo berhemeke ciyawaz xwe, xwe tev li bûyeran nake, û dewlemend gelek teknîkên rasterast bûyerê vedibêje. vegêranê bi kar tîne. Di van de Di vegêrana romanê de bêtir bîranîn, monologên hundurîn, Zimanê Bêhna kesê yekem li pêş e. Wek vegêran rojnivîsk, danberheva deqan, veD ar a Sincê, zimanek rola kesê sêyem bi sînor e û di verisandina binhişî hwd. hene. î sade, herikba bi hilbijartina ke gêranê de jî tenê bûyerê vedibêje Di romana Zeraq de, digel ku ver û nerm e. Ev sê vegêr re jî el lê desttêwerdanê li bûyerê nake. Li gêriya kesê sêyem serdest be jî, ji veaqedar e. Mam karakterên rom oste ne tê de, gotinê bêtir raberkirin û nîşandan li pêş anê hemû ji civa Ewrûpayê ji bo vê cure vegotinê nivîska m ne albatên xwenda serdest û ne xw karê veşarî tê gotin. e. Ji şayesandinên berfireh bêtir, ên diyarû dewlemend edî kirina rewş û seknê berbiçav in. Flaşbeka in. Ji ber vê zim m an ê xî ta anê robî her kesî dike Şexsên di Bêhna Dara Sincê de rêbazeke vegêranê ye di her beş û bin beşê û berz û balabû Di Bêhna Dara Sincê de şexs li gor rola xwe de, bi awayekî serketî hatiye bikaranîn. Monona jî w he ê nû ni ye kê di xwe de di tên bicihkirin û navdan; kesên çalak, kesên arîkar log, danberhev û raberkirinê roman ji hêla vegohewîne. û ên figûran. Karakter ew kes in ku bi rabûn û rûniştinê ve xurtir kiriye. tin û fikr û hizra xwe ji ên din cuda ne. Di romanên esRomana estetîk û ramanî beriya her tiştî çalakiyeke tetîk û ramanî de karekter wek xwe tên vegêran. Nivîsşêwazî û teşeyî ye.Ji ber vê zimanê van cure romanan kar tev li wan nabe û ti kirasan li wan nake. Ew azad û nin û taliyê bo avakirina jiyaneke nû û civakeke durist nêzî şi’rê ye. Zimanekî bi metafor, bi peyvên pirwate, esserbixwe ne. Ber’eksê romanên estetîk, Dilawer Zeraq bi de kar û xebatê bikin. tetîk û xwedî asoyeke berfireh be. Apê Ferzende; gundiyekî nexwendî, di zarokatiya xwe tu awayî karakterên xwe naafirîne wan ji nav jiyanê hilZimanê Bêhna Dara Sincê, zimanekî sade, herikbar û dibijêre. Em hemû zanînên der heqê karakteran de bi de ji ber şahidiya bazdana ser keran, dilê wî û hişê wî dinerm e. Ev bi hilbijartina kesê vegêr re jî elaqedar e. helwêst, sekn, axaftin û rabûn û rûniştina wan ya ew bi çelqe û ji vê kevneşopiya beredayî û dûrî insanî ji bavê Mamoste ne tê de, karakterên romanê hemû ji civaka xwe vedibêjin, pê dihesin. xwe dûr dikeve, jê aciz dibe û nazewice. Paşê bi nasîna ne serdest û ne xwedî malbatên xwenda û dewleRûstem; xortekî nexwende, karker û ji malbateke xihevalan dide ser rêya dûr û dixwaze wê valahiya giyanê mend in. Ji ber vê zimanê romanê xîtabî her kesî dike û zan e. Ji piçûkatiya xwe ve mecbûrî kar û xebatê dibe da derbxwarî bicebirîne. berz û balabûna wê jî henûniyekê di xwe de dihewîne. Serhed; xortekî bajarî, xwenda lê ji çand û kultura bav ku arîkariya malbata xwe bike. Derbxwarî ye lew di malÇavkanî û kalan dûr. Di hêla kesayeta xwe de hê nepijiyaye. bateke feodal, xizan û bavsalarî de dijî. Li mal û li kar li Gulçîn, Gernas, Şêrsiwar, Şîrzad, Zîlan wek fîgûran hawww.Felsefetastasi.org hember neheqiyan serî hilde lê ji ber nezanîna rê û rêtine bicihkirin. RANCİERE Jacques -Estetîğin Huzursuzluğu,İletişim bazan bi ser nakeve. Lê pirs her di serî de zêde dibin û Yayınları 2012 neheqî, belengazî û feqîriyê digel ku bav bi “xweda” ve Zeman gire dide jî ew berevajî difikire û dibêje “gere rêyek din GÜMÜŞ, Semih, Roman Kitabı, Can Yay. İstanbul 2011. Di romanên estetîk û ramanî de zeman gelekî kurt e. KİERKEGAARD, Soren, Kişilik Gelişimin de Etik/Estetik a jiyanê hebe.” Ji ber vê jî her xwedî ruhekî îsyankar e. Binevş; keçeke xwende, zana, bîrbir, fedakar, aqilHin caran di çend rojan de û hin caran di şevekê de diDengesi, Araf Yay. İstanbul,2013. mend, rihsivik… Karektera herî tekûz û bêkêmasî… Çeqede. TUNALI İsmail –Estetik,Remzi Kitabevi ,İstanbul,2016 leng û bi bejn û bal. Bi her awayî li ser xwe, bi xwezayê Bêhna Dara Sincê, bi derengî şevê vegera Xelas WELLEK, Réne,Edebiyat Teorisi, Dergah Yayınları, İstan(Rûstem) ya ji qehweya Pîç Şefo dest pê dike heta re li hev. Bi her hewldana xwe dixwaze hevalên xwe ji kil bul ,2012 beşa duyem, her bûyerek di demeke kurt ya rojê de û kêmasiyan reha bike. Bo karibin bibin xwedî kesayeZERAQ,Dilawer,Bêhna Dara Sincê,Weşanxaneya Lîs,Amed,2018 tê vegotin. Di beşa yekem de ku ji çar binbeşan pêk teke durist ligel wan dide û distîne. Di kamilbûn û xwe-
15
Meral Varişli
Çavên wan li hêvîya biharê, Ji ber bayê bindestîyeke kevnare Xirxirîne kulîlkên min ên bêhnxweş. Stargeha wan bi tenê esman e, Vê zivistanê, Bi ser wan de nebare, berfê!